Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
UNIVERSITETI I SHKODRES ”Luigj Gurakuqi” Departamenti i Gjeografise Tema e studimit:
Turizmi ne kuadrin e zhvillimit rajonal te Alpeve Perendimore
Doktoranti: Nevila DIBRA, Ma
Udheheqes shkencor: Prof.Dr Mahir HOTI
Tetor 2008
1
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Hyrje I.Turizmi – nje program i sukseshem zhvillimi
- Turizmi alpin ne Europe; analize e rajoneve te ndryshme, faktoret qe e orientojne.
II. Alpet Perendimore Shqiptare; vleresimi i ofertes rajonale
- Analize e resurseve natyrore te zones - Analize e resurseve humane, ekonomike e infrastruktures ne rajon.
III. Rajoni rural alpin si produkt e destinacion turistik
-Identifikimi i potencialit turistik te zones Analize e pikave te dobeta e te forta qe rajoni mbart, oportuniteteve qe ofron e kercenimet per territorin. -Turizmi si sfida e ekonomise malore dhe komunitetit ne Alpe, objektivat e drejtimet e zhvillimit
IV. Impaktet e zhvillimit turistik ne jeten rurale ne rajon
-Impaktet fizike, social-ekonomike, kulturore e mjedisore -Menaxhimi i trashegimise rajonale alpine sipas vleresimit turistik dhe ruajtjes se saj.
V. Turizmi i orientuar- objektiv i politikave te zhvillimit ne rajon - Forma te vecanta te planifikimit turistik - Turizmi i pergjegjshem dhe mbijetesa e rajonit tone alpin. VI. Konkluzione dhe rekomandime
2
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Alpet tona përbëjnë një nga rajonet më origjinale, më piktoreske e më
madhështore të vendit, por që të lëna pas dore në procesin e zhvillimit
ekonomik dhe pak të vizituara si ngashqiptarët ashtu edhe të huajt,
rezultojnë të panjohura mirë dhe në të njëjtën kohë të mënjanuara në
procesin e tranzicionit politik dhe ekonomik të vendit.
Ky studim ka për qëllim të paraqesë vlerat e pamohueshme fizike dhe
etnokulturore që rajoni mbart si dhe të parashtrojë mundësitë e gjithanëshme
të tij, mbështetur në këto vlera, për të zëvëndësuar sa më parë rrugën drejt
degradimit të përgjithëshëm me atë drejt një zhvillim ndoshta jo imediat por
të sigurtë dhe me një perspektivë të qartë e të pëlqyeshme turistike, premisat
e së cilës natyra ja ka dhënë.
Në realizimin e këtij studimi më kanë ndihmuar shumë specializimet
dhe kontaktet me literaturë e studjues të huaj, sidomos ato në Universitetin e
Klagenfurtit (Austri) ku mund të përmend ndihmën e specialistit të turizmit,
Prof Fridrich Zimmerman, si dhe specializimet në Universitetet e Romës e të
Riminit (Itali) dhe Eberswaldit (Gjermani) .
Gjithashtu falenderoj për ndihmën e dhënë dhe Departamentin e Gjeografisë
pranë Universitetit të Shkodrës, pjestare e të cilit jam dhe udhëheqësin tim
shkencor Prof.Dr Mahir Hoti.
Autori
3
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Hyrje
Në vizion të parë, zona malore shihet gjithnjë nën idenë e dobësisë.
Konseguenca negative për një seri aktivitetesh ekonomike, sociale këtu kanë
dobësia natyrore e shpopullimi malor, të cilët përbëjnë dhe paraqitjen kryesore
të disavantazheve ekzistuese në zonat malore. Pra lidhja mes koncepteve
dobësi-mal qëndron në paaftësinë e këtij të fundit për të prodhuar situata të një
zhvillimi të vërtetë. Shprehje e kësaj dobësie tradicionale është monoaktiviteti
ekonomik, një ekonomi bujqësore e cila nën ndikimin e faktorëve të mësipërm
e çon zonën në shkallën e një zhvillimi ekonomik-social modest.
Prandaj, esenciale për këto rajone është krijimi i një ekonomie të integruar sa
më shumë të jetë e mundur, në mënyrë që ekonomia malore të mos
identifikohet gjithnjë vetëm me ekonominë bujqësore, por të bëhet një
ekonomi “ndërsektoriale”. Mundësitë e ndërhyrjes dhe integrimit mes resurseve
që zona malore ofron janë të shumta dhe variojnë nga territori në territor. Por
duke u mbështetur në këto resurse dhe në përvojen e rajoneve më të zhvilluara,
themi se aktivitetet turistike malore janë ato që mund të integrohen më mirë e
më me përfitime me ekonominë malore e ambientin natyror aty. Në të tilla
kushte ndodhet zona alpine në vendin tonë.
Si rezultat i një politike diskriminuese të ndjekur vite më radhë në drejtim të
kësaj zone, si dhe i një ç’orientimi të mëtejshëm gjatë periudhës së tranzicionit,
pas viteve ’90, zona alpine shqiptare karakterizohet nga një gjëndje e rëndë
ekonomike. Kjo ka ardhur dhe si pasojë e disa fakteve të cilat verifikohen sipas
një lidhjeje zinxhir : mungesë e kultivimit dhe shfrytëzimit tradicional të tokës,
pamjaftueshmëria e vazhdueshme e të ardhurave, e si rrjedhojë, shpopullim e
mungesë e krahut të punës në ara;
4
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
një bujqësi e varfër në vetvete, në krizë dhe e paaftë të vazhdojë të realizojë atë
prag minimal të të ardhurave të nevojshme për mbijetesën e të punësuarve të
saj, të cilët përbënin dhe pjesën më të madhe të popullsisë aktive në rajon;
një pasuri blegtorale në zvogëlim;
administrim jo i mirë i pyjeve ( megjithëse me përhapje të konsiderueshme)
mungesa gati absolute e burimeve të tjera të të ardhurave;
nuk ka industri; përveç ndonjë aktiviteti të vogël artizanal; një sektor terciar e
turizëm gati inekzistues.
Një e dhënë mjaft alarmuese është zvogëlimi i dukshëm i popullsisë rezidente.
Nuk bëhet fjalë thjesht për shpopullim por për eksod të vërtetë drejt fushës ose
jashtë vendit; si rezultat i krizës e shkatërrimit të bujqësisë; situata demografike
është mjaft e rëndë dhe popullsia ndjehet e vetmuar.
Karshi një rënie të tillë nuk mund të mos jesh i preokupuar për të ardhmen e
këtyre zonave. Për t’iu drejtuar krejtësisht një zhvillimi të përgjithëshëm e të
integruar si dhe për të ndërmarrë një strategji alternative të mbështetur në
potencialet egzistuese, para së gjithash duhet të vlerësohet nëse ambienti malor
në tërësinë e tij mund të përfaqësojë një resurs. Dhe që zona malore të hyjë në
kuadrin e resurseve duhet që vetë shtresat sociale, duke filluar nga kolektivat që
jetojnë e punojnë në këtë zonë ta perceptojnë atë si një resurs të vërtetë.
Sot, ekziston tendenca e përqëndrimit në njërin apo tjetrin resurs (siç është rasti
i binomit borë-sporte dimrore) gjë që bën të lihen mënjanë shumë mundësi
integruese. Këtij ndërgjegjësimi në zonën malore duhet ti shërbejnë vlerësimi i
traditës, bashkë me zhvillimin e teknologjive të veçanta që do të çojnë në një
shfrytëzim të të gjitha potencialeve të mundshme, për një zhvillim të shpejtë,
efektiv e pa probleme.
5
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
“Turizmi nuk përbën një terapi universale”, por ai mund të aplikohet me
sukses aty ku ekzistojnë disa kushte bazë si dhe një koncept zhvillimi. Nevoja
objektive për këtë është krijimi i një imazhi unik turistik .
Ky është një vizion që duhet të kemi parasysh në drejtim të zhvillimit turistik në
rajonin tonë alpin, meqë turizmi alpin ka marrë shprehje mjaft të avancuara në
Evropë dhe tek ne turistët e huaj mund të kërkojnë atë ç’ka është origjinale,
vendase që nuk e gjejnë në rajonet malore europiane, me të cilat në mënyrë të
kuptueshme ne nuk mund të konkurojmë. Resursi turistik, siç rezulton dhe nga
mjaft studime, përfaqëson të vetmin fre ndaj varfërimit të rajoneve alpine. Nëse
analizojmë turizmin alpin në drejtim të produkteve të tij, tre më të rëndësishmit
nga këto resurse kanë mundësi të mira suksesi në zhvillimin e ardhshëm turistik
të këtyre hapsirave:
1. Shëndeti. Me rritjen e popullsisë së moshuar, turizmi shëndetësor ka
pespektivë sidomos në drejtim të masave parandaluese e aktiviteteve për
shëndetin e tyre. Në të njëjtën kohë, turizmi shëndetësor do të përfitojë dhe
nga ndërgjegjësimi ambjental në rritje dhe ndërgjegjësimi shëndetësor nga
popullata e re. Integrimi i natyrës dhe ambientit do të ketë rëndësi të veçantë
në këtë drejtim të ndërtimit social të turizmit.
2. Sportet. Nën dritën e një vizioni të ri për shëndetin, aktivitetet sportive
do të kenë nivele të reja pjesëmarrëje. Tregu potencial i moshave të reja e të
mesme në këtë drejtim mendohet se ka tendencë rritjeje, sidomos në drejtim të
aktiviteteve të lehta e jokompetitive (si shëtitje me ski, ecje, ecje me biçikletë,
ecje me kalë etj,), me një dimension të ri të shijimit të natyrës.
3. Aventura dhe tërheqjet komerciale. Nga njëra anë janë politikat e
mbushjes së boshlleqeve të tregjeve, të ndihmuara nga turizmi i aventurës e
sidomos sporteve të tilla (ngjitje në male, fluturime të lira me parashutë) që
6
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
premtojnë një zhvillim dinamik, dhe nga ana tjetër janë atraksionet me një bazë
të mirë njohjeje profesionale e cilesie (qendrat rekreative, parqet tipike etj)
Mesazhi qëndror i fundit të shek.20 është që turizmi alpin duhet të paraqesë një
“stil jete” turistike, nëse zhvillohet sipas një ristrukturimi të gjërë të proceseve
sociale e ekonomike.
Mbështetur në këto drejtime të perspektivës turistike, dhe në të njëjtën kohë, në
tiparet origjinale, e peisazhet e mrekullueshme e të virgjëra të rajonit tonë alpin,
mund të themi se ai e gjen shumë mirë vehten të inkuadruar në këtë zhvillim.
7
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
I.Turizmi – nje program i sukseshem zhvillimi
- Turizmi alpin ne Europe; analize e rajoneve te ndryshme, faktoret qe e
orientojne.
Në procesin e gjatë të modernizimit, natyra shihet si diçka që mund të
dominohet e të menaxhohet nga shoqëria dhe, ne kete kendveshtrim, turizmi e
pushimet janë bërë një nga mënyrat më të rëndësishme të organizimit të
marrdhënieve midis popujve e natyrës.
Turizmi, e në mënyrë të veçantë turizmi i masave e ka ridimensionuar natyrën si
një resurs për konsum të kohës së lirë. Kështu, natyra shihet si një objekt i
zgjedhjes së konsumatorit, gjë që ka sjellë dhe konflikte mes natyrës e
shoqërisë. Nga ana tjetër, turizmi dhe koha e lirë përbëjnë një industri të një
rëndësie të veçantë në drejtim të një zhvillimi të qëndrueshëm e të mbështetur
ambjental. Mjaft forma të aktiviteteve pushuese e rekreative përbëjnë bisneset
më të lidhura ngushtë me peisazhin fshatar e qytetar dhe ambjentin. Turizmi
me bazë natyrën merr parasysh shijimin e peisazheve dhe avantazhet
ambjentale.
Duke qenë se turizmi përfshin aktivitete nga më të ndryshmet e të
fragmentuara, kuptohet se nuk është e lehtë të menaxhohet. Të tilla aktivitete
janë subjekt i një polarizimi të madh hapsinor e kohor, me pikun e veprimtarisë
në momente të caktuara gjatë ditës, fundjavës, pushimeve publike apo stinëve.
Një shprehje tipike të këtij polarizimi përbën dhe turizmi alpin, i zhvilluar në
rajone të caktuara e kohë të caktuar. Në rajonet ku ky turizëm gjen përhapje, ai
8
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
përbën një nga kontributet më të mëdha në zhvillimin ekonomik duke u bërë
burimi kryesor i rilindjes së tyre në menaxhimin e peisazheve, në perspektivat e
rritjes së sektorëve ekonomik ekzistues, në krijimin e vendeve të reja të punës.
