E. P. THOMPSONİngiliz İşçi Sınıfının Oluşumu

The Making of the English Working Class© 2002 The Orion Publishing Group Ltd.Onk Ajans Ltd.

İletişim Yayınları 2162 • Birikim Kitapları 3Birikim Kitapları, İletişim Yayıncılık A.Ş.’nin markasıdır.ISBN-13: 978-975-516-05-1769-3© 2004 Birikim Yayıncılık Ltd. Şti.1-3. BASKI 2004-2012, İstanbul4. BASKI 2015, İstanbul

EDİTÖR Kerem ÜnüvarKAPAK Suat AysuKAPAK DESENİ Walter CraneKAPAK FİLMİ Mat YapımUYGULAMA Hüsnü AbbasDİZİN Atilla BayındırDÜZELTİ Abdullah OnayBASKI ve CİLT Sena Ofset · SERTİFİKA NO. 12064Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11Topkapı 34010 İstanbul Tel: 212.613 38 46

İletişim Yayınları · SERTİFİKA NO. 10721Binbirdirek Meydanı Sokak, İletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbulTel: 212.516 22 60-61-62 • Faks: 212.516 12 58e-mail: birikim@iletisim.com.tr • web: www.birikimdergisi.com.tr

E. P. THOMPSON

İngilizİşçi Sınıfının

OluşumuThe Making of the English Working Class

ÇEVİREN Uygur Kocabaşoğlu

B i r i k i m K i t a p l a r ı

EDWARD PALMER THOMPSON 1924’te İngiltere’de doğdu. İkinci Dünya Savaşı’ndaAfrika ve İtalya’da görev yaptı. Savaş sonrasında Cambridge Üniversitesi’ni bitirdi.1956’da İngiliz Komünist Partisi, Marksist Tarihçiler Grubu’nun pek çok üyesi ilebirlikte Stalinist politikaları protesto ederek partiden ayrıldı. 1957’de The New Reaso-ner dergisinin kurucuları arasında yer aldı. Bu dergi daha sonra dönemin genç kuşaksol entelektüellerinin ve öğrencilerinin içinde yer aldığı New Left Review’nun çıkışınaöncülük etti ve Thompson uzun süre New Left Review’nun editoryal kurulunu yö-netti. 1965’ten sonra yayın kurulu içinde doğan ayrılıklar nedeniyle dergiden uzak-laştı. Thompson’un önemli araştırmaları arasında William Morris: Romantic to Revo-lutionary (1955), The Making of the English Working Class (1963), Whigs and Hun-ters: The Origins of the Black Act (1975) yer almaktadır. Moral ekonomi tartışmaları-nı derlediği Customs in Common (1993) ve Louis Althusser, Tom Nairn ve Perry An-derson’la polemiklerinin yer aldığı Poverty and Theory and Other Essays (1978)önemli eserleri arasındadır. 1980’lerde Nükleer Silahsızlanma Hareketi (END) akti-visti olarak mücadele eden Thompson’ın bu dönemde yazdığı yazılar Writing byCandlelight (1980), Protest and Survive (Thompson vd.) (1980), Exterminism andCold War (Thompson vd.) (1982), Zero Option (1982), The Heavy Dancers’de (1984)bir araya getirilmiştir. Ayrıca Double Exposure (1985) ve The Sykaos Papers (1988)yayımlanmış eserleri arasındadır. E. P. Thompson 1993’te öldü.

Dorothy ve Joseph Greenald’a

İÇİNDEKİLER

BİR TOPLUMSAL DÖNÜŞÜMÜ ANLAMA ÇABALARINA KATKI:BUGÜN TÜRKİYE’DE E. P. THOMPSON’I OKUMAK • AYŞE BUĞRA ..................11

ÖNSÖZ ........................................................................................................................................................39

BİRİNCİ KISIM

Özgürlük Ağacı ....................................................................................................................47BİRİNCİ BÖLÜM

SINIRSIZ ÜYELER.......................................................................................................................49İKİNCİ BÖLÜM

HIRİSTİYAN VE ZEBANİ ............................................................................................................59

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

“İBLİS’İN MEVZİLERİ”.................................................................................................................93

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

ÖZGÜR DOĞMUŞ İNGİLİZ ..................................................................................................119

BEŞİNCİ BÖLÜM

ÖZGÜRLÜK AĞACININ DİKİLİŞİ ..................................................................................147

İKİNCİ KISIM

Adem’in Laneti ..................................................................................................................241ALTINCI BÖLÜM

SÖMÜRÜ ..............................................................................................................................................243

YEDİNCİ BÖLÜM

TARIM İŞÇİLERİ............................................................................................................................269

SEKİZİNCİ BÖLÜM

ZANAATKÂRLAR VE DİĞERLERİ ...................................................................................293

DOKUZUNCU BÖLÜM

DOKUMACILAR.............................................................................................................................333

ONUNCU BÖLÜM

STANDARTLAR VE DENEYİMLER..................................................................................387Mallar ................................................................................................................................................387Evler ...................................................................................................................................................392Yaşam.................................................................................................................................................397Çocukluk ........................................................................................................................................407

ON BİRİNCİ BÖLÜM

HAÇIN DÖNÜŞTÜRME GÜCÜ .........................................................................................429Manevi Mekanizma ................................................................................................................429Umutsuzluğun Bin Yıllık Egemenliği .....................................................................458

ON İKİNCİ BÖLÜM

TOPLULUK.........................................................................................................................................489Boş zaman ve Kişisel İlişkiler .......................................................................................489Karşılıklılığın Ritüelleri .....................................................................................................509İrlandalılar ....................................................................................................................................522Sonsuzluğun Sayısız Evreleri ........................................................................................539

ÜÇÜNCÜ KISIM

İşçi Sınıfının Varlığı................................................................................................545ON ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

