Transcript
Page 1: World Bank Document€¦ · Long taem blong karem indipendens blong Vanuatu, tingting blong lis arenjmen hemi kam aot mo hemi blong karem bak tras blong ol investa mo menteinem development

Introdaksen

Bifo indipendens long 1980, ol man aotsaed oli karem finis ko-losap 30 pesen blong graon long Vanuatu. Hemia hemi bin wan risen we i mekem se i gat strong tingting blong ol indipendens muvmen long yia 1970 kasem 1979 oli askem blong graon we ol man aotsaed i karem, i mas kam bak long ol kastom ona. Long taem blong indipendens, Konstitusen (Atikol 73) i talem se “evri graon long Ripablik blong Vanuatu hemi blong ol stret kastom lan ona mo ol pikinini blong olgeta” mo (Atikol 74) i talem se “Fasin blong onem mo yusum graon long Ripablik blong Vanu-atu bambae i folem fasin we ol kastom rul blong bifo i putum”. Nomata we Konstitusen (mama law) i mekem se ol graon we fastaem i stap long han blong ol man aotsaed, i go long praevet sekta, legol fremwok i stap alowem ol man aotsaed we oli stap long graon blong negosiet wetem ol kastom lan ona blong me-kem wan lis agrimen o blong kompenseisen from ol impruvmen we i tekples long graon.

Long taem blong karem indipendens blong Vanuatu, tingting blong lis arenjmen hemi kam aot mo hemi blong karem bak tras blong ol investa mo menteinem development blong agri-kalja. Nomata long hemia, ol tingting ia i bin kam wan rod blong kasem ol niu lis ova long ol kastom graon we fastaem man aotsaed i no bin karem bifo. Long yia 2001 kasem 2009, bigfala wari i kamap from fasin we man aotsaed i karem graon i kam bigwan tumas. I kat bigfala consen mo fraet se sam sam-ting we i nogud bambae i spoelem ol fasin blong laef blong ol lokol pipol mo afektem sosel mo politikol stabiliti blong kantri. Wetem hemia, bigfala tingting blong Nasonal Lan Samit i bin kam aot long 2006. Lan Samit i bin pointem aot 20 bigfala tingting blong wok long em, mo oli developem tu wan policy blong oli follem mo establisim wan Stiaring Komiti blong wok long ol 20 bigfala tingting ya. Olgeta 20 bigfala tingting ia oli soemaot ol bigfala problem long ol eria olsem; proses we yumi yusum blong lisim ol kastom graon, ol kondisen blong lis, planing blong yusum graon, olgeta sabdivisen, ol stret fasin

Fasin blong Lisim graon long Vanuatu:Ol faending mo Fasin blong Pasem long ol komuniti long EpiMilena Stefanova, Raewyn Porter mo Rod Nixon i raetem

Planteisen blong kokonat long Valesdir, Epi

blong rejistreisen, olsem wanem pablik i save yusum ol bij mo riva, mo save kasem save long ol raet blong graon mo ol loa.

Foa yia afta long Lan Samit, long Jun 2010, Vanuatu Lan Sekta Fremwok (VLSF) i kamaot. Fremwok ia hemi mekem sam moa wok long ol tingting blong Lan Samit mo hemi prova-edem wan rodmap blong kasem visen ia blong “Wan Vanuatu Lan Sekta we i wok gud, long semak fasin long evriwan mo long fasin we bae i mekem ol risos i stap oltaem”. Nomata se hemi wan nid blong wok long ol tingting blong Lan Samit kwik taem, Gavman I no bin kat inav risos blong mekem ol wok blong resej we bai I givhan blong givim wan stamba we oli save stanap long em blong addressem ol fasin blong lisim graon mo imfomem ol disisen long saed blong polisi.

Jastis blong Evriwan (JBE)1 i kam blong helpem gavman blong mekem resej blong addressem ol fasin blong lisim graon

1 Jastis blong Evriwan (JBE), Vanuatu, hemi pat blong wan Wol Bank risej mo de-velopmen program we oli kolem “Justice For the Poor”, we i sapotem ol wok blong analaesem mo mekem ol program wok long ol kantri we i gat plante loa mekem se hemi wan jalenj long developmen.

Briefing noteNovemba 2010

the world baNk

Volume 5 | Issue 4

JASTIS EVRIWANBLONG

Promotem equity mo managem konflik long divelopmen

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

wb112742
Typewritten Text
58164
Page 2: World Bank Document€¦ · Long taem blong karem indipendens blong Vanuatu, tingting blong lis arenjmen hemi kam aot mo hemi blong karem bak tras blong ol investa mo menteinem development

mo imfomem ol disisen long side blong polisi. JBE hemi stap mekem tufala risej projek naoia blong adresem ol gaps we i save givhan blong helpem Gavman.

Samfala wei we JBE hemi stap wok tugeta wetem Gav-man blong Vanuatu hemi tru long wan Nasonal Lis Pofaeling Projek we risej tim i stap usum ol lis rekod blong mekem wan profael we i lukluk long evri lis blong graon blong everi aelan blong kantri. Wok ia hemi blong ansarem ol kwesten olsem: wanem eria blong graon nao we oli lisim, ol lis ia oli stap long weaples, wanem nao olgeta pesen blong ol difren kaen lis, wanem nao ol averej rent, wanem nao hemi averej lis period, mo lukluk long ol paten blong lis long ol yia bifo kasem naoia.

