ERCİYES ÜNİVERSİTESt GEVHER NESİBE TIP TARİHİ ENST-İTÜSÜ

\

YAYINNO : 7

EBU HAMiD MUHAMMED EL- GAZALİ

(1058 · 1111).

' 14. MART. 1988 - ~YSERt

ı':< o

: .. ·

GAZALİ'NİN ESERLERİ

Ali Rıza KAR:ABULUT"

450 H./1058 M. tarihinde Tus'da doğmuş olan Gazali, 14 Ce­maziyel-ahır 505 .H.j19 Kanfuıu-evvel 1111 M. yılın~a yine Tı;s'da vefat etmiştir. ·

Gazali, ·ilmi yönden çok cepheli bir alim olduğu için, çeşitli

konularqa birçok eserler yazmış ve biz torunlarına armağan et­miştir. İşte bu sebeble diyebiliriz ki, bugün herhangi bir konuya el atacak .olursak olalım, hemen karşımıza Ga:zali çıkmaktadır.

Mesela :

ııTefsir-Hadis)), «Fıkıh:-Fıkıh Usıllüıı, «Akaid-Kelam», «Mev'­iza-İctimaiyyatıı, «Eğitim-Öğretimıı, <cMünazara-Cedel», .«Siya­set>>, <cFelsefe-Mantıkn, <cİlmü'l-Havass ve Havassu~l:-Kur'an», ııAhlak-Tasavvufn vs. gibi ~onularda eserler vermiş olan Gazali, . haklı olarak İ:3lam Dünyasının takdirlerini kazanriıış ve layık ola­rak <cHuccetü'l-İslamıı lak~bını almaya h;ak kazanmıştır.

. . · Eserlerine gelince; bunların sayısı hakkında, Bibliyografya

· ve tecrüme-i hal kitaplarında değişik rakamlara rastıanmakta:

dır. Bazılarına göre bunların sayısı 150; bazılanna göre -makale­lerle beraber- 300; bazılarına göre 450; diğer bazılarına göre ise beşyüz'ün üzerindedir.

Gazali'nin eserleri üzerinde en son araştırma yapan Dr. Ab­durrahman Bedevi ise «Müellefatü'l-Gazali» adlı eserinde,· Gazali­nin olduğu kesin olan veya ona nisbet edilen küçüklü-buyüklü 457 adet eser üzerinde durmuştur. Bunlar içerisinde Gazali'rı4l olduğuna kesinlikle bakılabilecek ancak 100 kadar ese~ zikredi­lebilmiştir diyebiliriz.

(t;) Raşit Efendi Kütüphanesi Müdürü - Kayseri

227

ri Gazali'nin Eserlerinin Sayısının Kabarık Olmasımn Sebeble-

ı- Eserlerinin sayısı hakkında mü balağa edilmiş olması.

2- Bir eserin, iki-üç, dört-beş, hatta-bazan altı-yedi isimle ·arulıp şöhret _bulmuş olması. Örnek vermek gerekirse : ·

- - «Nasihatü'l-Mülı1kıı isimli eser, «Nasaihu'l-MülUkıı, «Si­yeür'l-Mülukıı, «Siretü'l-MülUkıı, <<~I'uhfetü'l-Mülükıı , «et-Tibru•ı.:

Mesbuk fi Nasihatil-Mi.UUkıı, «Haridetü's-Süluk fi Nasihati'l-Mü- · lUkıı, «Neticetü's-Süllik fi Nasihati'l-Mülukıı, ·«Garaibü'l-Uvel fi Acaibi'd-Düveln, «Umdetü'l-Muhakkıkin ve Burhanü'l-:Yakinıı - ad-

. lan ile de bilinmektedir. - «el-Mazn~ü's-Sa.ğirıı, «el-Maznunü bih ala Ehlihıı adıyla

btlinen bu . eser, «el-Ecvibetü'l-Gazali'yye fi'l-Mesali'l-Uhreviyyeıı, - uKitabü'n-Nefh ve't-Te~viyeıı , Kitabü'r-RUhıı ; «Hakikatü'r-Ruruı,

uRisaletü'r-RUhıı, «el-Fütuhu'r-Rabbani · fi Nefhi'r-RUhı'l-İnsaniıı isimleri ile de anılmakt~dır.

- «el~KeŞfü ve't-Tebyin fi Gurur'i-lHalkı Ecmainıı adlı eser, «el-KeŞfü'l-Yakinn, uEsnafü'~-Mağrurinıı, <<MağaJitu'J.:-Mağrurinıı

isimleri ile de bilinmektedir. - «İlcamü'l-Avam an İlmi'l-Kelamıı adıyla bilinen bu eserin

diğer isimleri de şunlardır. ııKit~bü'l-Vazaif!>, «Risale fi Mezhebi · Ehli's,.Selefıı, «el-Vazaü fi Beyani'l-Ullim ve'l-Lataün dir. -

- «el-Kavlü'l-Ceınil fi'r-Reddi ala Men Gayyera't-Tevrate ve'l-İnciln, «er-Reddü'l-Cemil ala . Men Gayyera'l~ciln «er-Red­dü'l-Cemil Li İlahiyyeti isa bi Sarihı'l-İncilıı isimli eserler de ay-m eserlerdir. ·

· - «el-İrnla an İşkalati'l-İhyaıı isimli eGerin diğer isimleri. de şunlardır:· «el~İntisar lima fi'l-İhya ınine'l-Esi:arıı, ııel-Ecvibetü'l­Müskite ani'l-Es'ileti'l-Mübhite1ı.

- ııMişkatü'l-Envar» adlı e~er; «Kaşifü'l-Envar ve Musaf­feyatü'l-Esrarıı, «Erarü'l-Envari'l-İlahiyye bi'l-Ayati'l-Metlüvv~ı • . isimleri ile de bilinmektedir.

- «el-Maarifü'l.:Akliyy~ . .. ıı isimli eserin diğer adı ise, «Ris!­le fi Halkı'l-İnsanndır.

ıiKavasimü'l-Batıniyye-Mevahlınü'l-;satıniyyen. - ııHakikatü'l-Kavleynn ·«Beyanü'l:.Kavleynn. - «el-Cevahir ve'd-Dürer- ııVevahiı·u'l-Kur'anı;, Bu örnekleri çoğaltma~ mümkündür. Usanç verir en~esiy-:

le bir çoğunu buraya almadi:K. Kitaplar tanıtılıtken ayrıca verile~ cektir. ..

3- Gazali'nin bazı eserlerinin cüz, kı:3ım veya fasılları, asıl eserden ayırt edilere~, m~stakıl isimler altında yazılmış ve basıl- ·

228

nuşlardır. -Bu işlemlerden bazıları, Gazali Hz. leri daha hayatta iken olmuştur. Böylece · bu tip eserler, müstakil bir kitap gibi ka-bul ~dilıiıişlerdir. örnekler : ·

- · «el-Erbafuı ·fi. Usıili'd-Dinıı diye bilinen ve müstakil ola­rak ·yazilıp, bastırılan bu eser, (!Cevahlru'l-Kur'anıı ın üçUrıcü kıs­mıdır.

- «Esasü'l-Kıyasıı ·diye anılan bu kitap, «Mi'yaru'l-İlm» adlı eserin bir bölüqıünÜ ihtiva etmektedir. . · ,

«Risa.tetü'l-Hududıı ise, «Mi'yaru'l-İlın)) in · üçüncü kısmı-dır.

ıcel-Farku Beyne's-Salih ve Gayri's-Salihıı isinili müsta­ıqı eser · ise, «et..:Tibru'l-Mesoıik fi fi Nasihati'l-Mülu.l,{ıı . adlı eserin sendan üçte-ikisini teşkil etmektedir.. · ·

- cı:ıyiecelletü'l-Fehm fi Asli'l-Ulıi.rnıı adlı risale, ııel-Mustas-.

faıı'nın mukaddimesidir. - «Kitabü't-Te'vilıı, «Kitabü'l-İcmaıı isimli eserler, ·«el-Mus- ·,

tasfaıı~ birinci cüz'ündeki bölümlerdendir. • o •

- «Kitabü Esrari's-Salatıı, «Kit~J~ü Esrari's-Sıyamıı <<Kita-bü Esrari'l-Haccıı, <<Kitabü Adabi'l-Kesb ve'l-Maaşıı, «Kitabü Afa­.ti'l-Lisaiı», <<Kitabü'n-Niyyeti v.e'l-İhlasıı, cı.Kitabü'l-Fakr ve'z­Zühdıı, <<Kitabü't-Tefekkürıı, «Kitabü Adabi's-Seferıı, cıKitabü Taksimü'l-Evkat ve'l-Evradıı <ıKitabü Fazailü'l-Kur'an ve Tilave­tihiıı, <ıKitabü · Kava.idi'l-A.kaidıı gibi müstakil olarak yazılıp ba­sılmış olan bu eserler de, c<İhyaü'l-illtlınıı'un özel bölümleri olup, başlı-başına birer eser değildirler. · ~ Kardeşi Ahmed Gazali'ye ait o~an bazı - kitaplar; Şöhreti-.

ne binaen .eserlerini tamtınaya çalıştığımız Huccetü'l-İslam Ebu ·Hamid Gaz'aU'ye isnad ed.ilmiştir. Mesela : ·· ·

ııel-Mecalisü'l-Gazali'yyeıı.