RADİKAL WESTMINSTER ....................................................................................................547

ON DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

ISLAHATÇILAR ORDUSU ......................................................................................................573Kara Lamba ..................................................................................................................................573Işık Geçirmeyen Toplum...................................................................................................587Birleşmeye Karşı Yasalar ...................................................................................................601Kırpıcılar ve Çorapçılar .....................................................................................................629Sherwood Delikanlıları ......................................................................................................664Meslek Adına ..............................................................................................................................690

ON BEŞİNCİ BÖLÜM

DEMAGOGLAR VE ŞEHİTLER...........................................................................................723Hoşnutsuzluk..............................................................................................................................723Önderlik Sorunları .................................................................................................................728Hampden Kulüpleri...............................................................................................................755Brandreth ve Oliver ...............................................................................................................776Peterloo............................................................................................................................................799Cato Sokağı Suikastı.............................................................................................................834

ON ALTINCI BÖLÜM

SINIF BİLİNCİ .................................................................................................................................847Radikal Kültür ...........................................................................................................................847William Cobbett .......................................................................................................................887Carlile, Wade ve Gast ..........................................................................................................906Owencilik.......................................................................................................................................926“Bir Çeşit Makine” .................................................................................................................957

BİBLİYOGRAFYAYA İLİŞKİN NOT..........................................................................................988

TEŞEKKÜR ............................................................................................................................................992

DİZİN .......................................................................................................................................................993

BİR TOPLUMSAL DÖNÜŞÜMÜANLAMA ÇABALARINA KATKI:

BUGÜN TÜRKİYE’DE E.P. THOMPSON’I OKUMAKAYŞE BUĞRA

İngiliz İşçi Sınıfının Oluşumu, hem tarihle sosyal bilimlerin hemde sosyal bilimlerin farklı disiplinleri arasındaki farkları aşan birkitap. Ayrıca, insanı bilimsel çalışmalar bağlamındaki akademikokumalarla siyasi aktivizme yönelik veya sadece zevk için yapılanokumaların arasındaki farkların ötesinde bir okuma eylemine da-vet eden bir kitap. Bu kitapta Thompson, 18. yüzyılın ikinci yarı-sından 19. yüzyılın ortalarına uzanan dönemde, dünyanın ilk pi-yasa toplumunun kuruluşunu hazırlayan fikirlerin ve kurumlarınortaya çıktığı İngiltere’nin toplumsal ortamını ele alıyor. Bu, insa-nı ve insan toplumunu yönlendiren şeyin çıkar kaygısından baş-ka bir şey olmadığı görüşünün ve bu görüş doğrultusunda tanım-lanan ekonomik “yasaların” kaçınılmazlığı inancının “bilimsel”bir kesinlikle herkese dayatılmaya çalışıldığı bir ortam. İnsanın veinsan toplumunun ne olup ne olmadığıyla ilgili büyük tartışmala-rın ve çatışmaların yaşandığı bu dönemin tarihini, Thomp-son’dan, sanki o dönemde yaşamış, o tartışmalara ve çatışmalarataraf olmuş birinden dinler gibi dinliyoruz. İngiliz İşçi SınıfınınOluşumu, o günden bugüne, dünyanın farklı köşelerinde hâlâ sü-rüp giden bu tartışmalar ve çatışmalarla ilgilenen, insanın ve in-san toplumunun ne olup ne olmadığını anlamak isteyen herkesinmutlaka okuması gereken, tam anlamıyla bir dünya klasiği. Bu-

11

nun ötesinde E.P. Thompson, yalnız İngiliz İşçi Sınıfının Oluşu-mu’yla değil bütün yazdıklarıyla, bugün Türkiye’de yaşadıkları-mızı anlamamıza yardım edebilecek en önemli düşünürlerden bi-ri. Bu yüzden de bu yazıyı, sadece İngiliz İşçi Sınıfının Oluşumu’nabir önsöz olarak değil, bugün Türkiye’de E.P.Thompson’ı okuma-nın önemine işaret eden bir makale olarak yazmak istedim.

Türkiye bugün büyük bir dönüşüm süreci içinde bulunuyor.Bu süreç sağlıklı değerlendirilmediği müddetçe de, insani sorun-ların iktisadi ve sosyal politika arayışlarını yönlendirmesi ve gün-lük yaşamları bu sorunlar tarafından tanımlananların seslerininsiyasete yansıması çok güç olacağa benziyor. Ama böyle bir de-ğerlendirmenin önünde ciddi ideolojik engeller var. Bu bağlamda,standart iktisat kuramının oynadığı rol doğal olarak çok önemli.Bununla birlikte, alternatif kuramların, özellikle standart sınıfanalizinin, söz konusu dönüşüm sürecinin anlaşılabilmesi içingerekli tarih duyarlılığını sergilemekte zorlanması da dikkatealınmaya değer bir konu.

Polanyi, Büyük Dönüşüm’de (2000: 217), “Belirli bir toplumsalyapı içinde sınıf kuramı işlerlik kazanır; ama yapının kendisi de-ğişirse ne olur?” diye sormuştu. Bugünkü Türkiye’de olduğu gibidinamik bir ortamda büyük önem kazanan bu soru, böyle bir or-tamı anlamak için kullanılan analiz yöntemlerinin de aynı ölçüdedinamik bir nitelik taşımaları gerektiğine işaret ediyor. Doğal ola-rak, bu tür dinamik analiz yöntemlerinin geliştirilmesi için girişi-len çabaların farklı kaynaklardan beslenmeleri ve farklı sonuçlaraulaşmaları mümkün. Elinizdeki yazı, İngiltere’de 18. yüzyılınikinci yarısından 19. yüzyılın ortalarına uzanan dönemi incelemişbir tarihçinin, E.P. Thompson’ın (1966, 1971, 1978, 1993a,1993b), çalışmalarının bu bağlamda son derece ufuk açıcı bir ni-telik taşıdıklarını öne sürüyor. Thompson’ın incelediği Büyük Sa-nayi Devrimi’ni izleyen dönemle Türkiye’nin bugünü arasında,aradaki yüzyılları da aşan büyük farklar var. Ama her iki durum-da da belirleyici olan, yaşanan toplumsal çözülme ve yeni ortayaçıkan piyasa ideolojisinin bu çözülmenin etkileriyle baş etmesigereken siyasi süreçleri ablukaya almış oluşu. Ama Thompson’ınanlattığı hikâye, bu ablukayla sınırlı değil. Onun katkısının öne-mi, hayatları tam anlamıyla çivisinden çıkmış insanların verdikle-

