Vergeetjezelfniet,alsjevooreenanderzorgt!
Psychosocialeondersteuningvoorzorgmedewerkersininstellingen:samenva=ngvandesamenwerkingZorginstellingenhebbenallerleiini/a/evenommedewerkersteondersteunenindezeextreme/jd.GGzinstellingenkunnendaarbijeenondersteuningvormenindiendeexper/seofcapaciteittekortschietinzorginstellingen.Hetisdusaanvullendopwatzorginstellingenzelfkunnenendoen.Hierbijzijnerdriemogelijkheden.
- DeGGZinstellingbiedtmateriaalen/psterpreven/e,gerichtopmentalegezondheid.(ziebijlage)
- DeGGZinstellingbiedtpsychosocialeondersteuningvoorpsychologeninhetziekenhuisindiendaarbehoeEeaanis(bvintervisiebegeleiding)ofbiedtconsulta/e/aanvullendescreening.(zorgdatnamenennummerbeschikbaarzijn)
- DeGGZinstellingbiedtPTSSbehandelingwanneerdeexper/seofcapaciteittekortschietininstellingen.GGZinstellingenzorgenvoordirectebeschikbaarheiddooreenpouletemaken.
“Leteenbeetjeopelkaar,ikrekenopjullie..”(MarkRuMe,16-3-2020)
Inleiding
Indezeuitzonderlijkecrisissitua/ewillenweheelgoedopelkaarleMen.“GewoongoedopelkaarleMen”datgebeurtal.Bijvoorbeelddoorzogenaamdepeersupportininstellingen;collegialeondersteuningaancollega’sdiepsychischegevolgenondervindenvanpa/ëntveiligheidsincidenten.
Allemedewerkersindezorgkrijgentemakenmetuitzonderlijkesitua/es;schoonmakers,facilitair,voedingsassistenten,artsassistenten(vaakgrootverantwoordelijkheidsgevoel,jong),verpleegkundigen(idem),medischspecialisten(stoer,wekunnendiewelaan).Indehuidigesitua/ementaalgezondblijvenofweerwordenvraagtheelveel.Datkunnenwealleensamenendoorkwetsbaarhedenonderogentezien,tedurvendelenenvoldoendeafstandtekunnennemen.Medewerkerskunnenbijvoorbeeldlastkrijgenvanmentaleklachtenalstwijfel,stressklachten,schuldenschaamte.Eendeelvandezorgprofessionalskrijgtlastvanherbelevingen,nachtmerries,slapeloosheid.DebehoeEeaaneen/meoutisgrootmaardedrukopdezorgprofessionalsmaaktdathaastonmogelijk.Psychischestabiliteitvanprofessionalsisnu,wellichtmeerdanooit,gewenst,omallerleiredenen,maarvooralomdekwaliteitvanpa/ëntenzorghoogtehouden.
Dezeinforma/ekanhelpenmethetzogoedmogelijkvoorkomenvandezeklachtenenookinhetvoorkomenvanhetlangdurigvoortbestaanvandeklachten.
Collegialegesprekkenommentaalteondersteunenwordenalszeerwaardevolgezien.SomshebbenmensenechterbehoeEeaanmeerensomswordtdiebehoeEenietmeergevoeldomdateraleengrensgepasseerdis.Inalledrukteismengeneigdomtedenkengeen/jdtekunnenmakenvoors/lstaan,reflec/eenherstellen.Tervoorkomingvanklachtenmoetendezenoodzakelijke‘herstel-momenten’eenvastonderdeelvanhetwerkvormen.Vragenenvoelenluktnietmeeralsdeadrenalinepompt.Naastdeessen/ële(hand)hygiëne,moetmentalehygiëneookeenvastonderdeelzijn.
Mentalehygiënebetekentpro-ac/efaandachtbestedenaangeestelijkegezondheid.Wewillenvoorkomendatmensenuitvallenenwewillendatmensenoplangetermijnookhetwerkin
vergeet jezelf niet
als je voor een ander zorgt
vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet
combina/emetprivévolhouden.Inbijlage1eenar/keluitdeLancet(feb2020)overdeaanpakinWuhanwaaruitwedenoodzaaklerenevenalshetbelangomhierproac/efaandachtaantebesteden;mensenhebbenenofnemengeen/jdvoorzichzelf,zedenkenhetnietnodigtehebben.