«ez-Zahire .fi İlmi'l-Basireıı. ı<et-Tecrid fi Kelimeti't-Tevhidıı. «Bahru'l-Mahabbe fi Esrari'l-Meveddeıı .

......:.... Sırru'l-Esrar fi Keşfi'l-Envarıı. - <ıBevarıgq'l-İlma ve'r-Redclü ala men. Yuharrimü's-SemaJ>

isinıli eserlerde olduğu gibi ("') . · 5- Huccetü'l-İsl_am Gazali Hz.leri hayati boyunca, sapık. ce­

reyanlarla, özellikle pek ç~k mü~adele vermiş ve bu uğurda ııFa­

:r.aihu'l-Batınıyyeıı, «Kavasımü'l-Batımyyeıı, ııes-Sıratü'l-Müsta­

kiriııı gibi reddiye mahiyetinde eserler yazmıŞtır. İşte bu gibi se­beblerden. ·dolayı Gazali'nin vefatından wrira; · sapık Batıni'ler,

(*) Müellefatü'l-Gazali, Dr. Abdurrahman Bedevi, : s. 296-97, 356-57, . 366, ·, 370, 374, 383.

229

özeilikle ismaili'lei· ve daha bazı .kötü .niyetli kimseler tarafından · bazı düzme kitaplar yazılarak Gazali'ye nisbet edilmiştiı'. örnek -vermek gerekirse : ·

. ·- «Sirru'l-Aıemeyn ye Keşfü ·ma fi'd-Dareynıı isunli ve .ay~ m zama-nda Gazali'ye isnad edilen bu kitap hakkında : ·

Şah Abdill-Aziz ed-Dihlevi'nin «Tuhfe-i İsria Aşeriyyeıı isim­li eserinde açıkladığına; ve Mevlana Şibli Nılma:n'ın «el-Gazaliıı adlı kitaplarında bildirildiğine göre bu eser düzri:ıedir.

Mevlana Şibli: «Sırru'l-Aıemeyn ... ıı için şunları yazıyor «Bizce bu kitap- şüphesiz düzmedir. Bunun yazılış şekli · ve

üade tarzı GazaJi'nin yazı tarzı ve üade üslılbuna · aykırıdır. Bu düzme eseri hazırlayanlar, öyle bir hileye başvui:muşlardır ki, yer yer İ.İnamü'l-Haremeyn Cüveyni'nin ders verdiğinden ve kendisi­n ; hocalık yaptığından bahsetmişler, akıllannda -böyle yapmak­la- bu kitabı Gazali'nin kitaplarından saydırmak için iyi bir ted~ bir olarak düşünmüşlerdir. Fakat onların bu tedbiri, kitabın düz­me -olduğunu isbata yeterli bir delildir. Çünkü Gazali'nin adeti, hocalarım ve şeyhlerini kitaplarında ismen zikretmemektir (""'').

6-- Bazı müstensihler, istinsah sırasında; bir. kısım yazma kütüphanelerin Kataloğunu yapan kütüphaneciler de, Kataloğ- · lama yaparken; Gaz8:li'nin olduğu .. bilindiği halde, kitap içinde müellif tarafından verilmiş bir isim bulamadıklan için, kitabın

konusuna göre, takına (uydurma) birer isim vermişlerdir. Bazan da bir kütüphaneemin verdiği isim, diğer kütüphaneemin verdi­ği ismi tutmamıştır.

İşte saynıış olduğumuz bu sebeblerden dolayı Gazali Hz.leri­nin kitap ve risalelerinin sayısı bir hayli kabarık olmuştur. Şimdi burada bu izahlarıinız müvacehesinden hareketle, Gazali'nin ba­sılmış veya basılmamış, fakat el-yazması olarak günümüze ka­dar gelebilmiş olan 71 kadar eserini k'Jnularına göre tesbit ede­rek tamtınaya çalı.şacağız. Eserlerinin şerh, ve muhtasarlarından söz · etıniyerek, tamtmadan sonra yabancı dillere yapılmış tercü­meleri beli!tmeye çalışacağız.

Tamtıma aldığımız eserlerden başka Gazali'nin eseri" yoktur veya tanıttıklarımızın hepsi şüphesiz ona aittir, gibi hiçbir iddia- ­mız yoktur . . Eğer konu tesbiti veya gösterilen yer.. (kütüphane) hakkında hatalarımız olmuş ise, muhterem okı,ıyucularımızın

· tashill etmelerini rica ederiz.

(*'') Age. s. 225, 271-72; İlıya Tercümesi, Bedir Yayınevi 1/64-65 Mukadetime k1smı.

230

· ı

. '

ESERLERİ

1. TEFSİR" HADiS ı~ «Yakutü't-Te'vil fi Tefsiı'i't-Tenzil>ı.

«Te'vilatıı adıyla da bilinen bu eser~, İst. Eyyub Sultan'da Bahriye Nazırı Hasan Paşa Kütüphanesi 54 nurnarada kayıtlı ek­sik bir nüshası vardır. Bu tefsiri, «Cevahiru'l-Kur'an» ile karıştı­ranlar olmuştur. Kaynaklara göre bu tefsir 40 cüz veya 10 . cilt ka-dar olup basılmamıştır. ·

2- Bahru'l-Mahabbe fi Esrfui'l-Mevedden. «Tefsiru Sfue-i Yiisufıı, «Ahsenü'l-Kasasıı, ccKıssatü Yusuf

Aleyhi's-Selamıı adları ile de anılan bu eser, 1894 yılmda Bombay, 1900 de Yeni Delhi, 1312 de ise Tahran'da basılınıştır.

Adından da anlaşılacağı üzere, Yusuf Süresi'nin tefsiri ile il­gili olan bl+ · eserin, Gazali'nin olup olmadığı ihtila.flıdır. Kardeşi Ahmed Gaz~li'nindir, diyenler de olmuştur.

3- ccCevahiı·n'l-Kur'an ve Düreruhu»: Mekke, Mısır ve Bomboy'da müteaddid defalar banlmış olari ·

bu eserin, Topkapı Sarayı A. 1410, K. 595; Aya..s-01.fya 388.:, . Beşir · Ağa 650 numaralarda kayıtlı mecmualar içerisinde y~zma nüsha­ları vardır.

Bu eserde; Tefsirden da.ha çok, Kur'andaki sırlar, maksatlar ve Kur'an ilimleri üzerinde durulmaktadır .

. ceK ur' andan Cevherlern · adıyla H. Sudi Erdoğan tar~fınd~ türkçeye tercljme edilmiştir.

4- ((Fazıülü'l-Kur'anıı . . Kur'anm, Kur'an akllinanın ve bazı sürelerin faziletlerin­

den bahseden bu eserin, Kahi.re Danı'l-K:üt~bi'l-Mı.srıyye ve~l-Hi­diviyye'de yazma nüshaları mevcuttur. Eser basılınamıştır.

5- «el-Kanfuıii'l-Ki.illi fi't-Te'vilıı. · ccKamlnü'r-Rasülıı adıyla da anılan bu eser, 1937 yılında İs- ·

veç'in Uppsala'da tahkikli olarak neşredilıniştiİ.

İstanbul Veliyyüdclin Efendi ıo75; Kahire· Daru'l-Kütübi'l­. Mısrıyye cilt Vll/ 230,: numara 180 de kayıtlı yazma nüshalan v~r-d~r. '

Te'vile muhtaç hadis-i şeritlerin, tevili konusunda kaleme alınmiş bir eserdir. Bu eser üzerine:

~ 231

' ccTe'vil Hakkında Genel Bir Kaideıı adıyla M. Şerefeeldin .(Ya-.

lıtkaya) tarafından bir. tetkik y_apılnuş olup, Süleyman Uludağ'ın ccFaysalü't-Tefrika ... ıı tercümesi «İslam'da Müsamahaıı ile birlik-te ~ asılmıştır. .