Wetem ol wok we i stap happen naoia long nasonal level, JBE i stap mekem tu ol ditel stadi long ol rurel erias blong tufala aelan, hemia Epi mo Tanna. Ol stadi ia i stap lukluk mo investigeitem hao ol kastom grups blong yumi oli stap negotiat mo dil wetem ol graon we oli stap lisim. Stadi tim i bin karem aot evri lis blong wanwan aelan (wan miks blong agrikalja lis, komesol lis mo ol spesel lis), folem wan riviu mo wetem ol kwaliti filwok, oli bin rekodem ol storian bihaen long ol lis.

Sot not ia i samaraesem olgeta faending blong risej long Epi Aelan mo i givim tingting blong talemaot ol faending blong risej long komuniti tru long fasin blong yusum “Legal Aid Days”.

Samari blong ol Risej Faending

Epi Aelan i stap long noten pat blong Shefa Provins, we hemi wan long ol sikis provins blong Ripablik blong Vanuatu. Oli seraotem aelan ia long 4 area blong runem wok blong provinsel gavman (administretiv eria) , mo ol offis blong province i stap long Rovo Bay. Andap long hemia, i gat Vilej, Eria mo Aelan Kansel blong ol Jif. Folem fes senses blong 2009 we oli kaontem ol man, Epi i gat 5,207 pipol, (2,580 man mo 2,627 woman). Plante long ol haoshol oli laef long agrikalja. Long kolonial taem stat long medel blong yia 1800, Epi i bin go tru long plante lan alieneisen we ol man aotsaed oli karem graon blong planem ol kokonas planteisen blong produsum kopra. Prodaksen blong

ol buluk i kam bigwan araon long medel blong ol yia blong 1960 kasem 1969. Lan alieneisen ia bifo indipendens we Epi i go tru i soem se fasin blong mekem lan lis i semak long Epi tedei.

Nasonal lis data blong Vanuatu Gavman i soem se i gat 22 lis long Epi. Ol fael blong ol print kopi we i bin stap long Dipatmen blong Lans (DBL) oli blong 20 lis. I gat tri moa lis we i no bin gat long fael blong DBL, we risej tim i bin faenemaot long taem blong fil risej. Wetem hemia, i kat 23 everiwan we tim i bin usum blong analaesem ol lis blong Epi. I bin gat 17 aot long 23 lis ia i bin blong graon we ol man o oganaeseisen blong aotsaed oli bin karem taetol blong olgeta bifo indipendens.

Aot long 23 lis ia, i kat 8 blong agrikalja, 8 blong kome-sol, 4 oli spesel (inkludim wan eapot, wan skul mo tu komu-nikeisen fasiliti), 1 hemi residentol mo 2 oli no save se wanem kaen (i gat janis se tugeta oli spesel from wan hemi blong navigeisen/komunikeisen instoleisen lis).

Twenti lis (we tekemaot wan from i nogat data, wan i kansel mo wan oli sarendarem) i kavremap 6,317 hekta mo i tekemap klosap 14.2 pesen blong Epi, we lan eria emi 44,534 hekta.

Aot long 7 aktiv agrikalja lis long Epi, i luk olsem se wan niu lis nomo i stap gohed blong wok olsem wan ko-mesel venja. Be, lis ia, we i kavremap 12 pesen blong Epi (5,343 hekta) mo sam long ol nambawan agrikalja lan blong Epi, i gat bigfala janis se bambae i kosem disagrimen bi-twin pipol. Wan narafala agrikalja lis blong ova long 539 hekta i luk olsem se i save gat smol janis blong komesel aktiviti anda long ol manejmen praktis we i stap naoia. Oli no manejem long wei we i givim fulap wok blong mekem bigfala aktiviti mo i provaedem 13 wok nomo. Wan komesel lis i provaedem work long stret family blo Leso mo ol nara family tu.

Risej ia hemi soem klia sam samting we i no stret long ol proses blong mekem mo manejem ol lis.

• Fasin blong faenemaot ol kastom lan ona. Rod we oli folem blong faenemaot ol kastom ona hemi no bin

Epi Vilij

Page 3: World Bank Document€¦ · Long taem blong karem indipendens blong Vanuatu, tingting blong lis arenjmen hemi kam aot mo hemi blong karem bak tras blong ol investa mo menteinem development

folem stret proses mo raet blong negosietem wan lis. Wanwan man o grup we oli traem blong rejistarem wan lis oli no bin tokbaot fastaem wetem ol narafala we oli gat raet tu long kastom long graon. Sam long ol man ia oli no tokbaot wetem lokol kansel blong ol jif. Long plante keis olsem ia, oli no rekodem proses we oli folem blong tokbaot wetem ol kastom ona grup mo i gat moa janis se i neva hapen. Oli faenemaot tu keis we oli rejistarem ol lis be oli no tokbaot wetem ol nara-fala kastom ona mo olgeta we oli save klemem ol raet ia, mo Aelan Kansel blong ol Jif i no involv wetem o i no apruvum. Wan narafala keis bakegen we oli tokbaot smol nomo mo Aelan Kansel blong ol Jif i no involv insaed i hapen long saed blong rejistreisen blong wan bigfala agrikalja lis.

