Dworek i browar na Krakowskiej Rogatce zwany dworkiem Karscha

Źródła do dziejów Kielc, seria nowa, zeszyt 4

Krzysztof MyślińskiDworek i browar na Krakowskiej Rogatce

zwany dworkiem Karscha

Muzeum Historii Kielc 2013

Zespół redakcyjny wydawnictw Muzeum Historii Kielc:dr Jan Główka (red. naczelny)Marcin KolasaKrzysztof Myśliński

Redakcja: Krzysztof MyślińskiProjekt graficzny serii: Anna Góra-KlauzińskaSkład: Daria Maroń-PtakCopyright Muzeum Historii Kielc

ISBN 978–83–63477–36–3

3

Tuż za południową granicą Wzgórza Zamkowego znajduje się, mocno zaniedbany i częściowo dzisiaj zrujnowany, zespół zabudowań, zajmujący obszerną działkę otoczoną ulicami Ogrodową1, Jana Pawła II (szosą buską) i Krakowską, zaś od zachodu, gdzie teren wyraźnie opada, skarpą i dalej tzw. pałacy-kiem Borkowskiego (ul. Ogrodowa 3)2.

Działka, na której od połowy XIX w. kształtował się omawiany zespół zabudowań, była częścią daw-nego folwarku biskupiego, zw. Psiarnia. Folwark, położony na południe od Wzgórza Zamkowego (za ogrodami użytkowymi) i oddzielony od niego nie-wielkim strumieniem w ciągu dzisiejszych ulic Ogro-dowej i Seminaryjskiej, przeszedł na własność rządu po upaństwowieniu dóbr biskupów krakowskich

1 W tekście użyto współczesnych nazw ulic. Obecna ul. Jana Pawła nosiła kolejno nazwy: Krakowska, Bandurskiego, Ściegiennego; ul. Krakow-ską nazywano niekiedy Chęcińską a ul. Ogrodowa, to wcześniej Stani-sława i Piękna. Tak pojawiają się w źródłach.

2 Podstawowym opracowaniem historycznym do dziejów omawianego obiektu jest artykuł A. Kwaśnik-Gliwińskiej, Dawny dwór i browar Kar-scha w Kielcach, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” 1980, t. 11, s. 145–166. Autorka wyczerpująco zebrała i omówiła wszelkie źró-dła pisane, w tym akta hipoteczne i przekazy planistyczne, jakie były dostępne w czasie badań. Do dzisiaj praca ta pozostaje podstawowym źródłem wiedzy o powstaniu i dziejach tego zespołu zabudowań. Por. też: J.Z. Pająk, J. Szczepański, Początki przemysłu w Kielcach, „Studia Muzealno-Historyczne” 2013, t. 5, s. 11–20; M. Maciągowski, Początki przemysłu spożywczego w Kielcach, tamże, s. 30–37.

w 1798 r. Jego północno-wschodni narożnik, na któ-rym powstał później omawiany obiekt, znalazł się w granicach objętych planem regulacyjnym Kielc, sporządzonym przez Mariana Potockiego w 1823 r. Wytyczona wówczas siatka ulic określiła ogólnie, a w części wschodniej precyzyjnie, zasięg działki, na której wzniesiono podmiejski dworek Borkowskich3. Kilka lat wcześniej plac ten został już wstępnie wydzielony z gruntów folwarcznych. Przeznaczono go wówczas pod nową siedzibę Rządu Gubernial-nego Krakowskiego. Plan zabudowań, sporządzony wiosną 1838 r. przez inżyniera gubernialnego Mak-symiliana Strasza, zachował się w Archiwum Głów-nym Akt Dawnych w Warszawie. Główny, długi, trzykondygnacyjny budynek miał fasadę od strony ul. Jana Pawła II. Dwa ukośnie ustawione skrzydła o zróżnicowanej długości dostawione były do naroż-ników korpusu od strony zachodniej. Wewnętrzny dziedziniec zamykały dwie oficyny równoległe do głównego gmachu. Likwidacja guberni kieleckiej w 1845 r. zakończyła kilkuletnie zabiegi zmierzające do budowy nowej siedziby władz gubernialnych4.

3 J.L. Adamczyk, Rynek w Kielcach, wyd. II, 2005, s. 57. 4 Zbiory kartograficzne, sygn. AD 160/8.37, ark. 1, 2. J. L. Adamczyk,

Nieznane projekty Maksymiliana Strasza, Kielce 1982, s. 10–15.

4

14 lutego 1850 r. działkę tę, o powierzchni 5 mórg, podzieloną na 4 place, wydzierżawił od rządu Aleksander Borkowski, ówczesny budowni-czy powiatu kieleckiego5. Budowę domu własnego rozpoczął zapewne zaraz po przejęciu gruntu. Daw-niej, w niszy w zachodniej części fasady dworu znaj-dowała się kamienna płaskorzeźba, przedstawiająca

5 Aleksander Dunin Borkowski (ur. 1803, zm. po 1867), ukończył Wydział Sztuk Pięknych i Budownictwa Uniwersytetu Warszawskiego, w 1827 r. złożył egzaminy na budowniczego i geometrę. Pracował początkowo w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych w Warszawie, później zajmo-wał posady budowniczego lub zastępcy budowniczego powiatów olku-skiego, miechowskiego, a po wieloletniej przerwie spowodowanej udzia-łem w powstaniu listopadowym, powiatu krasnostawskiego – od 1845 r. i hrubieszowskiego W 1847 r. został budowniczym powiatu kie-leckiego; funkcje te pełnił do 1865 r. Nie zachowały się jego samodzielne projekty architektoniczne; zajmował się głów-nie pracami dokumentacyjnymi, wykonywał pomiary, szkice i przerysy. J. Szczepański, Architekci i budowniczowie. Kielecki słownik biograficzny, Warszawa – Kraków 1990, s. 35–37; A. Kwaśnik-Gliwiń-ska, Dawny dwór…, s. 147.