2. FlKlH - FIK.IJI · USÜLÜ 6- ccel-VE.ciz fi'l-Füruıı.

1318 ·H. de Mısır'da, ayrıca · Neve.vh1pı <<el-Mecmu fi -Şer hi'!-. M1ihezzebıı isimli eseri ile birlikte neşrecij.lıniştir.

i- «el-Vesit fi'l-Fürô.». 1984 yılında Ali Muhammed Ali tarafından tahltikli olarak

B~yrut'ta? basılm.ıştır. Topkapı A. 715 numaracla· kayıtlı yazma bir .nüshası vardır.

8- «cl-Besit fi'l-Fünl.». Topkapı Sarayı Kütüphanesi A. 717/1.-8 numaralarda kayıtlı

:yazma nüshalap vardır. . 9- ccHulasatü'l-Vesftil ila İ.lmi'l-Mesaibı. ccUnkU.di.!'l- (Hulasatü'l-) .Muht2.::;ar ve NÜgavetü'l-Mu'ta.Sar»

<<Muhtasaru Muhtasarı'l-Müzeniıı isimleri ile de bilinmekte olan bu eser, Müzeni'nin ccel-Ummıı üzerine yapt\ğı mulıtasarın muh- ·. tasarıdır .

. Süleymaniye Kütüphanesi 442 numarada kayıtlı yazma bir : nüshası vardır.

10- «Hakikatü' l-Kavleyn». imam Şafii Hz.lerinin :Kavl-i ~adimi ile Kavl-i Cedidi ata- ~

sındaki farkları açıklayan bir eser olup ccBeyanü'l-Kavleynıı adı. ile de bilinmektedir. Ayrıca ccFeraidü'l-Fevaid ve Tearuzu'l-Kav-· leyn li Müctehidin' Vahıd» adıyla da anılmıştır.

İst. Yeni cami Kütüphanesi 865 nınnarada kayıtlı yazma .bir nüshası vardır.

ll- ccFetave'l-Gazali». Adından . da anlaşılacağı üzere, Gaza.Ii~nin çeşitli zamanlarda

ve değişik konularda vermiş · oıct:uğu· fetvalardan meydana gel­mektedir.

is~. Hamidiye (Beyazıt) 1447; Şam Zahiriyye Kütüphanesi Şafii Fıkhı 374/5258 numaralai·ında kayıt!~ yazina niishaları var-: . dır.

12- ccHısnii'l- (Tahsinü'l) Me'haz fi'l-Hılaf». Gaza.li'nin daha once telü ettiği ccel-Me'h,a:z fi'l-Hılfı.f Beyne'!-

232

Hanefiyye ve'ş-Şatüyyeıı ·isimli eserının yme Jiendisi tarafından genişletilıriiş ve takviye edilmiş şeklidir.

Topkapı Sarayı A. 1099 nurnarada kayıtlı yazma bir .nüshası

vardır.

13- «Gayetii'l-Gavr fi Mesaili'd-Devr». Boşanma Hukuku ile ilgili olarak kaieme alınan bu eserin,

Rağıp Paşa 569; Köprülü 1631j1; Şehid Ali Paşa 1712 numaralar.: da kayıtlı yazma nüshalan vardır. ·

14:-· «Nihayetü'l-Gavr fi Mes8.ili'd-Devrn .. . Boşanma Hukuk ile ilgili· olarak kaleme alınan bu eserin,

«Gayetü'l-Öavr fi M~saili'd-pevrıı .isimli eserin aynı veya onu ·. takviye olarak yazılmış olabileceği düşünülmektedir.

15- «el-Mustasfa fi İlmi'l-Usiiln . 1322, 1324 ve 1356. yıllannda Mısır'da iki cild lllilinde basıl­

mıştır. Süleymaniye 609; Fatih 1465; Topkapı. Sarayı 1256 ve 1258 · numaralarda kayıtlı yazma nüshaları vardır. ·.

16- <<el-Menhiil. min Ta'ligati'l-UsUin. 1980 yılında Şam'da ikinci ba·skısı .yapılan bu eser,· «Ta'liğa­

tü'l-Usul» adıyla da bilinmektedir. Tahrif olarak «el-Mencil ... ıı . is~niyle de bazı kaynaklarda geçmektedir.

. İst. Veliyyüddin Efendi 1018 nurnarada kayıtlı yazma biı' nüEhası vardır.

17- «Şüaü.'l-GıUil · fi Beyfu:ıı Mesa.Iiki't-Ta'libı . · Dr. Hamdü'l-Kebisi tarafından tahk.ikli olarak .neşredilmiş­

tir. «Şifaü'l-Aliİ fi'l-Kıyası . ve't-Ta'lilıı, <<Şüaü'l-öaıu fi Beyanı Me­saili'.t-Ta'lilıı adları ile de bilinen bu eserin, Kahire Daru'I:-Kütü­bi'l-Mı~rıyye 154 nurnarada kayıtlı yazma bir nüshası vardır.

· 18- «Gayetü'l-VusUI fi {İlmi)'·U~ô.ln.: Ayasofya Kütüphanesi 2244/4 numaralı mecmua içerisinde

yazma bir nüshası vardır.

Bq eserin, «Çlazali'nin olup olmadığı konusunda· ihtilaf edil-miştir. .

3. AK.AiD - KELAM 19- «el-Erbafrn fi UsUli'd-Dinıı_. «Kitabü'l-Erbainıı, ~<Usillü'l-Erbainıı adları ile de.. bilinen bu

eser, 1328 de Kah.ire'de, 1302 de ise Mekke'de basılmıştır. . . .

. ~ . . Kayseri Rişid Efendi 1135; · Köprülü 791, 792; Ayasofya 2173,

~n 74, 21 75; Selim Ağa 108; rı.umaralarda kayıtlı ·yazma nü.shaları vardır.

. .

233

,.~·

Bu kitap1 Gazali'nin ııCevahin.t'l-Kur'a,nıı adlı esermin üçün­cü bölümünü ihtiva etmekte. olup, müstakil bir eser gibi yazılmış· ve ba~ılmışt~r. ·

<<Kırk Esası> adıylş. Yaman Arıkan tarafından türkçeye ter­cüme edilmiş ve · 1970 yılında yayınlanmıştır.

· 20- <<İlc~ti·ı-Avam an İlmi'l-Kelaıru>. «el-Vazaif fi Beyani'l-Ulılm ve'l-Lataif» «Ri:sale fi Mezhebi Ehli's-Selefıı isimleri ile de. anılan· bu eser,

1287 de İstanbul'da, 1303, 1306, 1309 ve 1316 tarihlerinde de Mı­sır'da basılmıştır. Matbu bir nüsha Raşid Efendi Kütüphanesin­de vardır.

Kılıç Ali 1026/9; Ayasofya 2200/2; Şehid Ali Paşa 1712/1; Beşi~ Ağa 650 numaralarda kayıtlı mecmualar içerisinde · yazma nüshaları vardır.

1929 yı.lıpda Mıguel Asin Palacios tarafından ispanyolca'ya tr-rcüme edilmiş ve ·Madrid'de basılmıştır. ·

21- «el-iktisad fi'l-İtik~d». 1320, 1327 de Mısır'da, Tarihsiz olarak Bombay'da, 1962 yılın­

da ise Ankara da basılmıştır.

Ayasofya 2182; ıvı:m·ad Molla 292 numaralarda kayıtlı yazma nÜ:3haları vardır.

Tercümeleri : - Dr. Kemal Lşık tarafından «İti.kadda Ortayol» adıyla ter­

. cü.me edilmiş ve Ank: ilahiyat Fak. Yayını olarak 1971 de neşre-dilmiştir. .

- «İtikadda İktisadıi adıyla da O. Zeki Soyyiğit tarafından; - 1926 yılında ise Mıguel Asin Palacios tarafından İspan-

yiJrlca'ya tercüme edilmiş ve Madrid'de bastırılmıştır. 22- «er-Risaletü'l-Kudsiyye bi Edilletihe'l-Burhamyy€m. «Kavaidü'l-Akaid» adıyla da anılan bu eser, İskenderiye'de

tari)ı.Siz olarak basılmış olup, Topkapı Sarayı A. 385; Ayasc.fya 2272 num.arlarda kayıtlı yazma nüshalan vardır. ·

Bu risaleyi, «İhyaü'l-Ulılrn» un bir bölümü olarak kabul edenler olıiıuştur. Fakat. ayrı bir kitap gibi yazılmış ve basılnuş- ·

tır. 23- <<Akidetü Ehli's-Sünne>>. ((Kavaidü İlıni'l-Kelam», ııDakayıku'.l-Hakayıkıı, ccel-Akideıı,

234

«Aki~etü'l~Ga.zaliıı isiirileri ile de bilinen bu eser, tarih3iz- olatak İskenderiye'de bas~mıştır.

Ayasofya 2052; Hüsrev Paşa 757; nu~aralarda kayıtlı · yaz­ma nüshalan vardır. Razyü~din Muhammed el-Gazali tarafından nazma çevrilmiştir.

