28 ŞUBAT 1984

YAYlN KURULU

Prof. Dr. Turan YAZGAN - Doc. Or. A. Mertol TULUM - Doç. Dr. Enis ÖKSOZ - Doç. Dr. Mustafa- E. ERKAL - Oac:;. Dr. Ahmet GÖK­ÇEN • Yar. Doç. Dr. Ahmet . YÖROK - Dr. Taner KARAHASANOGLU

TORK .· D.ONYASI ARAŞTIRMALARI ® Sayı: 28 * Şubat 1984 * Iki Ay-• 'T ~ •

diı Bir Yayınlaıiır * .Sahibi : Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Adına

~rof. -Dr. 'ruran YAZGAN * Yazı işleri Müdürü: Saadet PlNAR * .ida~ rehane: Hoşkadem Mahallesi, Kırıktulumba Sokağı, Belediye Sarayı Ar­kaiı, An karavi Mehmet' Efendi Medresesi - iSTANBUL * Dizgi - Bas- . kı: Af§ln Matbaası ·.;. Fiyatı: 400 TL., Yıllık Abone Bedeli {6 ·sayı) 200o·n. Öğretmen v~ -Öğrençilere 1500 TL~ Yurtdı§ı: Almanya 50 DM., A~B.D. • 27 · $, Banka Hesap No.: Türkiye Vakıflar Bankası Alesaray

Şube~i 20/20054-9 * Ziraat .. Ba~kası Aksııray Şubesi 13081.

* Posta Çeki 141720 *

ı HABERLEŞME ADRESI :

. P.K. 94 - AksarayJISTANBUL Telefon: 520 53 63 ı

BİR SÜRY ANİ 1\.1ETNİNDE TÜRKÇE GOŞ TERİMİ *

R.A. HUSSEYNOV Çev: Dr. Harun GÜNGÖ R **

Orta ve yakın doğu tarihi alanmda önemli bilgiler ihti­·va eden yazılı tarih kaynaklan arasinda büyük süryani tarihçisi Süryani Mihail [(Michel le Sryien, (1126-1199) 1 'in eseri çok önemli ·bir yer tutar. Onun kroniklerinde, Sel­çuklu Türkleri 1 adı · ile zikredilen Oğuz boylannın tarihi önemli bir yer işgal eder. Gerçekten de, bu kronik.lerin XIV. kitabı <bölümü) tamamen bu boyiann yani, Oğuz­ların tarihine aynlmıştır.

O kitabında «XI. asrın ortalarında Türkler, şehir .ve lUkeleri fethetmeye başladiklan için, biz bu kitabın XIV. bölümünü Türklere, onlarca meydana getiril~iş ola'D.. olay­lara hasrediyoruz, demektedir. Özellikle bu -kitapta Süt­yani MlJıail, Türk Oğuz boylarının tarihine dair kısa, .özlü bilgiler rivayet €)dip, Oğuzların hareketlerini tasvir eder-ken .. goş .. terimini . kul).anmaktadır 2. · ·

«Onlardan bahisle; onlar doğudan batıya doğru ilerie­dikleri zaman, önlerinde yürüyen, köpeğe. benzer bir hay­van görüyorlardı 3. Ve .onun ne olduğunu, niçin ge~diğini

* R. A. Husseynov; Le terme turc Goş dans un texte ayriaque, Studia et Acta Orientalia, Bucurest, 1967, t .. V- VI, s. 389-393

** Erciyas Üni. ilahiyat Fak Öğretim Görevlisi.

Chronique de Michel le Syr.ien, edilee et tradu-ite par J.B. Chabot, Pa, ris, 1924.

2 A.g.e., IV, s. 569-570.

3 Köpeğe benzer hayi.tanın :ilginç meselesi, notumuzeta tekl·if ettiğimjz

konuda,n kaynaklanmakta~ır. Bununla beraber, orada bahsed-ilen şeyin · ibir çok yazarın ·eserinde z~kredilen, Türklerin lotemi Bozkurt olduğuna ·işaret edeceğiz. Bak. A.M. Serba'i<, Oğuz-name, Moscou, 1959 ..