12

ri yaşam mücadelesine ve bu mücadelenin toplumsal dayanakla-rına eğilmesinde. Buradan hareketle çizdiği tablo, sadece ekono-mik olanakların, ihtiyaçların ve beklentilerin değil, ahlaki değer-lerin ve siyasi ittifakların da değiştiği bir ortamda, eskiyle yeni-nin, geleneksel olanla radikal olanın, birlikte, toplumsal aktörleriyeniden biçimlendirişini tanımladıkları bir tablo. Bu niteliğiyle,sadece liberal ekonomik görüşün değil, dar bir sınıf kavramınında sınırlarını ortaya koyan çok güçlü bir yöntem muhasebesi içe-riyor. Özellikle yapısal bir konum olarak sınıf ve bu konumunyansıttığı sınıf çıkarları gibi kavramları sorgulayan böyle bir yön-tem muhasebesi, çalışan kesimlerin yaşadıkları deneyimlerinaraştırmanın merkezine yerleştirilmesi açısından çok önemli. Budeneyimlerin vurgulanışı, özünde politik bir sorunsalı gündemegetiriyor. Bu sorunsal, geleneksel bir toplumun adalet anlayışın-dan eşit ve özgür vatandaşların sosyal hak taleplerinin önem ka-zandığı modern bir topluma geçiş süreci içinde, halkın aktif biraktör, bir özne olarak oynadığı role dikkat çekiyor. Bu yazı, günü-müz Türkiyesi bağlamında bu rolün ne olup ne olamayacağı üze-rine düşünmek gerektiği inancıyla yazıldı.

İngiltere’de Halkın Ahlaki Ekonomisindenİşçi Sınıfının Politik İktisadına

E.P. Thompson’ın ele aldığı büyük Sanayi Devrimi’ni izleyen dö-nem, “yerine oturmuş bir toplumsal ortam değil, iki hayat tarzıarasındaki bir geçiş dönemidir” (Thompson 1966: 418).

Halkın ihtiyaç ve beklentilerinin kökleri eski düzendedir ve budüzen çözülmeye başlamıştır. Ama bu çözülme süreci, aynı za-manda işçi sınıfının oluşma sürecidir. İşçi sınıfının oluşumu, hal-kın eski düzenin çözülüşü sırasında yaşadığı deneyimler ve budeneyimlere verdiği tepkiler içinde ortaya çıkan bir işçi sınıfı bi-linciyle yakından ilgilidir. Bu işçi sınıfı bilinci, özellikle, hayatlarıaltüst olmuş insanların siyasi ortama hâkim olan politik iktisatmantığıyla hesaplaşması içinde biçimlenir.

Thompson’ın, İngiliz İşçi Sınıfının Oluşumu adlı ünlü kitabı1966’da yayınlandı. Ama daha sonra, 1971’de, yayınladığı bir ma-kalede geliştirdiği “ahlaki ekonomi” kavramı, onun önceki ve

13

sonraki çalışmalarının anlaşılması açısından anahtar niteliğinde.Nitekim Thompson, “18. yüzyıl sosyal tarihinin büyük bir kısmı-nı, yenilikçi piyasa ekonomisiyle halkın geleneksel ahlaki ekono-misi arasındaki çatışmalar dizisi olarak okumak mümkündür” di-ye yazıyor (Thompson 1993a: 12). Alıntıdaki geleneksel tanımla-masına rağmen, ahlaki ekonomi kavramı sadece geçmişten kay-naklanan değerlere atıfla açıklanabilecek bir kavram değil. Piyasaekonomisinin yeniliği ve ilericiliği, ekonomiyi ahlaktan ve siya-setten koparma, dolayısıyla geçim koşullarını ahlaki önyargılar-dan ve siyasi baskılardan arındırma iddiasındadır. Halkın ahlakiekonomisi ise, ahlaki değerlerin yönlendirdiği siyasetin ekonomi-nin işleyişine hâkim olduğu bir toplum anlayışını yansıtır, gele-neksel değerlerden ve paternalist muhafazakârlıktan destek ala-rak biçimlenir. Ama politik iktisatla mücadelesi içinde, yeni de-neyimlerden a dünyası ortaya çıkar. Bu dünyada da ekonomi, ah-lak ve siyasetin güdümündedir, ama ahlaki ve siyasi referanslarayansıyan, eski düzenin verilerinden daha fazla bir şeydir.