Doorwie:
Zorginstellingen:Instellingenwaarzorgprofessionalswerkenkunnengebruikmakenvandezeinforma/e.Zijkunnenzelfmaatregelennemeninternommedewerkerstevoorzienvanditaanbodindienervoldoendecapaciteitenexper/seis.EchterwijadviserenomgebruiktemakenvanexpertsopditgebiedvanuitdeGGZdiegraaghunsteentjebijdragenomindezeextreme/jdhulptebieden.
GGZinstellingen:Zoekproac/efcontactmetzorginstellingeninderegioenbiedthulpaan.Maakeenpoulevanprofessionalsdiedenodigeondersteuningkunnenenwillenbieden.Zorgvoor2contactpersonenzodateral/jdiemandbereikbaaris.
DoordeopschalingvanzorgbehoeEeinderegioopeenprofessionelewijzemetelkaaraftestemmen,realiseerjecon/nuïteitenkwaliteitinhetaanbodinderegio.
KwaliteitomdatdeprofessionaliteitgegarandeerdisophetniveauwaardebehoeEeligtencon/nuïteitomdatdezorgindeeigenregiometsamenwerkingspartnerisbelegd.Zokaniederzijneigenexper/seinzeMendaarwaarnodig.
Aanbod(3P’s)
Ommentalehygiënetebehoudenenteverkrijgenmakenweonderscheidindrievariantenvanaanbod:
1.Preven/e
2.Psychosocialesteun(verminderenangstenspanning)
3.PTSS(EMDRonline)
Ad1.PrevenGe
Alseersterichtenwedeaandachtoppreven/eenvoorkomenvanburn-out.Op/misme,cogni/eveflexibiliteit,ac/evecopingskills,fysiekegezondheidensocialesteunzijnhierbijvanbelang.Hetaanbodiszichtbaarenvanzelfsprekendmetdeboodschap:
DenkaanjeWeerbaarheiddusletopjeMentaleGezondheid.
Onderstaandeadviezenkunnenindeinstellingdoorteampsychologen,BOT-team,teamMW,peersupportersengeestelijkeverzorgersingezetworden.Onderlingeafstemminghieroververdientaanbeveling.Externexper/seteamGGzkan (indiennodigquaexper/seencapaciteit)betrokkenzijnbijopzeteninvullingvandeadviezen.
1. Hangflyersopomaandachttebestedeninteamsaanmentalegezondheid,ziebijlageposters/factsheet
2. Bespreekwatprehgisvooreenteam;bvrustruimte,wandomdingenvanjeafteschrijvenmetgeeltjes,extraintervisie
vergeet jezelf niet
als je voor een ander zorgt
vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet
3. Wijadvisereneenbuddysysteem,datbetekentdaterkoppelsgemaaktwordenineenteamvantweemensendieextraopelkaarleMengedurendedewerkdagenelkaarbevragenopmentalegezondheid.
4. Houdritmeenstructuurinslapen,eten,werkenpersoonlijkehygiëne.
5. Zorgvoorontspanning,rustenafleiding,enkleinemomentenvoorjezelf,bijlage3.
6. Zorgvooreenteamvanexpertsvanuitdeeigenorganisa/eofvanuiteenGGZinstellingdiedagelijksopbepaalde/jdtelefonischbereikbaarisomeenverhaalkwijttekunnenenomzorgenenemo/estedelen.EenexperMeamkanpsychologenineeninstellingbegeleidenofzelfdezemogelijkheidorganiseren.
Ad2.Psychosocialeondersteuning
Psychosocialeondersteuningisnodigvoorzowelmedewerkersalsvoorhetomgaanmetdepa/ënten.OokhierkanindiennodigopgeschaaldwordennaarexternexperMeamGGz(ziead.1)
Medewerkers
1. Zoalsbijpreven/ealbeschreveniseenbuddysysteemeengoedeop/e,ookwanneererklachtenontstaan.DuswijsinteamskoppelsaandieextraopelkaarleMen(opdewerkvloer,dusopdebetreffendewerkdag)enexplicietvragennaarelkaarsmentalewelzijn.Herkennings/psvoorklachtenvanburnoutzieinbijlage4,voorPTSSziebijlage5,6en7.
2. Wanneererininstellingenpeersuppporterszijn,wordendezeac/efbetrokkenbijoverdrachtsmomentenofintervisie.EenexperMeamvanuitdeGGZkanhierbijondersteunen.
3. Eenteamvanexpertsiseruiteraardookwanneererklachtenontstaan.DepsychologenvanhetziekenhuisstaanindirectelijnmethetexperMeamvandeGGZ,voorconsulta/eofscreeningenindiengewenstverwijzing.