Sipas një sllogani amerikan “Turizmi nuk është një industri por është të
gjitha industritë”, pra nga zhvillimi dhe përhapja e tij nxjerrin avantazhe
aktivitete të ndryshme si transportet, komunikacionet, artet grafike, industritë,
popullsia e lokaliteteve pritëse, stacionet klimatike e termale, tregtia e shërbime
të ndryshme.
Një fakt i tillë gjen mbështetje në zhvillimin turistik të mjaft rajoneve, e
në rastin tonë të rajoneve alpine. Për të siguruar prodhimin e bashkësisë së
shërbimeve turistike një vënd duhet të ketë të disponueshme burimet natyrore,
pasuritë historike, burimet njerzore e burimet në kapitale e në infrastrukturë.
Prezenca e këtyre resurseve shpjegon edhe pozicionin që ky vënd do të zërë në
zhvillimin e turizmit. Këtu do të ndalemi në këtë studim për të dhënë disa
perspektiva të mundshme zhvillimi turistik të Alpeve Perëndimore të
Shqipërisë. Por në ndihmë të kësaj analize mbi mundësitë e zhvillimit është e
nevojshme të shihet ecuria dhe tiparet e këtij procesi në rajonet ku ky turizëm
ka arritur kulmet e zhvillimit siç është rajoni alpin europian.
9
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
1. TË DHËNA NDËRKOMBËTARE
Turizmi Alpin në Europë; analizë e rajoneve të ndryshme, faktorët që e
orientojnë
Harku alpin europian është sot hapësira turistike malore më e
rëndësishme në botë. Kjo zonë përmbledh një sipërfaqe rreth 240000 km2 ,
afersisht 1000 km i gjatë dhe 130-250 km i gjërë, ku përfshihen territore
franceze, austriake, zvicërane,italiane, gjermane si dhe një pjesë të Sllovenisë e
Lihtenshtein, dhe ku jepet hapsire jetese per rreth 11 milion njerez. Ky makro
rajon që dikur ishte rezervat i bujqësisë malore sot njihet si “Parku çati i
Evropës” që siguron mundësi të gjithanshme rekreative e sipërfaqe sportive për
gjithë popullatën urbane të kontinentit. Rreth 25% e qarkullimit global turistik
nis në Alpe. Rëndësia e bujqësisë tradicionale është ulur vazhdimisht dhe është
përqëndruar më tepër në lugina ku kushtet e prodhimit janë më të favorshme.
Shtrirjet turistike në fillimet e turizmit këtu sidomos hidroma (ujrat) e fitoma
(vegjetacioni) lejuan vlerësimin komercial të fushave të dëborës e pyjeve alpinë.
Para luftës së II Botërore turistët zunë një pjesë të gjërë të territorit alpin,
të shpërndarë në disa komuna si Charmonix e Megeve në Francë, Davos apo
Crans-Montana në Zvicër, Innsbruck në Austri, apo Cortina d’Ampezzo në
Dolomitet italiane; pra Alpet nuk paraqiten më vetëm të vizituara por pjesërisht
edhe të integruara në konsumimin turistik modern.
Zhvillimi i turizmit në Alpe njeh fillimet e tij në shek.18, kur artistë, shkrimtarë,
poetë e eksponentë të aristokracisë udhëtonin për arsye kulturore, religjioze apo
arsye shëndeti. Por turizmi si formë e një fenomeni masash nisi në gjysmën e
dytë të shek.19 me hekurudhat e para që përshkruan Alpet, dhe u bë i
10
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
rëndësishëm përkrah motivacioneve për udhëtime, rekreacion veror apo ngjitje
në mal. Ngjitësit filluan të eksplorojnë majat e Alpeve. Në fillimet e shek.20,
Zvicra përbënte destinacionin më të rëndësishëm të Alpeve dhe industria
turistike zvicerane konsistonte në tre tipe të rëndësishëm turizmi:
1. turizëm i nivelit të lartë në hotelet e mëdha të brigjeve të liqeneve prealpine
si psh Gjeneva;
2. turizëm malor në stacionet e verimit të fushave Alpine si Grinderwald;
3. turizëm i nxitur nga kurat shëndetësore në shtëpitë e verimit të vendosura
mbi tarracat alpine në diell poshtë nivelit të mjegullës (Davos).
Në Austri mund të përmendim: turizmin e klasës së lartë në bashkëpunim me
aristokracinë Austro-Hungareze; ngjitjet në mal e rekreacionin veror po këtu;
dhe shtëpitë e shëndetit të bazuara në ujrat termale.
Drejt fundit të shek.19 turizmi u influencua nga novacione në sport e
rekreacion. Skitë dhe rrëshqitjet në akull ishin format e reja rekreative të
shpikura nga rinia zvicerane. Duke qënë deri në atë kohë një rezervat
shëndetësor, rritja e popullaritetit të sporteve dimrore çoi në ndryshimin e
natyrës së turizmit alpin pas Luftës së I Botërore. Mundësia për të krijuar një
sezon të dytë, për të përhapur turizmin përtej bërthamave egzistuese, rriti
impaktin ekonomik të turizmit dhe kontriboi në ndalimin e humbjeve
demografike në ambientin e ashpër alpin. Ne kete menyre u krijuan sfida të
reja për shoqërinë fermere alpine.
Ndërsa në Zvicër, Gjermani e Austri zhvillimi i qëndrave të sporteve dimrore u
shoqërua me zgjerimin e vendbanimeve egzistuese rurale, në Alpet Franceze
pati më tepër zhvillime në zonat e lartësive të mëdha.
Ky lloj turizmi është një zhvillim i dekadave të fundit, i karakterizuar nga
ndërtimi i stacioneve të reja dhe zgjerimi i qëndrave egzistuese, rritja e rëndësisë
së kompanive të gjëra multinacionale dhe ndërgjegjësimi i kufizuar ambjental
11
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
me transformim të madh të mjaft zonave alpine. Ndryshimet janë të dukshme
në peisazh, në chalet-ë moderne të ndërtuara për këtë qëllim, në apartamente,
hotele restorante, ski-lifte e pista të pjerrëta në zona të lartësisë së madhe.
Bujqësia filloi të zhduket për arsye të eksodit të popullsisë dhe futjes së
rezidentëve të mbetur në sektorin terciar të punës. Kështu që, turizmi ka qënë
një arsye për ndryshim fondamental në shoqërinë e këtyre zonave.
Rendja drejt dëborës, të ashtuquajturës “ari i bardhë”, pas Luftë së II Botërore
ka transformuar mjaft hapsira malore në hapësira turistike e rekreative. Kjo
është më e dukshme sidomos në masivet malore të pozicionuar në vendet e
zhvilluara. Tipi i fluksit dhe organizimit turistik lejon që të përcaktohet në këtë
periudhë edhe një tipologji e hapësirës turistike malore: zhvillimi i sporteve
dimrore i dha jetë hapsirave turistike rajonale origjinale, në rrafshina të larta e
masive të lartë të lidhur nga një sëri brezash të ndryshëm stacionesh dimrorë.
Kjo rendje drejt “arit të bardhë” në fushat europiane me dëborë është vënë re
më tepër në vitet ‘60, me shtimin e periudhave të pushimeve dimrore dhe
rritjen e nivelit mesatar të jetesës. Për 20 vjet, organizimi i stacioneve të
sporteve dimrore ka lejuar të priten 15 milion turistë-skiatorë në malet e
mbuluara me dëborë. Turistët vijnë nga të gjitha drejtimet, edhe ato larg
Europës. Vetëm Alpet perëndimore franceze tërheqin 1/3 e skiatorëve, të
ndjekur nga afër nga Alpet austriake, zvicërane e italiane. Cilësia e mbulesës me
dëborë, pra faktori klimatik, bën të qartë rolin primar që zënë Alpet në flukset e
mëdha turistike dimrore. Në sajë edhe të politikave turistike të viteve të fundit,
malet tërheqin miliona turistë edhe gjatë verës.
Sipas shpërndarjes, numrit të turistëve, zonat kryesore turistike alpine janë nga
perëndimi në lindje: Alpet veriore franceze, në lindje të linjës Grenoble-
Annecy, Alpet valeze e berneze në Zvicërr, Alpet Valdostane e Dolomitet në
Itali, Alpet tiroleze në Austri. Sektorët Alpinë marrin kontigjentët më të lartë të
12
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
turistëve në sajë të skive dhe zhvillimit të turizmit veror. Në tërësinë e tyre
Alpet përfitojnë nga resurse të shumta turistike, një kapital natyror, imazh të
këndshëm, lehtësi arritjeje (rrugë, autostrada, tunele alpine), një atrecaturë
(paisje) të mirë pritjeje e animacioni dhe një pozicion gjeografik të
mrekullueshëm në raport me flukset e mëdha turistike të afërta.
Kështu Alpet kanë kushte të favorshme për shërbime turistike dhe një pozicion
unik tregtar, gjë që shoqërohet me prezencën e 50 milion turistëve, që
shpenzojnë më se 300 milion netë qëndrimi aty dhe mëse 150 milion vizitorë
një ditor për vit si tregues i tipit të presionit që provohet në këtë makro-rajon.
Në Alpe dallohet dhe një konkurencë intensive e përdorimit të tokës mes
bujqësisë dhe nevojave super e infrastrukturore të turizmit. Ilustrim të qartë
përbën ekzistenca e 3 milion shtretërve në këtë industri turizmi. Gjithashtu
egzistojnë afërsisht 12000 ski-lifte që janë në gjëndje të trasportojnë 1.2 milion
persona në majë të malit, për të shfrytëzuar mbi 40000 pjerrësi shpatesh në një
sipërfaqe prej 1000 km2 dhe gjatësi 120000 km.
Një përdorim i tillë turistik i hapësirës në Alpe mund të shkaktojë dhe
probleme ekologjike si degradim të terreneve, zhurma dhe ndotje. Këtu
qëndron dhe rreziku i aktivitetit turistik masiv që mund të shkatërrojë bazat për
të ardhmen e zhvillimeve turistike. 405000 km linja transporti japin një ide të
qartë për lehtësinë e arritjes së qëndrave turistike alpine por edhe për rëndësinë
e trafikut turistik në rajon (janë 13 milion makina e kamionë që përdorin
autostraden e Brenner-it çdo vit).
Një zhvillim i tillë i turizmit nganjëherë sjell për popullsinë lokale edhe rrezikun
e një varësie ekonomike gjithnjë e më të madhe nga turizmi dhe humbjen e
identitetit të tyre kulturor apo ekonomisë së tyre tradicionale.
Faktor dinamik në turizmin e Alpeve përbën kërkesa e huaj, nëse shohim
origjinën e turistëve. Alpet kanë siguruar një profil tregtar me të vërtetë të
13
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
dallueshëm përsa i përket origjinës së turistëve të tyre. Pozicioni i veçantë në
tregun ndërkombëtar i Austrisë përcaktohet nga dy fakte: së pari, pesha shumë
e lartë e të huajve(77%) në totalin e rreth 124 milion netë qëndrimeve në vit,
kur në Zvicërr është 46% e në Itali vetëm 29%; së dyti, ka një nivel të lartë të
varësisë nga të ardhurit e një vendi (origjinë), kështu Gjermania numëron 60%
të gjithë netqëndrimeve të huaja, në Austri, në Zvicër ose Itali këto vlera janë
rreth 40%. Tregu i të huajve ka zakonisht një efekt pozitiv si në tregtinë
turistike ashtu edhe në buxhetin kombëtar.
Destinacionet e turistëve në Alpe shpesh janë në kompleks. Në Austri
zhvillimi i turizmit që nga Lufta e II Botërore ka qënë mjaft dinamik si rezultat i
nivelit të lartë të zhvillimit të turizmit dimëror në zonën e Alpeve, 3 provincat
më të mëdha turistike Vorarlberg, Tyrol e Salsburg së bashku marrin më se 2/3
e të gjithë të ardhurave në Austri dhe shkalla e përqëndrimit hapsinor vazhdon
të rritet. Ka komunitete malore të karakterizuara nga një kombinim i turizmit
veror e dimror, mbizotërim të turistëve të huaj dhe nivel të dukshëm të
kërkesës për turizëm afatshkurtër. Këtu futen dhe disa rajone dimrore
monofunksionale. Një zonë e dytë e rëndësishme në Alpe janë komunitetet
liqenore me tradita të turizmit të stabilizuar me kohë. Strukturat ekonomike,
sociale e ndërtimore e kanë të vështirë ti përgjigjen kërkesave të tyre. Zona e
tretë e rëndësishme e kërkesës turistike janë hapësirat që i kanë mbijetuar
fazave të ndryshme të zhvillimit turistik duke i adaptuar cilësitë e veçanta të tyre
rrethanave të tregut modern, ngandonjëherë duke përfshirë dhe zhvillimin e
aktiviteteve sportive dimrore.