• Ol sistem blong serem ol benefit oli no strong. Luk-luk i stap se fasin blong lisim graon i givim ol ben-efit nomo long smol namba blong ol man. Olgeta we oli benefit, oli yusum ol mani blong graon kwiktaem mo plante taem oli yusum long ol samting we i no save stap long taem. Oli stap putum ol lan tras naoia blong provaedem ol raet long ol kastom grup we i gat moa pipol insaed olsem ol man we bae oli benefit o ol benefiseri, be i nogat evidens we i kamaot long Epi i soem se ol strakja ia oli impruvum wanem we i stap hapen long praktis. Long proses blong transisen stat long taem we kastom lan ona i onem graon go kasem taem we oli rejistarem lis long ofisol fasin, i save spolem o afektem ol raet blong olgeta we oli stap yusum graon ia (olsem ol raet blong ol woman blong mekem karen; yusum ol eria raon long solwora klosap long so; ol raet blong fising mo ol narafala aktiviti). Lukluk i stap se fulap long ol woman oli no tekpat wetem ol man blong mekem disisen folem wok blong mekem lis blong ol graon.

• Oli no lukluk gud long ol samting we i save spolem en-vaeronmen mo pipol afta we ol developmen i tek ples. Nomata we i gat ol stret rod blong follem loa i stap, ino bin stap kat ol wok blong assesem envaeronmen bifo developmen i tekem ples—hemia hemi inkludim ol bigfala lis eria we i spolem laef blong olgeta we oli mekem karen blong kakae nomo mo sekuriti blong ka-kae. Olsem wan eksampol, wan agrikalja lis we i no bin kat wan assesmen blong enraeromen, i bin soem se ol man oli bin raisem ol konsen mo wari blong olgeta afte we developmen ia i ronemaot ol man long ol karen blong olgeta.

• Long jenerol fasin, ol kastom ona oli stap negosiet long wan posisen we i nomo gat paoa. Ol kastom ona oli gat smol sapot o infomeisen nomo blong helpem olgeta long ol desisen we oli mekem blong lisim graon o mekem ol narafala developmen long hem. Sipos oli disaed blong lisim graon, oli nogat sapot blong nego-sietem ol tem mo kondisen blong lis ia. Long prak-

tis, fulap long ol lis i stap long Englis, be i no long Bislama, i mekem i moa had blong save ol raet mo responsibiliti we i stap insaed long lis. Hemia i me-kem se risalt blong lis i pua olsem ol rent i smol, sam toktok insaed long lis i askem kompenseisen (fasin blong pem money lo man we I kam mekem ol im-pruvmen) taem tem blong lis i finis, mo tu ol gud-fala samting we lis i givim oli no sharem gud (olsem rent mo premium). Ol rent blong ol agrikalja lis oli stap long VT:200–2502 long wan hekta long wan yia, blong ol komesel lis longaraon VT:3,500–4,000 long wan hekta long wan yia mo araon VT:14,000 blong ol spesel lis blong wan hekta long wan yia. Oli no stap mekem ol riviu blong ol rent blong wanwan yia mo wok blong monitarem ol kondisen blong ol lis folem wan oganaes sistem. Ol kastom ona oli talemaot ol strong tingting blong olgeta long saed we i nogat de-velopmen blong ol lis we oli bin promes blong mekem ol impruvmen long olgeta. Wan lis nomo i bin kansel folem proses blong Lan Referi.

• Ol pua proses blong mekem ol lis tu oli mekem se ol raorao blong graon oli tekem long taem bitwin ol kleimen blong graon ova long hu i onem graon. Fasin blong no monitarem mo aplaem ol kondisen blong lis i mekem se pipol i no glad mo oli komplen from fasin blong sherem ol benefit blong lis i no folem stret rod. Ol fasin ia i stap hapen yet mo oli no stretem. (Olsem: oli no pem ol rent blong wanwan yia; oli no mekem ol turis developmen o givim wok long ol lokol komuniti olsem we oli bin promes). Aot long 23 lis we tim i bin stadi long hem, i gat 10 everiwan we i kat raurau. I gat ol raorao bitwin ol lokol pipol from kastom onasip mo oli luk save from olgeta we oli rao oli tekem ol keis ia i go tru long ol foram blong ol jif. Olgeta we oli gat save mo ol risos oli tekem i go long ofisol kot sistem. Risej i soem se Aelan Kansel blong ol Jif i representem wan foram we i stret blong administarem ol aplikeisen blong ol lis. Hemia hemi blong akseptem ol Kastom Ona Aedentifikeisen Fom (KOAF), rijektem o holem ol kastom foram wetem ol man we oli kat raurau long gr-aon. Wetem hemia, aelan kansel blong ol jif i nogat eni fomol atority blong mekem ol disisen. Ol step blong mekem sua se wanem we Aelan Kansel blong ol Jif i talem bambae ol ofisol kot i lukluk long olgeta.

“I had tumas long mifala blong karem infomesen long hao blong mekem development insaed long kraon blong mifala, olgeta long Vila oli no moa tingbaot mifala me-kem se taem investa I kam mifala i mekem lis agrimen wan taem from mifala tu i wantem mane we i hariap mo i isi blong karem.”