«Akaiclin Esasları» adıyla Yaman Arıkan tarafından türkçe­ye tercüme edilmiştir.

24- <CFaysalü't-Tefı·ika Beyne'I-İslam ve'z-Zendeka)). 1319, 1325 ve 1318 de Mısır'qa, ayrıca 1283 de Hindistan'da

basılmıştır.

Topkapı Sarayı A. 1419/ 3; Kılıc Ali Pa§a 1026; Selim Ağa

108; Ayasofya 2200, ~792; ~ Emiri 19 numaralı mecmualar içe­risinde yazma nüshaları vardır.

Tercümeleri : - «İslam'da MÜı3amaı; adıyla Süleyman Uludağ . tarafından

tercüme edilmiş ve İrfan Yayınevince 1973 · de· İstanbul'da basıl­ımştır.

- A.I. Runge tarafından 1938 yılı.ı;ıda Almanca'ya; - Asin Palacios tarafından ise 1929 da ispanyolca'ya özet

olarak tercüme edilmiştir.· 25- <Cel-Maksadü'l-Esna {Akşa), Şel'hu Esmru'l-Husna)). 1324, 1334 ve 1968 yıllarında Mısır:da bir}raç defa basılnuş­

tır. -Yüce A1ah'in 99 isminin «Esma-yı Husnaıı nın ihtiva· · ettiği yüce manaları açıklayan bir' eserdir.

Esad Efendi 1:498; Köprülü 732; Topkapı Sarayı R. 1492 nu­maral~rda kayıtlı yazma nüshaları. vardır.

«Esmay-ı Husna Şerhiıı. adıyla M. · Ferşat tarafından türkçeye tercüme edilmiştir. ·

26- «el-Maznunii bih ala Gayri EhJ,ih». <~el-Maznünü'l-Kebir» olarak ta bilinen bu .eser, 1303, 1309 -

ve 1328 _yıllarında olmak üzere Mısır'da birkaç defa basılmıştır.

Kılıç Ali Paşa 1026; Laleli 1390; Veliyyü.ddin 1829 ve Ayasaf­ya 4810/3 numaralı mecmualar içerisinde yazma nüshaları mev­cuttur.

Bu eserin, ccGazali'nin olup olı:nadığı konusunda ihtilaf edil­miştir.

. --. .. ···- 235

27- <<el-Ecvibetü 'l-Gazali'yye fi'l-Mesılili'l-Uhreviyye». . ((el-Maznılnü's-Sağirıı, . «Kitabü'n-Nefh ve't-Tesviye · ve ~r-Ruh)),

ccel-Ma.zntınü b.ilı ala Ehlihıı gibi isimlerle de anılan bu" risale, 130}) ve 1316 YJ..llarında Mısır'da birkaç defa başılmıştır.

. .

Ayast;ıfy~ 4810/ 3; Esad Efendi 1433; Köprülü 860/1, 1623/16;· Tqpkapı Sarayı A. 1419/6 numaralarda kayıtlı mecmualar içeri­:3iride yazma nüshalan mevcuttur.

icSorular ve Cevaplanı · adıyla Yaman Ankan tarafından türk­çeye çevrilmiş ve neşredilmiştir.

28- «er-Reddü'l-Cemil aıa men Gayyera'ı-Tevrate ye'l-İncili>. «er-Reddü'l-Ceınil li İlahiyyeti isa bi Sarihi'l-İncilıı , ccel-Kav­

lü'l-Cem.il fi'r-Reddi ala men Öayyera'l-İncilıı isimleri ile de anı­lan bu risale, Hakikat Kitabevi tara.fınd.an -Eyyühe'l-Veled- risa~

lesi ile birlikte 1968 yılında İstanbul'da basılmıştır.

Ayasofya 2246, 22:47 numaralarda kayıtlı yazma :rıüshaları

vardır.

- 1939 yılında . Padwich q..J. tarafından İngilizce'ye; - Kısmen de Fransızca'ya tercüme edilmiştir. 29- <<Risrue fi ilmi Ma'rifetillahi (T erua) >> . . Kayseri · Raşid Efendi Kütüphanesi 525/ 3 numaralı mecmua

içerisinde yazma bir nüshası vardır. ·

«Risale fi Ma'rifeti'n-Nefsıı adıyla da anılan bu riısa.Ie, Os­manlı döneminde Şemsüddin Sivasi (Ölüm. 1006 H.) tarafından ccMenazilül'-Arifinıı adıyla tercüme edilmiştir.

30- <<et-Tecrid fi Kelimeti't-Tevhidn. Bu eser, ccKitabü't-Tecridıı, «Risaletü't-Tevhid ila Melikşahıı .

gibi isimlerle de ·anJ.lınaktadıı;.

ceKelime-i Te~hid K~lesiıı adıyla Celal Yıldırım tarafından türkçeye t.ercüme· edilmiŞtir.

Bu eserin, Gazali'nin kardeşi Ahmed Gazali'nin olduğunu id­dia edenler de vardır.

31- «el-Kavaidü'l-Aşere». 1328 H. yılında Mıs~r'da basılımştır. Bu eserin de, Gazali'niıi

olup olmadığı konusunda .ihtilaf edilılıiştir. 4. MEV'İZA - .İCTiMA.iYYAT 32- «İ;hyaü uıami'd-Din». Gru:ali'yi meşhur · eden en ünlü eserlerinden biri olup, birçok .

236

ülkede müteaddid cl~falar -4 cilt hali_nde- _basılmıştır_.

Kayseri Raşid Efendi 145, ,1406; Aşir Efendi 147; Atıf Efendi 1379; Ntlriosmaniye. 2230; Ayasofya 1629.-1634; Veliyyüddin 1867, 1860; E~ad Efendi ·1303; Hamidiye 622-625 numaralarda · kayıtlı .yazma niiBhalan vardır. _.

İhya üzerine bazı kişilerce_ şerhler ve birçok k~eler tarafın­dan da ihtisar'lar yapılmıştır. -İhya üzerine reddiye yazanlar oldu­ğu gibi, bunlara karşı bizzat Gazali'nin kendisi tarafından .«el­Cevabü'l-Müskite ani'l-Es'ileti'l-Mübhiteı> adıyla cevaplar da ve­rilmiştir.

Tercümeleri : - İlk defa Qsmanlı döneminde Tireli Bostan-zade Mehmed

Efendi (Ölümü : 1006 H.). tarafından -tam olarak- · Osmanlıca'­ya; .

- Alınıed Serdaroğlu tarafından 4 cilt halinde günümüz türkçesi'ne :

- Ali Arslan tarafından 1_0 cilt halinde yine türkçeye; - Feridüddin Muhammed Harizmi tarafından F.arsça'ya; - «Müzagu'l-Arifin)) adıyla Urduca'ya t~rcüme edilıniş ve

Leknev'de 1331 yılında taş baskısı olarak neşredilmiştir. - Ayrıca bazı bölümleri Almanca ve Latince'ye de tercüme

edilmiştir. , 33- ((el-İınla an İşkruati'l-İhyiD>: ( İhyaü'l-Ulfun'a yapılan itirazlara cevap olarak kaleme alın­

JlllŞ, qlan bu eser, · ıı~l-intisar·li ma fi'l-İhya mine'l-Esrarıı,_ . cıel­.çeva~ü'l-Müskite ani'l-Es'ileti'l-Mübhitaıı adlarıyla da bi:}inmek-tedir. ·

İhya'nın şerhi ııithatü's-Sadeıınin kenannda 1302 tarihinde Fa:s'da, birç')k defalar da İhya'nın kenarında basılınıştır.

Kılıç Ali Paşa Kütüphanesi 1026 numaralı riıecmua içeris_in- · . de yazma bir nüshası vardir.

3~~ «Kim}:aii's-Saaden (Fai:~ça.) Mısır'da 1328 ve 1343 yıllannda basılan bu eserin! Ayasofya

2023/ 5;. Fatih 279~, 2800; Köprülü 76.9; Ntlriosmaniye 2532/ 8 nu­maralı mecmualar içerisinde yazma nüshaları vardır. İhyaü'l­Ul:lim'un özeti ın§.hiyetinde bir eser olduğu kabul edilmektedir: .

Tercümeleri : · - Osmanlı döneminde La'li-zade Abdill-Baki Efendi; Van-

237

, ..

guli Mehmed Efeneli ve Edirneli · Necati Bey tarafından olmak . üzere, üç ayrı tercüme ile Osmanlıca'ya . tercürqe edilmiş·_ olup, . VangıUi tercümesi 1260 H. yılında İstanbul'da basılmıştır.