4. DenkaanhetthuisfrontvandezorgmedewerkersenstemafofdemedewerkerbehoeEeheeEaanondersteuning.(denkaaninforma/evoorzieningoverwerkzaamhedenenafentoecommunica/eoverenweer)
Pa=ënten
Voorhetomgaanmetpa/ëntenisondersteuningvanprofessionalsinhetomgaanmetangstenvanpa/ëntenbelangrijk,zekerbijsocialeisola/eenquarantaine.Pa/ëntenkrijgentemakenmetveelonzekerheidenhebbentegelijker/jdweinigmogelijkhedenomspanningtereguleren.Voor/psziebijlage.Erkunnenpsychischeklachtenofproblema/scheinterac/estussenpa/ëntenenzorgverlenerontstaan.
Adviezenvooromgaanmetpa/ënten:
vergeet jezelf niet
als je voor een ander zorgt
vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet
1.Geefvoorlich/ng/normaliseer
2.S/muleerdagelijkseac/viteitendagstructuur
3.Verhooggevoelvancontroleenautonomie
4.Maakcontactenbetrekhetsysteem
5.Zorgvoorcomfort,isoleerdeziekte,nietdemens!
Ad3.PTSSbehandeling
BijdaadwerkelijkPTSSofangstklachtenkunnenGGZexperMeamsprofessionalsaanbiedeneenkortdurendePTSSbehandeling(EMDR/exposure)tekrijgen.HiervoorkaneenpouleopgezetwordenmetspecialistenuitdeGGZ,indiendaarvoorgeencapaciteitisindeeigeninstelling/ziekenhuis.Bovendienishetvoorzorgmedewerkerswenselijkombuitendeeigenwerkkringdezeprofessionelebehandelingtekrijgen.Hierbijishetvanbelangdemogelijkheidaftesprekenomdezeprofessionalsvoorrangtegevenendirectietstebiedeninplaatsvanopeenwachtlijsttelatenkomen.
EventuelepeersupportersenpsychologenineeninstellingwordendooreenexperMeamdoorfactsheetseninfographicsgeïnformeerdoverhoeburn-outofPTSSteherkennen.Zijschakelendoorindienzijeenscreeningnodigachten.ErkandanverwezenwordennaardebeschikbarepouleexpertsvanuitdeGGZ.
BinnendeGGzzijncontactpersonenbekendbijhetdesbetreffendeziekenhuis,welkedecoördina/eensnelledoorstroomorganiserenvoorprofessionelebehandeling.
Zoontstaaterinonderlingesamenwerkingeendoorlopenderouteomtevoorkomendateroplangeretermijnerns/geklachtenontstaanbijdehuidigezorgmedewerkersaanhetfront,waardoordereguliereziekenhuiszorglangdurigerontregeldis.
InsamenwerkingmetAmphiaziekenhuisBreda,GGzBreburgengeheelbelangelozeinzetvanEinfachwerdeentoolkitontwikkelddievoorallesamenwerkendeinstellingenondersteunendkanzijn.
Want:Vergeetjezelfniet,alsjevooreenanderzorgt!
vergeet jezelf niet
als je voor een ander zorgt
vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet
Bijlage1PrevenGe;Psycho-educaGeopburn-outenPTSS
Netalstemperatuurmetenvoorkoorts,s/mulerenomdementaletemperatuurtemeten,tweemaaldaags.Bijteheet(emo/esnemenhetover)oftekoud(emo/esdoenniet/onvoldoendemee)zorgvoorhersteldoorreflec/e,rust,afstandofsteunzoeken.
vergeet jezelf niet
als je voor een ander zorgt
vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet
vergeet jezelf niet
als je voor een ander zorgt
vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet
Bijlage2Kortemindfulnessoefeningen:
Oefeningenomevenvanjeautoma/schepilootaftestappen,uitdehec/ekvanhetmoment;eveninhethierennu,bewustwordenwaterspeeltomhiernaweermetvolleaandachtverdertegaanmetwaarjemeebezigwas.Heelevenvoorjezelfeenkleinrustmomentjecreëren.
Probeerpaarkeerperdag30secondentestoppenmetwatjeaanhetdoenbent.Wordtevenbewusthoejeerbijzit/staat.Volgeenpaarinenuitademingen.Gadanweerverderwaarjemeebezigwas.Probeerditopvaste/jdentedoenbviedere2uur,zetalarminjetelefoon.