2 100 Vatu = klosap USD$0.98 (ekjenj reit long Mei 2010)

Page 4: World Bank Document€¦ · Long taem blong karem indipendens blong Vanuatu, tingting blong lis arenjmen hemi kam aot mo hemi blong karem bak tras blong ol investa mo menteinem development

Fasin blong Pasem infomeisen i go long komuniti: “Epi Legal Days’’

Jastis blong everiwan tim, oli presentem ol faending we i kamaot long risej we oli mekem long fasin blong lisim graon long Epi, long miting blong Jastis Blong Evriwan Refrens Grup long Mei 2010. Long taem ya i bin gat plante toktok long sipos fasin blong lisim graon i stret o i no stret blong stap hapen folem risen se st-amba tingting blong faet blong Vanuatu i kasem indipendens nao hemi blong graon i kam bak long ol kastom ona. Fulap difren tingting we i kamaot long miting ia i soem strong tingting we ol Ni-Vanuatu oli gat from graon mo ol strong aksen we i bin hapen long las ten yia taem we fasin blong man aotsaed i karem graon i kam andap agensem ol jenerol kondisen mo tingting blong ol lan rifom long 1980 indipendens. Oli presentem tu olgeta faend-ing blong risej ia long miting blong olgeta Kansela blong Shefa Provins long Mei 2010. Miting ia i adoptem ripot ia olsem pat blong ol resolusen blong olgeta blong tekem aksen long hem.Long Julae, Jastis Blong Evriwan i joenem wan lokol Tiata grup olsem wan tim—Natantong tiata, blong talemaot ol faending blong risej long ol komuniti blong Epi long trifala vilej—Sara, Burumba mo Rovo Bay. Drama we oli putum long komuniti i givim wan janis blong karem tugeta ol man mo woman long vilej long wan situeisen we i no ofisol we oli save tokbaot olsem oli wantem ol isu blong graon we oli gat strong tingting long olgeta. Wok blong pasem infomeisen ia i bin go tugeta wetem toksave blong loa program we tingting blong hem hemi blong leftemap luksave blong kastom ona blong graon mo ol raet blong olgeta long saed blong lisim graon, oli bin ranem hemia wetem help blong wan Ni-Vanuatu Loea mo wan representetiv blong Dipat-men blong Lans. Plante pipol long Epi Aelan oli nogat inaf mane blong save luk wan loea. Ol patisipen oli glad from janis we oli gat blong kasem fri toksave blong loa long fulap problem blong ol lis we i stap naoia long Epi.

Olgeta tingting bihaen long woksop, rod blong folem mo wanem wokshop i kavremapWokshop ia hemi bin divelp folem wan fomat we JBE i bin iusm fastaem blong sapotem Jif Roi Mata Wol Heritej Saet

Samari blong Storian : Ol Promes we oli no folem long ol Lis Benefit

Storian i stat wetem wan singsing we i tokbaot olsem wanem aelan hemi luk naes wetem ol natorol risos blong hem olsem wan narafala rod blong evri ni- Vanuatu blong yusum blong laef long hem.

Wan investa i kam long aelan mo i wantem pem wan big-fala pis graon (eria blong hem hemi 3000 hekta) tru long wan lokol medel—man. Investa ia i givim swit toktok long medel—man ia wetem mane, tikit blong plen mo ol promes blong ol benefit blong ol lokol komuniti. Hemi askem me-del—man ia blong toktok long Jif blong vilej mo ol man blong vilej ia blong oli agri blong hemi save lisim graon ia.

Oli holem wan miting blong ol man long vilej ia mo medel-man ia mo investa ia i toktok long Jif mo komuniti ia gogo oli agri long wan plan we investa ia i proposem. Investa ia hemi givimaot wan amaon blong mane long ko-muniti olsem fes peimen we jif i akseptem long nem blong evriwan long vilej.

Nekis dei, jif, medel-man mo investa i visitim eria blong projek mo oli mekem wan agrimen blong investa i lisim graon ia long jif blong 75 yia. Jif i saenem pepa blong lis agrimen we hemi no ridim fastaem mo i promes blong pem evri lan ona afta we bisnis o projek i stat blong wok mo mekem mane o profit.

Nekis samting we i kamaot long storian i soem wan bul-doza we i stap kliaremap graon ia we i pusum daon ol tri, ol karen mo ples we ol man long vilej oli stap karem wota long hem. Wan grup blong ol pipol blong vilej ia oli kros mo oli traem blong stopem buldoza ia blong no katem daon ol tri be ol wokman i ronem olgeta long graon ia. Taem oli askem weaples investa i stap, oli talem se hemi go finis mo oli stap cuttem graon ia i go long ol smol pis. Taem oli stap rao, wan tri i foldaon mo i kilim wan olfala woman. Oli stop wok mo jif i hariap i kam bak long stori. Hemi luksave se wanem we hemi mekem i no stret. Jif i pulumaot mane we hemi bin risivim mo i givim long ol man blong vilej ia be oli seksekem hed blong olgeta blong soem se oli no wantem akseptem.