Bu döneme 20. yüzyıldan bakanlar, ahlaki ekonomi kavramınıkendi değerlerinin süzgecinden geçirerek ele almış ve eleştirmiş-lerdir. Bu bağlamda ilk eleştiri, Smith’ten gelen politik iktisat yak-laşımının ahlakdışı (a-moral) olmadığı, doğrudan doğruya 18.yüzyılın liberal ahlak felsefesi geleneğinden geldiği yolundadır(Coates 1972). Politik iksadın ahlakdışı olmayan niteliği, başkabiçimlerde de vurgulanmıştır. Mesela E. Fox-Genovese (1973),piyasa yanlısı liberallerle muhafazakârlar arasındaki çatışmanıniki farklı hâkim sınıf ideolojisini yansıttığını, dolayısıyla iki tara-fın da bu ideolojilerden kaynaklanan ahlaki denebilecek bir ko-numdan hareket ettiklerini öne sürmüştür. Hem Coates hemFox-Genovese, modernist bir yaklaşımla çatışmayı gericilik veilericilik kavramlarıyla açıklanabilecek bir düzeye yerleştirmişler-dir. Fox-Genovese’nin ifadesiyle, “piyasa toplumunun ortaya çıkı-şı tartışılmaz korkunçluklara yol açtıysa da aynı zamanda bireyselseçim özgürlüğünü, bireyin sosyal durumunu iyileştirme hakkınıve sonuçta siyasi katılım şansının vurgulanmasını da gündemegetirdi” (Fox-Genovese 1973: 168). Fox-Genovese’ye göre, butakdir edilmediği ölçüde ortaya, muhafazakâr konumu, onuntoplumsal eşitsizlikleri haklı çıkaran ve sabitleştiren gerici niteli-

14

ğini gözden kaçırarak, romantik bir biçimde değerlendiren yakla-şımlar çıkacaktır.

Thompson, bu eleştirilere verdiği cevapta, piyasa ekonomisi ta-raftarlığının gerçekten belirli kesimlerin çıkarlarını, ulusun vetopluluğun çıkarlarıyla özdeş olmayan çıkarları yansıttığını söyler(1993: 305) Ama bu taraftarlığın dile getirildiği politik iktisat ku-ramı, ekonominin en iyi biçimde -herkes için en iyi biçimde- işle-mesi için gerekli koşulları ortaya koymak iddiasıyla, çıkarlarınuyumunu vurgulayarak ortaya çıkar. Modernist yaklaşımın yaptığıise, kısa dönemde ortaya çıkan “korkunçlukları” uzun dönemdekitoplumsal ilerlemenin önkoşulu haline getirerek, piyasa taraftarla-rının çıkarlarıyla toplumsal çıkarlar arasındaki uyumu yenidensağlamaktır. Kolayca görülebileceği gibi, bu yaklaşım içinde, çalı-şan kesimlerin hayatlarını etkileyen gelişmeler karşısında aldıklarıtavra, bu tavrı belirleyen geçmiş deneyimlere ve bu deneyimleredayanan ittifak olanaklarına, tarihsal analiz içinde herhangi bir rolatfedilmez. Halk bir sosyal aktör olarak ortada yoktur.

Halbuki Thompson’ı ilgilendiren, tam da, çalışan kesimlerin busüreç içinde oynadıkları roldür. Bu rolün anlaşılabilmesi için ba-kılması gereken de bu kesimlerin, ihtiyaçlar ve beklentilerin piya-sa kategoriyle tanımlanmaya başladığı, dolayısıyla insanların ha-yatlarını idame ettirmeleri için gerekli geçim olanaklarına sahipolmaları veya olmamalarının sadece ekonomik bir sorun halinegeldiği bir ortamdaki deneyimleridir. Thompson, bu ortamın ide-olojik temellerini Smith’in Ulusların Zenginliği’nde (1776) bulur.Smith’in yaklaşımının yaygın kabul görmesi, gerçekten önemlibir ideolojik değişime işaret eder. Ekonomiyle ahlak ve siyasetarasındaki kopuşla tanımlanan ve ekonomik hayatı kişisel çıkardürtüsüne indirgeyen bu yaklaşım, özünde, Mandeville’in yüzyı-lın başında yayımlanan Arılar Masalı: Veya Kişisel Ahlaksızlar veToplumsal Yararlar (1714) adlı kitabının yaklaşımından çok farklıdeğildir. Ama Mandeville’in kitabı büyük bir tepkiyle karşılaşmış,hatta Middlesex yüksek mahkemesinde topluma zararlı niteliğin-den ötürü yargılanmıştı. Mandeville, katıksız bencilliğin yönlen-dirdiği bireysel davranışların topluma yararlı sonuçlar vereceğinipervasız bir üslupla savunarak geleneksel ahlaki duyarlığı fenahalde rencide etmişti. Ahlak felsefecisi Smith ise, bu duyarlığı

15

dikkatle kollayarak Mandeville eleştirilerine katılır gibi yapmış,ama zaman zaman onun kitabından ne kadar etkilendiğini de çokzor gizleyerek, kişisel çıkarların belirleyiciliği fikrini, kurduğumantıksal sistemin merkezine yerleştirmeyi başarmıştı. TabiiSmith’in Mandeville’in sistemini tartıştığı kitabının adının AhlakiDuygular Kuramı (1759: özellikle 308-314) olması ve kişisel çıkarkavramını büyük bir incelikle, insan doğasının toplumsal niteliği-ni vurgulayarak ortaya koyması önemliydi.

Daha sonra yayımlanan Ulusların Zenginliği ise, hem değişenekonomik koşullar içinde okunmuş hem de sergilediği nesnellikgörünümüyle herkesi etkilemeyi başarmıştı. Thompson, Smith’inekonomiye siyasi müdahaleyi dışlayan bu çalışmasının, “ampirikbir inceleme olmaktan çok, kendi kendini doğrulayan mükem-mel bir mantık egzersizi” olduğunu yazar (1971: 203). Çalışma-nın etkileyiciliği, siyasi bir tavrın sanki ampirik bir doğruyu yan-sıtıyormuşçasına savunulmasında yatmaktadır. Müdahale, “insan-ların geçimlerini sağlamalarının koşullarını toplumsal düzenle-melerle gerçekleştirmek gerekir” gibi bir ahlaki tavra dayanır. Bu-nun karşısında Smith’in mantıksal sistemi, bir dizi hipotetik var-sayım temelinde, müdahalenin olmadığı yerde işlerin nasıl yürü-yeceğini gösterir. Ama aynı zamanda da müdahalenin yansıttığıönyargılardan söz eder. Bu konuda Thompson’ın Smith’ten yaptı-ğı şu alıntı çok açıklayıcıdır: “Hububatla ilgili yasalar her yerdedinle ilgili yasalarla karşılaştırılabilir. İnsanlar, bu dünyadaki ge-çimlerine veya öteki dünyadaki mutluluklarına ilişkin şeylerleöyle ilgilidirler ki, hükümetin onların bu alanlardaki önyargıları-na teslim olması gerekir...” (zikreden Thompson 1971: 203). Hü-kümetin teslim olduğu şey, önyargıdır. Geçimi korumaya yönelikmüdahaleye karşı çıkan tavır ise, önyargısız gerçeklik.