Për të plotësuar këtë kuadër të turizmit në rajon shtojmë se në periferitë rreth
Alpeve ka qytete që ofrojnë aktivitete kulturore të rëndësishme e pamje mjaft te
kuruara si Salsburg apo Vienë, të cilët plotësojnë imazhin e tyre edhe duke
pritur ngjarje sportive ndërkombëtare si psh Lojra Olimpike.
14
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Rëndësia e harkut Alpin për turizëm mund të ilustrohet dhe me shembullin e
Zvicrës: mëse 80% të netëqëndrimeve në Zvicër lokalizohen në Alpe. Pjesa më
e madhe e stacioneve Alpine vizitohen në verë e në dimër, por me gjithë
imazhin e tyre si hapësira rekreative dimrore, ka një predominancë të turizmit
të verës, afërsisht 55% e gjithë netëqëndrimeve turistike. Kështu, rëndësia e
Alpeve në ekonominë turistike të një makro-rajoni kaq të madh është e
padiskutueshme
Për të analizuar impaktet ekonomike të turizmit alpin mund të sjellim
statistika të rajoneve austriake apo zvicerane.
Austria merr nga turizmi ndërkombëtar një të ardhur rreth 13 billion dollarë.
Shumë sinjifikativ nga ana ekonomike është turizmi shtëpiak me mbi 6 milion
turistë shtëpiakë që numërojnë 29 milion netë turistike në vit, duke dhënë një
kontribut të ndjeshëm në të ardhurat totale të turizmit.
Në të ardhura turistike për person në vit Austria ka vendin e parë në
botë. Impakti ekonomik i turizmit shihet në strukturën e industrisë.
Organizimi i industrisë turizmit në Austri (strukturat janë të njëjta me ato te
hapsinave alpine në Bavari, Itali e disa raste në Slloveni) karakterizohet si i
shkallës së vogël deri të mesme, meqë burimet e kapitalit janë më shumë private
dhe ndërmarrjet familjare janë dominuese. Investimet multinacionale direkte
janë të kufizuara dhe kapitali i përbashkët në turizmin austriak është i një
rëndësie të vogël. Zhvillimi turistik këtu i detyrohet presionit të fuqishëm të
ushtruar nga kërkesa në fillim të viteve ’60. Nga një numër fillestar prej 200000
shtretër më 1950, më 1992 numërohen 1.2 milion të tillë.
Përfitimi i vendosjeve turistike është rritur kur niveli cilësor ka qënë i
përshtatshëm dhe kur ka qënë mundësia e të operuarit në dy sezone. Sidoqoftë,
nevoja e rinovimit të standarteve malore kërkon investime të vazhdueshme.
Situata është më e keqe në ato qëndra që nuk parashikojnë një nivel të ngritur
15
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
trajtimesh dhe në rajonet që operojnë në një sezon të vetëm; Këtu të ardhurat
janë shumë të ulëta për të mbajtur apo arritur standartet e cilësisë së duhur.
Ndërsa në fillim të 1950 turizmi zviceran numëronte rreth 15 milion netë
turistike, 40 vjet më vonë numri arriti 75 milion (duke përfshirë hotele,
apartamente, kampingje etj). Në 1992 të ardhurat nga turizmi ndërkombëtar
ishin rreth 9 billion dollarë. Në ndryshim nga Austria, turizmi modern në
Zvicër u stabilizua rreth viteve ’70, dhe që atëherë kërkesa ka mbetë gjithnjë
statike.
Ky mos ndryshim i kërkesës dekadat e fundit shkaktoi mjaft probleme në
industrinë e turizmit zviceran, si psh dispropocione regjionale nga një shprehje
në rritje e sezonit dimëror, një nivel me te ulët te të ardhurave ekonomike si
dhe një influencë në rritje e kapitalit të huaj, pronarëve të huaj e puntorëve të
huaj. Turizmi zviceran karakterizohet dhe nga një rënie e rëndësisë së sektorit
hotelier. Ky është pjesërisht rezultat i tolerancës në rritje të vetmenaxhimit në
sektorin pushues shtëpiak, që kontribon në një numër në rritje të
apartamenteve të vetadministrueshme e shtëpive sekondare. Arsye tjetër e
shpërndarjes së shërbimeve turistike është perceptimi i Zvicrës nga vizitorët e
huaj si një vend i shtrenjtë për tu vizituar. Pozicioni i stacioneve Alpine është
forcuar si pasojë e rritjes së kërkesës për aktivitete sportive dimrore. Por në
rajonet e ekspansionit të shpejtë turistik ekziston dhe frika e rrezikut të një
ekonomie monostrukturale.
Zhvillimi ekonomik në të gjithë këto hapësira është shumë i orientuar nga
turizmi, me një varësi ekstreme të punësimit nga turizmi.
Një zhvillim i tillë i turizmit në Alpe shoqërohet dhe me aspekte
negative. Një nga më të rëndësishmet, në dëm të dy palëve, të ardhurve dhe
16
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
rezidentëve, është situata ekologjike. Rritja e ndërgjegjes ambjentale ka bërë që
shumica e turistëve të njohin disa probleme ekologjike të zhvillimit turistik.
- Prishja e terrenit si konseguencë e kultivimit apo spekullimit ka çuar në një
ekspansion të stacioneve në zonat ekologjikisht të ndjeshme.
- Si rezultat i këtyre zhvillimeve ka një rritje të rrezikut të vërshimeve,
rrëshqitjeve, orteqeve etj. Mund të përmendim në këtë kontekst përdorimin pa
kujdes të resurseve natyrore, si prerjet e pyjeve ose shkatërrimi i zonave pyjore
mbajtëse, dëmet në toka, hapja e akujve për aktivitete sportive dimrore,
ndërtime rrugësh etj.
- Rënia e bujqësisë ka si konseguencë mungesën e kujdesit në drejtim të ruajtjes
e formimit të peisazhit. Por ekziston dhe mundësia që strukturat sociale
tradicionale harmonike mund të çvendosen nga strukturat jolokale e stilet
arkitektonike.
- Zonat pyjore Alpine janë të kërcënuara nga konfliktet për përdorimin e tyre e
kërkesa në rritje për hapësirë turistike. Prandaj, zvogëlimi i këtyre zonave bën të
domosdoshëm një ruajtje më të mirë të rezervave pyjore të mbetura; në të
kundërt, funksioni çlodhës i pyjeve mund të humbë në të ardhmen.
- Trafiku tranzit është një nga problemet më evidente në Alpe. Në mjaft rajone
popullsia lokale ka arritur nivelet e durimit.
- Ndërsa kompanitë elektrike duhet të mendojmë për të ndryshuar strategjitë e
tyre. Ekziston një konflikt i qartë mes turizmit të orientuar ekologjik dhe
ndërtimit të stacioneve elektrike, transferimit të ujit nga rrafshinat e ndryshme
alpine në një stacion të madh qëndror, dhe çfigurimit të peisazhit nga linjat e
tensionit të lartë.
Është esenciale që problemet ekologjike të përmendura më sipër duhet të
zgjidhen nepërmjet krijimit të modeleve ambjentale dhe koncepteve të
kooperimit, apo investimeve në “kapital human” në formën e konsultimeve.
17
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Një faktor i rëndësishëm që ka gjurmën e vet në objektivat e ardhshme
të turizmit është dimensioni i ri që kanë marrë flukset turistike nga hapja e
Europës Qëndrore e Lindore. Pas këtij fakti, politikat turistike në Alpe janë
orientuar në pergjithsi drejt përmirësimit cilësor të furnizimit turistik. Industria
turistike ndodhet përballë një zhvillimi dinamik të kërkesës. Por, si rezultat i
nivelit të kësaj kërkese e kohës më të shkurtër të qëndrimit është rritur kërkesa
për shërbime më të lira e të një cilësie më të ulët, sidomos në zonat përreth
ambjenteve të mirënjohura për infrastruktura tërheqëse të pushimeve. Kështu,
fillon një konkurencë intensive mes të ardhurve nga vendet e industrializuara
perëndimore dhe atyre nga Evropa Lindore me një tendencë në disa zona për
turizëm masiv duke përjashtuar turizmin e cilësisë së lartë.
Nga sa u tha më sipër rezulton se industria turistike alpine ka avantazhe
të shumta zhvillimi si një rajon me një pozicion qëndror në Evropë, me një
natyre e peisazh variabël, një klimë të shëndetëshme dhe atribute pozitive për
aktivitete dimrore. Nga ana tjetër, në këtë rajon gjejmë një bagazh të pasur
kulturor e arsimor, struktura në zhvillim e eksperiencë të gjatë dhe traditë në
tregun turistik, dhe një kuptim të gjërë të rolit të turizmit në rritjen e standartit e
cilësisë së jetës. Dhe së fundi, ekziston një ofertë variabël dhe e cilësisë së lartë.
Pika në të cilën ekspertë të ndryshëm nuk bien dakort është zhvillimi i
mëtejshëm i turizmit në Alpe. Gjysma mendojnë se nuk është arritur akoma
piku i zhvillimit turistik aty, dhe gjysma tjetër konsiderojnë pikun e zhvillimit të
kapur bile të tejkaluar.
Argumentet e një zhvillimi të mëtejshëm turistik mund te përmblidhen në:
-potencial në rritje të kohës së lirë e numrit të personave pjesmarrës
në turizëm (sidomos aktivë paraqiten të moshuarit)
18
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
-mundësi në rritje të sezonit dimror sipas rritjes së pushimeve të
shkurtra.
-vizitorët nga Evropa Lindore përcaktojnë një treg të ri
-zhvillime të marketingut, forma të reja të shërbimeve
-avantazhe të ndërgjegjësimit ambjental ndaj disavantazheve të
konkurencës
-novacione që kanë bërë produktet turistike më të sofistikuara
-periudhat më fleksibël të pushimeve çojnë në zgjerim të sezonit
turistik.
Por ka dhe kundër argumente që sugjerojnë një ulje sasiore të zhvillimit si:
-konkurencë e re dhe e fuqishme, sidomos me rekreacionin në vende
me diell gjatë dimrit
-ndryshimi klimatik
-hapja e rajoneve të reja e kompetitive turistike në Evropen Lindore
-rënia e numrit të turistëve në Evropë si rezultat i rënies së nivelit të
popullimit
-ndryshime të mënyrave të pushimeve, rënie e kërkesës tradicionale
për turizëm veror në Alpe
-dështim në tërheqjen e rinisë
-ndalim i përhapjes në disa rajone ku janë arritur limitet ambjentale e
nuk mund të zgjerohen më tej shërbimet turistike
-reformat ekonomike në Evropen Perëndimore mund të reduktojnë
pensionet gjë që ngushton turizmin e moshave të vjetra
-orët e reduktuara të punës mund të bëjnë produktet turistike më të
shtrenjta.
-tendenca për të kaluar pushimet në destinacione më të largëta çon në
uljen e numrit të atyre që kalojnë kohën e lirë në Alpe
19
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Ky diskutim lind problemin e përhapjes së mëtejshme të turizmit në Alpe dhe
në veçanti ku turizmi ka aftësinë të ristrukturojë ekonomitë Alpine e për pasojë
të reduktojë disproporcionet rajonale.
Është e qartë se jo gjithë rajonet turistike ekzistuese mund ti mbijetojnë
ndeshjes konkuruese ndërkombëtare. Ekzistojnë disa kushte që favorizojnë një
asistencë për disa rojone të një shkalle të ulët turistike, për të nxitur forma
alternative të reja të shërbimeve turistike.
Në këtë kontekst mund të analizojmë mundësitë e zhvillimit të turizmit alpin në
Alpet Shqiptare në përshtatje me resurset ekzistuese që rajoni afron si dhe në
përvojat e rajoneve alpine europiane, të mundshme për t’iu përshtatur ambientit
tonë në drejtim të përfitimit sa më maksimal nga stabilizimi dhe integrimi i këtij
rajoni malor në aktivitetet turistike.