Pomiar działki sporządzony w 1851 r. przez Leona Konopackiego, Wydział Ksiąg Wieczystych Sądu Rejonowego w Kielcach, ks. hip. 299; fotografie bez podanego źródła pochodzą z archiwum Święto-krzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach

Matkę Boską z Dzieciątkiem (ob. przeniesiona do domu przy ul. Owocowej 7). Wokół płyty kamiennej umieszczono napis, podany przez Kwaśnik-Gliwiń-ską w brzmieniu: T. DOM LUDWIKE I LUDWIKA BORKOWSKICH R. 1850 STAWIANY D. 17. PA […] MA : MU OSTROWSKI F.

Autor projektu najstarszej, środkowej części dworku jest nieznany, można go jednak upatrywać w samym właścicielu, architekcie z wykształcenia, chociaż brak nam wiedzy o innych zaprojektowa-nych przez niego budynkach.

Do 1868 r. powstały6: dworek parterowy, zwró-cony frontem w stronę parku miejskiego, po jego wschodniej stronie murowana wolnostojącą prosto-kątna oficyna prostopadła do dworu; po zachodniej podobny, lecz większy, budynek mieszczący stajnię, wozownię i spichlerzyk. Na tyłach domu powstał kwaterowy ogród warzywny i sad, zajmujące pozostałą część działki aż po szosę krakowską, która biegła wówczas podobnie jak dzisiaj. Na pla-nie Kielc z 1862 r., przechowywanym w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, zaznaczono ten pier-wotny układ zabudowy: dwór był znacznie krótszy niż obecnie i obejmował najpewniej boniowaną część z kolumnowym portykiem pośrodku, łącznie 13 osi symetrycznie rozmieszczonych po obu stro-nach głównego wejścia. Być może początkowo

6 W 1857 r. powstał także budynek mieszkalny, nr policyjny 454. Kwaśnik-Gliwińska podaje tę informację nie precyzując związku domu i dworku. Dwór i browar E. Karscha w Kielcach. Dokumentacja historyczno-ar-chitektoniczna, opr. A. Kwaśnik-Gliwińska, PP Pracownie Konserwacji Zabytków o.Kielce, mpis w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach, s. 12. (Przy tym opracowaniu autorka korzysta-ła także z informacji ustnych Krystyny Niemojewskiej, córki Edwarda Karscha). Na planie z 1890 r., gdzie nieruchomość ta jest zaznaczona, znajduje się ona poza zespołem dworku i browaru, przy dawnej drodze do rzeźni miejskiej; por. plan nr 15 w Ks. hip. nr 299 w Wydziale Ksiąg Wieczy-stych Sądu Rejonowego w Kielcach.

5

Rzeźba Matki Boskiej Piekoszowskiej, dawniej w elewacji dworku, stan z 1975 r. budynek miał być prawie o połowę krótszy – na strychu zachowały się murowane ściany szczytowe z okrągłymi, ozdobnie oprawionymi otworami, obejmująca tylko 7 środkowych osi okiennych. Kwaśnik-Gliwińska uważa, że obiekt powiększono o kolejnych 6 osi najprawdopodobniej jeszcze w trakcie budowy. Powodem tak szybkiej decyzji o rozbudowie mógł być stały niedobór mieszkań czynszowych w mieście; ich wynajem zapewniał

Matkę Boską z Dzieciątkiem (ob. przeniesiona do domu przy ul. Owocowej 7). Wokół płyty kamiennej umieszczono napis, podany przez Kwaśnik-Gliwiń-ską w brzmieniu: T. DOM LUDWIKE I LUDWIKA BORKOWSKICH R. 1850 STAWIANY D. 17. PA […] MA : MU OSTROWSKI F.

Autor projektu najstarszej, środkowej części dworku jest nieznany, można go jednak upatrywać w samym właścicielu, architekcie z wykształcenia, chociaż brak nam wiedzy o innych zaprojektowa-nych przez niego budynkach.

Do 1868 r. powstały6: dworek parterowy, zwró-cony frontem w stronę parku miejskiego, po jego wschodniej stronie murowana wolnostojącą prosto-kątna oficyna prostopadła do dworu; po zachodniej podobny, lecz większy, budynek mieszczący stajnię, wozownię i spichlerzyk. Na tyłach domu powstał kwaterowy ogród warzywny i sad, zajmujące pozostałą część działki aż po szosę krakowską, która biegła wówczas podobnie jak dzisiaj. Na pla-nie Kielc z 1862 r., przechowywanym w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, zaznaczono ten pier-wotny układ zabudowy: dwór był znacznie krótszy niż obecnie i obejmował najpewniej boniowaną część z kolumnowym portykiem pośrodku, łącznie 13 osi symetrycznie rozmieszczonych po obu stro-nach głównego wejścia. Być może początkowo