- A. Faruk Meyan tarafından günümüz türkçesi ile de ter-ciline 6dilen bu eser, Bedir Yayınevi tarafından neşredilmiştir,

- H.A:. Homes tarafından 1873 de İngilizce'ye; - 1313 . yılında Leknev'de Urduca'ya; - 1923 yılında Farsça ve Arapça asıllarından muhtasar ola-

rak Almanca'ya;. · - Ayrıca Arapça ve Hintçe'de tercümeleri yapılmıştır . . ~5- <CEyyühe'l-Veledn (Faı·sça) . 1305 de İstanbul'da, 1905 de Kazan' da, · 1328 ve 1353 yıllann­

da ise Mısır'da basılmıştır.

ııNasihatü't-Tilrnizıı, ııer-~isaletü'l-Velediyyeıı adları ile de bilinen bu esı::rin, Laleli 1373; B.?şir Ağa 340; Süleymaniye 1054; · Murad Molla 179; Selim Ağa 380 numaralarda kayıtlı yazma nüs-haları vardır. ·

Tercümeleri : - İlk defa Osmahlı döneminde ııTuhfetü's-Sulehaıı adıyla

şair ve yazar Mustafa Ali tarafından (Ölüın : 1008 H.), Osmanlı­ca'ya tercüme edilmiştir. Bu tercümeden yazma bir nfuha Kayse­ri Raşid Efendi Kütüphanesi 1153 nurnarada. kayıtlıdır.

- 1905 yılında Şimal Türkçesiyle Muhammed ~aşid (Re: şid) tarafından yapılan tercüme Kazan'da · basılmıştır.

- uOğlum'aıı adıyla Abdülhalirn_ Akkql tarafından günü­müz türkçesine;

- Dr. Tevfik Sabbağ tarafıb.dan 1951 ve 1959 da iki baskı

Fransızca'ya;

- ıaaa de Dr. Hammer Purgstaıı tarafından İngilizce'ye: · - Ayrıca Alınanca ve İspap.yolca'ya da terciline edilmiştir . . 36-:- <<er-Risa.Ietü'l-Va'zı.yyeıı. ·. «Mevaizü'l-Gazaliıı, ıcRisaletü'l-Mevaızıı·, «Risaletü'l-Va'z ·

ve'l-İ'ti.kadıı adları ile d~ bilinen bu risale, 1343 yılında ~ahire'de · basılmıştır .

. Antalya-Tekelioğlu 900/ 7;_ ·carullah · Efendi 1544 · numaralı . .. mecmualar içerisinde yazma nüshaları vardır.

Eser, Ebü'l-Feth Ahmed b. Selame ed-Demimi'ye hitaben ka­leme alınmıştır.

238

"

37- «M:edaricü'l-İstidı·ac». <<Risaletü'l-İ5tidİ'acıı, <<el-İstidracıı. adları ile de bil~en bu

eserin, Kayseri Ra§id Efendi Kütüphanesi 659/16 numaralı ·mec­mua içerisinde yazma bir nüshası vardı_r. . 5. EGİTİM ~ ÖGRETİM

,38- <<Minhacü'I~Mütealliriı».

uZadü'l-Mütcalliıninıı adı ile de anılan bu eserin, Kayseri Ra­şid Efendi 1162/3.; Antalya-Elmalı 2788/10, 2789/3; Antalya-Te­kelioğlu 410/3, 877/11, 899;ı' ve 905/7 numaralı mecmualar'- içe-' .. risinde yazma nüshaları vardır. Eğitim ·ve Oğre.timle il~ olaTak <cİhyaü'l-Ulılınııda da bir bölüm mevcuttur. ·

Bu eserin, Gazali'nin olup olmadığı konusunda ihtilaf edil­miştir.

39- <<Mizanü'l-Amebı.

Tahrif çılarak <<Mizanü'l-Emelıı ··ismiyle de bilinen bu _ eser, 1328 ve 1342 de Mısır'da, 1839. da ise A vrupa'da _basılmıştır. ·

Topkapı Sarayı A. 1419/4; Esad Efendi 1759; Fatih 2877 nu-maralı mecmualar içerisinde yazma nüshaları vardır. ·

Tercümeleri : - Dr. Hikmet Haş~11 tarafından 1945 de Fta.nsızca'y~; - 1839 da .Abraham b. Samuel. tarafından İbranice'ye; -·.ıcAmellerin Ölçüsü» · adıyla ·da Remzi Eanşık tarafından

türkçe'ye tercüme edilmiştir. 6. MÜNAZARA- CEDEL 40- <<el-Kıstasii'l-Müstakim li Takvimi Ebli't-Ta'.lim». 1199/ 1785 de İstanbul'da, 1318 ve 1353 yıllarıida ise Mısır-

da basılmış olan bu eserin, Selim Ağa .108; Kılıç Ali Pa~a . 1025 Beşir Ağa 650; Kastamonu 127 numaralarda kayıtlı ınecmualar

içerisinde yazma nüshaları vardır.

Tercümeleri : - Müsa b. Tabün tarafından )branice'ye; - 1955 yılında ise Fransızca'ya tercüme edilmiştiı·. 41- <<Fazajhu'l-Batıniyye ve Fazailü'l-Müstazhiriyye». Abb~si Halifelerinden ıcel-Müstazhirııe ithaf edilme5inden do-

layı ((el-Mesailü'l-Müstazhiriyyeıı adıyla da bilinen bu eser, ((er­Red.dü ale'l-Batıniyyeıı 0larak ta . tanınmıştır.

1916 ve 1956 yıllarında Leden'de iki defa basılmış olan bu eser, Batıniliğin sapık inançlarına karşı reddiye olarak y~zılmış­tıt.

239

,;.

42- uKavasimü'l-Batıniyye».

-<<Mevahimü'l-Batınıyye» adıyla da bilinmekte olan bu risale . ·'

Prof. Dr .. Ahmed Ateş· tarafından «Gazili'nin Batıp.il~rin Belini Kıran Delilleriı> ·adıyla Ank. İlahiyat Fak. Mec. cilt, 3, sayı 1-2 ·de · tanıtılanı.k neŞredilmiştir.. ·

Bu eser de, bundan önceki iki eser gibi, Batıniliğe olarak kaleme alınmıştır . .

7 . . siYASET 43- uNasihatü'l-Mühik» (Faı·sça)

reddiye

i :

. «Siyerü'l-Mülükıı, ((Siretü'l-Mülük», «Tuhfetü'l-Mülük», <<Na- · . ı

· · saihu'l-Mülükıı, vs. gibi adlarla .da ~nılan bu eser, 1277 ve 1317 yıllarında Mısır'da ba:3ılmıştır. . . . . :·

Hamidiye 3898; Ayasofya 2911; Nuriosmaniye · 2635, 2636, 2637; Aşır Efendi 93.4, 935, 936; Esad Eferidi 1819; ·Topkapı Sara­yı A. 1513, 1514 numaralı mec~ualar içerisinde yazma· nüshala- · rı mevcuttur.

Tercümeleri · : - «·et-Tibru'l-Mesbuk fi Nasihati'l-Mülükıı adıyla Ali b .. Mü­

barek b. Mevhub (Öl~ :. 595 IO tarafından Arapça'ya; - ·osmanlı Döneminde Aşık Çelebi, Alai ve Muhammed b.

Abdill-Aziz Vücudi tarafından -üç ayrı tercüme. olmak üzere- Os- · manlıca'ya;

- «Devlet Başkanlarına» adıyla Osman Şekerci tarafından

da günümüz türkçe.sine tercüme edilmiştir. .. 44- «Makamatü'l-Ulema Beyne Yedeyi'l-Hulefa ve'l-Ümerfm. Berlin Kütüphanesi 8537 nurnarada kayıtlı yazma bi.r riüsha-

sı vardır. -45- uMedlıalü's-Siilfi.k ila Menazili'l-~illfi.k».

Şam'di tariM-iz olarak basılan · bu e:Serin, Topkapı Sarayı A. 1419/3 numaralı mecmua içerisinde yazma bir nüsllası vardır.

Bu eserin, Gazali'nin olup alİnadığı konusunda ihtilaf edil­miŞtir.

8. FELSEFE "" 1\'IANTffi . 46-· «el-Münkızü m.ine'd-Dalatn. 1286, 1287, 1289 ve 1293 de İstanbul'da, 1303, 1309 ve 1316

yıllarında olmak üzere İnüteaddid defalar basılmıştır. Gazali'nin . . . Felsefe Konusunda en meşhUF ve öz kitaplarındandır.

Tercümeleri : · · - İlk defa Osmanlı Döneminde 1130 H.de Celvetiyye Rica-

240 ..

.•

.·

liiıden. Mahmud b. Şeyh Veliyyüddin tarafından tercüme ecillrniş olup, bu tercümeden yazma bir nüsha Köprülü Kütüphanesi 143 nınnarada kayıtlıdır.