Thompson’a göre, 18. yüzyıl sonunda iyice yaygınlaşmış olanbu inanç, hububat fiyatlarına bir üst sınır koymayı ve üreticilerletüccarları yerel pazarlara bu tavanın altında fiyatlarla hububat sat-maya zorlamayı amaçlayan düzenlemelere karşı geliştirilen tavırla-rın temel dayanağını oluşturuyordu. Fiyatların bir ihtiyaç politika-sı aracı olarak kullanılabilmesi ihtimaline karşı çıkan pek çok po-litikacı, bu konuda, dönemin bakanlarından olan Portland Dükü’-nün görüşünü paylaşıyordu: “Her ne zaman müdahaleyle bir ma-

16

lın fiyatı belirlendiyse, bunun süreklilik kazanamadığı görülmüş-tür ve ayrıca, işleri doğal ve düzenli süreçlerinin dışına çıkarmak,neredeyse bir gereklilik olarak, kötülüğe çare bulacak yerde onundaha şiddetli bir biçimde geri gelmesine yol açar” (zikredenThompson 1993b: 279).

Thompson, incelediği dönemi belirleyen şeyin, alıntıda değini-len mantıksal “gereklilik” bilinci kadar, “işlerinin doğal ve düzen-li süreçleri içinde” yürümesinin yol açabileceği insani felaketlerolduğunu vurgular. Doğal ve düzenli süreci yönlendiren fiyat me-kanizması, ihtiyaçla değil, ödeme gücüyle ilgilidir. İhtiyaç madde-lerinin arzı geçerli fiyatı verebilenlere yönelirken veremeyenleridışlar. Sayıları 18. yüzyıl sonu İngiliz nüfusunun beşte biriyledörtte biri arasında değişen bir kesim ise (Thompson 1993b:285), geçim sınırında yaşamaktadır ve her fiyat değişmesi, bu ke-sim açısından, geçim sınırının altına düşme tehlikesini içerir. Butehlikeyle karşı karşıya olan halk kadar, toplumun muhafazakârkesimleri de bu durumu kabul edilemez bulur. Bu ortamda, pa-ternalist politikacılarla halk kitleleleri arasında, herkesin kendikonumuna göre bir yaşam alanı bulduğu geleneksel toplumunverileri temelinde bir ittifak oluşur. Bu ittifak içinde, yiyecek is-yanları gibi pek de geleneksel olmayan eylemlerde bile, halk kit-leleri hiç olmazsa üstü örtülü bir destek görür ve piyasa yanlısı li-berallere karşı korunurlar.

Ahlaki ekonomi kavramı, özellikle bu yiyecek isyanlarıyla ilgiligözlemlerden kaynaklanmıştır ama, kitlenin ahlaki ekonomisiylepolitik iktisadın mantıksal gerekliliklerini yansıtan piyasa ekono-misi arasındaki çatışma, geçimin tehlikeye girdiği her alanda ken-dini gösterir. Mesela, İngiliz İşçi Sınıfının Oluşumu’nda tartışılan1810’ların Luddist eylemleri de aynı çatışma çerçevesinde yeralır. Bu ortamda, eylemcilerin şikâyetlerini dikkate alan asgari üc-ret uygulanması tasarıları, geleneklere göre belirlenen bir asgarigeçim düzeyinin korunması fikrini içerir ve karşılarında, gene,politik iktisat mantığını bulur. Dokuma sanayiinin işgücü tale-binde makineleşmenin yol açtığı sorunları kontrol almaya yöne-lik bir yasa tasarısı hazırlamaya çalışan Nottingham Komitesi’nceifade edildiği gibi: “Çok iyi bilinir ki hükümetler belirli miktardaiş için ödenen belirli miktarda ücretin düzenlenmesine müdahale

17

etmeyeceklerdir; çünkü bu, kendi ulusal zenginginliğimizdekidalgalanmalarla birlikte dalgalanan bir şeye bir minimum ve birmaksimum empoze etmek gibi çok kötü bir anlam taşır. Doğru-dur, hükümet geçmiş zamanlarda ücretleri düzenlemek üzeremüdahalelerde bulunmuştur; ama Dr. Adam Smith’in yazdıklarıbu konuda toplumun elit kesiminde yaygın fikirleri değiştirmiş-tir. Dolayısıyla, parlamento marifetiyle ücretleri yükseltmeye yel-tenmek, rüzgârları düzenlemeye yeltenmek kadar saçma olur”(zikreden Thompson 1966: 536).