6 W 1857 r. powstał także budynek mieszkalny, nr policyjny 454. Kwaśnik-Gliwińska podaje tę informację nie precyzując związku domu i dworku. Dwór i browar E. Karscha w Kielcach. Dokumentacja historyczno-ar-chitektoniczna, opr. A. Kwaśnik-Gliwińska, PP Pracownie Konserwacji Zabytków o.Kielce, mpis w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach, s. 12. (Przy tym opracowaniu autorka korzysta-ła także z informacji ustnych Krystyny Niemojewskiej, córki Edwarda Karscha). Na planie z 1890 r., gdzie nieruchomość ta jest zaznaczona, znajduje się ona poza zespołem dworku i browaru, przy dawnej drodze do rzeźni miejskiej; por. plan nr 15 w Ks. hip. nr 299 w Wydziale Ksiąg Wieczy-stych Sądu Rejonowego w Kielcach.

stały, pewny dochód. Na planie Kielc z 1872 r. widać ponadto niewielkie dobudówki, niesymetrycznie dostawione do ścian szczytowych. Po zakończeniu budowy dworek miał 162 stopy długości, 43 stopy szerokości i 11 stóp wysokości7.

Koszty wzniesienia budynków i zagospodarowa-nia terenu pokryte zostały dwóch źródeł: 5895 rb z majątku żony Borkowskiego Ludwiki z Bodu-szyńskich, reszta z pożyczki w wysokości 8575 rb zaciągniętej w Towarzystwie Kredytowym Ziem-skim8. Po zakończeniu prac budowlanych, 13 lipca 1868 r. Aleksander Borkowski, wywiązując się ze wstępnej umowy z miastem, podpisał kontrakt, na mocy którego pozostał przy dzierżawie placów na warunkach określonych w 1850 r., zaś zabudowa-nia odstąpił swojej żonie Ludwice, rekompensu-jąc jej sumę posagową, wykorzystaną na budowę9. W związku z tym Borkowska uregulowała hipotekę nieruchomości pod numerem 293.

14 grudnia 1868 r. Borkowscy sprzedali nieru-chomość – ze znaczną częścią posiadanej działki – rodzinie Stumpfów z Radomia, za 15 000 rb. Nowi właściciele zagwarantowali poprzednim właścicielom dożywotnie mieszkanie w oficy-nie od ul. Jana Pawła II. W 1873 r. Borkowscy zrezygnowali z mieszkania i przeprowadzili się do ukończonego wówczas własnego pałacyku przy ul. Ogrodowej 510.

W 1869 r. na splantowanym placu przylegającym do dworu od zachodu zaczęto wznosić murowane budynki browaru, który został notarialnie wydzie-lony i otrzymał hipotekę o numerze 299. Projekt 7 Dwór i browar..., s. 21.8 A. Kwaśnik-Gliwińska, Dawny dwór…, s. 148, 149. 9 Dwór i browar..., s. 26.10 Tamże, s. 13.

6

Fragment planu pomiarowego Kielc z 1872 r. z zaznaczonymi budynkami dworku i starego browaru, Wydział Ksiąg Wieczystych Sądu Rejonowego w Kielcach, ks. hip. 299

Plan sytuacyjny rejonu Krakowskiej Rogatki z naniesionym wschodnim murem ogrodzeniowy i bramą do dworku Karscha

Plan sytuacyjny zabudowań hipotecznych nr 293 i 299 z 1928 r. Plan sytuacyjny zabudowań z 1958 r., Archiwum Wydziału Geodezji UM Kielce

7

Widok zabudowań od strony południowej, stan z 1975 r. Dworek, widok od północnego wschodu, stan z 1975 r.

Fasada dworku, widok od wschodu, stan z 1975 r.

Dworek, portyk w elewacji frontowej, stan z 1975 r.,

8

budynków wykonał ówczesny architekt gubernialny Franciszek Ksawery Kowalski11, który po objęciu posady budowniczego powiatu kieleckiego miesz-kał w 1865 r. przez pewien w wynajętym lokalu w dworku12. Wydłużony parterowy korpus, leżący niemal dokładnie na podłużnej osi budynku – frontem do ul. Ogrodowej (około 50 m od niej) – uzupełniały dwa skrzydła, dostawione prostopadle od północy, na jego skrajach. Wszystkie elementy piwowarni były ze soba połączone. Kwadratowa, murowana, sklepiona i podpiwniczona lodownia,

11 J. Szczepański, Architekci…, s. 75–77.12 Dwór i browar..., s. 21.

osobno stojąca przy południowo-zachodnim naroż-niku korpusu, była z nim skomunikowana wąskim krótkim przejściem.

Skrzydło zachodnie było prostokątne i stosunkowo krótkie. Znacznie bogatszy był układ skrzydła wschodniego. Od strony ul. Ogro-dowej kończyło się czterokondygnacyjną kwadra-tową wieżą, mieszcząca suszarnię słodu. Do jej zewnętrznej ściany przylegał aneks mieszczący młyn słodowy, napędzany przez czterokonny kierat zlokalizowany w okrągłej murowanej przybudówce. Kierat ten, służący także pompowaniu wody do zbiornika umieszczonego na strychu wschodniego skrzydła, był przez kilka pierwszych lat głównym źródłem energii dla browaru.