-1'95 . .......;-

R.A. HUSSEYNOV: SORYANI METNiNDE GOŞ TERIMI

bilmiyor, ona yaklaşamıyorlardı. Fakat, o hareket etmeyi kararlaştırdığı zaman, onlara kendi dillerince çağırıyor vOJ «Kalkınız, 4 diyordu. Onlar kalkıyor, onun peşinden yürüyor, o nereye giderse onu takibediyorlardı. O, b!r böl­geye yöneldiği zaman, onlar da onu takiben yöri.eliyor, idare edebileceldeıi. bir ülkeye, bir bölgeye geldiklerin de, onunla beraber halk ta. duruyor ve karargab kuruyorlardı. Bu rehber (önder) artık onlara yol göstermediği için, on­lar da orada kah)"or, başka yere gitmiyorlardı... Türk boy­lan sarsıntıcia olduğu ·veya sarsıntıdan kurtulduklan za­man, o, toprağı örterdi. İlk Türkler, Selçuklular tarafın~ dan kendi yurtlarmdan daha batıya itilmişlerdi. Zira, top­rak ·onların hepsini beslerneye yetmiyordu. Bunlar da di­ğerlerini batıya doğru itiyorlardı. Onlar ilerlemeye başlar başlamaz, daha öncekilere yol gösteren köpeğe benzer hayvan, onlara da <Selçuldulara) gözüktü... O, ·onlann ·

·önünde yürüyor, fakat onlar, ona yetişemiyorlardı. O, se­sini yükseltiyor ve «Goş, yani,. ~kalkınız, diyordu: Ve oii;. lar kaJ.kı.Y.orlar, o duruncaya kadar onun izinden yürüyor, c;i~du~ yere kararga~ l~uruyor~~rdı. Uzun süre onlara rehberlik ettikten sonra o gözükmedi. Biz bu . konuda hiç bir şey duymadığımız gibi, onunla ilgili bir rivayet te iŞit­medik Bizzat biz, her milleti kendilerine alışık ve faydB,Ii ~lana doğru sevk ve idare eden, onlara yol gösteren şey­ler ha~da her hangi bir iz, belirti olmadığı için fazla bir açıklamada bulunamıyoruz. N asıl ki, İbranileri koyun ve dana kurbam, Zerdüştileri yıldızlar, iyi şeylere doğru sevketrniş, yönlenclimıişse, bunları da kendilerine alışık

olan bir hayvan imajı sevketmiş tir,..

· Bu terlm üzerine ilk dikkat çeken, kroniğin ille müter­cim ve yayımcışı, büyük fransız Ç>cyş.~talişt J.B. Cbabot, ..,Qoş» terimiılin ·gerçekte ccGoç•ı olması gerekti~ini .. neri sürerek bunu ccordugahı kaldınnız,. şalilinde tercüme et­rp-iştir .. 5 ·Fakat. .«Goş" fiilinin eİnri olan ."Goş», daha ·.önce-

4 Süryanice kumu-kalkınız demektir.

5 ·Bununla ber.aber «Goş• ·kelimesirrin «Ordug3hı <kaldırınız» şeklindeki

tercümesi tam anlamı ile <Joğru değildir. Zira, bu terim tam olarak «dolaşmak, yer değiştirmek, göçmek, göçebe olmak» anlamlarını ifade eder • . J.B. Chabot tarafından tercümede bu kel·imeye . ·veri len anlam,

--:-. 196· ---:-.

TÜRK . DONYASI ARAŞTIR"MALAitf ş·ubat 19S4".

deiı olduğu gibi, bugün de "Türk dillerinin bazılaİ'ında, :

özellikle Batı Hun gurubunda mevcuttur.6

Süryani m~tinlerinde muhafaz_a edilmiş olan o:Goş»

terimi, . alışılmış umumi bir terim olma~p. yürüyüş_ en:ı- . rini işaret etmek, harekete geçmeyi bildirmek için kulla­nÜİnış özel bir kelimedir. _Bu noktadan, Sücyani" _)l'aza~·· sözlüğ·üne girmiş olan ve bu çağda anlamı bilinen bu ke-. limeyi görmemezlilrten gelemeyiz. 7 Fakat o:Goş» l~~lime~i bir seyahat için emir ifade etmektedir. Bu, orta çağ :ve_, çağdaş T\irk dille_rinde mevcut ola~ o:Goş" fiilinin anlam~:.· .. nın." somicudur.8 · · · ·

Bu terimin varyantlannm büYük bir bölüriıüi (rrıiina. ·· bakımından) açık bir şekilde, bir yerden başka bir y€ire ·

·bize öyle geliyor ki, Süryani .dilinde .ep nin olmayışındandır. Eğer· biz, Orta Asya'daki Süryani alfabesi ·ile yazılmış abideleri incelersek, dolaylı ·

olarak J.B. Chabot tarafından •Goş» ter-iminin tercümesi hakkında öne· · rilmiş olan şeyi tasdik eder. Zira, bu yazıtlarda «Çıı sesi sürya·n·ice «Ş»

