Veprimtari Praktike Periudha e Paleolitit Periudha m e hershme e zhvillimit t ksaj shoqrie primitive njihet arkeologjikisht me emrin e paleolitit (nga greqishtja palaios - i vjetr, lithos - gur) dhe prfshin periudhn afrsisht nga 1 500 000 deri n 10 000 vjet m par. Kjo epok ndahet nga ana e saj n paleolit t ult, t mesm dhe t lart.N vendin ton nuk jan zbuluar mbeturina kulturore nga paleoliti i ult, q z nj pjes t madhe t epoks s pleistocenit e vjen deri n kohn e vrshimit t akullnajave Riss.Gjurmt m t hershme t qenies s njeriut n territorin e Shqipris shfaqen n periudhn musteriane, q i prket paleolitit t mesm (100 000-30 000 vjet m par). Kto prfaqsohen nga vegla prej stralli t punuara mir, me forma tipike musteriane, t cilat i kan shrbyer njeriut primitiv pr procese t ndryshme pune q lidheshin drejtprdrejt me sigurimin e ushqimit t tij t prditshm. T tilla vegla, si prefse, kruese, grryese, etj., jan gjetur, deri m sot, n stacionin prehistorik t Xars n rrethin e Sarands, n stacionin e Kryegjats, n afrsi t Apolonis (Fier) dhe n stacionin e Gajtanit n rrethin e Shkodrs. Nga format dhe prmasat e tyre t vogla kto vegla ngjasojn mjaft me veglat e strallit t zbuluara n depozitimet musteriane t krahinave fqinje t Greqis Veriore, t Thesalis, t Malit t Zi etj.Tipi fizik i njeriut n kt koh ishte ai i neandertalit . N procesin e antropogjenezs ky tip paraqet nj hallk m t zhvilluar n krahasim me pitekantropin e paleolitit t ult.Dyndja nga veriu n jug e akullimit t periudhs gjeologjike Riss bri q edhe n vendin ton klima t psoj ndryshime t mdha. N malet e larta t Shqipris u formuan akuj t prhershm, q zbritn deri n lartsin 1 000 m mbi nivelin e detit. Si pasoj e ktyre ndryshimeve klimatike ndryshoi dhe fauna e flora e vendit. Nga kafsht e vjetra qndruan vetm ato q mundn ta prballonin t ftohtit. Krahas tyre u shfaqn dhe kafsht karakteristike vetm pr kushtet e klims s ftoht. T tilla ishin mamuthi, rinoceronti leshtor, bizoni, dreri i veriut, ariu i shpells, hiena e shpells, dhia e egr etj.T ftohtt ndikoi edhe n mnyrn e jetess. N luftn pr t prballuar vshtirsit klimatike dhe pr t mbijetuar, njeriu i ksaj kohe bri hapa t rndsishm drejt prparimit; u strehua n shpella pasi triumfoi n luftn pr jet a vdekje me kafsht e egra q i kishin zn q m prpara kto vend-strehime natyrore. U vesh duke shfrytzuar lkurt e kafshve, msoi t ndez vet zjarrin, t cilin e prdori me sukses kundr t ftohtit dhe bishave t egra, por sidomos pr t prmirsuar strukturn e ushqimit, duke prdorur gjersisht mishin e pjekur, i cili luajti nj rol t madh n prmirsimin e mtejshm biologjik t tij. Zjarri qe nj arritje shum e rndsishme pr kohn, sepse i dha njeriut pr t parn her zotrimin mbi nj fuqi t caktuar t natyrs, q e ndau at prfundimisht nga bota e kafshve.Banort e paleolitit t mesm jetonin me prodhimet, q i gjenin t gatshme n natyr dhe sidomos me gjueti, e cila prbnte edhe drejtimin kryesor t veprimtaris s neandertalasve. Me mbledhjen e frutave dhe t zhardhokve, me ruajtjen