Przeznaczenie poszczególnych części browaru było jasno określone. Warzenie piwa odbywało się w naziemnej kondygnacji korpusu i skrzydłach,

Dworek, wystrój stiukowy sufitu w salonie, stan z 1975 r.

Kamienny trzon stołu w ogrodzie przy dworku, stan z 1975 r.

9

Dworek, plan parteru, stan z 1975 r., fot. archiwum ŚWKZ Kielce

10

przy czym we wschodniej części produkowano piwo zwyczajne „norymberskie”, w zachodniej cięższe i ciemniejsze bawarskie, a później także bawarski porter. Tutaj znajdowała się również chłodnia połą-czona z lodownią, w której składowano lód łamany zimą na stawie lub rzece. W sklepionych piwnicach korpusu umieszczono kadzie fermentacyjne.

Całkowitą nowością była suszarnia słodu, nie tyle nawet ze względu na wystawną formę archi-tektoniczną, co użytą nowoczesną technologię: pośrodku wieży znajdował się kanał (komin, być może częściowo żeliwny), który doprowadzał do górnych kondygnacji budynku gorące powietrze, przepuszczane przez rozłożoną na podłodze lub ruszcie warstwę mokrego słodu. Ten sposób susze-nia, zwany angielskim, chronił skiełkowane ziarno przez przypaleniem i zmianą wartości użytkowej. Takie rozwiązanie techniczne było wówczas w tej części ziem polskich zupełna nowością13.

Gotowe piwo przechowywano w prostokątnym wolnostojącym budynku, znajdującym się za bro-warem na skraju ogrodu. Niezbędny do funkcjono-wania przedsiębiorstwa kantor (biuro) mieścił się w zachodniej przybudówce dworku.

Posesja, przynajmniej od strony ulic Ogrodo-wej i Jana Pawła II, została otoczona kamiennym murem podzielonym na ślepe szerokie arkady, na którym zamontowano drewniany parkan. Od pół-nocy ogrodzenie pełniło również funkcję muru oporowego ziemnej skarpy. Pozostałości tego ogro-dzenia od strony wschodniej, o którym, jak zresztą o całym kompleksie dworku i browaru Stumpfów pisali z uznaniem – w haśle o Kielcach – autorzy

13 A. Kwaśnik-Gliwińska, Dawny dwór…, s. 150.

Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego14, zachowały się w skarpie przy ul. Ogrodowej. Około 1875 r. powstała tam altanka w kształcie wieżyczki, prawdopodobnie na rzucie sześciobocznym, służąca do sprzedaży piwa15. Znajdowała się bezpośrednio przy ulicy, znacznie poniżej dziedzińca browaru, w północno-zachodnim narożniku działki. Ozdobna brama, wyznaczona ćwierćkoliście załamanym murem, przebijała pośrodku mur ogrodzeniowy od strony ul. Jana Pawła II. W tym czasie kamienna szopa przy korpusie browaru została przebudowana na magazyn skór, zaś przy zachodnim skrzydle Stumpf planował wzniesienie pomieszczenia prze-znaczonego na mycie naczyń. W 1875 r. Stump dobudował też do korpusu dworku murowaną kuch-nię, po której nie zachowały się ślady16.

W 1875 r. zmarł nagle Ferdynand Stumpf, współwłaściciel i zarządca browaru. Jego następcą, a od 1882 r. samodzielnym właścicielem zakładu, został Ludwik Stumpf. Już w 1877 r. napęd konny zastąpiła maszyna parowa, co pozwoliło zwięk-szyć produkcję piwa do około 20 000 hektolitrów. W następnym roku powstał projekt nowego bro-waru, też autorstwa F.K. Kowalskiego17, o trzech skrzydłach, mających zamknąć dziedziniec zakładu w czworobok. Z projektu tego zrealizowany został tylko główny, zachowany do dzisiaj, czterokondy-gnacyjny budynek, wzniesiony tuż przy ul. Ogro-dowej18. Budowa postępowała szybko, w czerwcu

14 Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV, Warszawa 1882, s. 21. 15 A. Kwaśnik-Gliwińska, Dawny dwór…, s. 150. 16 Dwór i browar..., s. 23.17 A. Kwaśnik-Gliwińska, Dawny dwór…, s. 151.18 „Z wiosną rozpocznie się w Kielcach budowa znacznych rozmiarów

trzechpiętrowego budynku, przeznaczonego na browar parowy, mający się wznieść kosztem znanej w okolicach naszych firmy Ludwik Sztumpf i spółka. Długość budynku, według wykonanych planów, wynosić bę-

Drewniane głowice kolumn portyku, stan z 1975 r.

Drewniana balustrada portyku, stan z 1975 r.

Elewacja ogrodowa dworku, stan z 1975 r. Elewacja ogrodowa dworku, arkadowe okna najstarszej środkowej części, stan z 1975 r.

12

tego roku „Gazeta Kielecka” zapowiadała odda-nie budynku do użytku na jesieni19. Dwie dolne kondygnacje wsunięte były w skarpę, co ułatwiało utrzymanie stabilnych warunków fermentacji i leżakowania piwa. Dwie górne kondygnacje, prze-dzielone drewnianymi stropami, pełniły funkcje magazynu ziarna i słodowni. Najwyższa kondy-gnacja nowego budynku została połączona most-kiem z wieżą suszarni słodu. Pośrodku dziedzińca starego browaru wzniesiono budynek maszynowni, z którego zachował się do dzisiaj fragment muru z dużymi półkoliście zamkniętymi oknami.