Plei hemi finis wetem wan singsing abaot olsem wanem graon hemi impoten mo olsem wanem yumi mas lukaotem gud.

Woksop long Sara Vilij Plei-Plei: Turist i tekem pikja long local pipol

Page 5: World Bank Document€¦ · Long taem blong karem indipendens blong Vanuatu, tingting blong lis arenjmen hemi kam aot mo hemi blong karem bak tras blong ol investa mo menteinem development

long Efate. Wokshop ia i bin traem blong adresem ol save we ol kastom grups blong yumi oli no bin kat taem oli stap dil wetem ol graon we oli stap lisim.

Tingting bihaen long ol woksop ia hemi blong givim ol tul mo infomeisen long ol komuniti we tru long olgeta oli save mekem ol desisen we oli moa gud long saed blong manejem mo developem graon long fiuja long aelan.

Ol tingting bihaen long ol woksop ia oli:

a. Blong serem ol faending we oli kamaot long risej we JBE i mekem long saed blong fasin blong lisim graon long Epi, wetem ol risej komuniti.

b. Blong mekem se ol komuniti i save givim bak info-meisen mo ol tingting long olsem wanem oli save wok blong stretem ol problem we i stap naoia.

c. Blong givim toksave long loa long ol kastom ona long ol raet mo ol responsibiliti blong olgeta long saed blong fasin blong lisim graon.

d. Blong givim spesel toksave long loa long ol kastom lan ona long saed blong ol lis we i stap naoia.

Wetem ol samting we i afektem pipol folem ol raorao blong graon long Vanuatu, tim i disaed blong yusum drama olsem wan strong tul blong mekem man i glad mo blong pasem info-meisen mo edukeisen long ol lokol komuniti long Vanuatu. Oli bin developem storian ia wetem help blong Natantong Tiata. Risej tim tu ia tekempat blong putum plei ia. Tim hemi meksua se hemi no aktem bakegen sam long ol keis blong Epi we i save mekem ol man i gat fulap tingting o strong tingting agensem narafala man. Tim i bin putum tugeta wan storian we i soem ol problem we oli stap tek ples long Vanuatu folem ol taem blong ol diskasen o negosiesen blong ol lis mo manejmen blong ol lis.

Afta long drama ia, man we i lidim woksop, i invaetem ol patisipen blong serem ol tingting blong olgeta long storian we oli bin presentem. Long plante ples, ol jif oli toktok fastaem wetem lukluk se wanem we drama i soem i tru tumas from samtaem ol jif nao oli mekem ol dil olsem wetem ol investa long nem blong komuniti. Oli luksave tu se respek long kas-tom i stap go daon mo oli faenem i had blong mekem pipol i kam bak long ol fasin blong aelan o ples.

Woksop I gohed bakegen wetem ol lokol jif blong tokbaot olsem wanem man i kam ona blong graon, olsem wanem graon i go long narafala man o transfe mo olsem wanem oli yusum long kastom. Long taem bifo, hemia bifo waet man i kam long Vanuatu, jif hemi ona o i holem graon long nem blong ol laen blong hem we hemi givimaot ol pis graon long ol difren grup blong olgeta blong mekem karen mo fidim ol famli blong ol-geta—wok blong hem i blong meksua se hemi mekem semak stret fasin blong ol laen blong hem. Blong givim bak wanem we ol jif i mekem, oli soem respek long jif taem oli givim ol frut blong karen olsem wan kaen rent. Long taem blong wan maret, woman bambae hemi lego ples blong papa mo mama blong hem

blong go stap wetem ol famli blong man blong hem be bambae papa blong hem bae i holem taet wan pis graon blong hem blong taem we sipos i nidim blong kambak long aelan blong hem.

Epi i seraot long faev kastom baondri be folem wanem we oli jif i talem, ol pipol oli no respektem ol baondri mak mo hemia i stap mekem se i gat plante raorao long graon. Taem we waet man i stat blong kam, rol o wok blong ol jif ia blong seremaot graon i go daon sloslo wetem ol man aelan we oli jes kam mo holem ol posisen blong ol jif mo ol responsibiliti, naoia, man aotsaed i karem graon folem risalt we ol man i li-sim graon from oli se oli jif mo kastom ona blong graon blong laen blong olgeta. I nomo gat ol prinsipol blong kastom lan onasip mo i jenis long “grup” i go long “wanwan man onasip”, we hemia nao i stap olsem stamba blong ol problem blong graon tedei long aelan ia olsem we ol jif i ripotem.

Woksop i gohed oltaem wetem presenteisen we wan loea i givim mo hemi poenemaot strong olsem wanem hemi impoten blong wan grup i onem graon mo from wanem oli mas save gud ol kastom prinsipol blong onem graon—hemi samting we pipol long Epi oli save gud moa. Loea ia i talem tu se long ol fasin blong kotblong kot bambae man i kleim/kleimen i gat hevi wok blong givim infomeisen blong pruvum se hemi gat ol raet blong kastom lan onasip. Suprim Kot hemi wantem nomo se ol stret pati o saed oli gat nem insaed long ol kleim blong graon (olsem: evriwan long ol olfala we oli representem wan famli o laen we i kleimem graon). Hemia hemi blong mekem se wanwan man o woman insaed long wan tribe o grup I no ko stap mekem ol claim lo kot olbaot.