Doe2xperdag1minuutniks.
GahiervoorenkelziMen/staanzonderdatjeeendoelhebt.Jesluitjeogenendatisalles.Zetalarminjetelefoon.Kanookopdewc!Pakweeropwaarjemeebezigwas.
Deuroefening/ruimteoefeningWeesjebewustwanneerjevandeeneruimtenaardeandereruimtegaat.Staevens/l(paarseconden)inderuimtediejeverlaatenwatjedaargedaanenhebt.Verlaatderuimte,staevens/lbijwatjegaatdoen(paarseconden)Probeerzoveelmogelijk1dingtegelijktedoen.Jebentdanveelefficiënterenheeleffec/efookommeerrustinjehoofdtekrijgen.
Kiesiederedag1bezigheidopjewerkuitdiejemetaandachtgaatdoenFocusjeophetlopenvandeenepa/ëntnaardeandere;eneafdelingnaardeandere Focusjeophetetenvanjeboterham/appel/koek;drinkenvankoffie/thee Probeerjeaandachterbijtehouden.Dwaaltjemindaf,merkhetopenbrengjeaandachtterugnaarjeklusje.Geefjezelfeengrootcomplimentdatjedezetaakhebtvolbracht!Maakhetniettegroot,paarminutenisalheelgoed.Voeljelichaam(probeerdit1xperdagminimaaltedoen)Alsjeevenpauzehebt/Alsjestraksnahetwerknaardesupermarktloopt/ofalsjeopdebankploE:voeldaneensjelichaamvanbinnenuit.VoeljeademhalingVoeljehartslag.Voeljevoetenopdegrond.Voeljebenen.Voeljerug.Voeljebuik.Voeljearmen.Voelhoejelichaamloopt.Voelhoejelichaamzit.
Socialemedia:telefoon/facebook/instagram/NieuwsVoordatjejetelefoonpaktstadaneenmoments/lofjeerdatopditmomenteigenlijkwelzininhebtofdathetuitgewoonteis.Probeereenbewustekeuzetemakenofjehieropditmomentaandachtaanwiltbesteden.Zoookofjenuopeenberichtwiltreagerenofopeenlatermoment.Zetjetelefoonookeensops/lalsdatkan.DitkunjeookzodoenmetFB/insta/nieuws
vergeet jezelf niet
als je voor een ander zorgt
vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet
Bijlage3AchtergrondinformaGe
*ArGkelovermentalegezondheidinWuhan
hMps://www.thelancet.com/journals/lanpsy/ar/cle/PIIS2215-0366(20)30078-X/fulltext
*Mentalegezondheidvanprofessionals
*Leeshoofdstuk4richtlijndefensieovergeorganiseerdecollegialeondersteuning
*Webinarministerievandefensie:www.exper/secentrummggz.nl
*TipsompaGëntendoormoeilijkeGjdentehelpen
Flyer adviezen mentale gezondheid zorgprofessionals.pdf
201201-psychosociale-ondersteuning-geuniformeerden-tweede-druk-2012.pdf
The-Crisis-Kit.pdf
vergeet jezelf niet
als je voor een ander zorgt
vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet
Bijlage4HerkenningBurn-Out
Opgebrand,vermoeidenuitgeput
Bijeenburn-outbenjeopgebrand.Jevoeltjelichamelijkengeestelijktotaaluitgeput.Eenburn-outishetgevolgvanlangdurigestressklachtendiesteedsergergewordenzijnenwaaraanjeteweinigaandachthebtbesteed.
Bijeenburn-outhebjelichamelijkeenpsychischeklachten.Gevoelensvanvermoeidheidenuitpuhngstaansterkopdevoorgrond.Deklachtendiejeervaartbeperkenjeinjedagelijksfunc/oneren:opjewerk,thuisen/ofinjesocialeleven.Lichamelijkeklachten
• Extremevermoeidheid• Slaapproblemen• Hoofdpijn• Maagpijn• Darmklachten• Duizeligheid
Psychischeklachten• Piekeren• Ergmoeilijkkunnenontspannen• Jeopgejaagdvoelen• Prikkelbaarheid• Somberheid• Huilbuien• Lusteloosheid• Nietmeerkunnengenietenvandingen• Angstklachten• Slechteconcentra/e,vergeetach/gheid• Gebrekaanzelfvertrouwen• Schuldgevoelens
Burn-outofdepressie?Mensenmeteenburn-outhebbenveelklachtendieookvoorkomenbijeendepressie.Zobenjevaaksomberenlusteloos.Jekuntooklasthebbenvanschuldgevoelens,netalsmensenmeteendepressie.Daardoorzijneendepressieeneenburn-outsomsmoeilijkvanelkaarteonderscheiden.Hetverschilisdateenburn-outhetgevolgisvanlangdurigeoverbelas/ng,terwijleendepressieookkanontstaanzonderdatersprakeisvanoverbelas/ng.Verderspeeltaanlegbijhetontstaanvaneendepressieeengrotereroldanbijburn-out.