Sonunda büyük bir acımasızlıkla bastırılan Luddist hareketiniçinde yer aldığı ortam, geçimi düzenleyici müdahale taleplerininnormal siyasete yansımasının politik iktisadın mükemmel mantı-ğıyla engellendiği bu ortamdır. İnsanların geçim koşullarıyla ilgi-lenmesi politik iktisat mantığıyla yasaklanmış olan siyaset, yok-sulluk sorunlarıyla Luddizm türü “sosyal patlama” durumlarındaister istemez karşı karşıya gelir. Bu karşılaşmanın ilk harekete ge-çirdiği içgüdü, doğal düzene isyanın cezalandırılması olur. Ve buiçgüdü artık paternalist politikacıları da kapsamaktadır. Luddisthareket, o zamana kadar “mazlumların” korunması gerektiğinidüşünen ve insanların korumasız kaldıkları durumlarda ortayaçıkan düzensizliklerin görmezden gelinmesi eğilimde olan muha-fazakârları da ürkütmüştür. Halk, 18. yüzyıl sonu yiyecek isyan-larında yanında bulduğu muhafazakâr kesimi, makine parçalamaeylemlerinin idamla cezalandırılmasıyla ilgili yasa tasarısı etrafın-daki tartışmalarda karşısında bulur. Thompson bu tartışmalarıuzun uzun anlatır ve bu bağlamda Byron’ın Lordlar Kamarası’ndatasarıya karşı yaptığı konuşmayı zikreder: “Buraya insanları öz-gürleştirici veya durumlarını iyileştirici bir tasarı geldiği zamanyıllarca konuşur, muhakeme yürütürsünüz ... ama bir ölüm yasa-sı geçeceği zaman sonuçlar üzerinde bir an bile düşünmeden elle-rinizi kaldırırsınız” (zikreden Thompson 1966: 546).

Thompson, asgari ücretin piyasaya kabul edilemez bir müda-hale olarak görülerek gündem dışı kaldığı, ama piyasa düzenininidam cezası gibi bir müdahaleyle korunduğu bu ortamda, çalışan-ların “kendilerini karşılıklı sorumluluklar ve görevlerle toplulu-ğun parçası kılan bağların teker teker koparıldığını” hissettikleri-ni yazar (1966: 546). “Oluşmakta olan İngiliz işçi sınıfının” hikâ-

18

yesi, bir konum hikâyesi olmaktan çok bir konumsuzluk hikâye-sidir. İşçi sınıfının oluşumunu belirleyen de bu konumsuzluk de-neyiminin yaşanış biçimidir. Dolayısıyla, bir mantıksal modelinkarşısına başka bir mantıksal model koyarak anlaşılacak bir süreçdeğildir.

Thompson (1978), Teorinin Sefaleti’nde, tarihsel maddeciliğiböyle bir mantık sistemine indirgeme çabasının en tipik örneğiolarak gördüğü Althusserci yaklaşımı şiddetle eleştirir. Eleştirininzaman zaman irkiltici boyutlara ulaşan sertliğini anlamak için,Thompson’ın bir tarihçi olarak sanki yakın arkadaşlarıymış gibitanıdığı 18. ve 19. yüzyıl halk kitleleriyle ilişkisini bilmek gerekir.Yani Thompson’ın, Althusser yapısalcılığının “öznesiz tarih” an-layışını halk kitlelerine yöneltilmiş bir hakaret olarak algıladığınıgörmek gerekir. Althusser’e göre, “Tarih hareket halindeki muaz-zam bir doğal-insani sistemdir ve tarihin motoru sınıf mücadele-sidir. Tarih bir süreçtir ve öznesiz bir süreçtir” (Althusser 1976:51, zikreden Thompson 1978: 105). Sınıf mücadelesi içindeki in-sanların özne olarak görülmesi tehlikesine karşı ise, meşhur tra-eger (destek) kavramı gündeme gelir: “Üretim ilişkilerinin yapısı,üretimde yer alan aktörlerin bulundukları konumları ve gördük-leri işlevleri belirler. Bu aktörler, hiçbir zaman, söz konusu işlev-lerin ‘destek’leri (Traeger) oldukları ölçüde bu yerlerde bulunan-lardan başka bir şey değildirler. Dolayısıyla, gerçek özneler (süre-ci oluşturan özneler anlamında), bu yerlerde bulunanlar veya iş-levleri yerine getirenler değil, ... bu konumların ve işlevlerin tanı-mı ve dağılımıdır. Gerçek özneler, bu tanımlayanlar ve dağıtanlar-dır: üretim ilişkileri (ve siyasi ve ideolojik ilişkiler). Ama bunlar“ilişkiler” olduğu için, özne kategorisi içinde düşünülemezler”(Althusser 1970: 180, zikreden Thompson 1978: 147).

Dünyanın ve tarihin bu mekanik tahayyülü içinde, mekaniz-mayla “teorik pratik” yoluyla ilişki kurmayı beceren bir Fransızentelektüeli ve onun görüşlerini benimseyen diğer entelektüellerdışında herkes, bulunduğu konumda bir makine parçasına dönüş-müştür. Thompson bu tahayyüle duyduğu infial içinde, çağdaş birişçi kadın düşünür. Kadın bir fabrikada çalışmaktadır, İngiliz Kili-sesi mensubu ve İşçi Partisi üyesidir, özel hayatı, kocası ve âşığıylayaşadığı sorunlar yüzünden karmakarışık bir haldedir, ayrıca Par-

19

tiyle de bir sürü sorunu vardır. Tam bir sinir krizinin eşiğine gel-mişken, Thompson’ın çok da gerçekçi olmadığını itiraf ettiği birşey olur ve çalıştığı fabrikadan militan bir işçi okuması için onaAlthusser’in kitaplarını verir. Kadın okudukça bunalır ve sonundapatlar. “Ben allahın belası bir ŞEY değilim” diye haykırıp kitabı us-tabaşına fırlatır, arkadaşlarına grev çağırısında bulunur ve hayatıy-la ilgili bir dizi radikal karar alır (Thompson 1966: 150-1).