e zjarrit, me rritjen e fmijve, me prgatitjen e lkurs pr veshje, etj., merrej gruaja, ndrsa burri dilte pr gjah ose merrej me prgatitjen e veglave t puns dhe t armve. Gjuetia e kafshve t mdha, n kushtet e nivelit t athershm, primitiv t veglave t puns, mund t bhej vetm n mnyr kolektive. N kto rrethana ajo ndihmoi shum n forcimin e lidhjeve t brendshme midis antarve t grupeve dhe s bashku me krijimin e lidhjeve t gjakut shpuri n organizimin e bashksis primitive.Paleoliti i lart sht prfaqsuar shum m gjer. Vegla pune t ksaj periudhe jan zbuluar me shumic n siprfaqen e stacionit t Xars (Xara II), n shpelln e Shn Marins n Bogas t Sarands, n shpelln e Konispolit, n Kryegjat, n Rrz t Dajtit dhe n Gajtanin III, pra n nj rreze t till q nnkupton shtrirjen e vendbanimeve t ksaj kohe n pjesn m t madhe t territorit t Shqipris. Kto materiale prbhen kryesisht nga vegla stralli t tipit aurinjacien, t nj prvoje m t prparuar teknike dhe me forma m t larmishme, kryesisht thika, kruese dhe grryese. S bashku me veglat prej stralli n depozitn rrz Dajtit jan gjetur edhe disa vegla prej kocke, t cilat n kt koh marrin nj prdorim t gjer krahas prsosjes s mtejshme t punimit t strallit. N shtresn paleolitike t shpells s Shn Marins prve veglave t puns jan gjetur dhe gjurm zjarri, si dhe fosile kafshsh t pleistocenit t von (capra ibex - dhi e egr), q tregojn pr nj faun t ngjashme me at t paleolitit t mesm, gj q sht dhe e kuptueshme, pasi klima dhe n kt koh vazhdoi t ishte e ftoht dhe e lagsht si m par.Prparsi kan t dhnat q jan zbuluar n shtresn m t hershme t shpells s Konispolit I, t datuar 26 370 vjet m par, si nj seri veglash pune t prgatitura nga gur-stralli i bardh me retush t varfr, kocka kafshsh t egra si edhe far rrushi t egr dhe thjerrza t karbonizuara, t cilat jan tipike pr Mesdheun Lindor paraneolitik.Gjuetia e kafshve t egra vazhdon edhe n kt etap t fundit t zhvillimit paleolitik t vendit ton, t jet mjeti kryesor i sigurimit t ushqimit. Madje n kt koh prsosen dhe m tepr armt e gjuetis si dhe format e saj. Mbledhja e prodhimeve t gatshme, gjithashtu, mbetet nj nga mnyrat e sigurimit t ushqimit t prditshm.Gjat ksaj epoke prfundon procesi i gjat dhe i ndrlikuar i antropogjenezs. Nga neandertali, me tipare ende shtazore, kalohet tani n tipin e njeriut t sotm - homo sapiens.Si rrjedhim i prsosjes s veglave t puns prej stralli e kocke u rrit ndjeshm mundsia e sigurimit m me shumic t produkteve ushqimore, gj q solli ndryshime dhe n organizimin e bashksis primitive.Formohen tani grupe t qndrueshme njerzish t bashkuar jo vetm nga forma e prbashkt e prodhimit, por edhe nga lidhjet e gjakut dhe nga origjina e tyre e prbashkt. Gradualisht kalohet n brthamn e par t organizimit shoqror, n gjinin matriarkale. Ishte matriarkale, pasi gruaja luante rol t dors s par n ekonomi dhe n jetn shoqrore t ksaj bashksie gjinore. Forma kryesore e familjes n kt gjini ishte martesa me grupe, prej s cils origjina e fmijve prcaktohej vetm nprmjet nns.