vergeet jezelf niet
als je voor een ander zorgt
vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet
Bijlage5HerkenningPTSSklachten
HetsignalerenenherkennenvanPTSSisbelangrijk,hetsignalerenzalalsbuitenstaander/collegamakkelijkerzijndandiegenediezelfPTSSverschijnselenlaatzien.EenbelangrijketaakvooronsomopelkaarteleMen.MensenkunneneenhebbenposMrauma/schestress-stoornis(PTSS)alszedevolgendeverschijnselenhebben.EenPTSSkanalleenmaarwordenvastgestelddooreendeskundige(Psycholoogofpsychiater).
MensenhebbenkansopeenposMrauma/schestress-stoornis(PTSS)alszeonderanderedevolgendeverschijnselenlatenzien.
• Zehebbeneengebeurtenismeegemaaktmeteendreigendeofdaadwerkelijkedoodoferns/geverwonding.Zij,eneventueelanderebetrokken,reagerenmetgroteangst,hulpeloosheidofafschuw.
• Zebelevendezetrauma/schegebeurtenisdehele/jdopnieuwopminstenséénvandevolgendemanieren:
• Zekrijgenterugkerendeenonaangenameherinneringenaandegebeurtenis.Hetzijnherinneringendiezenietuitdewegkunnengaan.
• Zedromensteedsweerakeligoverdegebeurtenis.• Zedoendingenofzevoelenzichalsofdegebeurtenisweergebeurt.• Zelijdenpsychischintensalszeietszienofhorendathenherinnertaande
trauma/schegebeurtenis.• Zekrijgenlichamelijkereac/esalszeietszienofhorendathenherinnertaande
trauma/schegebeurtenis.• Zegaandingenuitdewegdiebijhettraumahoren,ofzelatenafgestompte
reac/eszien.Danherkennenzezichinminstensdrievandevolgendegevallen:• Zewillengedachten,gevoelensengesprekkenuitdeweggaandiehorenbijhet
trauma.• Zewillenac/viteiten,plaatsenenmensenuitdeweggaandiehenherinnerenaan
hettrauma.• Zekunnenzicheenbelangrijkstukvanhettraumanietmeerherinneren.• Zehebbenduidelijkminderzinomdingentedoen,enhebbenergeen
belangstellingvoor.• Zehebbenhetgevoelnietmeerbijanderentehoren.• Zepratennauwelijksoverhungevoelens.• Zehebbenhetgevoeleenbeperktetoekomsttehebben.• Zezijnprikkelbaardergewordennadetrauma/schegebeurtenis.Danherkennen
zezichinminstenstweevandevolgendegevallen:• Zehebbenmoeitemetinslapenofdoorslapen.• Zezijnprikkelbaar,barstenafentoeinwoedeuit.• Zekunnenzichmoeilijkconcentreren.• Zezijnoverdrevenwaakzaam.• Zezijnschrikach/ger.• Zehebbenlangerdanéénmaandlastvanbovenstaandeverschijnselen.• ZelijdenbehoorlijkdoordePTSS,enkunnensocialedingen,hetwerkofandere
belangrijkedingennietmeergoeddoen.Bijlage6SignalementPTSSklachtenVeelmensenmaken/jdenshunleveneenschokkendegebeurtenismee,waarnazekortdurendposMrauma/schestressklachtenhebben;ditiseengebruikelijkereac/e.De
vergeet jezelf niet
als je voor een ander zorgt
vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet
meestemensenkunneneenschokkendegebeurtenisgoedverwerkenmetsteunvandeomgeving,maar10%vanhenontwikkeltPTSS(eenposMrauma/sche-stressstoornis).
Herbeleving
• Bijherbelevinglijkthetalsofjedetrauma/schegebeurtenisopnieuwmeemaakt.Jeziet,ruikt,hoort,proeEenvoeltallesweerzoalstoenhetgebeurde.