W latach osiemdziesiątych browar był nieustan-nie rozbudowywany, a rosnący popyt na produko-wane tu piwo skłonił właściciela do budowy przy ul. Chęcińskiej nowego zakładu, a także młyna parowego20.

W 1890 r. całą nieruchomość z browarem i dworkiem kupił Stanisław Skarbek-Borowski. Cieszącą się uznaniem markę browaru Stumpfa kieleccy szynkarze wykorzystywali, oferując pod nią wyroby innych zakładów, czemu Borowski usi-łował zaradzić21. Niebawem, ale nie wcześniej niż

dzie 230 łokci. Trzypiętrowy korpus długi na 100 łokci stanie frontem do ulicy Ogrodowej, skrzydła zaś połączone będą ze starym browa-rem, który przemieniony zostanie na chłodniki. Dostarczenia parowej machiny i wszelkich udoskonalonych przyrządów podjęła się jed-na z warszawskich fabryk (Wesche i Peine). Kosztorys, wykończony przez zagranicznych specjalistów, obliczono na 50 000 rs.”; „Gazeta Kielecka” 1878, nr 23.

19 Tamże, nr 46. 20 M. Maciagowski, Początki…, s. 32.21 „Ostrzeżenie! Przekonawszy się, że niektóre gospody sprzedają inne

piwo za piwo browaru L. Stumpfa przeze mnie dzierżawionego a nawet w tym celu dla podejścia publiczności naklejają etykiety moje na obce antałki, ostrzegam kogo należy, że oszustwa dochodzić będę na drodze sądowej a niezależnie od tego zmuszony będę wymienić publicznie w interesie ogólnego dobra, te gospody, które u mnie zapotrzebowania swoje zmniejszyły, dobierając natomiast piwo z drobnych browarków i sprzedają je za piwo browaru L. Stumpfa. St. Sk. Borowski.”; „Gazeta Kielecka” 1892, nr 26.

w połowie 1892 r., odsprzedał nieruchomość za 125 000 rb radomskiemu przedsiębiorcy Teodorowi Karschowi (Karszowi), od którego dworek wziął obecną potoczną nazwę.

Karschowie byli zasiedziałą w Radomiu rodziną, której zamożność zapewniały sprawnie prowadzone garbarnie. Teodor Karsch pozostał w Radomiu, gdzie odgrywał ważną rolę w życiu gospodarczym i społecznym miasta. W jego imieniu od 1898 r. browarem zarządzał syn Edward Adam, który po śmierci ojca w 1903 r. został właścicielem zakładu. Z jego czasów pochodzi wschodnie ogrodowe skrzy-dło dworku. Mieści ono dużą salę, którą właściciel wynajmował, m.in. dla potrzeb sądu22.

Przez cały omawiany okres właściciele czy zarządcy browaru mieszkali w dworku. Także Kar-schowie zajmowali środkową, siedmioosiową część budynku. W zachodniej przybudówce, do której wejście znajdowało się pierwotnie od strony bro-waru, znajdował się kantor browaru. Wschodnią część, z obudowanym gankiem osobnym wejściem od strony ul. Jana Pawła II, oraz oficyny były wynaj-mowane osobom prywatnym, a później sądowi. Frontowa oficyna mieszcząca stajnię i wozownię pełniła wówczas swoją pierwotną funkcję.

Browar funkcjonował, powoli zmniejszając ilość warzonego piwa, do 1916 r. Jego ówczesny wygląd znamy z etykiety butelkowej, ozdobionej rysunkiem browaru widzianego od strony połu-dniowej. W 1916 r. podpalony browar spłonął. Po zakończeniu działań wojennych produkcji nie wznowiono. Odbudowano jedynie skrzydło wschodnie, przeznaczając je na magazyny, oraz pokryto dachem korpus główny. Nieużytkowane

22 A. Kwaśnik-Gliwińska, Dawny dwór…, s. 152.

13

skrzydło zachodnie wraz z przylegającymi lodownią (po której zachowała się sklepiona piwnica) oraz pomieszczenie maszyny parowej popadły w ruinę. Pod koniec lat dwudziestych produkcja piwa w całym browarze Karscha ustała. Jedynie w budynku nowego browaru przy ul. Ogrodowej do wybuchu II wojny światowej produkowano słód. Magazyny urządzone w browarze przy ul. Ogrodo-wej oraz budynki pobrowarne przy ul. Chęcińskiej przeznaczono na wynajem23.

23 Tamże, s. 152.

Po 1945 r. zabudowania poprzemysłowe zostały upaństwowione i pełniły funkcje maga-zynowe. Podobny był los dworu, z tym że właści-cieli wywłaszczono dopiero po śmierci Edwarda Karscha w 1958 r. W budynku umieszczono biura i magazyny.

Do około 1970 r. systematycznie rozbierano zaniedbane elementy zabudowań. I tak, znik-nęło zachodnie skrzydło starego browaru, grupa budynków na zakończeniu skrzydła wschodniego: wieżę suszarni słodu i młyn słodowy rozebrano w 1967 r. Etapami usunięto także arkadowy mur otaczający plac od ul. Ogrodowej, zaś od ul. Jana Pawła II mur oraz skrajną wschodnią oś dworu zburzono w celu poszerzenia jezdni. Rozebrana została stara altana, służąca sprzedaży piwa, sto-jąca przy ul. Ogrodowej24. W 1973 r. rozebrano

24 Dwór i browar..., s. 26.

Wschodnia część elewacji ogrodowej dworku, gzyms nadokienny i gzyms wieńczący, stan z 1975 r.