- Yine Osmanlı Döneminde ,Mehmed Zihni -Mehmed Said Efendiler tarafından ikinci bir tercüme daha yapıJ.mış olup, 1287 ve 1289 yılları arasında istanbul'da iki defa basılrmştır . .

- Hilmi Güngör tarafından günürriüz türkÇesine çevrilen bu eser, 1948 ve 1960 yıllarmda iki defa basılrmştır.

- Salih Şeref -Ahmed Da~doğlu- Hüseyin Tural ·tarafından yapılan terci}.me ise 1970 yılında Cağaloğlu Yayınevi tarafından neşred.ilm.lıjtir.

- D'Jç. Dr.· Ahmed Subhi Furat'ın yaptığı terciillıe ise Şamil Yayınevi tarafından 1972 yılında yayınlanmıştır.

-İsmail Hakkı Mercı;m (Kayseri Raşid Efen.di Kütüphane­si Memuru) tarafından yapılan son türkçe tercüme. maalesef bas-tırılamanuştır. · ..

- Ayrıca üç ayrı şahıs tarafından Fransızca'ya;

- İki ayı·ı Şahıs tarafından İngilizce'ye; - Birer defa da Hollandaca ve Hintçe'ye tercüme edilmiştir. 47- ccMakasıdü'I-Felftsüen.

Müteaddid defalar Mısır'da basılrmş. olan bu eserin, 188 de Leiden'de tenkidİi bir neşri yapılrmştır.

TopkaEı Sarayı Kütüphanesi ~· 3274 · n umarada kayıtlı yaz­ma bir nüshası vardır.

- Teı:cibneleıi : - 1506, 1933 ve 1936 yılları arasında üç ayrı şahıs tarafın-

aan Latince'ye; - 1942 de ispanyolca'ya: -·üç ayn tercüme de İbr~nice'ye; - ingilizce ve Almanca'ya ·da tercüme edilmiştir. 48- Tclıafütü'I-Feiasifc)). · 12-02, 1319, 1320-21 yıllarında Mısır'da 1304 ·de Boınbay'da,

1927 de ise Beyı·ut'ta tenkidli bir baskısı yapılrmştır.

Ayasofya. 2203; Fatih 2921; Yeni Cami 735 nrirnaralarda ka­yıtlı yazma nüshaları vardır.

· Tercümeleri : - Osmanlı Döneminde İlk defa Gelenbevi-zade Ahmed Tev­

fik Efendi ile Dırarnalı Hasbi Süleyınan Efendiler · tarafından .1307 H. yılı civarırida Osmanlı Türkçesi ile t~rcüme edilmiştir. Bu tercümeden yazma bir nüsha İst. Yıldız Kütüphanesi (Üni-versite) 'nde mevcuttur. ·

...... . 241

- Günümüz türkçesine ise Dd. Bekir Karlığa · tarafiiidan çevrilmiş olup, 1981 yılında 383 sayia olarak neşredilmiştir. '

- «Felsefecilere Cevap» adıyHt da Akif Nılri tarafından çev-rilmiştir.

- 1527 de Latinceye; - 1562 de ibranice'ye; - 1899 da Fransızca'ya tercümeleri yapılmıştır. 49.....:.. <<Meaıicü'l-Kuds fi Medaıici Marüeti'n-N~fs». 1927 yılında Kahire'de basılmıştır. Köprülü 726, 853; Veliy­

yüdclin 1814/10 numaralı mecmualar içerisinde . yazma nüshalan · vardır.

Bu eserin, Gazali'nin olup· olmadığı kon~unda ihtilaf vardır. cçMukaddes Merdivenlerı> adıyla Yaman Ankan tarafından

günümüz türkçesine çevrilmiş ve yayınlanmıştır. 50- «el-Mafuifü'l-Akliyye ve'l-Hilmıetü'l-İlalıiyye». Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesi 21530/2; Ayasofya 1696

numara1arda kayıtlı yazma nüshaları vardır.

Dr. Hikmet Haşim tarafından neşredilınek üzere çalışmalar yapılmaktadır.

Kitabul. üçüncü bölümü ispanyolca'ya tercüme edilmiştir. 51- ((Risa.Ie fi Hududı'I-Felsefi» · Felısefe Istılahları~ açıklayan bir risale olup, Kılıç Ali Paşa

Kütüphanesi 1326 nuınarada kayıtlı yazma bir nüshası vardır. 52- «Mihakk'iin-Nazaı·».

Mısır'da Matbaatü'l-Edebiyye'çle tarihsiz olarak basılmıştır.

1929 yılında Mıguel Asin Palacios tarafından ispanyolca'ya tercüme edilmiş ve Midyad'da bastırılmıştır.

53- «Risa.Ietii't-Tayr>}. «Risaletü'l-Ankaıı adıyla da bilinen bu eser; 1328 1343 ve 1351

yıllarında Kahire'de, 1911 de ise Beyrut'ta basılmıştır.

Aşir Efendi 451; Köprülü 1601/ 4 İıumaralı yazma me_cmualar içerisinde nüshaları tesbit edilmiştir.

Bu eserin, Gazali'nin olup olmadığı k.ıJ-nusunda ihtilaf vardır. Nebih Emin Faris tar!'l-fından İngilizce'ye tercüme edilen ~u

eser, 1944 yılında bastırılmıştır.

54~ «Mi'yaru'I-İlın n. 1329 ve 1339 yıllarında Mısır'da basılmış ·olan bu eserin, Fa­

ttıı 3376; Rağıp Paşa 912 numaralarda kayıtlı yazma · nüshalan

242

J

_ vardır. Bu eser aynı za~anda <cMi'yaru'l-Aklıı adıyla -da .bilinmek..: ~edir.

tir. Bazr bölümleri 1929 yılında ispanyolca'ya · tercüme edilmiş-

9. İLMÜ'L - HA V ASS - VE HA V ASSU~L -. KUR' AN 55- ed-Dürıii'l-M~fun fi's-sııi:ı'l-Mektılı;n>ı. «Hatimü'l-Gazaliıı, _«Hatimu'ş-Şeyh fi İlmi'l-Hurlifır, «ed-Dür-

rü'n-Nazimıı adları ile de bilinen bu eserin, İst. Hamidiye 841 nu-marada. kayıtlı yazma bir nü~hası vardır. .

Bu eserin, Gazali'nin olup olmadığı konusu ihtilaflıdır. 56- «Şerhu Ciin!l-eti'l-Esma». · Hz. Ali'ye . nisbet edilen bir kısım duaların açıklanması ile il­

gili olup, Veliyyüddin Efendi 2289; Köprülü 350/1; Selimiye 606 numaralarda kayıtlı yazma nüshaları vardır.

57- «Havassü'l-Kur'a.n». «ez-Zehebü'l-İbriz fi Havassı Kitabillahi'l-Azlziı, «el-İşa:çatü'l­

Maneviyye ve'l-Esraru'l-Harfiyyeıı, «Fevatihu's-Süverıı, adları ile de bilinen bu eserin, Şam Zahiriyye Kütüphanesi 8063 nurnarada kayıtlı yazma bir nüshası vardır.

Yukarıdaki iki eserde olduğu gibi, bu eserin dahi' Gazali'nin olup olmadığı ihtilaflıdır. ·

10. AHLı\K - TASAVVUF. . 58- «Adabü's-SUfiyye».

«Usulü Adabi't-Tarikıı adıyla da bilinen bu eser, Mısır'da Gazali'nin risaleleri arasında basılmiştır.

59-:-. «el-Edebü fi'cl-Din». Kahire'de 132Ş ve 1343 yıllarında basılmıştır. Bu eseriri de,

Gazali'nin olup olmadığı ·konusu ihtilaflıdır. 60- «Bidayetü'l-Hidaye ve Teh.zibü'n-Nüftis bi'I-Adabi's·

Şer'iyye». · . cc.Ad~bü's-Sohbe ve'l-Muaşeren, <cel-Mürşidıı adları ile de bili­

nen bu eser, Kahire'de müteaddid defalar basılmıştır.

Kayseri R3.şid Efendi 659/1; Topkapı Sarayı A. 1622, 1623; .Aşır Efendi 148; Ayasofya 1677 ve 1678 numaralarda · kayıtlı yaz­ma nüshaları vardır.