Shpella e Konispolit

Kisha e Shen Merise ( Sarande )

Objektet arkeologjike te periudhes se Paleolitit :

Objekte prej guri stralli

Vegla pune prej stralli ( kruese , prerese , shpuese , gerryese )

Periudha e Mezolitit N epokn e mezolitit (guri i mesm) 10 000 - 7 000 vjet p.e.re ndodhn ndryshime t mdha n florn dhe n faunn e kontinentit, rrjedhimisht edhe n territorin e Ballkanit. U zhdukn t gjitha kafsht tipike t pleistocenit, si mamuthi, rinoceronti etj., kurse nj pjes e kafshve q vazhduan t jetonin ndryshuan prhapjen gjeografike. N kushtet e reja gjeo-klimatike, njeriu i mezolitit filloi t kaloj nga ekonomia q mbshtetej n gjuetin e mbledhjen e produkteve t gatshme, n fillimet e bujqsis e t blegtoris primitive.Epoka e mezolitit dallohet nga ajo e paleolitit edhe prej veglave t puns, t cilat jan br nga ashkla stralli shum t vogla me forma t rregullta gjeometrike, si trekndsha, trapezoidale, n form segmenti etj., me prmasa t vogla 4-6 cm, ndaj quhen mikrolite.N territorin e Shqipris vendbanime mezolitike jan zbuluar n shpelln e Konispolit (Konispol II) dhe n Kryegjat. N t dyja kto vendbanime veglat prej stralli jan t cilsis shum t mir, kan forma tipike mezolitike, me retush t imt t cilsis s lart. N Konispol ato jan datuar saktsisht n vitet 8500 p.e.son (n baz t C14).Me epokn mezolitike lidhet pjesrisht edhe vendbanimi i Vlushs (rrethi i Skraparit), ku jan zbuluar vegla stralli tipike mezolitike. Kto vegla jan gjetur s bashku me fragmente ensh shum primitive, fakt q e daton Vlushn n fillimet e epoks neolitike. Sidoqoft, ato i takojn nj kulture me tradita t forta mezolitike, dhe Vlusha prfaqson nj kultur q v n lidhje t drejtprdrejt epokn e mezolitit me fillimet e epoks s neolitit. T marra s bashku, Konispoli II, Kryegjata dhe Vlusha, prbjn nj dshmi t rndsishme pr formimin e kulturs neolitike n territorin e ShqiprisObjekte arkeologjike te periudhes se Mezolitit :

Objekte guri te lemuar

Objekte druri dhe kocke

Objekte briri

Periudha e NeolititNeoliti (nga greq. neos - i ri dhe lithos - gur) prfaqson etapn e fundit dhe njkohsisht me te zhvilluarn te epoks se gurit. Ai prfshin nj kohe qe fillon nga mijvjeari i shtate dhe mbaron nga fundi i mijvjearit te katrt p. e. son. Arkeologjikisht neoliti ndahet ne tri periudha te mdha: e hershme, e mesme dhe e vone. Ne kt te fundit prfshihet dhe periudha e bakrit ose eneoliti (nga bashkimi i fjals lat. eneos - bakr dhe greq. lithos - gur), qe prben etapn e fundit dhe kalimtare pr epokn e bronzit.

Ne kta tridhjete vjetet e fundit jan zbuluar e grmuar nj numr i madh vendbanimesh neolitike me shtrirje gati ne tere territorin e Shqipris, si ne Maliq, ne Cakran, ne Vashtemi, ne Burimas, ne Podgorie, ne Barc e ne Dersnik te rrethit te Korces, ne Kamnik te Kolonjes, ne Blaz e Nezir te Matit, ne Cakran te Fierit, ne Burim, ne Gradec e ne Cetush te Dibres, ne Kolsh te Kukesit, ne Rajce e ne Rashtan te Librazhdit e nga gjetje te rastit ne pika te tjera. Me mire sht njohur e studiuar pellgu i Kors, i cili gjate epoks prehistorike ka pasur kushte shume te mira gjeoklimatike. Ai paraqet sot zonen me te pasur e me te zhvilluar kulturore te neolitit si edhe pellgun ku mund te ndiqet pa ndrprerje zhvillimi i kulturs neolitike ne gjith shtrirjen e tij kohore.Materialet e gjetura ne kto qendra prehistorike, krahas atyre te dala ne drite shume kohe me pare si ne Velce te Vlors ose rastsisht ne rrethet e tjera te vendit, kane dhn mundsi qe te njihen aspekte te ndryshme te jets ekonomike, shoqrore dhe kulturore te banoreve neolitike te territorit tone, ndrsa prhapja e gjere e ktyre vendbanimeve dhe e gjetjeve rastsore neolitike ka treguar se ky territor gjate ksaj epoke ka qene i banuar dendur dhe pa ndrprerje.