20
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
II. Alpet Perendimore Shqiptare; vleresimi i ofertes rajonale
- Analize e resurseve natyrore te zones
Alpet shqiptare përbëjnë një vazhdim organik të Alpeve Evropiane. Zona në
studim përfaqëson një ambient tipik alpin, me reliev të lartë, të ashpër e mjaft të
coptuar, me një klimë tipike malore ku mbizotëron stina e dimrit, e ftohtë dhe e
pasur me rreshje dëbore; rrjedhje të konsiderueshme malore e pasuri të shumta
drurësh e kullotash alpine. Për të bërë më të pranishëm këtë peisazh mund t’i
referohemi disa pikave më tipike të alpeve si Thethi, Boga, Razma, Vermoshi,
Lëpusha, Fushëzeza, Valbona, Rragami etj, të cilat si mbajtëse të një bagazhi të
mrekullueshëm natyror përfaqësojnë dhe pikat tradicionale të një zhvillimi
turistik modest në Alpet tona.
Relievi këtu paraqitet mjaft madhështor ku nga blloku i Jezercës, më i larti i
Alpeve (të gjitha majat ngrihen mbi 2000m) i pozicionuar gati në qëndër të tyre
përhapen në formë rrezore drejt periferisë së ulët, kurrize malore me kreshta të
thepisura që alternohen me luginat përkatëse mes tyre, plot gjelbërim e lumenj
ujëftoftë. Brenda këtij peisazhi të mrekullueshëm janë të pozicionuar fshatrat
tonë alpine me resurse të bollshme natyrore, shumica e te cilave ndodhet ne
pjesen perendimore te Alpeve.
Prandaj, analiza e këtij studimi përqendrohet në Alpet Perëndimore, nga lugina
e Shalës e lugu i Runicës në lindje, deri në luginën e Drinit në jug, fushën e
Mbishkodres në jugperëndim e vijën kufitare me Malin e Zi në veri e
21
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
veriperëndim. Si shtrirje gjeografike, ato përputhen gati krejtësisht me krahinën
e madhe historiko-etnografike të Malësisë së Madhe.
Kështu, zona turistike e Razmës, mjaft karakteristike në Alpe, shtrihet në
jugperëndim të tyre e vendosur mbi një pllajë karstike me kontraste të mëdha
relievi. Është e rrethuar nga kurora malore (Veleçik e Zagorë) nga veriu e lindja
dhe fillon e ulët në mënyrë të shkallëzuar në drejtim të jugperëndimit, duke
marrë kështu trajtën e një ”ballkoni” natyror . Ka një sipërfaqe rreth 83km2
dhe lartësohet nga 800-1862m. Ky reliev përfaqësohet nga fushat si ajo e
Razmës, Troshanit, Fusha e Zezë në trajtën e groporeve, hinkave e shpellave
karstike. Meqë kemi të bëjmë me përbërje karbonatike dendësia e coptimit të
relievit këtu është e vogël, ndërsa përsa i përket vlerave të pjerrësisë të shpateve
22
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
ndërthuren pjerrësitë e vogla (3° - 7°) në gropa me pjerrësitë më të mëdha (30°
- 45°) me kurrizet.
Në JL ajo kufizohet me luginën e Përroit të Thatë , sektori i sipërm i të cilës
përbën zonën turistike të Bogë-Thethit.
Kështu, nepërmjet luginës së Përroit të Thatë dalim në zonën e Bogës. Kjo
është një luginë akullnajore, në trajtë govate gjysmë harkore me drejtim L-P,
dhe shtrihet në një lartësi 750-1200m mbi nivelin e detit.Ajo rrethohet nga dy
vargmale, në të djathtë m. e Rabës (2222m), m.e Cardakut(2250m) e m.e
Shtegut (2083m) nga ku lidhet me maja që kufizojnë luginën e Thethit, ndërsa
në të majtë shtrihen m. e Pultinzës prej ku, me anë të një qafe lidhet me Fushë
Zezën e Razmën, e m. e Dragomirit ku përsëri nepërmjet një qafe Boga lidhet
me Këlmendin (Vukël-Nikçin). Lugina e Bogës ka një pjerrësi të lehtë që rritet
në pjesën e sipërme të saj (Okol)
Thethi pozicionohet në sektorin e sipërm të Luginës së Shalës, në një gropë
tektonike akullnajore, në formë govate me përmasa relativisht të vogla, 6 km
gjatësi, 1 km gjërësi dhe 864 m mbi nivelin e detit. Ai shtrihet midis 4 masiveve
të mëdha malorë; në VL e JL nga masivët e Jezercës e Kakisë dhe në JL e JP
nga masivet e Radohimës e Bigës. Në pjesën e sipërme lugina është më e gjërë
dhe arrin 2500-3000m, ndërsa duke u ulur poshtë në drejtim të Luginës së
Shalës gjërësia ulet duke arritur në 800m, Nga tabani (lagjia Fushë) deri në Okol
(rreth 4km gjatësi) lugina ka një pjerrësi rreth 1° për 1.5km të tjera pjerrësia
rritet 15° e pastaj në 30°. Shpatet perëndimore nisin jo shumë të pjerrët por
marrin drejt majës pjerrësi deri në 45°, kurse shpatet lindore kanë më pak
pjerrësi e lartësi mesatare, kurora malore në anët e kësaj grope ka qafa që
lejojnë lidhjen e Thethit me zonën përreth; qafa e Valbonës e lidh me
Tropojën; qafa e Thores (1760m) e lidh me Bogën e Shkodrën.
23
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Duke u ngjitur krejt në veri të Alpeve shtrihet malësia e Kelmendit, me një
reliev mjaft tipik e bukuri natyrore të rralla ku bashkohen dy nga dy katër lugina
të banuara; lugina e Vermoshit dhe e Lëpushës me reliev të ëmbël flishor në
veri dhe luginat e Cemit të Vuklit me reliev të ashpër në jug. Kryeqendren e
kësaj malësie e përbën Vermoshi. Ky fshat vendoset në një luginë akullnajore-
tektonike me drejtim P-L, jo i zakontë për Alpet tona, me një gjatësi 11km e
gjërësi 1-2km, 1100m mbi nivelin e detit, shpatet anësore të luginës janë të
pjerrëta me lugje të thella e pragje ndërsa në fundin e sheshtë të luginës
dallohen tarraca 4-5m të larta në pjesët anësore të saj. Shpati verior përfshin
kurrizin malor Marlulë-m. e Bojës (2000m lartësi), kurse shpati jugor ka
valëzime të ndërmjetësuar nga lugje e kurrize malorë. Në perëndim të luginës
ndodhen Lugu i Vuçinit e Skrobotushës, kurse pjesa lindore kapet me atë të
Lëpushës dhe ngushtohet duke krijuar një kanion të bukur në vijën kufitare.
Nga ky përshkrim i shkurtër mund të pohojmë se relievi i këtyre zonave përbën
një premisë për një zhvillim të mundshëm turistik rajonal, duke patur parasysh
luginat e kurrizet e pershtatshme dhe mundesite e lidhjes mes tyre.
Dhe të njëjtën gjë mund të themi dhe për faktorët e tjerë natyrorë si klima apo
hidrografia. Kushtet e klimës në stacionet tona alpine variojnë nga ato të një
klime mesdhetare malore me nuanca kontinentale. Dimri është i ftoftë e me
lagështirë dhe vera e freskët. Ndryshimet mes rajoneve, megjithëse me një
hapësirë jo të vogël janë të papërfillshme.
24
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Pasqyra nr 1
Temp Razma Boga Thethi Vermoshi Tamara
temp. mes. Vjetore 8-10° C 10° C 10° C 7,1° C 11° C
temp. mes. Janarit 0,2° C -0,4° C 0-2° C -2,4° C 3,5° C
temp. mes Korrikut 17,2° C 17° C 18-20° C 16,1° C 19,5° C
Siç shihet nga vlerat mesatare te temperaturave, Alpet Perendimore janë mjaft
të përshtatshme jo vetëm për një turizëm dimëror por edhe për atë veror në
kushtet e një vere të freskët ku temperatura mesatare e korrikut varion nga
16.1° në 20° C.
Kjo behet me bindese nese kemi parasysh veren mjaft te nxehte te territoreve
urbane perreth, e cila ben te domosdoshme kerkesen per freski verore te
popullsise se rajonit.
Pasqyra nr 2
Rreshjet Razma Boga Thethi Vermoshi Tamara
mes-vjetore
mm/vit
2500-2700 3000-3500 2921 2021 2435
Si pasojë e lartësisë së konsiderueshme mbi nivelin e detit dhe hapjes
perëndimore përballë erërave shiprurese, Alpet Perendimore paraqiten si një
zonë mjaft e lagësht, me nivel të lartë të sasisë mesatare vjetore të reshjeve
2000-3500mm/vit. Karakteristikë është rënia e tyre në gjysmën e ftoftë të vitit,
25
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
kryesisht pranverë, vjeshtë, dimër dhe një pjesë e mirë e tyre bien në formë
dëbore.
Kjo sasi e lagështirës, së bashku dhe me kushtet e përshtatshme gjeologjike e
orografike ka përcaktuar dhe pasurinë ujore të rajonit. Duke përjashtuar Bogën
e Razmën që kanë një rrjet ujor sipërfaqësor të varfër, si pasojë edhe e
zhvillimit të dukurive karstike aty, dhe që me disa puse e burime të ujrave
freatikë plotëson një minimum jetik të kërkesave për ujë, pjesa tjetër nga lugina
e Shalës deri në Vermosh është e pasur në rrjetin e ujrave sipërfaqësorë e
nëntokësorë.
Thethi është një zonë që dallohet për ujëra të bollshëm të pasur e mjaft të
shëndetshëm. Temperaturat e ulëta të këtij uji e bëjnë atë mjaft të kërkueshëm
gjatë verës. Ndërsa në Vermosh rrjedh lumi me të njëjtin emër, me veçoritë e
një lumi fushor me nivel maksimal kur shkrin dëbora në muajt maj e nëntor.
Mund të radhitim këtu edhe përroin e Lëpushës që rrjedh nepër një luginë
mjaft piktoreske apo disa mbeturina të liqeneve akullnajorë.
Degë të tjera të fuqishme hidrografike në Alpe, përveç lumit të Shalës janë edhe
lumi i Valbonës si më i gjati, ujë ploti e më piktoresku, që krijon gjatë rrjedhjes
së tij peisazhe mahnitës (por qe shtrihet ne pjesen lindore te Alpeve), Perroi i
Thate me uje shume te paket gjate stines se nxehte, si dhe Cemi me degët e tij ,
Cemi i Vuklit dhe i Selcës.
Për të plotësuar kuadrin e resurseve natyrore të zonave alpine perendimore
mund të shtojmë dhe mbulesën bimore, pyjet e faunën, si elementë të
domosdoshëm plotësues të një ambienti turistik alpin. Kjo siperfaqe malore
dallohet sidomos për pyje me ah e pisha, shkurre si dhe kullota alpine.
Siperfaqe të zhveshura gjejmë më tepër përgjatë luginës së Përroit të Thatë, ahu
e pisha janë të shtrira pothuaj në të gjithë sipërfaqen e zonës kurse kullotat
26
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
malore i gjejmë kryesisht në veri të rrjedhjes së sipërme të Përroit të Thatë e në
lindje të Luginës së Thethit.
- Analize e resurseve humane, ekonomike e infrastruktures ne rajon.
Megjithë nivelin e ulët të zhvillimit ekonomik, popullsisë së rajonit alpin nuk
mund ti mohohet vitaliteti dhe bagazhi kulturor- etnografik e arkitekturor.
Kuadri i burimeve njerëzore paraqitet i tillë:
Pasqyra nr 3
Komuna Sip.(km2) Pop/banorë Nr. fshatrave Nr.familjeve Postribe 110,90 11 782 11 3 418 Pult 122,90 381 7 140 Shalë 215,05 5 860 11 2 013 Shllak 72,60 1 786 7 727 Shosh 95,24 1 862 5 597 Temal 101,80 2 410 10 727 Kelmend 384,50 6 560 8 1870 Shkrel 297,20 6 650 12 1650
Ndërsa, persa i përket fshatrave për të cilat jemi më të interesuar,gjendja
paraqitet e tille;
Fshati Pop. Pergjith/b Meshkuj Femra
Razma 3662 52 48
Boga 541 51 49
Thethi 2000 52 48
Vermoshi 1410 51 49
27
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Theksojmë se një pjesë të mirë të kësaj popullsie e përbën popullsia në moshë
pune. Kështu, nga 2000 banorë që ka Thethi, 1200 prej tyre përbëjnë krah
pune. Megjithatë, si kudo në vendin tonë, pas viteve ’90 edhe këto fshatra u
përfshinë në lëvizjet migratore. Në rastin e Thethit mund të themi se eksodi ka
qenë i fuqishëm, dhe nga 7 lagje që perbejnë fshatin sot vetëm dy janë të
banuara. Drejtimi i këtyre lëvizjeve ka qënë qyteti e në më të shumtën e rasteve
kjo lëvizje është drejtuar jashtë shtetit. Arsyet e lëvizjes kanë qënë kushtet
ekonomike dhe papunësia dhe, kuptohet që kontigjenti migrues përbëhet
kryesisht nga mosha e re.