Woksop i bin lukluk tu mo wok long olgeta provisen ia blong graon insaed long Konstitusen mo ol loa we oli kavremap graon: kaen lis agrimen, ol raet mo reponsibiliti blong leso ( man we oli lisim graon long hem) mo lesi (man we i lisim graon long leso); ol kondisen blong lis mo wanem kastom grup i save ne-gosiet o toktok from, ol samting olsem: taem we bambae lis i stat mo finis, primiam, rent, olsem wanem blong go long graon ia,kompenseisen from ol impruvmen);rod blong mekem wan en-vaeronmen impak asesmen (EIA); riviu blong rent mo raet blong karemaot o cancellem wan lis from wan samting we i no stret.

Jif i tokbaot kastom fasin blong usum graon long Burumba

Page 6: World Bank Document€¦ · Long taem blong karem indipendens blong Vanuatu, tingting blong lis arenjmen hemi kam aot mo hemi blong karem bak tras blong ol investa mo menteinem development

Representetiv blong Lans Dipatmen i presentem wok we i lukluk blong shoem ol difren mo stret rod blong folem long proses blong mekem wan lis (negosiesen setifiket, fom blong kastom onasip deklereisen, sevei, prepareisen blong lis agrimen, rejistreisen blong ol lis), ol kaen lis valueisen (blong disaedem primiam mo rent), transfe blong lis, sab-lis, mo sabdivisen.

Las samting, JBE tim i presentem wan samari blong ol faending we risej i kamap wetem mo i poenemaot tu sam denja long taem blong mekem lis mo proses blong manejem lis. Ol man we oli bin stap oli askem kwesten afta long presenteisen ia. Ol patisipen oli bin gat janis blong kasem toksave blong loa long ol isu we oli feisem wetem sam long ol lis.

Woksop i klos wetem diskasen blong popluleisen we i stap gro wetem saed blong olsem wanem hemi impoten blong tingting long ol fiuja jenereisen taem oli stap tekem ol desisen blong lisim graon espeseli long Epi we Shefa Provins i makem se hemi nao bambae hemi nekis developmen ples.

Ol man we oli stap long woksop mo tekem patNamba blong ol man we oli stap mo tekpat long woksop hemi difren folem ples we woksop i stap long hem i inkludim ol jif, ol lida blong jioj, ol lida blong yut mo ol woman mo ol memba blong komuniti.

Namba blong ol man we oli stap long woksop i hae bitim ol woman. Plante long ol woman oli joen long woksop long ol aftanun sesen from oli tekpat blong priperem kakae long lanj blong ol patisipen. Ol woman oli no toktok nomata we ol presenta oli enkarejem olgeta blong toktok. Hemia i soem ol kastom fasin we plante taem i blokem ol woman blong oli no toktok long ol pablik miting. Hemia i soem klia se i gat nid blong holem ol seperate woksop blong ol woman grup we bambae oli alaoem olgeta blong karem moa benfit we i kam long “legal aid days”.

Ol samting we oli diskasen long taem yaOl aweanes materiel we oli provaedem long woksop ol pati-sipen oli glad long olgeta mo oli askem plante kwesten long

saed blong ol lis we oli saenem o oli gat intres long olgeta. Lukluk long aweanes blong adresem ol infomeisen gap we oli faenem long taem blong risej i helpem olgeta we oli tekpat blong rileit long ol problem we oli stap go tru mo oli askem ol spesel toksave long wanem aksen oli save tekem blong stretem ol problem ia. Ol patisipen oli reisemap mo tokbaot ol poen ia:

• I bin gat wan jenerol filing long grup se kastom wei blong yusum graon i gat influens blong ol niu develop-men—pipol oli salem graon blong karem mane o pipol oli klem se oli jif blong save karem pawa ova long sam eria blong graon. Respek blong ol prinsipol blong lan onasip mo yus blong em hemi stap go daon mo plante pipol i talem tingting se hemia hemi from rol blong ol jif i stap jenis mo oli nomo kam tugeta blong kipim kas-tom o stretem ol problem.

• Lukluk i stap se i gat plante tingting long saed blong wanem hemi kastom blong Epi long saed blong onem o yusum graon—sam pipol oli askem toksave long olsem wanem blong adresem o stretem ol problem we oli stap go tru taem oli yusum graon long kastom (olsem: sipos wan man i planem sam tri long wan pis graon we i blong narafala man, bambae hu nao i onem ol tri ia?—hemia we i planem ol tri ia o hemia we i onem graon?;I gat plante tingting blong ol kastom baondri o laen. Loea i no bin givim toksave long ol eria we kastom i kavremap be hemi toktok plante long ol patisipen se olgeta nao oli save gud moa long ol narafala man abaot kastom blong olgeta mo i gud sipos ol jif oli talem klia ol kastom baon-dri o limit mo ol kastom rul blong yusum graon long Epi.

• Sam leso oli no bin klia sipos ol taetol blong taem bifo indipendens oli stap yet o no from i nogat developmen i tekples long graon. Ol leso ia oli nogat ol kopi blong ol lis mo oli nomo tingbaot ol namba blong ol taetol blong taem bifo indipendens.