Jeta ne vendin tone gjate neolitit u zhvillua ne kushte shume te prshtatshme natyrore. Klima e ftohte dhe e lagsht e paleolitit, e cila kishte filluar qe ne mezolit t'i lshonte vendin nj klime me te bute, tani merr pak a shume karakterin e klims se sotme. Si rrjedhim edhe flora e fauna thuajse nuk ndryshojn prej asaj te ditve tona.

Kto rrethana te favorshme natyrore ndihmuan qe vendi yn gjate neolitit te arrije ne nj nivel te larte zhvillimi ekonomik dhe kulturor pr at kohe. Njeriu nga skllav i natyrs, si ishte ne paleolit, shndrrohet tani, pak e nga pak, ne zotrues i saj.Ne kt kohe lindin e zhvillohen forma te ndryshme te veprimtaris prodhuese te njeriut, te cilat me plot te drejte mund te merren si zanafilla e degve te veanta te ekonomis dhe te prparimit teknik e kulturor te shoqris se sotme. Te tilla jan bujqsia e blegtoria, prodhimi i qeramiks, tjerrja dhe endja, teknika e ndrtimit te banesave etj. Prsoset ne kt kohe edhe teknika e punimit te veglave prej kocke dhe prej guri. Hyn ne prdorim te gjere dhe behet karakteristike pr epokn dhe teknika e lmimit te gurit. Nga fundi i neolitit (eneolit), pr te paren here dalin dhe veglat e objektet prej bakri, te cilat shnojn dhe fillimet e metalurgjis ne vendin tone.

Ne kto periudha te largta te prehistoris, vendbanimet i ndeshim zakonisht neper tarraca lumore, pran burimeve ose ne vende me toka pjellore dhe te pasura me pyje qe strehonin shume kafshe te egra. Por krahas ktyre, vazhdonin te shrbenin si vendbanim edhe shpellat (shpella e Velces, e Trenit, e Konispolit, e Blazit etj.). Banesat paraqiten dy llojesh: ne forme gropash nndhese (Cakran) dhe te tilla te ndrtuara drejt mbi toke (Maliq, Kamnik, Kolsh etj.). Zakonisht kto kishin planimetri drejtkndshe dhe ishin nj ose dy dhomeshe. Muret e tyre thureshin me thupra ose me kallama dhe lyheshin pastaj me balte ne njrn ose ne te dy faqet e tyre. Dyshemeje ishte gjithashtu prej balte; ne disa raste ato vendoseshin mbi shtroje trarsh pr te izoluar lagshtirn. Ne Dunavec dhe ne Maliq te Kors jan zbuluar banime te ngritura mbi hunj (palafite). Mbi hunjt vertikale qndronte nj platforme prej trarsh te vendosur horizontalisht e mbi te ngriheshin banesat (kasollet) te shtruara me balte. Palafiti i Maliqit ka qene i rrethuar me nj gardh qe e mbronte nga vrshimi i ujit apo nga rreziqe te tjera.

Butrint , Sarande

Apolonia , afer Fierit

Dunavec

Ojektet Arkeologjike te periudhes Neolitike :

Neoliti I hershem Neoliti I mesem Neoliti I vone

Punoi: Sadrita Ullini