Niveli arsimor i kësaj popullsie lë për të dëshiruar pasi qëndrat kryesore kanë të
gjitha shkolla 8-vjeçare por shkollat e mesme janë të pakta. Rreth 15% e
popullsisë në këto zona është me arsim të mesëm dhe rreth 8% me arsim të
lartë. Përveç mungesës së niveleve të mjaftueshme arsimore është dhe gjëndja e
izoluar e rajonit që ka sjellë nivelin jo të kënaqshëm arsimor. Nga ana tjetër,
popullsia e këtyre zonave trashëgon traditat më të mira të mikpritjes, bujarisë,
besës dhe cilësi të larta morale si shprehje të karakterit të shqiptarit.
Një mangësi sociale përbën dhe niveli i pakënaqshëm i ambienteve
shëndetësore që mungojnë pothuajse krejt me përjashtim të spitalit të Tamarës,
ndonjë infermierie dhe mjekëve të zonës që mund të kryejmë shërbimet e
nevojshme mjekësore.
Duke qënë një zonë malore, ne mungesë të tokave të punueshme dega
tradicionale e ekonomisë është blegtoria. Peshë të rëndësishme ekonomike
blegtoria zë në zonën e Vermoshit e Bogës, ndërsa në Razëm e Theth kemi dhe
prodhime bujqësore në përshtatje me kushtet e rajonit.
28
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Pasqyra 4. Struktura e tokës Komuna Tokë
bujqësore(ha) Tokë joproduktive(ha)
Livadhe, pyje, kullota
Postribe 1371 1152 8567 Pult 409 2351 9530 Shalë 834 9377 11294 Shllak 400 2106 4754 Shosh 314 243 8967 Temal 212 7779 3189 Kelmend 1043 12288 25119 Shkrel 1989 12370 15361
Fondi i përgjithëshëm i tokës bujqësore në Razëm është 435ha, ku një pjesë e
mirë është mbi ujë dhe dallohet për shkallë të mesme prodhimi. Rendimenti i
këtyre kulturave arrin 23-25 kw/ha në grurë e thekër, kurse 25% të kësaj zone e
zënë foragjeret duke dëshmuar kështu dhe peshën e rëndësishme të blegtorisë.
Ndërsa në zonën e Thethit 138ha mbillen me misër, grurë, patate, fasule,
perime dhe 40ha me mollë, kumbull, pishë e zezë e akacie, arra etj.
Në Bogë si pasojë e sasisë së pakët të tokës (rreth 300-500 m2 /frymë) dhe
mungesë së ujit për vaditje kultivohet një numër i vogël bimësh, kurse në 130ha
tokë të punueshme në Vermosh mbillen misër, grurë, thekër, lakër foragjere e
sidomos patate. Perimet mungojnë për arsye klimatike ndërsa ndër drurët
frutorë dallojmë mollët, kumbullat e qershitë.
Në të gjithë krahinën e Kelmendit sot numerohen afërsisht 1466 ekonomi të
vogla fermere me rreth 0,20ha tokë për familje, që përbën dhe një nga treguesit
më të ulët të vendit.
Ndërsa blegtoria në këto rajone, si burim kryesor i të ardhurave favorizohet nga
rritja e lopëve, deleve, derrave, dhive e ndihmuar nga ekzistenca e kullotave të
shumta malore e tradita e banorëve të zonës. Në bjeshkë, pranë kullotave
malore, gjatë verës, organizohen vendbanime sezonale të barinjve të këtyre
29
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
rajoneve, specifike kjo traditë është për malësinë e Këlmendit. Kjo zonë ka
njohur dhe shtegtimin dimror të bagëtive.
Pasqyra 5. Struktura blegtorale Komuna Lopë(krerë) Dhen/dhi(krerë) Derra(krerë) Kuaj(krerë) Pula(krerë) Postribe 1655 8110 100 605 11500 Pult 670 4395 565 162 2040 Shalë 1323 4892 1321 361 5292 Shllak 360 2760 100 50 2250 Shosh 403 3425 244 82 1100 Temal 400 3680 130 90 2100 Kelmend 1043 7275 1110 323 1100 Shkrel 1775 7900 1520 700 5250
Produktet blegtorale si qumështi, djathi, kosi, mishi, gjalpi, mjalti etj janë dhe
artikujt kryesorë që ky rajon tregton në marrëdhëniet tregtare me zonën
fushore. Vlen të përmendet dhe rritja e shpendëve dhe bletëve si një nga
drejtimet blegtorale.
Tregtia është e zhvilluar sidomos në drejtim të shitjes së prodhimeve blegtorale,
artizanale, punishteve e sharrave të drurit .
Një aktivitet ekonomik me traditë përfaqëson dhe ekonomia pyjore me
ndërmarrje të shfrytëzimit të lëndës drusore, e favorizuar gjithnjë nga sipërfaqet
e konsiderueshme pyjore. Sektorët e sharrave ndeshen më tepër në pjesën
veriore në Malësinë e Këlmendit. Vetëm në Vermosh fondi pyjor arrin në rreth
1 milion m3 lëndë drusore.
Mjaft tipike është edhe tradita artizanale sidomos ajo e perpunimit të leshit e të
drurit. Punime të tilla të veshjeve, qylymave apo prodhimet e drurit në objekte
apo zbukurime shtëpiake janë shumë të njohura për të gjithë zonën fushore
edhe më gjërë.
30
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Por tipari dallues e në të njëjtën kohë pengues i zhvillimit ekonomik të rajonit
është niveli i ulët i infrastrukturës e superstrukturës.
Mundësitë e shumta hidroenergjitike kanë lejuar ndërtimin e disa
hidrocentraleve të vegjël si ato të Grunasit, Tamarës, Selcës, Vuklit, Vermoshit
etj por furnizimi me energji elektrike lë për të dëshiruar. Ai bëhet me anë të disa
kabinave elektrike me kapacitet 50 kv/orë, pothuajse vetëm për ndriçim.
Ndërsa rrugët automobilistike përshkojnë gati çdo luginë të rajonit, por gjëndja
e tyre është mjaft e papërshtatshme për një perspektivë turistike e të
modernizuar aty. Por, mund të konstatojmë se ka filluar rregullimi i disa
segmenteve, sidomos ato më pranë qytetit.
Kështu rruga Koplik-Bogë (32 km) sapo është e asfaltuar. Dhe si rrjedhojë
edhe e pjerrësisë së saj të vogël ajo nuk konsiderohet e rrezikshme për dimër.
Edhe drejt Razmës rrjeti rrugor është i rindërtuar dhe në nivelin e duhur,
konsiderohet i përshtatshëm, pasi bazamenti i tij është mjaft i qëndrueshëm
dhe i përshtatshëm për të gjitha llojet e automjeteve.
Largësite mes fshatrave janë të vogla; Bogë-Theth (25 km), Dedaj-Razëm (12
km).
Ndërsa në zonën e Kelmendit rruga nacionale është e paasfaltuar dhe përshkon
në mënyrë meridionale këtë komunë nga Rrapshë-Starja në Vermosh. Por të
gjitha fshatrat lidhen me rrugë automobilistike (rreth 63 km). Nga Tamara dalin
3 akse kryesore drejt Hanit të Hotit (24 km), Vermoshit (38 km) dhe Vuklit (15
km).
Infrastruktura rrugore ekzistuese mundeson lidhjen e fshatrave me qendren e
komunes, me Malesine e Madhe dhe me Shkodren. Rreth 71 km rruge brenda
komunes eshte e paasfaltuar dhe pjesa me e madhe e saj eshte rruge mes pyjesh,
31
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
gje qe per vizitore te ndryshem te natyres e ben udhetimin mjaft te kendshem,
permes nje qetesie e freskie absolute.
Ne rrugen nga Shkodra ne Vermosh, rreth 95 km, kalohet neper peisazhe nga
me te ndryshmet, urbane, rurale e natyrore. Ndersa segmenti rrugor nga
Tamara ne Vermosh kalon rreze rrjedhes se lumit te Vermoshit, pergjate nje
bukurie te rralle natyrore; behet fjale per nje rruge te ndertuar ne vitin 1966, me
gjatesi 36 km, ku numerohen 6 ura me gjatesi 10m dhe 27 ura nen 10 m gjatesi.
Me ndërrimin e sistemit e shtimin e automjeteve private janë shtuar përgjatë
rrugëve pikat e servisit dhe karburanteve.
Pasqyra 6. Gjendja infrastrukturës rrugore Komuna
Rruge te brendshme (km) Rruge rurale (km)
Total Asfalt E pashtruar Total Asfalt E pashtruar Postribe 26,3 4 22,3 54 11 43 Pult 29,6 0 29,6 18 0 18 Shalë 29,6 0 29,6 14 0 14 Shllak 27,5 0 27,5 6 0 6 Shosh 10 0 10 22 0 22 Temal 18,3 0 18,3 0 0 0 Kelmend 67 0 67 36 0 36 Shkrel 56,8 0 56,8 12 0 12
Me hapjen e rrugëve automobilistike është punuar edhe për furnizimin e këtyre
zonave me ujë të pijshëm, gjë që realizohet me tubacione ujësjellësish nga
burimet e pasura malore. Problematike paraqitet situata e ujit të pijshëm për
Razmen e Bogen por që me një investim të mundshëm mund të neutralizohet
pasi burimet ujore e me prurje të konsiderueshme atje nuk mungojnë (burimi
32
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
pranë kunorës së Zagorës). Në fakt, në zonën e Razmës, në kuadrin e
rivitalizimit të saj, tubacionet e ujësjellësit kanë ardhur fare pranë.
Përsa i përket superstrukturës ndihmëse ka egzistuar dhe vazhdon të ekzistojë
një rrjet i dobët i saj, nëqoftëse e përfshijmë zonën në kuadrin e një perspektive
të rëndësishme turistike.
Tradicionalisht hotele apo shtepi pushimi kanë ekzistuar në Razëm e Theth, të
cilat operojnë dhe sot. Kurse Boga është dalluar gjithnjë si qëndër verimi për
qytetaret fushorë me praninë aty të disa shtëpive sekondare.
Në Theth hapja e rrugës automobilistike në vitin 1936 ka mundësuar ndërtimin
e një hoteli në lagjen Okol dhe në 1956 një shtëpi turistike në lagjen Gjeçaj. Në
Razëm, Theth për çdo turn 15 ditor mund të pushojnë 1000 vetë. Vlen të
theksohet se Razma po dallohet për restaurimin kohët e fundit të
superstrukturës së saj pritëse, përveç të tjerash dhe me 2 hotele me kushte të
krahasueshme me qytetin.
33
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Edhe në Vermosh funksionon një hotel 2 katësh, me dhoma gjumi modeste e
bar-restorant, si dhe në Qafën e Bordolecit (Lëpushë) ish shtëpia e pritjes e
teknikëve e studjuesve të pyjeve është kthyer në hotel me dhoma gjumi e bar-
restorant. Të tilla bar-restorante gjejmë kudo nëpër qëndrat e banuara alpine
por kuptohet që kushtet e tyre janë mjaft modeste.
Per fat te keq, hoteleria nuk eshte shume e perhapur ne kete zone; mund te
permendim tre hotele kryesore: nje ne Tamare, nje ne Bordolec dhe nje ne
Vermosh. Por nuk mund te leme pa permendur edhe shtepite e pushimit qe
vihen githnje ne dispozicion te turisteve nga banoret. Mund te veçojme ketu
hotelin e Vermoshit me kapacitet 30 shtreter qe ofron dhe kushtet me optimale
per turistet.
34
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
III. Rajoni rural alpin si produkt e destinacion turistik
-Identifikimi i potencialit turistik te zones
Analize e pikave te dobeta e te forta qe rajoni mbart, oportuniteteve qe
ofron, e kercenimet per territorin.
Në një vështrim të përgjithshëm të kuadrit natyror e human të mësipërm
arrijmë në konkluzionin se:
- zhvillimi turistik i zonës është e vetmja mundësi e zhvillimit
ekonomik e rritjes së cilësisë jetesës në rajon.
-modeli turistik i zhvillimit këtu, në përshtatje me kushtet specifike e
mundësinë e gjetjes së tregut të shitjes së produkteve të tij, duhet të
jetë sa më origjinal e i veçantë në krahasim me qëndrat
korresponduese të vëndeve të zhvilluara.
Resurset e shumëfishta malore në këndvështrimin e një integrimi
ndërsektorial ekonomik mund të riinterpretohen.