Tercümeleri : -: ccEsbabü'l-İnaye fi Tercümeti Bidayeti'n-Nihayeıı adıyla

Eyyub Sabri Paşa tarafından ·osmanlı döneminde tercüme ·edil­miş ve 1306 H. yılında 144 sayfa 'J>larak İstanbul'da basılmıştır:

243

<<Bidayetü'l-Hidayeıı adıyla Abdulkadir Akçiçek ta rafm­dan günümüz türkçesine;

- Montgomeiy Watt tarafından 1953 de İngilizce'ye; - J. Hell tarafından 1915 de ise · Almanca'ya tercüme edil-

. miştir. 61- »ed-Dünetü'l-Fa.lııra fi Keşfi Ulılnıi'l-Aıııra».

Müteaddid defalar Kahire'de, ayrıca· 1873 v-a 1925 y-ıllarında Avrupa'da basılnuş olan bu eser, «el-Büdür fi Ahbari'l-Ba'si ve'n­Nüşunı, _ccRisa1etü'l-Mevtıı isi.nJleri ile de bilinmektedir.

Fatih 2617; Kılıç Ali 1026/ 10; Hamidiye 3681, 3695; Murad Molla 156 numaralarda kayıtlı yazma nüshalan vardır.

Tercümeleri : . - «Kıyamet ve Aıuretıı adıyla H. Hilmi Işık tarafından türk-

çeye; - M. Brugsch tarafından 1924 de Almanca'ya; - 1878 yılında ise Fransızca'ya· tercüme edilıniştir.

62- «Fatihatii'I-Ulum». Mı.5ır'da 1322 ve 1329 yıllarında basılİnış olan bu eser, ccFet­

hıyyatü'l-Ulümn adıyla da anılmaktadır.

Esad Efendi 3744; Köprülü 754; Kılıç Ali 1026/ 8;, Fatih 2860' numaralarda kayıtlı mecmualar içerisinde yazma nüshaları var­dır.

63- «el-Hiknıetü fi Mahlfıkatillahi Teruan . ccKit~bü'l-Hikme», c<Acaibü Sun'illal'l.i Terua» adları ile de

arnlan bu eser, Mısır'da:, 1321, 1903 ve 1908 yıllarında basılmıştır.

c<Varlıkların Yaratılış Hikmetleri» adıyla . Hasan Akarsu Mürsel Sıradağ · tarafından günümuz t~kçesine tercüme edil­miştir.

64- «Hulasatü't-Tasanif» . . · · 1327 de ıvı;ısır'da basılmıştır. Bu eserin, <cEyyühe'l-Veled» ri­salesi ile aym kitap olduğunu iddia edenler de bul.unınuştur. . .

«İrfan Ordusunun El Kitabı» ismiyle Ahmed İnce . tarafın-dan türkçeye tercüme edilmiştir. ·

65- «el-Keşfü ve't-Tebyin f.i Gw:u.ı·i'l-Halkı Ecmain». 1315 ve 1340 yıllarında Mısır'da basılan bu eser, ccel-Keşfü'l- ·

Yakin>>, <<Esnafü'l-Mağrurinıı, «Mağalitu'l-Mağrurin>> adları· ile , de amlınaktadır. Kayseri R!şid Efendi Kütüphanesinde bir ıiüs- _ hası vardır.

244

Tercümeleri - .<<Riyadan İhlasa Gururdan Tevaz1.1a» adıyla Celal Yıldı­

rım tarafından;

- «Aldamşı> adıyla da Ahmed Aslantürkoğlu tarafından türkçe'ye· tercüme edilmiştir,

· 66- «Ravzaiü't-TaJ.ibin ve Umdetü's-Siilikin>>. Mısır'da 1344/1924 yılında Mat,baaW's-Saade'de basılinıştır ..

Kahire Daru'l-Kütübi'l-Mısrıyye 19897 nurnarada kayıtlı yazma bir nüshası vardır. · · · ·

uTasavvufun Esaslarııı adıyla Ramazan Yıldız tarafından türkçeye tercüme edilmiştir .. .

67- <<er-Risa.Ietü'l-Ledüniyyen. · Kahire'de müteaddid defalar basılmış olan bu .eGer, <CHakayı­

kul-uıum li Ehli'l-Fühüm)) ismi ile de bilinmektedir.

Köprülü 1602; Esad Efendi 1682/2, 3533/6, 3633/1; Laleli 3645/24; Ayasofya 1458, 2874 numaralarda kayıtlı yazma nüsha­ian vardır.

Tercümeleri : . ....:_ «İlahi Sırıı adİyla A. Şener - ş: 'l'opaloğlu tarafından türk-

çe'ye; . - 1938 yılında da Margeret Smtih tarafınd~ İngilizce'ye

tercüme edilmiştir. 68- «Mürşidii!t-Taıibiru>

Konya Mevlana Müzesi 1641 . numaralı m~cmua içinde yazma bir nüshası vardır. · ·

69- «Mİ'racü's-SaJ.ikiı:~.» Mısır'da Gazali'nin risaleleri arasında 1343 H. yılında basıl­

mış olan bu eser, «Mi'racü's-Sülük», «Maaricü's-Salikiriıı adlaı:ı . · ne· de bilinmektedir. ·

Şehid Ali 1510; Kılıç Ali 1026; Topkapı Sarayı A. 1419/5 nu-maralı mecınualar içeıisu:ıde yazma nüshalan vardır. · ·

<(Hakk Yolcularının Mi'racııı adıyla Yaman Arıkan tarafın­dan türkçe'ye tercüme edilmiştir.

70- «Mişkatü'l-Envar» . . «Kaşüü'l-Envar ve Musaffatü'l-Esrani, .«Esrarü'l-Envari'l­

İlahiyye bi'l-.Ayati'l-Metlüvve)) adları ile de bilinen bu eser, Mısı.,r­cla, 1322, 1325 ve 1353 yıllarında birkaç defa basılınıştır.

- Kayseri Raşid Efendi 21530/1; Köprülü 860/3, 1603/1; Aya-

245

~ofya 2075, 171V3, 480!f1; Şehid ~i Paşa 1712, 1777; Beşir Ağa 650; Süleymaniye 734; _carullab. Ef. 1092/, ·2075; .veliyyüddln 1829; Selim Ağa 108; Esad Efendi 1717/18 numaralı mecmualar iç_erisinde yazma nüshalan vardır.

Kur'an-ı Kerim'deki Nur ayetinin aÇıklanması ile ilgili bir risaledir.

Tercüıııeleri

- «Nurlar Feneriıı adıyla SU.leyman Ateş tarafından türkçe-ye;

- 'ısoo M. yılı civannda İshak b. Yusuf el-Fasi tarafından İbranice' ye;

- W.H.T. Gairdner tarafından 1924 yılında ise İngilizce'ye tercüme edilmiştir.

71- «Minhacü'l-Abidin ila Cenneti Rabbi'l-Aıeminn. Mısır'da birçok defalar basılmıştır. Laleli 1505; Hamidiye

1513; Atıf Efendi 1509; Nılriosn;ıaniye 2625, 2626, 2627; Ayasofya . / 2114, 2115, 2116 numaraJarda kayıtlı yazma nfuhaları vardır.

Tercümeleri : - İlk olarak Osmanlı Döneminde hyas b . .Abdullah Nihani

tarafından 925 H. taril1inde türkçeye tercüme edilmiştir. Bu ter­cümeden üç yazma nüsha (190, 1085 ve . 1410 numaralarda kayıt- · lı) Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesinde mevcuttur.

- «Abidler Yoluıı adıyla Y:;ı.man Arıkan tarafından günü­. müz türkçesine;

- 835 H. yılı civarında Şeyh :Yusuf tarafından Farsça'ya; bu tercüme Bombay ve Lahor'da olmak üzere iki defa basılnııştır.

- Ül64 de ise Almanca'ya tercüme edilmiştir.

246

' .

\

Di PN OT LAR

1. Keşfü'z-Zum1n, Katip Çelebi 1/454; Bilmen ö."N. Büyük Nefsir Tarihi · 2/443-460; Müellefatü'l-Gazali Dr. 'Abdurrahman Bedevi s. 199.

2. Bilmen Ö.N. Age s. 2/4S8; Müellefatü'l-Gazaü, s. 296-97. 3. Keşf. 1/615; Bilmen Ö.N. Age, s. 2/4S9; Müellefatü'l-Gazali s. 14348;

Topkapı Sarayı Kataloğu 1/4SO, 3/120. 4. Mukaddimetü «el-Münkızü mine'd-Dalalıı, Dr. Cemi!" Suleyba s. 58; Mü-

ellefatü'l-Gazali s. 26S. · s. BrockeJmann GAL I/422; Müellefatu'l·Gazali, s. 168; M. Şerefeddin

(Yalıtkaya), Ank. İlahiyat Fak. Mec. 1930 s. 46-158. 6. Keşf. 2/2002; İ.A. Gazali maddesi; Müellefatü'l-Gazaü, s. 2S; Dr. Cemil

Suleyba s. S6. 7. Keşf. 2/ 2008; Müellefatü'l-Gazali s. 19-20; Topkapı Sarayı Kataloğu 2/667. 8. Keşf. 1/245; Dr. Cemil Suleyba s. S7. 9. Keşf. 1/719. 2/1174, 1636; Müellefatü'l-Gazili, s. 30.