Thompson, tabii gerçekçi bulmadığı Althusser okumasındanbağımsız olarak, “ben bu kadına benzeyen pek çok insan tanı-dım” der. Tanıdığını söylediği şey, deneyimler ve bu deneyimlerinyaşanış biçimidir. Thompson’ın sınıftan söz ederken “deneyim”kavramını vurgulaması, Marksist düşünürler tarafından pek çokkez eleştirilmiştir. Mesela P. Anderson (1980: 39), Thompson’ınİngiliz işçi sınıfının oluşumunu, çekilen acılarla tepkiler arasın-daki tamamen öznellikle sınırlı bir diyalektiğe indirgediğini ya-zar. Ama Ellen Meikins-Wood’un (1995) ısrarla vurguladığı gibi,Thompson’ın yazdıklarında öznel deneyimlerin, üretim ilişkile-rinden kaynaklanan nesnel koşulların oluşturduğu çerçeve içindeyer aldığı çok açıktır. Öznel deneyimlerin belirli üretim ilişkilerive bu ilişkilerin geçirdiği değişimleri yansıttığı fikri, bu çalışmala-rının merkezinde yer alır. Thompson’ın bir tarihçi olarak yaptığı,sınıfı “bir süreç ve bir ilişki” olarak ele alıp bu süreç ve ilişkininanlaşılmasına uygun kavramları geliştirmektir. (Meikins-Wood1995: 79). Özellikle Althusser’i eleştirirken vurguladığı şey ise,sınıfın “yapısal bir konum” olarak ele alınmasının oluşturduğumantıksal deli gömleğinin yarattığı sorunlardır.

Ayrıca, daha önce de değindiğim gibi, Thompson’ın SanayiDevrimi sonrasında ele aldığı süreç ve ilişkiler, her şeyden önceeski düzenin çözülmesiyle kaybedilen ekonomik ve sosyal ko-numlarla ilgilidir. Bu süreç ve ilişkileri belirleyen, insanların elin-den kayıp giden geçim olanakları ve geçim uğraşlarının müthişçeşitliliğidir. Bu bağlamda, piyasaların yaygınlaşmasıyla ihtiyaçmaddelerine ulaşma koşullarının değişmesi, emeğin metalaşmasıkadar önemlidir. Yani tüketime bakmak üretime bakmak kadarönemlidir. Üretime bakıldığında görünen şey ise, sadece toprak-tan kopup fabrikaya girmiş köylüler ya da bağımsız işliklerinikaybedip işçileşmiş zanaatkârlar değildir. Oluşmakta olan işçi sı-

20

nıfı, son derece farklı üretim ilişkileri içinde hayatını kazanmayaçalışan, son derece heterojen bir gruptur.

Engels, 1844’te İngiltere’de İşçi Sınıfının Durumu’nda “ilk prole-terler imalat sanayi ile bağlantılıydılar... fabrika işçisi, sanayi dev-riminin ilk çocuğu, başlangıçtan bugüne kadar İşçi Hareketininçekirdeğini oluşturdu” diye yazıyor (zikreden Thompson, 1966:191). Thompson’ın İngiliz İşçi Sınıfının Oluşumu’nda bütün ayrın-tılarıyla ortaya koyduğu tablodan çıkan belki de en net sonuç, bugözlemin doğru olmadığı. Thompson’a göre, “fabrika işçileri sa-nayi devriminin ilk çocukları olmadıkları gibi, ortaya iyice geççıkmış bir gruptular” (1966: 193). Sanayi Devrimi’ni izleyen sü-reç boyunca, çalışan kesim içinde sayısal olarak en önemli grup,tarım işçileriydi. Bu alanda da bütün yıl çalışanlarla mevsimlik iş-çiler, gündelikle çalışanlarla yaptıkları işe göre ücret alanlar, be-lirli bir uzmanlığa sahip olup serbest çalışanlar, hep birlikte, yaşa-ma koşulları oldukça farklı heterojen bir grup oluşturuyorlardı.Değişen koşullardan belki en fazla etkilenen de bu gruptu. Her-kesin kullanımına açık köy topraklarının çitlenip özel mülkiyetnesnesi haline gelmesiyle geleneksel hakları ellerinden alınıyor,toprağın ve toprak ürünlerinin fiyatı artarken piyasa için üreti-min önem kazanmasıyla toprak sahiplerinin ücretleri düşürebile-cekleri kadar düşürme çabaları yoğunlaşıyor, ürünün fiyatın enyüksek olduğu bölgelere sevki asgari geçim koşullarının zorlan-masına neden oluyordu. Toprağın ve toprak ürünlerinin fiyatıyükselip toprak sahipleri zenginleşirken, tarım işçilerinin duru-mu, politik iktisat kuramının serbest piyasanın kaynakların opti-mum dağıtımını sağlayacağı önermesini hiçe sayarak, gittikçe kö-tüye gidiyordu (Thompson, 1966: 213-233).

Sayısal olarak ikinci önemli grup ev hizmetinde çalışanlardı.Ücretleri düşük, çalışma saatleri çok uzundu. Ama çalıştıkları yer-de yaşıyor, karınlarını doyuruyor ve giydiriliyorlardı. Çalışan ke-sim içinde, sanayi devrimi boyunca koşulları iyileşen gruplardanbiri bunlardı. Ama, Thompson’a göre, aynı dönemde korkunç birdüşüş yaşamış olan zanaatkârlarla el tezgahında çalışan dokuma-cılar, açlık sınırında bile, kendilerini ev hizmetinde çalışanlardanüstün görüyorlardı (1966: 211). Thompson, zanaatkârlar ve el do-kumacılarının deneyimlerini, tarım işçilerininkilerle birlikte, 19.

21

yüzyılın ilk yarısında işçi sınıfı bilicini biçimlendiren en önemliunsur olarak, İngiz İşçi Sınıfının Oluşumu’nun merkezine yerleştiri-yor (1966: 213-313).