-në drejtim të resurseve bujqësore mund të rekuperohet, aty ku është
e mundur, toka e mirë e kultivueshme për disa kultura tipike duke arritur në
praktika bujqësore të përshtatshme ekologjike siç është rasti i agriturizmit.
-në drejtim të resurseve energjetike mund të shihet mundësia e
ndërtimit të impianteve të vegjël me përdorim të energjisë së pastër
e të rinovueshme, gjeneratorë të vegjël, centrale të vegjël
hidroenergjetikë, përdorim i gazit metan biologjik:
-në drejtim zooteknik mund të bëhet një seleksionim racash për
prodhime sa më karakteristike.
35
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
-në drejtim të resurseve pyjore, konsiderimi i pyllit si pasuri ekonomike e
përdorshme dhe një unitet ekologjik në ruajtje lejon të realizohet një pyllëzim i
vazhdueshëm
-në drejtim të pasurisë artizanale, mund të realizohet një gjallërim i
bagazhit të dijeve e aftësive punuese malore.
-në drejtim kulturor mund të arrihet në një rivlerësim të pasurisë
kulturore e traditave malore e ndërtim të strukturave muzeale.
Një gjë e tillë çon në një diversifikim hapsinor e sezonal të turizmit duke nxitur
dhe atë kulturor e social.
Mundësitë e ndërhyrjes e integrimit mes këtyre burimeve janë të shumta dhe
ndryshojnë nga territori në territor. Eshte shumë e vështirë të ruhet ekuilibri
mes nevojës për të gjetë burime të përshtatshme e të kënaqshme të ardhurash
dhe asaj për të mos krijuar dëme në këtë ambient shumë të ndjeshëm siç është
ambienti malor.
“Alpet Shqipëtare formojne nje skenar madhështor e sugjestiv, saqë nuk do
vonojne të bëhen drejtimi kryesor turistik në Shqipëri” – shkruante Aldo
Sestini, një gjeograf peisazhist italian i njohur e pasionant, ne vitin 1943. Ai ka
vizituar disa herë Shqipërinë Veriore dhe ka bërë përshkrime të mrekullueshme
mbi të.
Sot, çdo udhetues që vjen nga bota perëndimore, dhe që ka dëshirën dhe rastin
për të arritur deri atje, drejt maleve të fshehur e luginave sugjestionuese te
Alpeve Shqiptare, do mbesë i mahnitur jo vetëm nga takimi me një natyrë pak
të antropizuar, që rrallë një turist është mësuar të gjejë, por dhe nga konstatimi
se si keto zona kaq të mahnitshme akoma nuk kanë njohur fenomenin turistik
të vërtetë. Atje ke të bësh me ndjesine se po penetron në një botë primitive, në
të cilën gjithçka ndodh në funksion të kësaj bote, sikur të injorohej krejtësisht
ekzistenca e të tjerëve.
36
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Në këtë zonë të gjerë, ekuilibri ekologjik është praktikisht i paprekur: aktivitetet
jetësore shfrytzojnë energjinë e përrenjve falë sistemeve të vjetra të
kanalizimeve. Largësia nga qendrat e mëdha, vështirësitë e komunikimit,
mungesa e nje fenomeni turistik kanë mbajtur pothuaj të paprekur një
trashëgimi kulturore natyrore e sociale, që vështirësisht mund të takohet në
pjesën tjetër të Europës.
Peisazhi eshtë i vizatuar nga kullota të gjera të alternuara me pyje gjithnjë të
gjelbra, lugina e maja mbi 2000m. Në shtëpitë e Thethit e Vermoshit akoma sot
gratë thurin qilima me metodat e dikurshme, e figura që kanë origjinën në
histori. Këto rajone rurale dallohenpër varietetin e kostumeve tradicionale
edekoracionet e shumta.
Kështu, një vizitë në Alpet Shqiptare paraqet një interes të dukshem qoftë për
aspekte natyrore, qoftë për ato antropologjike apo etnografike. Duke vizituar
këto fshatra hyn në kontakt me jetën e vërtetë pastorale, mund të shohësh
kullat karakteristike e kostumet e veçanta( xhubletat, tirqet). Ndërsa në rastet e
festimeve të veçanta mund të admirosh mirfilli folklorin, muzikën dhe
vallëzimet që karakterizojne popullsinë e maleve.
Tipari më karakteristik i ambientit alpin shqiptar është se ofron një vizion të
mrekullueshëm të botës alpine me botën njerzore origjinale të paprekur të
fshatarit alpin që në shekuj është i lidhur me kulturën e tij, pyjet e tij e kullotat.
Kjo zonë është gjeografikisht e strukturalisht e përjashtuar nga inisiativat e
medha industriale, por mund të përmbushë ciklin komplet të përpunimit të
lëndëve të para, pra të futet në tregje konkuruese. Vetë shoqërite lokale duhet të
jenë në gjëndje të perceptojnë ide të reja e të përpunojnë modele të zhvillimit,
të ndryshme nga tradicionalja, por pa braktisur e harruar vlerat kulturore më
cilësore.
37
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Duhet të kemi parasysh se rivitalizimi i zonës malore arrihet vetëm me
elemente novacioni që lejojnë edhe rikuperimin e aktiviteteve tradicionale e
niveleve demografike që përbëjnë edhe shkakun kryesor të rënies së shumë
zonave. Nga ana tjetër, degradimi i ambientit natyror lidhet në plan të gjërë me
nivelet e ulëta demografike e rënien e aktiviteteve tradicionale.
Novacioni që përmbush këtë qëllim të dyfishtë mund të jetë një tip turizmi,
vitaliteti i të cilit varet pikërisht nga prezenca e një ambienti natyror mjaft të
paprekur e në gjëndje ti përgjigjet një kërkese mjaft specifike qetësie, kontakti
me blerimin e opurtuniteteve të tjerë që rrjedhin nga ky ambient.
Mali, tradicionalisht ka një strukturë ekonomike bujqësore siç e pamë,
bëhet fjalë për një bujqësi të vendosur në një kontest natyror të rrezikuar nga
limitet që vë morfologjia e terrenit e kushtet klimatike dhe vendosja në hapësira
territoriale të ngushta. Praktikisht, kushti më përcaktues i aktivitetit bujqësor në
mal është coptimi i territorit, ndoshta edhe thjesht në aspektet e tij natyrore,
coptim i cili sjell ndryshueshmëri të madhe në rendimente dhe në vlerën e
terreneve të kultivuara. Nga ana tjetër, kjo sjell edhe vështirësi arritjeje e
qarkullimi, shtim të lodhjes e të aftësisë punuese të bujkut. Por, megjithë
kushtet e vështira bujqësia në zonat malore ka qënë gjithnjë mbështetje
ekonomike esenciale, duke iu përshtatur kushteve të ambientit e territorit. Ky
terren çon dhe në një mekanizim të ulët bujqësor e për rrjedhojë sjell efekte në
koston e prodhimit e produktivitetin e ulët të tokës. Produktet e një bujqësie
me nivel të ulët teknologjik e të strukturuar mbi baza familjare gjejnë vështirësi
në futjen në treg si nga ana sasiore ashtu dhe cilësore.
Në aspektin social çështja bëhet më komplekse. Formimi i bashkësive rurale
autosufiçente sjell lindjen e qëndrave apo bërthamave të vogla të shpërndara në
territor. Shërbimet terciare janë mjaft modeste dhe armatura urbane është
shumë e dobët. Nën mungesën e një vetpërpunimi kulturor, mënyra e jetesës
38
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
riprodhohet e pandryshueshme nga brezi në brez me skemën tradicionale.
Prandaj dhe mali paraqitet i papërgatitur e i pambrojtur ndaj mesazheve
moderne e stimuluese të zonave fushore. Duke mos qënë në gjëndje për të hyrë
në sintoni, ambienti human malor gjithnjë e më tepër mohon në bllok kulturën
e tij e mundohet të adaptojë propozimet e jashtme, sidomos modelet e
konsumit, të krijuara në një tjetër ambient kulturor.( kjo përbën një nga shkaqet
e krizes së zonës malore që çon në eksode e migrime të brëndshme gjë që ka
efektet e veta në plakjen e popullsisë me pasoja dhe në saldon natyrore). Në të
tjera aspekte të krizës së këtyre ambienteve malore mund të përmendim rënien
e pjesës më të madhe të aktiviteteve plotësuese artizanale apo industriale,
kufizime të mëdha të industrializimit si rezultat i kushteve natyrore (hapësira të
vogla, vështirësi qarkullimi) largësia e tregut, niveli i ulët teknik i popullsisë si
dhe rrjeti i dobët i rrugëve të transportit.
Pra, për një vlerësim të pespektivave të integrimit të aktiviteteve të tjera është e
nevojshëm prezantimi i gjëndjes së bujqësisë në ambientin malor qe kemi marre
ne shqyrtim. Edhe pse bujqësia ka humbur funksionin e një ekonomie
fitimprurëse malore, përbën akoma një strukturë, megjithëse në krizë. Të gjitha
këto dhe niveli i ulët cilësor i shërbimeve përbëjnë motive pengesë të një
shtrirje të turizmit të çfardo lloj tipi, në një ambient që në turizëm duhet të gjejë
zgjidhjen e vetme për rritjen e integrimin e të ardhurave.Bota rurale e bota
industriale kanë nisur rrugen drejt integrimit duke pasur si mediatorë turizmin e
motorizimin i cili po karakterizon një civilizim të ri të cilën francezët e kanë
quajtur “rururban”.
Praktika tregon se bujqësia alpine gjithnjë ka kërkuar e shpikur forma të
aktiviteteve integruese. Sot, zgjidhja që kanë gjetur malësorët bujq për të
zëvëndësuar burimet e vjetra të thithjes së të ardhurave me të reja, të afruara
nga një turizëm më i shpërndarë e me kërkesa më të kufizuara, është dhënia me
39
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
qera e apartamenteve dhe dhomave në të njëjtën banesë rurale ose në banesa të
vogla të ndërthurura e të pajisura për këtë qëllim.
Në Alpet franceze, apartamentet e dhëna me qera, janë rreth 50% e totalit të
disponueshëm, në Austri 60% e në Itali 60%.
Një praktikë e tillë në pjesën më të madhe të rasteve shfrytëzon përdorimin e
shitjen e prodhimeve të fermës së vet bujqësore duke ushtruar në këtë mënyrë
dy aktivitete të integruara. Ndërmjet avantazheve të këtij integrimi është dhe
favorizimi i procesit të ndarjes së punës e detyrave në brendësi të familjes
rurale, duke lehtësuar kështu presionin demografik mbi punësimin bujqësor e
duke lehtësuar edhe punësimin e një pjese të krahut të punës, sidomos atij
femëror. Siç e pamë, në një pjesë të mirë të komunave tona alpine femrat zënë
pothuaj gjysmën e popullsisë. Nga ana tjetër, një rezultat indirekt i integrimit
është ruajtja praktikimit bujqësor-blegtoral në zonën malore. Egziston dhe
nevoja që njeriu të vazhdojë të punojë terrenet malore pasi nga kjo varet
ajrosja, gjëndja hidrologjike e territoreve dhe ruajtja e vlerave ambjentale nga të
cilat në thelb merr vlerë vetë turizmi e që kushtëzojnë vetë mbijetesën e
prezencës së njerëzve në këto zona.
Një integrim i tillë mund të realizohet në madhësi e kohë të ndryshme, në
varësi nga vlera e forca e strukturave ekzistuese agrare, por dhe në funksion të
ritmit të transformimit ne mënyrat e jetesës. Kufijtë e këtij integrimi varen nga
bindshmëria e alternativave përpunuese që i afrohen popullsisë së zonave
malore.Nëse problemin e shohim në perspektivë, ambienti malor duhet
ristrukturuar. Objektivi është të ruhet mali për atë që ofron , me njerëzit që ka e
që duan të gëzojnë frytet e përfitimit. Zgjidhjet shihen fillimisht në një vlerësim
të të mirave themelore të zonës për sektorin bujqësor, pyjor e rritjen e bagëtive.
Këto mund të organizohen në mënyrë të përshtatur në ndërmarrje të
dimensioneve të ndryshme, të integruara me përpunim të pjesëshëm ose total
40
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
të produkteve. Pra malësori bujk mund të transformohet në një malësor
punëtor me të ardhura të paktën të ndryshme me ato të punëtorit të fabrikës.