10. Keşf. 1/674; Dr. Cemil Suleyba s. S6; Müellefatü'l-Gazali s. 212-13, 394. · ll. Keşf. 2/1227; Haınldiye Kataloğu s. 94; Müellefatü'l-Gazaü 46.

12. Keşf. 2/1573; Topkapı Sarayı Kataloğu 2/677; Müellefatü'I-Gazaü s. 33, 3S.

13. Keşf. 2/ 1192 Dr. Cemil Suleyba s. S7; Müellefatü'I-Gaztm s. 50-Sl. 14. Keşf. 2/1988; Müellefatü'l-Gaz~m s. 207-209. 15. Keşf. 2/ 1673; Dr. Cemi! Suleyba s. S6; Müellefatü'l-Gazali 216. 16. Keşf. 1/423-24; Keşf. Zeyl. 1/298; Dr. Cemil Suleyba s: S7. 17. Keşf. 1/890, 2/10S1; Müellefatü'l-Gazaü s. 3843. 18. Keşf. 2/1194; Müell.efatü'l-Gazaü s. 2i2. 19. Keşf. 1/61; Müellefatü'l-Gazili s. 149-SO. 20. Keşf. 1/148; İ.A. Gazaıı · maddesi; MüellefatU'l-Gaz ... s. 231. 21. Keşf. 1/16S; f.A. Gazali· maddesi; Müellefatü'l-Gaz ... s. 87. 22. Keşf. 1/ 881; U13S8; Müellefatü'I-Gazali, s. 89-92. 23. Keşf. Zeyl. 2/103; Bilmen Ö.N. Age. 2/4S9; Müellefatü'l-Gazili s. 311-12;

Dr. Cemi! Suleyba s. SS. . 24. Keşf. 2/1304; Keşf. Zeyl. 1/300; İ.A . . Gazali maddesi; Dr. Cemi! Suleyba

s. 55; Müetlefatü'l-Gazali s. 166-67. 25. Keşf. 2/1805; Keşf. Zeyl. 2/43; i.A. Gazali maddesi; ·nr. Cemia Suleyba

s. 55; Topkapı Sarayı Kataloğu 3/237; Müellefatü'l-Gazili s. 135-36. 26. Keşf. 2/ 1713; Müellefatü'l-Gazali s. 151-54. 27. Müellefatü'l-Gazaıi s. ~56-157; Defter-i Kütüphane-i Esad Efendi s.

Defter-i Kütüphane-i Ayasofya s. 304. 28. Keşf. 1/837; İ.A. Gazali maddesi; Müellefatü'l-Gazili s. 262. · 29. Karabulut Ali Rıza, Kayseri Raşid Efendi Kütüphanesindeki Türkçe,

- ~!lrsça ve Arapça Yazmalar Kat~loğu s. 561; Müellefatü'l-Gaüiü s. 268-30. Keşf. 1/3S1; Defteri-Kütüphane-i Esad Efendi s. 86; Müellefatü'l-Gazali

s. 3S6-58. 31. Müellefötü'l-Gazali s. 241; Dr. Cemil Suleyba s. 54. 32. Keşf. 1/23; Osmanlı Müellifleri 1/2S6; · Dr. Cemil Suleyba s. 52:· Müelle-

fatii'l-Gazali s. 98-122. · 33. Keşf. 1/12; Dr. Cemi! Suleyba s. 52; Müellefatii1-Gazili s. 219-220. 34. Keşf. 2/lS33; Osmanlı Müellifleri 1/159, 2/48, 435; İ.A. Gazali maddesi;

Müellefatü'l-Gazalf s. /.7S-76.

247

,.

35. Keşf. 1/216; Dr. Cemil Suleyba s. 54; Müellefatü'l-Gazaii s. 183. 36. Keşf. 2/1201; Müellefatü'l-Gazali s. 190; Dr. Cemi! Suleyba s. 53. 37. Hediyyetü'I-Arifin 2/80; Müellefiitü'l-Gazali. 221. 38. Keşf. 2/1878; Tüyatok Antalya 1-5. ciltler. · 39 . . Keşf. 2/ 1918; Topkapı Sarayı Kataloğu 3/184; Dr. Cemil Suleyba s. 54;

Müellefatü'l·Gazali s. 79-81. 40. Keşf. 2/1326; Defter-i Kütüphane-i Beşir A~a s. 49; İ.A. Gazali maddesi

Müellefatü'l-Gazali s. 160-65, 41. İ.A. Gazall maddesi; Müellefatü'l·Gazali s. 250; Dr. Cemn· Suleyba s. 55 .. 42. Müellefatü'l-Gazali s. 86. 43. Kcşf. 1/337; İ.A. Gazaıt maddesi; Müellefatü'l-Gazali s. 184-87; Osmanlı

!'v!üellifleri 2/307; Topkapı Sarayı Kataloğu 3/714-15. 44. Keşf. Zeyl. 2/536; Brockelmann GAL I/423; Müellefatü'l·Gazaıı: s. 259-60. 45. Keşf. 2/1643; Dr. Cemil Suleyba s. 57; Müellefatü'l-Gazali 360. 46. Keşf. 2/1869; Dr. Cemi! Suleybfı s. 57; İ.A. Gazali maddesi; Müellefatü'J.

, Gazall s. 202-204. 47. Keşf. 2/1780; Dr. Cemil Suleyba s. 56; Topkapı Sarayı Kataloğu 3/632;

Müellefatü'l-Gazali s. 54-59. 48. Keşf. 1/509; İ.A, Gazaii maddesi, br. Cemil Suleyba s. 56; Müellefatü'l·

Gazali s. 63-69. 49. Keşf. 1640; Defter-i Kütüphane-i Köprülü s. 54; Dr. Cemi! Suleyba s. 56;

Müellefatü'I-Gazali s. 244-48. SO. Keşf. 2/1724; Dr. Cemi! Suleyba s. 56; Müellefatü'l-Gaztm s. 93-96. · 51. Keşf. 1/861. · · • 52. Keşf. 2/1616; Dr. Cemil Sulcyba s. 58; Müellefatü'J-Gazaıı: s. 73-78, 233. 53. Keşf. 1/877; Dr. Cemil Suleyba s. 56; Müellefatü'l-Gazaıt s. 242-43.

·54. Keşf. 2/1744; Dr. Cemil Suleyba s. 56; Müellefatü'l-Gcı.zali s. 70-71: 55. Keşf. 1/698, 735; Hamidiyye Kat~loğu s. 45; Müellefatü'l-Gazali s. 341. 56. Kesf. 1/606-607; Defter-i Kütüphane-i Veliyyüddin Efendi s. 130; Müelle-

fatü'I-Gazall s. 347, 377-80. 57. Keşf. 1/727, 828; Müellefatü'l-Gazali 283, 339. 58. Müellefatü'I-Gazali s. 297; Dr. Cemil Suleyba s. ·sı. 59. Müellefatü'l-Gazali, s. 73-74; Dr. Cemi! Suleyba s. 52. f..IJ. Keşf. 1/228; Dr. Cemi! Suleyba s. 53; Müellefatü'l-Gaza:ıı s. 138-140. 61. Keşf. l/742; Dr. Cemi! Suleyba s. 53; Müel1efatü'l-Gazali s. 22-24 .

. 62. Keşf. 1214; Dr. Cemil Sule:v.ba s. 53; Defter-i Kütüphane-i Köprülü s. 47; 63. Mi.iellefatü'l-Gazali, s. 257-58; Dr. Cemi! Suleyba s. 53. 64. Müellefatü'J.Gazali, s. 315; Dr. Cemi! Sule:vba s. 53. 65. Müellefatü'l-Gazali, s. 200; Keşf. Zeyl. 2/370. 66. Müellefatü'l·Gazall, s. 450~51.

67. Keşf. 1/887; Dr. Cemi! Suleyba s. 53; Müelleftitü'l-Gaza.Ii s.' 191. 68. İ<eşf. 2/1654; Mevlana Müzesi Ya7.malar Kataloğı.ı 1/179. 69. Keşf. 2/1738; Topkapı Sarayı Kataloğu 3/184; Müellefatü'l-Gazali s. 254-

55. 70. Kesf. 2/1694; Defter-i Kütüphane-i Ayasofya s. 124;. ~üellefatü'l·Gazali

193-98, 314-15. 71. Keşf. 2/1876; Dr. Cemil Suleyba s. 54; Müellefatü'l-Gazall, s. 234-38.

.. .

' '