Yani hikâyenin merkezinde fabrika yok. Oysa Thompson’ın yaz-dığı gibi, “Değer yargıları birbirinden ne kadar farklı olursa olsun,muhafazakâr, radikal ve sosyalist gözlemcilerin hepsi, önümüzeaynı denklemi koyuyor: buhar gücü + tekstil fabrikası = sanayidevrimi” (1966: 191). Oysa, “1830’da, tipik sanayi işçisi fabrikadaçalışmıyordu, ya (zanaatkâr veya “teknisyen” olarak) küçük biratölyede veya evinde, ya da sokaklarda, şantiyelerde veya rıhtım-larda bulduğu geçici işlerde çalışıyordu” (1966: 234). Taşeron işçi-lik veya eve iş verme son derece yaygındı ve sanayi üretimine fab-rika dışında boğaz tokluğuna çalışarak katılanlar istisnadan çokkaideyi oluşturuyorlardı. “Taşeron işçilik, sanayi devriminin fabri-ka üretimi ve buhar kadar ayrılmaz bir parçasıydı” (1966: 261).Mayhew’nun (1884), insanın 19. yüzyıl çalışma hayatını bütüncanlılığıyla gözünün önüne getirmesine yardım eden ayrıntılı göz-lemlerinde belirttiği gibi, düzenli işlerde çalışan işçilerin sayısıtoplam çalışanların yarısı bile değildi. Geri kalanlar boşta gezip işolduğunda çalışarak yaşıyorlardı (Thompson 1966: 250).

Kısacası sosyal ve mekânsal olarak “yapısal konum” meselesiçok karışıktı; “.. imalat sanayiinin ve ‘özgür işçiliğin’ geliştiği yer-lerde, hayat yolda geçiyordu” (Thompson 1993a: 12). Bu yoldageçen hayatın ne getireceği hiç belli değildi, hiç kimsenin önünügörüp plan yapacak hali yoktu. Ama herkesin geride bıraktığı,kaybettiği bir şeyler vardı. Geride kalan ve kaybedilenler, insanla-rın önlerine ne çıkacağını bilmeden yaşadıkları yeni hayatın an-lamlandırılmasında kullanılan malzemeyi oluşturmak açısındançok önemliydiler.

Sanayi Devrimi’nin anlamı fabrika işçiliği koşullarında arandı-ğında, işçi sınıfı bilincinin bu koşullar tarafından biçimlendirildi-ği düşünülebilir. Ama Sanayi Devrimi’ne bir kopuş ve bir yola dö-külüş süreci olarak bakıldığında, işçi sınıfı bilinci denilen şey çokdaha başka bir anlam kazanır. O zaman, “işçi sınıfı cemaatlerininoluşumunda siyasi ve kültürel geleneklerin sürekliliğini”(Thompson 1966: 193) görmezden gelmek imkânsızlaşır. Köydengelenlerin bir parça toprak sahibi olma özlemi, zanaatkârların

22

kendi işlerine sahip olma özlemi, el tezgahında dokumacılık yap-mış olanların işin ritmini kendileri kontrol ederek aileleriyle bir-likte çalıştıkları ve kendilerini geçindirebildikleri bir üretim dü-zenine duydukları özlem, bu bilincin ayrılmaz bir parçasını oluş-turur. Dini inançlar, geleneksel aile ilişkileri, kapitalizmin “özgür-leştirici” etkilerine karşı geleneksel toplumun koruyucu bağları-nın hatırası da öyle.

Thompson işçi sınıfı bilincinin oluşumunda etkili olan siyasive kültürel sürekliliği vurgularken, bu bilincin muhafazakâr birbilinç olarak görülemeyeceğini de vurgular. Her şeyin yerindenoynadığı bir ortamda, muhafazakâr ittifakları sürdürmek çok ko-lay değildir (Thompson 1993: 12-3). Yukarıda değindiğim gibi,Luddist isyanın adam asılarak bastırıldığı noktada, teknolojikilerlemenin istihdamı koruyacak şekilde gerçekleşmesi ve ücret-lerin toplumsal beklentiler tarafından belirlenen asgari geçim se-viyesinin altına düşmemesi için mücadele eden işçi temsilcileri,kendilerini iki ateş arasında, toplumsal düzenin korunmasıyla il-gili muhafazakâr değerleri savunanlarla piyasa ekonomisinin öz-gürlüğünün korunmasıyla ilgili liberal değerleri savunanlar ara-sında, bulurlar. Hareketin kendisi de iki yönlü bir akıntının orta-sında durur. Sular bir yandan Tudor dönemine, herkesin kendisosyal konumuna göre yaşayabileceği bir alan bulduğu ve bu ala-nın korunduğu bir geleneksel ahlaki ekonomi düzenine doğruakar. Bir yandan da gelecekteki yüzyılın sanayi yasalarına, istih-damı ve ücretleri düzenleyen modern yasal düzene doğru birakıntı vardır. Thompson, 1847’de yasalaşan on saatlik işgünü uy-gulamasını, “orta sınıfın politik iktisadının işçi sınıfının politikiktisadına ilk teslim oluşu” olarak değerlendiren Marx’a hak verir(1966: 552). Thompson’ın, Marx’la birlikte, işçi sınıfının politikiktisadı dediği şey, standart politik iktisadın aksine, ahlaktan vesiyasetten kopmamış bir ekonomik düzen tahayyülü içerir. Temelaldığı şey, ekonomi yasaları değil insan ihtiyaçlarıdır. Ama gele-neksel tahayyülden farklı olarak, insan ihtiyaçlarının karşılanma-sı koşullarını, zayıfların güçlüler tarafından korunmasında değil,on saatlık işgünü yasası örneğindeki gibi, hakları tanımlayan ya-sal önlemlerde arar.

23