· -ile karşılanmıştır. Bu ·konuda bak: P.K. Kokovtzov, . Hristlanşko-siri>iskie nadgrobnyie nadpisi iz A lmalyka (Almalıkta süryanice yazılı mezar taş­

ları) Zapiski Vostoçnogo Otdelen'iia lmp. Russk. Arch~loguiceskogo :. Obsçestvo, tom XIV, fasc. 4, S. Pb. 1906; K siro-turetikoi epigrafike ., Semirlç'a (Yedisu bölgesinde Sür-yani - Türk epigraf·isi üzerine), lz~es- ·: tfia ~ossiiskoi Akademii Na u k, Ser. VI, no ' 11, S.Pb; 1'909. ikinci · ma-: .. kalede XII - XIV. yüzyıllar arasında Orta Asya'da· Yedisu (Sept fleu­.ves) bölgesini anlatan P.K. Kokovtzov, (Orada') Süryarıi misli« kültü-. rüne sahip (nestoryen) hıristiyan bir t~pluluk vardı, bu toplui~ğun l<:ilisesi, ayinleri de vardı. Bu tophJt'Ok Süryanice yazıya da sahipti (s. 773) demekte ve .cTürkçe ve Süryanice iki dilde yazılmış m'eNriler ve bu metinlere sahip olan hıristiyan halkın büyük bir bölüm'ü hiç ·şüp-"

. hes iz· Türktü, yaz ı lların büyük bir kısmı da bunlara aitti•. diye durumu · • ~ ?~iirtmektedir. .

6 S.E. Malov'un Türk Dilleri hakkındaki sın ı flandırma-sı bize daha uygun gelmektedir. Bak. S.E. ·Malov, Pamiatniki drevne4iurskoi -pls'men0sti• Tecsty i ıssledovaii (Eski Türk Yazıtları, Metinler ve Yorumlar), MosCou. Leningrad, 1951. Ayrıca bak: N.A. Baskakov,: Tıurskie iazy.ki (Türk · Dil­leri). Moscou, 1960.

7 Süryanice'de eşsesli cguş• kelimesi cgaş• kelimesinin emni olup, ~bi r şeyle dokunmak» anlamını ifade eder.

8 cGoş» keiimesinin ukoşmak» fiilinin emri olduğunu düşüprnek tE;! müm­•kündür. Doğu Anadolu halkının konuşma diJi.nde •k.» harfin-in «Q» gibi söylenişine sıkça rastlanır. .

- ·ıgt ·- ··

R.A. HUSSEYNOV:. SORYANI METNINDE GOŞ TERIMi

yerleşmekle ilgili bilgileri vermekte ve amacı, otlaklar aramak olan göçebelik veya askeri sefer için bir hareket­ten bahsolunmaktadır. Oğuzcada bu kelime akoşum, lwş­ma, toplama, anlamına gelmektedir. Kıpçakçada bu ke­lime o:koş» tur. Çağatay dillerinde; Osmanlıca ve Uygur­cada «koş.. kelimesi vardır. Azerbaycan ve Türkmence de bu kelime «goş», Özbekçede ise «kuş, tur. ·Fakat Çağa- · tayca dil ailesine mensup dillerde 'koş' «Ordugah, açık ordugah, ordu" anlamına gelmektedir. · «Koşukluk» keli­mE?si ·ise, aynı dil gurubunda «birlik, topla~tı» anlamına­

dır. Osmanlıcada koşu o:İzdiham, kalabalık ve araba» an­lainındadır. Türkmencede ise goş: c:ordugah; açık ordugah" ve aynı zamanda hayvanla~ koşulmasını ifade eder. Türkçede koşum kelim~si, o:koşum» anlamına kullanıl­

maktadır. Bütün bu dillerde ordu, «goşum" kelimesi ile ifade edilıİıiştir. (Azerbaycan ve Türkmencede «Goşum». Osmanlıcaqa «Koşum» Türkçede o:Kosun". Özb~kçede ise "'Kuşin» dir> . 9