• Jehebtnachtmerriesenslaaptonrus/g.• Jehebtherinneringenaandegebeurtenisdiesteedsweerterugkomen.• Wanneerjeaandegebeurtenisdenkt,krijgjehartkloppingen,gajetrillenenzweten
enkunjenietgoedmeerademhalen.Jevoeltjeverlamdvanangst.
Vermijding
• Bijvermijdinggajeallesuitdewegwataandetrauma/schegebeurtenisdoetdenken.ZobeschermjejezelftegendeheEigeemo/es.Je‘vergeet’dehelegebeurtenisofbepaaldemomenteneruit.Ditheetverdringing.
• Jevoeltsomshelemaalnietsmeerendoetallesopdeautoma/schepiloot.• Jeontkentwaterisgebeurdenvluchtervoorwegdoorbijvoorbeeldkeihardte
werkenofveeltedrinken.• Jewiltnietpratenoverwaterisgebeurdensluitjeafvoordemensenomjeheen.
Gedragengevoelens
• Jevoeltjevoortdurendgespannenen‘opgefokt’.• Jeverliestsneljegeduldenbentsnelboos.• Jehebtlastvanplotselingehuilbuien.• Jeschriktsnelenbentovergevoeligvoorelkeonverwachtesitua/eofgebeurtenis.• Jezoektgevaarlijkesitua/esop;jegaatbijvoorbeeldveeltehardrijden.• Jegebruiktverdovendemiddelenzoalsdrugsenalcohol.• Jebentsomber,vindtnietsleukofinteressant.• Jevoeltjeschuldigaanhetgebeurdeenmaaktjezelfverwijten:‘Danhadikmaar
niet…’• Jevoeltjeminderwaardig.• Jekuntjeslechtconcentreren.• Jebentdoodmoe,maarkunttochmoeilijkinslapenofdoorslapen.
vergeet jezelf niet
als je voor een ander zorgt
vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet
Bijlage7TipsbijPTSS• Neemveel/jdenrust.• Kijkbeetjebijbeetjeterugopwaterisgebeurd.Jekuntbijvoorbeeldopschrijvenwat
jejeallemaalherinnert,enwatjehoorde,dachtenvoelde.• Praatmetvertrouwdemensenoverwatjehebtmeegemaakt.Begingerustzelfmet
praten.Vriendenenfamiliedurvendatvaakniet,uitangstvoorwatzebijjelosmaken.Maarzewillenjouwverhaalwélhoren.
• Maakduidelijkwanneerjewelenlievernietwiltpraten.• Zoeksteunbijlotgenoten.Mensendieminofmeerhetzelfdehebbenmeegemaakt
begrijpenelkaarvaakmeteenhalfwoord.• Probeerookmetanderentepratenoverhunleven.Zokrijgjeweeroogvoorhet
gewoneleven.• Pakbeetjebijbeetjejedagelijksebezighedenweerop.• Houdeenvastedagindelingaan,ookalsjeslechtslaapt.• Eetgezond.• Zoekafleidingendoedingenwaarjeplezierinhebt.Gabijvoorbeeldnaardefilm,
fietsenofwandelen.
Tipsvoornaasten• Blijfluisterennaarhetverhaalvanjepartner,familielidofvriend(in).Ookalhoorje
ditvoordezoveelstekeer.Hijofzijzitnogal/jdvolemo/esenheeEbehoeEeaanerkenning.
• Besefdathetvaakmaandenkostomzo’nschokkendegebeurtenisteverwerken.Denkdaaromniettesneldatjepartner,familielidofvriend(in)ernuweloverheenis.
• Maakgeengrapjesoverdegebeurtenisenzegookniet:“Probeerhetmaargauwtevergeten!”
• Vraagjepartner,familieofvriend(in)hoejesteunkuntgeven.Hijofzijkandatdanzelfaangeven.
• Neemooknietongevraagdzorguithanden.Hijofzijwilgraagzelfcontroleoverzijnofhaareigenlevenkrijgen.
• Neemeventueleschuldgevoelensvanjepartner,familielid,vriend(in)serieus,ookalvindjezenogzoonterecht.Vraagdoor.Bijvoorbeeld:“Wathadjeanderskunnendoen?”Zokrijgthijofzijmeervatophetgebeurde.
• Zoekinforma/eoverPTSSopinternet,indeboekhandelofindebibliotheek.
Zoekzelfsteunalshetjetezwaarwordt.
vergeet jezelf niet
als je voor een ander zorgt
vergeetjezelfniet.nu#vergeetjezelfniet