Osadzenie okna w elewacji ogrodowej dworku, stan z 1975 r.

14

Drzeworyt M. Czyżewskiego, Dworek przy ul. Chęcińskiej w Kielcach

15

Widok browaru od strony południowej, etykieta firmowa, 1 ćw. XX w.

16

resztki zachodniej oficyny dworku, mieszczącej stajnie i wozownię, oraz pojedyncze obiekty na dzie-dzińcu browaru. W międzyczasie powstała drew-niana dobudówka przy zachodniej stronie elewacji ogrodowej dworku, zaś w pobliżu rozebranego zachodniego skrzydła browaru powstał, zacho-wany do dzisiaj, podpiwniczony ceglany budynek magazynowy

Po 1989 r. nieruchomość została odzyskana przez spadkobierców dawnych właścicieli. Do teraz w sprawnych technicznie budynkach mieszczą się drobne przedsiębiorstwa (m.in. hurtownie, pracow-nia reklamowa, lokal gastronomiczny).

DWOREKNajstarsza jest środkowa część dworku,

obejmująca po trzy osie okienne po obu stronach kolumnowego portyku. Do dzisiaj zachowało się boniowanie ścian fasady wokół arkadowych okien – po dwa z każdej strony wejścia. Pojedyncze szerokie okna w skrajnych osiach mają gzymsy nadokienne osadzone na hermowych wspornikach. Narożniki pierwotnego budynku wyznacza strzępiaste bonio-wanie. Od strony ogrodu elewacja jest rytmicznie podzielona arkadowymi oknami. Obie elewacje sta-rej części obiega identyczny modylionowy gzyms. Trzyosiowe segmenty przedłużające obustronnie korpus budynku miały własne wejścia i przezna-czone były do wynajęcia i na kantor. Stromy dach przykrywający centralną część budynku był daw-niej kryty gontem.

Środkową siedmioosiową część korpusu zajmo-wali właściciele. Znajdował sie tu m.in. salon, bawial-nia i sypialnia. Lewa, zachodnia część dworu mająca osobne wejście, mieściła pomieszczenia gospodarcze

i kuchnię, dalej – od strony browaru – dostawiony był kantor. Lewa, wschodnia, część korpusu – z wejściem poprzedzonym gankiem, mieściła osobne mieszkania.

Budynek jest dwutraktowy a układ pomieszczeń regularny. Pierwotne rozplanowanie wnętrza zacie-rają późniejsze podziały izb na drobne lokalności. Część środkowa, służąca za mieszkanie właścicieli, ma układ amfiladowy. Za niewielką sienią, do któ-rej wchodzi sie z portykowego ganku, w trakcie ogrodowym znajduje się duży prostokątny salon, przedzielony obecnie na dwie części. Obok niego bawialnia i jadalnia. Kuchenno-gospodarcza część zachodnia ma także układ amfiladowy i składa się z dwóch izb od frontu oraz dużego pomieszczenia od ogrodu, sąsiadującego z małym jednookiennym pokojem w narożniku. Część wschodnia to samo-dzielne mieszkanie dostępne osobnym wejściem umieszczonym w drugiej osi elewacji. Leżący za nim korytarz prowadzi także do późniejszej, niemal kwadratowej oficyny, mieszczącej dużą salę. Roz-kład wnętrz widoczny jest na planie z 1935 r., wyko-nanym w związku z wynajęciem tych pomieszczeń na archiwum Sądu Okręgowego w Kielcach25.

W mocno zniszczonych wnętrzach, zachowały się jedynie resztki dawnego wystroju sztukatorskiego. Ściany salonu obiega profilowany gzyms, pośrodku sufitu umieszczono dużą akantową rozetę z hakiem na żyrandol. Do lat siedemdziesiątych znajdowały się tu jeszcze dwa ozdobne piece kaflowe: w sieni – z dekoracyjną koroną, drugi w jednym z pomiesz-czeń od zachodu, złożony z kafli zdobionych orna-mentem roślinnym. O skromnej dekoracji fasady wspomniano wyżej. Ganek, poprzedzony czterema

25 Wydział Ksiąg Wieczystych Sądu Rejonowego w Kielcach, ks. hip. 299.

17

kamiennymi stopniami, z trójkątnym naczółkiem osadzonym na dwóch parach kolumn z drewnia-nymi głowicami, zachował profilowany gzyms. Z fotografii znamy drewniane ozdobne balustradki zamykające podest po bokach. Tynki zewnętrzne od strony ogrodu nie zachowały się i nie wiadomo czy ta elewacja miała jakąkolwiek dekorację architekto-niczną. Ściany oficyny ogrodowej dzieliły rzadkie szerokie bonie wykonane w tynku.