Punimi i tokave, atyre që janë, duhet të orientohet drejt kulturave të
specializuara e të zgjedhura me kujdes.Përveç produkteve tradicionale mund të
synohet kultivimi dhe i produkteve që sot kërkohen mjaft nga klientela ose
eksportohen jashtë, si p.sh. këpurdhat .Një aktivitet i tillë bujqësor apo
blegtoral, i menduar në mënyrë racionale e me pak fantazi mund të integrohet
mirë me turizmin, një turizëm të shpërndarë e të pajisur në nivel të një turizmi
masash. Ky mund të ofrojë sipërfaqe pyjore, hapësira të mëdha livadhore,
produkte lokale tipike e të cilësisë së lartë. Por nuk duhet lënë në harresë
resursi njeri që padyshim është resursi më i rëndësishëm që garanton cilësinë e
shërbimeve e realizimin e projekteve zhvilluese.
Një nga disavantazhet e zhvillimit ne zonen tonë malore alpine përbën dhe
shpopullimi malor. Eksodi mund të përbëjë një fakt pozitiv për një zonë malore
shumë të populluar në krahasim me potencialet e saj, por është një dëm i madh
aty ku provokon dobësim të fuqisë punëtore e disertifikim.
Në fakt , një zonë malore e braktisur nuk mund të shpresojë në zhvillimin e saj,
dhe kjo braktisje ka padyshim efektet e saj, në ndryshimet e ekuilibreve
demografike. Emigrimi sidomos i të rinjve ka çuar në një plakje të popullsisë (e
lidhur dhe me rritje të nivelit të mortalitetit) që përbën dhe një nga aspektet
demografike e social-ekonomike, më negative. Zgjerimi i saldos migratore ka
modifikuar peshën e grupmoshave të popullsisë lokale. Në flukset migratore,
peshën më të madhe e ka grupmosha 15-35 vjeç, pra mosha e re. Por,
shpopullimi nuk ka arritur atë prag të rrezikshmërisë që do të bënte të
panevojshme çdo tentativë të rilindjes ekonomike të bazuar në përdorimin e
resurseve lokale. Eksodit masiv të komponentëve socialë në moshë aktive i
41
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
përgjigjet rezidenca e një numuri të konsiderueshëm personash në moshë
pensioni. Sistemi ekonomik social nuk është i aftë të prodhojë të ardhura dhe
një pjesë e mirë e të ardhurave vijnë në rajon nga transferta monetare të
jashtme, pra nga këto emigrantë. Kjo bën që hapësira, e privuar nga cilësitë e
veta territoriale të paraqitet e dobësuar; flukset monetare të jashtme nga njëra
anë mundohen të ekuilibrojnë mungesat ekonomike “personale” dhe nga ana
tjetër ç’territorizojnë zonën malore duke i humbur një pjesë të potencialit të saj
produktiv.
Prandaj, aktiviteti që lidhet direkt me këtë ambient natyror, peisazhin rural e
agrikulturën si degë të ekonomisë lokale është turizmi. Shembull të integrimit të
botës rurale me turizmin përfaqëson impenjimi për të zhvilluar prodhime tipike
të zonave të ndryshme që mund të gjejnë në vetë turizmin një lulëzim të tregut.
Një iniciativë e tillë agrituristike është krijimi p.sh, i një “marke malore” cilësie
(djathë dhie i malësisë së Këlmendit, mjaltë, tipe turshi etj), e reklamuar në
mënyrë të përshtatshme si prodhime të krijuara e të përpunuara në mal. Kjo do
të ketë dhe një impakt të favorshëm në drejtim të sensibilizimit për resursin
malor.
Një konsideratë tjetër karshi këtij ambienti alpin të mrekullueshëm krijohet nëse
i referohemi faktorit natyrë-hapësirë. Në kohët e sotme, prezenca e hapësirave
të urbanizuara e populluara përfaqëson një vlerë të madhe për kërkesën
turistike. Një iniciativë perfituese për cilësi e shpërndarje më të mirë hapësinore
e kohore të fenomenit turistik, i cili zakonisht tenton të lokalizohet në
hapësira të vogla e kohë të përqëndruar përfaqëson krijimi i ambienteve parqe
nacionale, me përjashtim të zonave mjaft të ndjeshme e që duhet të jenë të
mbyllura ndaj hyrjeve e vizitave. Në rastin tonë mund të marrim si shembull
Parkun Kombëtar të Thethit, por mund të sugjerojmë dhe krijimin e të tjerave
si në luginat e Vermoshit e Lëpushës si ambiente të virgjëra e mjaft të bukura
42
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
që duhen vizituar por edhe ruajtur në të njëjtën kohë. Këto janë ambiente tipike
ku mund të shijohet kontakti me natyrën e pastër e të shëndetëshme alpine.
Qëndrat e vogla të banuara të këtyre parqeve kombëtare do të krijonin një
mirëqënie për t’u lakmuar. Pas krizës së aktivitetit ekonomik tradicional aty,
drejtuesit e sotëm të qëndrave mund të tentojnë të organizojnë ose, në rastin e
Thethit, të riorganizojnë parkun, duke luftuar nga njëra anë spekullimet
ndërtimore e çimentifikimin e këtij ambienti rural alpin dhe nga ana tjetër
duke kërkuar dhe konsesusin e popullsisë lokale. Në këtë mënyrë përshtaten e
në të njëjtën kohë integrohen vlerësimi ekonomik e ruajtja e ambientit.
Rol të rëndësishëm mes të tjerash luajnë dhe realizimi i strukturave të ndryshme
pritëse psh ndërtimi i ndonjë shtëpie pushimi për të rinjtë, e dalë nga ndonjë
strukturë e degraduar apo krijimi i qëndrave të vizitave sidomos muzeve
faunistikë (ujkut alpin, kaprolli, macja e egër, ketri etj). Mund të synohet dhe në
një rivlerësim e ringjallje të pasurisë banuese egzistuese, duke i kushtuar
vëmëndje ndërtimeve tipike e që respektojnë pasurinë ambjentale.
Në këtë mënyrë fillon të ndryshojë aktiviteti ekonomik duke kaluar nga sektori
agro-pastoral në atë turistik. Ekonomia ekzistuese, megjithëse e kufizuar dhe e
paaftë për të dhënë të ardhura të mjaftueshme, përfaqëson megjithatë një lidhje
të fortë kulturore me resursin tokë.
Për ta rigjeneruar e riinterpretuar këtë lidhje duhen vlerësuar aktivitetet
tradicionale e duhen kërkuar të reja të lidhura me këtë sektor primar ekonomik.
P.sh rezultate të mira mund të sjellë apikultura nëse marrim parasysh rritjen e
bletëve në të gjithë këtë rajon e vlerën e prodhimit që ajo jep. Prezenca e
vazhdueshme e turistëve në rajon mund të vërë në punë inisiativa të tilla si
aktivitetet artizanale dhe ato komerciale që përfaqësohen nga shpërndarja e
produkteve më tipike. Rizbulimi në formë moderne i sektorit artizanal është i
lidhur ngushtë me aktivitetin turistik.
43
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Objektet dhe punimet e traditës përbëjnë një aspekt mjaft të vlefshëm qoftë të
kërkesës turistike (turistët kërkojnë shumë atë që është origjinale), qoftë të
ofertes turistike (një nga produktet më të qenësishme që ambientet pritëse
ofrojnë janë ato që karakterizojnë atë zonë). Siç shihet dhe në analizën
ekonomike të këtyre rajoneve, malësorët e kanë traditë punimin e leshit,
pëlhurës apo drurit duke krijuar veshje specifike për gra e burra (xhubleta e
Kelmendit, çakshirë, qeleshe), qilima apo punime druri si vegla muzikore
(lahuta, fyell), objekte zbukurimi (shqiponja në dru, rozetet në tavanet e
shtëpive) etj. Rivlerësimi i këtyre aktiviteteve me drejtim ekonomik përbën dhe
një frenim të humbjes së identitetit kulturor të rajoneve tona alpine.
-Turizmi si sfida e ekonomise malore dhe komunitetit ne Alpe,
objektivat e drejtimet e zhvillimit
Sot rajonet malore duhen trajtuar ne kendvështrimin e sfidës për zhvillim. Ato
paraqesin disa nga peisazhet dhe ekosistemet më të vlerësuara në Europë, si
dhe disa nga sfidat më të mëdha që gjenerojnë strategji të bazuara në
qëndrueshmëri.
Ndër arritjet kryesore të kësaj sfide te zonave alpine mund të renditim:
- Presioni per zhvillim të një infra- dhe superstrukture turistike
- Tendenca e zhvillimit të nje peisazhi harmonik kulturor
44
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
- Zhvillimi i një bujqësie alpine sipas kushteve të EU( i kushtohet një
mbështetje e veçantë aktiviteteve ekologjike, për të stabilizuar sisteme
bujqësore e sociale)
- Zhvillim i trafikut, sidomos trafikut tranzit mes rajoneve
- Sigurim i nje mbrojtjeje efektive të natyrës.
Turizmi eshte nje sistem kompleks qe mund te analizohet me kriterin e
proceseve tipike prodhuese te nje distrikti industrial. Ne fakt, behet fjale per nje
tentative metodologjike te bazuar mbi analogjine, pasi distrikti industrial ka nje
dimension territorial te percaktuar, ndersa turizmi nuk ka kufizime gjeografike.
Nga ana tjeter, sistemi turizem nuk mund te perfshihet ne nje industri, pasi aty
kemi nderhyrje te njekoheshme te shume operuesve te cilet furnizojne me
sherbime ne vend te te mirave materiale. (prodhojne sherbim dhe jo material).
Gjithashtu, nuk ka koincidence mes vendit te prodhimit e vendit te konsumit,
dhe as ka njekoheshmeri mes prodhimit e konsumit.
Ekonomite rurale sot ndeshen me problemin e ç’valorizimit te tyre dhe roli i
zonave rurale ka ndryshuar nga prodhues te produkteve bujqesore, ne
kujdestare te stilit te jeteses, peisazheve e traditave te tyre. Turizmi dhe
rekreacioni kane luajtur nje rol te rendesishem ne transformimin e ekonomive
rurale nga sektori privat ne ate terciar.
Sot eshte koha te njihet potenciali i turizmit dhe rekreacionit si elemente kyç te
zhvillimit rural, gjithmone brenda limiteve te zhvillimit te qendrueshem.
Nisur nga kjo, turizmi nuk perben vetem nje qellim afatshkurter tregu, por
gjihashtu nje pergjigje ndaj nevojave te konsiderueshme te zonave rurale te
privuara si dhe nje impakt afatgjate ne pejsazhin rural e komunitetin.
45
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Një nga pjesët përberese të sfidës ështe dhe integrimi me pjesen tjeter te rajonit,
e cila zhvillohet vazhdimisht, duke lënë prapa zonën rurale.
Analiza percakton kuadrin e rajonit si ajo ne te cilin tashme zgjidhet pjesa me e
madhe e shkembimeve territoriale e sektoriale mes kerkeses e ofertes se
punes,duke nenvizuar mbizotrimin e motivacioneve te tipit cilesor ne te tille
shkembime, ne vend te atyre te tipit sasior(tepri oferte) si ne te kaluaren.
Nje forme e integrimit te mundshem, ne evolucion pozitiv, mund te quhen dhe
“sherbimet e kohes se lire” qe zona malore mund te ofroje per popullsine
rajonale e ekstrarajonale.
Sherbimet jane nga me te ndryshmet; nga shtepite e dyta per pushime me
prezencen e perkohshme qe ato sjellin, tek ato aktivitete turistike-komerciale,
me nxitje lokale apo ekstrarajonale, deri tek ato aktivitete te lidhura me ruajtjen
ambjentale si parqet natyrore e konservimi i flores e faunes, valorizimi i te
mirave turistike, te vendbanimeve urbane tipike, etj.
Ky tip sherbimesh eshte veçanerisht i rendesishem per ato zona me akses te
veshtire e te nje lartesie te konsiderueshme ne te cilat eshte e jo e mundur te
parashikohet, edhe sikur te kemi nje shperndarje te metejshme te aktiviteteve
prodhuese apo terciare, nje integrim nepermjet iniciativave te reja te
promovuara nga sherbime gjithnje e me te thella me ndermarrjet rajonale.
Ky eshte nje tip zhvillimi sigurisht i dobishem e pozitiv ne çdo lokalitet malor,
meqenese kontribon ne variacionin e aktiviteteve, e ne te njejten kohe
promovon kontakte te shpeshta te popullsise lokale me ate te jashtme; fakt ky
qe, nese eshte gradual e me doza te vogla, mund te influencojne vetem
pozitivisht ne procesin e eliminimit te margjinalizimit ekonomik e social te
zonave malore.
46
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Ne kete kendveshtrim, sektori i turizmit do te ishte i percaktuar ne nje kuptim
me te gjere, duke perfshire dhe turizmin e shtepive te dyta per weekend-e apo
pushime.