Sonuç olarak, «goş» teriminin değişik varyantıarı bir yerden başka bir yere göçme, yer değiştirme veya organi­ze pir halde göçten başka, askeri bir yer değiştirmeyi açıkca ifade etmektedir. 10 Diğer yandan «goç» ·bir hare­ket için emir anlamına gelmektedir. Halbuki, crgoç-meb fiili göçebe olmak, göç etmek, taşınmak gibi tek bir har~- · ket ifade eder. Bu, orta çağ ve çağdaş Türk dilleri için gerçektir. 11 .. Goç» kötü, alışılmış göçebeliğe paralel terim­lerin bir bölümüdür. Yani bu kök, «Goş»a nazaran se­mantik açıdan daha sınırlıdır. Gerçekten de, Çağatay .dil­lerinde «koç». taşınma ve kervan, «köçer» göçebe, «koÇun" göç anlamınİ ifade eder. Osmanlıca ve Çağataycacia «göç»

9 Bu dildek-i sözlüklere bak: L. Bugadev, Sravitel ~nyi slovar turetzko-ta­tarskih nareçii (Türk ve Tatar dillerinin mL•kayeseli sözlüğü}, .s. Sb., 1868-1871, V. V. Radlov, Opyt slovaria tiurskih nareçi·i, S. Sb. 1890-1911, Mahmut Kaşg&ri, Divan-i Lugat-i t-Türk Tercümesi, Çev: Besim Atalay •. Ankara, 1939-1941;. Ettuffat-üz-Zekiyye fii-Lugat-it Türkiy·ye, ·çev: Besim Atalay, istanbul, · 1945.

10 Süryani Mihail'in zikrettiğimiz kitabinın XIV. bölümü, askeri harekatdan bahsetmektedir.

11 Bak. S.E. Malov, a.g.e., ve diğer zikredilen sözlükler.

- 198 .,.,......

TORK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI Şubat 1984

göçebelik, göç, askeri bir harekat sırasında ordugellım ku­rulması anlamına gelmektedir. Azerbaycan dilinde .:koç» . göç, göçebelik, askeri karargah, cı:koçma» göç, göçebelik, «koçari» göçmen; Türkmencede .. goç» göç, göçebelik'; «goçme.. göçebelik, göçebe; Türkçede «goç» taŞınma, göç, göçebelik; «göçer» göçebe; nihayet Özbekçede «kuçiş» ta­şınına, göç, göçebelik, göçebe hayatı; «kuçmançi» · göçebe anlamına gelmektedir.

Gerçekte: Oğuzların hayatında (yaşayışlannda> put" · peresttik devri izleri çoktu. Haklı olarak; bir göç veya as­keri bir harekat söz konusu olduğu zaman, Süryani Mi­hail'in rivayetlerinde bulunan köpeğe benzer bir hayvan veya Bozkurt'un tatemine verilmiş .. Goş» emri bu terimle ifade edilirdi.

Diğer yandan,· Oğuz-name de bu konuya işaret edil­mesi, «Bozkurt» deyiminin Oğuzlarm savaş haykıtışı «Uran,. olarak zikredilmesi çok enteresandır. 12 Aynı şe­

kilde, Oğuz-namenin bazı sayfalan ile Sillyani. Miliall'in kroniğinden buraya aldığımız metinler arasındaki ben­zerlik bize bu tatemin (yani Bozkurt'un) sadece göçü ha­ber vermediğini, aynı zamanda askeri bir savaşı da bildir­diğini öğretiyor:

· «Oğuz Kağan'ın çadırında gün başl~dığı zaman (gün doğarken), güneş ışığına benzer bir ışık gözüktü. Bu ışık­tan boz yeleli büyük bir ·Rurt çık1;ı. Bu kurt Oğuz Kağan'a. seslenerek cı:Ey Oğuz! Uruma gitmek istiyorsun Ey Oğuz! Seninle birlikte yürüyeceğim, Haydi yürü». Ve işte Oğuz çadınnı toplad~tan sonra o, onlardan b~az -ı.ızağa ~ypldı

1 ve ordunun önünde yürüyen boz yeleli bir kurt gördü. Ve enu . takiben, yani bu kurtu takibederek hepsi birlikte gittiler ... Bir kaç gün sonra büyük, boz yeleli kurt durdu: Oğuz'un ordusu· da durdu ... Ve daha uzaklara yöneldi: .. :· Bundan sonra Oğuz Kağan boz yeleli lqırdu gördü. Bu . kurt Oğuz Kağan'a .:Şimdi yürümeye başla ve ordunla git Oğuz Kağan, halkını ve beylerini götür. Ben, sana yolu. göstereceğim» dedi. Ve şafak söktüğü zaman, Oğuz . K;a-