BROWARZespół zabudowań produkcyjnych i pomoc-

niczych browaru ulegał wielokrotnym rozbudo-wom i zmianom. Rozbiórka zachodniego skrzydła i lodowni oraz stan zachowania budynku dawnej maszynowni nie pozwala na precyzyjne określenie układu ich wnętrz. Parterowy korpus miał układ jednotraktowy; pierwotne ściany konstrukcyjne dzielą część wschodnią na cztery duże pomiesz-czenia; w części zachodniej, obecnie zrujnowanej, wnętrza podzielone zostały wtórnie ściankami szkieletowymi. Dwuspadowy dach, założony po pożarze w 1916 r., nawiązuje do pierwotnego. Skrzydło wschodnie jest dwukondygnacyjne, przy czym górna kondygnacja jest właściwie podwyż-szonym strychem; zachował się w nim pierwotny osiowy układ wnętrz. Od strony północnej tego skrzydła, obok przybudówki, widoczne są ślady połączenia z nieistniejąca suszarnią słodu, której nadał Kowalski formę masywnej czworobocznej wieży z opilastrowanymi narożami, zwieńczo-nej wysokim węższym pawilonem belwederu, osłaniającego wylot komina. Duży kwadratowy budynek maszynowni, zajmujący środkową część dziedzińca i dawniej przystawiony na osi do korpusu

starego browaru, był być może obiektem salowym, podpiwniczonym, ze ścianami dzielonymi wąskimi wysokimi oknami i wnękami zakończonymi pół-koliście. Kamienne ściany maszynowni dzielone są rytmicznie szerokimi lizenami.

Po pozostałych częściach starego browaru zacho-wały się tylko piwnice i ślady fundamentów. Wiele szczegółów o wyglądzie budynku przed pożarem w 1916 r. przynosi etykieta firmowa z pocz. XX w. Ukazuje ona w syntetyczny, choć perspektywicz-nie niepoprawny sposób, zabudowania browaru od

Suszarnia słodu i mur ogrodzeniowy od ul. Ogrodo-wej, pocztówka ok. 1910 r.

18

Pozostałości starego browaru, plan parteru, stan z 1975 r.

19

Nowy browar, plan drugiej kondygnacji, stan z 1975 r.

20

strony południowej. Pośrodku długiej parterowej elewacji korpusu znajduje się nieznacznie wysu-nięty pseudoportyk wejściowy, wyznaczony po bokach szerokimi boniowanymi pilastrami dźwi-gającymi trójkątny naczółek. Prawa część elewacji zachowała klasycyzujące regularne podziały z pół-koliście zamkniętymi oknami; lewa, przebudowana, z szerokim otworem bramnym, miała nieregularny układ. W głębi widać trójkątny szczyt maszynowni, obok niej ceglany wysoki komin, po lewej narożnik dachu nowego browaru. Ze wschodniego skrzydła widoczna jest przede wszystkim wieża suszarni słodu: trzykondygnacyjna, z boniowanymi naro-żami i parami okien na każdym piętrze.

Większość ścian, wykonanych z łamanego kamienia z użyciem cegły w narożnikach i łękach okiennych, pozostawała zapewne bez tynku. Tynko-wana była natomiast w całości wieża suszarni oraz przybudówka północno-wschodnia; zachowały się na niej resztki profilowanego gzymsu.

Budynek nowego browaru jest czterokondygna-cyjny i ma rzut prostokąta z płytszym aneksem od wschodu. Najniższa kondygnacja, nieznacznie wysunięta od ulicy, ma niewielkie okna od strony ulicy i stropy wsparte na murowanych filarach. Górne kondygnacje dzielą drewniane stropy osa-dzone na słupach z zastrzałami. Główna elewacja od ul. Ogrodowej podzielona została szerokimi płaskimi pilastrami na 8 osi z szerokimi oknami. Ponad oknami górnego piętra, wydzielonego od dołu profilowanym gzymsem, widoczne są jeszcze małe okienka strychowe. Dwukondygnacyjna ele-wacja południowa ma podobne podziały, z tym że poprzedza ją rampa, a w parterze znajdują się sze-rokie drzwi. Stary browar, środkowa część elewacji południowej korpusu, stan z 1975 r.

Stary browar, zachodnia część korpusu, stan z 1975 r.

21

do którego woda pompuje się z sąsiednich studni za pomocą kieratu, i rozchodzi się rurami po całej fabryce. Oficyna ta od strony ulicy Ogrodowej koń-czy się rodzajem wieży 60 stóp wysokiej, z pięknym gankiem, w której urządzona dubeltowa suszarnia słodu na sposób angielski; na suszarni tej suszy się słód nie bezpośrednio ciepłem płomienistem, lecz za pomocą kanałów ze strumieniem ogrzanego powie-trza. Takich suszarń mamy dotąd w Królestwie tylko dwie; jedną w browarze Kijoka w Warszawie, drugą u braci Sztumpf. Z lewej strony suszarni wybudo-wany młyn do mielenia słodu mielący na godzinę do 20 korcy słodu, poruszany czterokonnym kieratem, mieszczącym się w okrągłym budynku, który także służy jak to wyżej wspomniano dla pompowania wody do umieszczonego w lewej oficynie [skrzydle] rezerwuaru. Browar braci Sztumpf wyrabia rocznie około 20 tysięcy wiader bawarskiego piwa, mają-cego latem do 12 a zimą około 11 stopni Trallesa, na co zużywa do 3 tysięcy korcy jęczmienia i około 100 pudów zagranicznego chmielu, 2) około 40 tysięcy wiader zwyczajnego piwa, mającego około 8 stopni Trallesa, na co zużywa 2 tysiące korcy jęczmienia i około 60 pudów krajowego chmielu. Oprócz piwa w browarze tym wyrabia się także porter, mający 16 stopni Trallesa.