• I bin gat toktok raon long wanem i hapen taem we tem blong lis i finis—ol kastom lan ona oli save karem bak graon blong olgeta o no? Loea ia i givim toksave se

Lawyer hemi givem advais long ol partisipan

Memba blong Dipatmen blong Lans hemi tokbaot proses blong krietem lis

Page 7: World Bank Document€¦ · Long taem blong karem indipendens blong Vanuatu, tingting blong lis arenjmen hemi kam aot mo hemi blong karem bak tras blong ol investa mo menteinem development

graon i go bak long han blong lan ona wetem evriwan long ol impruvmen we i bin tekples, hemia sipos i nogat eni kondisen insaed long lis we i talem se bambae i gat kompenseisen blong ol impruvmen we leso i mas pem. Oli toktok plante long ol patisipen blong enkarejem ol-geta blong ridim gud eni agrimen we oli askem olgeta blong saenem blong mekem sua se oli no putum eni tok-tok olsem insaed long agrimen.3

• I bin gat sam kwesten long saed blong graon we oli li-sim be oli no mekem developmen long hem—espeseli long ol agrikalja lis we oli mekem aot long ol taetol blong taem bifo indipendens. Long ol keis ia, toksave i go long ol patisipen se oli save givim wan notis i go long Lesi mo askem hem blong folem ol kondisen blong lis. Sipos Lesi i no tekem aksen, bambae leso i gat raet blong putum keis i go long Valua Jenerol blong kare-maot graon. Long sam keis, ol leso oli storian wetem loea blong givhan long olgeta blong tekem aksen.

• Sam kwesten tu we oli askem long stret rod blong fol-lem blong sabdivisen (cuttem graon long ol smol pis), sablis mo transfe blong lis blong graon mo sipos lesi i save statem eni aksen ia wetaot askem pemisen fastaem long leso. Loea i advaesem olgeta se bifo oli save me-kem ol aktiviti olsem, lesi i mas karem leta long leso we i talem se hemi agri. Long saed blong lis transfe, lesi i mas pem leso wan amaon we i save kasem 10% blong difrens blong amaon blong maket valiu blong graon long taem we i nogat impruvmen yet we oli pem mo maket valiu blong graon we i nogat impruvmen long taem naoia we i go long sel, hemia sipos i nogat ol narafala agrimen we ol pati insaed long agrimen oli mekem.

• Oli bin askem ol kwesten long ol rent we i smol long ol lis mo wok blong gavman blong kontrolem ol valiu blong rent. Representetiv blong Lans Dipatmen i tale-maot se smol namba blong pipol nomo olis askem tok-save long Lans Dipatmen long stret maket valiu blong graon. Klosap oltaem ol praevet valueisen speselis nao oli disaedem ol figa ia mo lesi mo leso i agri long primi-am mo rent fastaem. Hemi enkarejem olgeta we oli stap long taem ia blong visitim Lans Diapatmen bifo oli sae-nem ol primiam mo rent amaon. Ol patisipen oli rikwe-stem Lans Dipatmen blong setemap ol standad maket valiu blong kastom graon mekem se pipol i save karem ol gudfala benefit blong graon we oli lisim.

• Oli askem toksave long wan lis we sipos man we i saenem hemi no pat blong wan grup blong onem graon. Loea i mekem i klia se long keis olsem, bambae oli save tekem i go long Suprim Kot from rong blong kiaman long nem blong narafala man o mistek, we Kot i save stretem lis ia long wei we bambae hemi odarem blong kanselem o amendem lis rejista. Wan representetiv blong Aelan Kansel blong ol Jif i toktok plante long olsem wanem wok blong kansel hemi impoten blong apruvum evri lis

long aelan blong mekem sua se ol man we oli no stret oli no saenem ol fom blong kastom onasip deklereisen.

• Oli askem wan kwesten tu sipos tem blong wan lis i save smol bitim 75 yia. Oli talem i klia se period i save kasem 75 yia be ol lis we oli rejista period blong olgeta i save stat long 3 kasem 75 yia.

• Oli askem sam kwesten abaot ol rod we oli folem long ol lokol eria blong stretem ol raorao. Long wan keis, aelan kansel blong ol jif i lukluk long keis ia tu taem mo long wanwan taem ia, oli diklerem wan narafala man olsem kastom lan ona. Loea i talem i kam moa klia se long keis ia, rod blong tekem blong stretem hemi blong putum i go long lan traebunal we Lans Dipatmen mo ol Jif blong Epi i mas wok tugeta blong setemap. I nogat wan lan traebunal yet we oli setemap long Epi. Suprim Kot i luk save wan desisen we Aelan Kot i mekem blong wan kleim we oli putum i go bifo 2001 o Kastomeri Lan Traebunal i luk save afta 2001. Hemi soem wan nid we i mas gat kwik aksen blong Epi i gat wan lan traebunal we Lans Dipatmen bambae i setemap.

• Oli bin tokbaot wan keis we desisen blong wan Aelan Kot i kamaot se wan lan eria i blong wan kastom lan ona

Memba blong JBE tim hemi presentem ol risej faending long Sara vilij

Ol Participan long Rovo Bay

3 Risej i soem se aot long 23 lis we i bin gat stadi long olgeta, i gat wan nomo we i gat kompenseisen blong impruvmen olsem pat blong wan kondisen blong lis agrimen.