12 A.M. Serbak, a.g.e., s. 32.

199 ~

R.A. HUSSEYNOV : SÜRYANI METNiNDE GOŞ TERIMi

ğan. kurdun yürümekte olan ordunun önünde olduğunu gördü. Ve sevindi. O önde olduğu halde hareket etti. Boz yeleli kurt önde yürümediği, durduğu zaıman, Oğuz Ka- : ğ~n'da duruyor ve karargalia yerleşiyordu ... 13

Oğuzlar VID. yy. sonlanna doğru Orta Asya tarihin-'_ de ortaya . çıkt~ar. 14 X. yy. da Oğuzlardan Selçuldulat · dikkate·· değer bir 'yükseliş ·gösterdiler. 15 Selçuklularm ba- · tıya doğru hareketleri ferdi olmayıp, belli bir plana göte hazırlanmış, ileriye dönük organize bir lıareketti. 16 So­nuçta sahip olunan şey, Sibirya'dan Basra Körfezine, Çin'­den Akdenize 'kadar uçsuz bucaksız bir alana yayılmaları, örf, adet ve geleneklerini oralara kadar yaymış olmalan oldu. 17

!!öylece biz, bu delile dayanarak XII - XIII. yüzyıl

Oğuzlan için tipik bir kelime alınası yanında, Türklerin göçebelik ve özel savaş terimlerinden biri olan, Süryanj

. ..

13 A.M. Serbak, a.g.e., s. 37-38, 45-46, 50. Belirtmek gerek-ir ki, belki Sür­yani yazar, ·içinde Oğuzların göçünün antatıldığı bir Türk hikayesi din­lemişti. Zira, onun ~ivayeti yukarda zikredilen metinle aynilik göster­mektedir.

14 Bak V. v .'· Barthold, "Histoire des Turcs d'Asie Centrale, Paris, 1945, s. 80-81. Burada Oğuz boylarının VIII!. yy. öncesinde tanınmış olduk­lannı göstermektedir. Histoire de la Republique Socialiste Sovietique Turkmene, Ashabad, 1957, c. 1, k-itap 1; s. 15, 176, 177'de Orta Asya Oğuzlar ının VIII. yy.'dan önce tarih sahnesine çıkilkiarına işaret edilir. VIII. yy.da Çıin kaynakları Oğuzlardan bahsetmektedir (Bak. N.V. Pigu­levska1a, A', lu. lakubovski, J.P. Petruşevski; L.V. Stroeva, L.M. Belenitzk_i, . istorıia lra.na s drevenisih vremen do kontzo 18 veka (Eski çağlardan XVIII. yy. sonlarına kadar ira n tarihi); V.A. Gordlevski, Gossudarstvo Seldjukidov Malol Azii (Anadolu Selçuklu Devleti), lzbrannie soçineniia; · tom .1. Moscou, 1960, sayfa yetmişte, .' «Oğuzlar eski Türk· boylarindan . bi~id~r: VIII. yüzyıl Orhon Abidelerinde bahsedilen onlardır.» deni!-mektedir.

15 Iktidarı elieninde bulunduran bu Oğuzlar Selçuklu aıi lesindendi.

16 Dandenekan zaferinden sonra, Horasan'da Gazne Sultanı 1. Mes'ud ida­resinden çıktılar ve müstakil devlet kurdular.

17 Bak. N.V. Pigulevskaia ve çalışma arkadaşları, a.g.e., 148; Histoire d~ la Republique SoviıHique·Socialiste Turkmen·e, s, 15; Cl. Cahen, la Pre:: .. miere penetration turque en Asie Mineur (second. moitie du Xl siecle), Byzantion, t XVIII, 1948.

- 20Q.~ ..

TÜRK DÜNYASI ARAŞTIRMALARI Şubat 1984

kaynaklarının ·bize bildirdiği «Goş,. 'u açıklayabiliyoruz.

Aynı şekilde, biz açıklayabiliyoruz ki, kendr dillerinde (yani Süryanicede) bulunan bu terim, yani Bozkurt tote· mi CSüryani Mibail'e göre köpeğe benze.r hayvan) Oğuz-

lara aitti, onlarındı. •

Sonuç - olarak, Süryani Miliall'in kro.niği bize sadece Türk 4illerinden birinin bir kelimesi ile ilgili eski bir ispat getirriıiyör. ·AYnı zamanda kendi dillerinde bulı.man «Goş" kelimesinin Oğ~zlann malı olduğunu da açıklıyor.

Bundan ·şu sonuç çıkmaktadır ki, bu · kronikte, daha sonra Selçuklular ismi alan Oğuzlann yayılı.tıa mesele:::! söz konusudur.

(

- -.·201:.:.:_.., .