Do wyrobu bawarskiego piwa używa się wyłącz-nie oryginalny bawarski chmiel, pochodzący z Bamberg i Nürnberg; używany zaś do wyrobu zwyczajnego piwa krajowy chmiel, po większej czę-ści pochodzi ze wsi Wilkowa, położonej niedaleko osady Szczekociny we włoszczowskim powiecie. Jęczmień dostawiany bywa z okolicznych majątków ziemskich, po większej zaś części z powiatu jędrze-jowskiego. Piwo braci Sztumpf rozchodzi się na całą

ANEKS„GAZETA KIELECKA” 1872, NR 95

„BROWAR BRACI SZTUMPF W KIELCACHBlizko dwa lata upływa, jak stanął w naszem

mieście pierwszy w Kieleckiej guberni browar dla wyrobu bawarskiego piwa, będący własnością braci Sztumpf. Browar ten, zbudowany przy Ogrodowej ulicy, naprzeciw ogrodu spacerowego, składa się z korpusu, równoległego z ogrodową ulicą, i z dwóch prostopadłych, i stanowiących z korpusem trzy boki prostokątu, skrzydeł. Cały ten budynek jest muro-wany i pokryty gontem.

W prawej części korpusu mieści się fabryka piwa bawarskiego, a w lewej zwyczajnego piwa i kilsztoki26, w których piwo chłodzi się nie powie-trzem, lecz zimną wodą krążącą w rurach. W lecie bawarskie piwo chłodzi się nie na kilsztokach, lecz za pomocą lodu, w oddzielnym przyrządzie, krążąc w zamkniętych spiralnie skręconych rurach, i prze-lewa za pomocą ssących rur. W suterenach korpusu mieszczą się kadzie fermentacyjne.

Z prawej strony korpusu, nieco ku tyłowi, znaj-duje się murowana sklepiona lodownia pod gon-tem. Lodownię łączy z oddziałem fermentacyjnym murowany kryty gontem budynek, mający długości i szerokości 16 stóp.

Prawą oficynę stanowi piętrowy spichrz z sute-reną, w której mieści się oddział fermentacyjny piwa bawarskiego.

W lewej oficynie mieści się takiż jak w prawej spichrz, a w suterenach słodownia (mielcuch). Na strychu tej oficyny urządzono ogólny wodozbiór,

26 Kilsztok, stół chłodniczy, płytka, szerokiej drewniana kadź, używana w rzemieślniczych browarach jeszcze na początku XX w.

22

Pozostałości północnej ściany maszynowni, stan z 1975 r.

Nowy browar, widok ogólny od strony północno-zachodniej, stan z 1975 r. Zachodnia ściana nowego browaru, fot. 1975 r.

Stary browar, skrzydło wschodnie z przybudówką, stan z 1975 r.

23

Nowy browar, część wschodnia, stan z 1975 r. Nowy browar, fragment elewacji południowej, stan z 1975 r.

Nowy browar, narożnik północno-wschodni i fragment skarpy, stan z 1975 r. (fot. szerokokątna)

24

Stary browar, wschodnia część korpusu; fot. na s. 24 i 25 K. Myśliński, X 2013 Stary browar, narożnik korpusu i skrzydła wschodniego

Stary browar, ruina maszynowni Stary browar, piwnica pod maszynownią

25

Stary browar, przybudówka skrzydła wschodniego, gzyms

Stary browar, ściana szczytowa skrzydła wschodniego

Stary browar, ściana zachodnia skrzydła wschodniego Jak obok – zamurowane okno parteru

26

Kielecką gubernią i na sąsiednie jej powiaty Piotr-kowskiej i Radomskiej gubernij. Fabryka zużywa w ciągu roku około 400 sążni kubicznych drzewa i zajmuje 20 stałych robotników oprócz najmowa-nych w miarę potrzeby, za dzienne wynagrodzenie. Od wyrabianego w tym browarze piwa właściciele opłacają około 6000 rsr akcyzy.

Budowa browaru, razem ze wszystkimi maszy-nami i przyrządami kosztowała około 60 000 rsr. W roku przyszłym właściciele zamierzają upo-rządkować plac fabryczny, urządzić taras od strony ogrodu i ogrodzić go sztachetami, a także powięk-szyć produkcją piwa, przez rozszerzenie lodowni, słodowni i oddziału fermentacyjnego. W przyszło-ści zamierzają urządzić garbarnią na większą skalę.

K-z”

GAZETA KIELECKA” 1874, NR 11„P. Sztumpf właściciel tutejszego browaru, obok

tegoż – na wprost ogrodu spacerowego stawia gmach, w którym podobno ma być otworzony na wysoką skalę zakład sprzedaży piwa bawarskiego. Budowla ta bardzo przyozdobi część miasta około ogrodu położoną. Zachodzi tylko pytanie, czy wydatki poniesione przez p. S. powrócą się kiedy? Chyba że nie, boć przecież Kielce nie są miastem niemieckiem, piwoszów w niem niewielu, a ludność jest zbyt mała, aby właścicielowi zakładu świetne powodzenie rokować można było.”

ISBN 978–83–63477–36–3