Page 8: World Bank Document€¦ · Long taem blong karem indipendens blong Vanuatu, tingting blong lis arenjmen hemi kam aot mo hemi blong karem bak tras blong ol investa mo menteinem development

Wanem ya Jastis Blong Evriwan?Jastis Blong Everiwan hemi pat blong wan program we i stap wok raon long wol we oli kolem “Justice for the Poor (J4P)”. Mein wok blong program ya i blong mekem resej mo developem ol proram we I save help blong infomem, desig-nem mo sapotem ol tingting blong jastis reform. Program ya I stap wok wok blong em i blong mekem resej we bai i save infomem ol man, mo tu blong designem mo developem ol program we i stap blong helpem ol man. Emi wan program we i lukluk long Jastis long wei we:

• Ol man we oli nokat samting o ol man we plante taem oli no stap karem tingting blong ol, oli lukluk se jastis emi wanem

• Hoa noa jastis i stap tek ples long sosaeti mo kalja blong wanwan ples

• Luk save importance blong ol jastis sistem we i save helpem everiwan

• Mo lukluk se jastis emi wan isu we i affektem laef blong ol man evridei.

J4P emi pat blong wok bitwin AusAID mo Wol Bank mo i stap wok long East Asia mo sam long ol Pacific kaontri olsem Solo-mon Aelands, Vanuatu, Papua New Guinea, Timor Leste mo Indonesia.

Sipos yu wantem kasem mo infomesen long program blong J4P, u email i kam long: [email protected] or yu save visitim website blong mifala long: www.world-bank.org/justiceforthepoor.

Ol briefing note blong Jastis Blong Evriwan oli provaidem informeisen long ol topic, faening mo konsern we J4P i mekem reseaj long hem. Ol ting-ting long ol note ia hemi wan ting-ting long olgeta we oli raitem note, hemi no nesesari ting-ting blong World Bank.

Memba blong JBE tim i fasiliteitem diskasen wetem ol participan long Burumba vilij

grup, be naoia Jif blong eria ia i stap askem strong blong grup ia i mas lisim graon ia long hem blong save yusum. Loea i givim toksave se jif i nogat raet blong mekem ol-sem folem kaen kastom grup onasip ia, be bakegen i stap long ol jif blong Epi blong sapotem mo stanap long ol rul blong kastom mo no letem wanwan man blong klemem.

Lastok

Fasin blong yusum “legal aid days” pleple i givim wan gud-fala wei we i mekem pipol i wantem luk mo harem samting i kamaot mo folem tingting ya noa I mekem oli putum pleple ia from. Hemia blong risej tim i kasem bak tingting blong ol komuniti mo givim long olgeta toksave mo advaes blong loa long ol samting long saed blong lisim graon. Fasin blong yusum pleple ya long wan wei we i no ofisol i givhan blong aotem fraet mo sem we I stap blokem ol man blong toktok blong talemaot ol tingting blong olgeta mo mekem pipol i gat intres blong tokbaot ol samting we i stap spolem olgeta long ol komuniti.

Blong mekem se wanem we oli lanem i stap oltaem, hemi impoten tumas blong ol toktok abaot ol samting long lokol level i tekem patisipeisen blong evriwan long ol memba blong komuniti. Taem oli stap mekem rere blong ol woksop blong ol komuniti, JBE i askem ol eria sekreteri mo ol jif blong helpem olgeta blong talemaot “Legal Aid Days” pleple we risalt blong hem i gud tumas. Sipos oli bin yusum lokol radio mo sipos wan memba blong tim i bin kasem ples wan o tu dei bifo woksop i stat, blong introdusum tim, mekem klia ol objektiv blong woksop mo helpem ol lokol pipol we oli stap long ples ia blong muvum ol ikwipmen, bambae i givhan blong talemaot plei ia long moa pipol. Blong mekem sua se ol woman oli save benefit fulwan long ol toktok ia, i gud moa blong JBE i mas alaoem moa taem long wanwan ples mo inkludim ol woman grup long ol diskasen blong ol isu we oli afektem ol woman.

Bambae JBE i gohed oltaem blong faenemaot differen fa-sin blong pasem ol tingting o infomeisen we oli save mekem man i wantem luk mo harem, we i soem sosel mo kaljarol bakgraon blong olgeta we infomeisen i go long olgeta blong meksua se oli serem mo tokbaot ol faending blong risej wetem ol lokol komuniti.

Narafela Pepa blong Jastis Blong Evriwan long Vanuatu

• Leasing in Vanuatu: Findings and Community Dis-semination on Epi Islandby Milena Stefanova, Raewyn Porter, and Rod Nixon, J4P Briefing Note, November 2010

• Wan Lis, Fulap Stori : Leasing on Epi island, Vanuatu by Raewyn Porter and Rod Nixon, J4P Research Re-port, September 2010

• Coercion to Conversion: Push and Pull Pressures on Custom Land in Vanuatu by Justin Haccius, J4P Briefing Note, March 2009

• The Price of Tourism: Land Alienation in Vanuatu by Milena Stefanova, J4P Briefing Note, January 2008


Top Related