Ky eshte tipi i kerkeses qe eshte zhvilluar me teper kohet e fundit. Kjo eshte
rezultat i rritjes se mireqenies e mundesive te shpenzimeve tek familjet rajonale
nga njera ane, dhe nga tjetra kemi investimet imobiliare(ndertim) te bera nga
emigrantet ne komunat e origjines,e deshira e ish-rezidenteve ne pergjithsi, per
te mbajtur pronesite duke u kthyer herepashere ne vendin e origjines.
Ish-rezidentet, ne disa raste mund te perfaqsojne subjekte veçanerisht te
kualifikuar ne kontaktin mes komuniteteve lokale e botes se jashtme, meqe e
njohin mire njeri-tjetrin; ato mund te luajne shume mire rolin e ndermjetesit
apo “animatorit” te zhvillimit per llogari te entit publik te interesuar, ne forma
akoma te pranueshme per komunitetin, edhe pse perben versionin me te
pershtatshem ndaj kerkesave te botes se jashtme.
Perveç kerkeses turistike te tipit tradicional, duhet konsideruar edhe nje kerkese
qe eshte gjithnje prezente, e interesuar dhe e lidhur me komunitetin lokal ne
menyre specifike nga vlera efektive.
Ne keto zona, keshtu mund te hapet nje hapsire e gjere per promovimin e
turizmit te vogel(minor) e per valorizimin e traditave kulturore lokale.
Procesi i integrimit per per komunitetet malore nuk ndjek vetem nevojen e
brendshme te evolimit por, nje pjese esenciale e ketij procesi konsiston ne
pershtatjen ndaj kerkeses se jashtme, komponenti rajonal i se ciles rezulton si
me domethenesi ne perspektiven e mundesive te zhvillimit.
Keshtu, ne politikat per zonat malore merret parasysh jo vetem nevoja per te
permbushur kerkesat e popullsise rezidente, por edhe nje kerkese ne pergjithesi,
qe lokalizohet jashte komunitetit, duke tentuar te koordinohen keto te dyja, pa
iu kundervene njera-tjetres.
47
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Politikat e turizmit duket se pergjithesisht kane nje karakter anesor ne fushen e
politikes ekonomike e ne vecanti, ne fushen e politikave te zhvillimit ekonomik
rajonal.
Ne fakt, shume shpesh zhvillimi turistik shihet si alternative e zhvillimit
industrial. Per me teper, politika e turizmit shpesh konsiston ne nxitjen e
investimeve ne sektorin hotelier, qe sigurisht eshte nje element themelor i
ofertes turistike, por jo i vetmi dhe as me i rendesishmi.
Prandaj eshte themelore te percaktohet roli qe zhvillimi turistik ka ne kuadrin e
zhvillimit te “brendshem” e “te ekuilibruar” ne shkalle ndersektoriale, dhe te
vleresohen mardheniet nderkompletuese mes sektoreve te ndryshem te
ekonomise lokale.
Keshtu, cdo analize zhvillimi ne kete drejtim tregon se koncepti i sistemit
turistik lokal eshte krejt analog me ate te distriktit industrial, sipas nje integrimi
te ngushte te turizmit me sektore te tjere te ekonomise lokale.
Preçizojme qe analogjia eshte krejt e tipit metodologjik, meqenese eshte i
dukshem dhe asimilimi i turizmit ne nje industri te turizmit.
Politika turistike rajonale duhet te promovoje integrimin e zones turistike me
sektore te tjere ekonomie dhe me nje ricilesim te territorit, ruajtjen e ambjentit,
rekuperimin,vleresimin e mbrojtjen e te mirave kulturore.
Humanizimi i rajoneve malore bëhet kudo ku ambienti afron çfarëdo lloj
resursi të dobishëm për komunitetin. Realizimi i këtyre modifikimeve bëhet
nepërmjet dy etapave:
-së pari, braktisja e degradimi i peisazhit të vjetër,
-së dyti, futja e elementëve të rinj që lidhen me përfshirjen e
fenomenit malor nga fenomeni turistik
48
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Si pasojë, sot në rajonet alpine gjen ndertime edhe në vendet më të
pamenduara. Kohët e fundit po merren vendime për të rikuperuar vlerat
ambientale të humbura. Por ka dhe zona të modifikuara ku alternohen
ambientet e qetësisë dhe ekuilibret mes pasurisë egzistuese e ndërhyrjeve në
ambient.
Për të qartësuar rolin e shoqërisë lokale në menaxhimin e ambientit të vet
mund të sjellim shembullin e rajonit luginor në Alpet Italiane (Valle di Sesto).
Fenomeni turistik këtu ka lindur mbi një peisazh të rindërtuar duke sjellë në të
gjithë hapësirën ndërtime hoteliere e extrahoteliere që ndërfuten në peisazhin
malor por nuk i kundërvihen peisazhit tërheqës të luginës.
Zona ka një frekuentim turistik gjatë gjithë vitit, ofron shëtitje të gjata të
niveleve të ndryshme e impiante të ngjitjes mjaft efiçente. Aty është ndërtuar
dhe një pallat kongresesh ku mbledhen shoqata lokale e ndërkombëtare.
Mund të përmendim dhe egzistencën e një burimi termal, me një repart kurativ.
Por, specifike është se banorët e këtij rajoni, në mbrojtje të ambientit të tyre
kanë bërë një zgjedhje jo të zakonshme, në qoftëse e shohim nën logjikën e
përfitimit imediat. Pasuria pritëse është krejt pronë e e banorëve lokalë, pa asnjë
mundësi hyrje të kapitalit nga jashtë; Në fakt kemi një mungesë totale të
shtëpive sekondare dhe lejohet realizimi i ndërhyrjeve ndërtimore vetëm me
menaxhim ekskluziv të rezidentit. Prandaj nuk është e rastit që kjo komunë nuk
ka njohur eksode. Popullsia ka ardhur duke u rritur dhe pendolarizmi (vajtje-
ardhjet drejt rajoneve të ulëta) është i dobët. Në grupmoshat e reja popullsia
nuk e braktis zonën, por dallohet një nivel i ulët shkollimi (nivel tetëvjeçar e
pakta i mesëm). Mbarëvajtja e aktiviteteve të lidhura me silvikulturën, rritjen e
bagëtive apo ndërtimin e shtëpive nuk lejon largimin e të rinjve për motive
studimi. Megjithëatë, shumë prej tyre, sidomos bijtë e hotelierëve apo
gjestorëve të shërbimeve frekuentojnë shkolla hotelerie me qëllim
49
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
perfeksionimin e futjes së tyre në aktivitetin turistik. Popullsia këtu ka shpesh
aktivitet të dyfishtë: nga njëra anë i është dedikuar aktiviteteve të origjinës, nga
ana tjetër menaxhon ndonjë shtëpi pushimi apo lëshon banesa me qira. Pra një
tjetër aktivitet ështe dhe ai i pronarëve apo gjestorëve të apartamenteve. Qëllimi
i këtyre kategorive ekonomike të lidhura me turizmin është që në ndryshim me
të tjera lokalitete turistike, të ruajnë karakteristikat e qendrës malore.
Për të kompensuar zgjerimin e dobët, bëhet një punë e kujdesshme për rritje
cilësore të shërbimeve e strukturave egzistuese, me fuqizim edhe të kapacitetit
pritës (nr të shtretërve).
Pra, në këtë qendër gjejmë përkrah aktiviteteve sportive, funksionim të
shumfishtë ( kongresual, termal etj). Kështu që, nuk mund të vihet në dyshim
që peisazhi është dhe fryt i organizimit human të territorit; në këtë luginë duket
se kanë mbetur të paprekura vlerat kulturore origjinale, përtej çdo kundërvënie
përfituese mes njeriut e natyrës.
Duke u bazuar në këtë shembull dhe në kushtet ambientale dhe ekonomiko-
sociale të zonave tona luginore alpine, sidomos asaj veriore, luginës së
Vermoshit themi se një instalim i një modeli të tillë këtu do të ishte mjaft i
nevojshëm dhe i dobishëm për vazhdimësinë jetësore të zonës.
Subjektet qe operojne ne fushen e turizmit, ne pjesen me te madhe te tyre nuk
presin fondet publike, qofte per kohen shume te gjate te prokurimit, qofte per
veshtiresite e shumta burokratike qe te cojne ne keto financime.
Por ndermarrjet turistike manifestojne nevojen e azhornimit te strukturave te
tyre, mjaft e efektshme per nje te ardhme shume te afert. Prandaj, per te
perballuar kete nevoje duhet t`i sillemi burimeve te brendshme, duke pare dhe
interesin e paket te shtetit mbi problemet e turizmit ne te tilla zona.
Nga Vermoshi emigrojnë një pjesë e mirë e popullsisë, sidomos drejt SHBA ku
ka patur gjithnjë emigracion të kësaj popullsie, edhe në periudhat e izolimit;
50
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
kuptohet se kemi të bëjmë me një zonë kufitare. Kjo është dhe zona që ka
përfitimet më të mëdha në të ardhura nga emigracioni, pikërisht nga niveli i
konsiderueshëm i të emigruarve në një shtet kaq të zhvilluar si SHBA. Mungesa
e një perspektive në vendin rezident dhe kostoja po kaq e lartë e zhvendosjes
drejt ultësirës bën që pjesa më e madhe e popullsisë së re të marrë rrugën drejt
Amerikës.Të lidhësh njerëzit me vendin ku kanë lindur është e mundur vetëm
duke fuqizuar aktivitetet ekzistuese e duke promovuar të reja. Instalimi i një
modeli të tillë do i krijonte mundësi jetese të mirë banorëve të kësaj lugine dhe
do frenonte kështu eksodin galopant të rinisë, e cila në këtë mënyrë do shihte
një rreze shprese për të krijuar, jetën në vendin e vet e për të mos lënë të
pashfrytëzuar gjithë atë thesar natyror që natyra i ka dhuruar.
Fakt është se një zhvillim i tillë turistik kërkon fillimisht dhe mjete financiare të
konsiderueshme dhe zona e Vermoshit është e vetmja në këtë rajon alpin që
mund ti përgjigjet këtij zhvillimi, me ndihmën e bijëve të saj tani emigrantë. Me
anë të investimeve është arritur që të konsiderohet bota rurale si diçka krejt e
dallueshme nga bota bujqësore e në këtë kontekst turizmi mund të kthejë
aktivitetet bujqësore në plotësuese e të integruara.
Dobesia kryesore e te tilla rajoneve “inferiore” ka te beje me formimin. Reparti
turistik vuan nga keqmenaxhimi e joprofesionalizmi. Ky fenomen eshte me i
rende ne rajone te prapambetura.
Mbizotrojne forma te drejtimit te tipit familjar me perhapje te ndermarrjeve te
vogla qe menaxhojne sherbime gjithnje nen nivelin qe kerkon turizmi modern
ne nivel sasior apo cilesor.
51
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Eshte pak a shume e ulet shkalla e profesionalizmit ne kete sektor:
mbizoterojne veprimtari e sherbime me drejtim familjar te menaxhuara me
kritere te tejkaluara e nganjehere edhe me personel vartes me pak ose aspak
kualifikim profesional.
Ne mungese te angazhimeve apo programeve turistike te konkorduara,
veprohet sipas nje synimi kohor e me nje rreze veprimi shume te limituar, dhe
preokupohen me shume te ruajne kostot e sherbimeve sesa te rinovojne
oferten.
Keshtu turizmi shihet si nje “aktivitet /biznes subjektiv” ku interesi i operuesit
nuk shkon me larg se menaxhimi ekonomik i nje ndermarrjeje.
Sipas opinionit ekzistues, “ hotelieri lind”, nuk nevojiten as kurse te formimit
profesional e aq me pak azhornimi te aktivitetit.shkolla me e mire eshte ajo e
praktikimit te aktivitetit, apo kontakti me publikun. Pronesia e hotelit shpesh
trashegohet.
Nese eshte i nevojshem fuqizimi i strukturave pritese e permiresimi i
organizimit territorial, jo me pak eshte e domosdoshme te merren masa ne
favor te perhapjes se proceseve formative qe perfshijne edukimin e mesem e
universitar me ngritjen e kurseve diplomuese, kurseve te perfeksionimit
pasuniversitar ose shkollave te specializimit. Menaxhimi i rajonit turistik nuk
mund t’i lihet vullnetarizmit te mikrondermarrjeve, qe prodhon ne keto zona te
prapambetura rezultate zhgenjyese. Duhet te privilegjohet rritja e
profesionalizmit tek operatoret.
Ne rajone te tilla, eshte oferta ajo qe nxit e drejton kerkesen dhe operatoret
turistik kryesore mund te promovojne rryma vizituesish ne te tilla zona te
vonuara ekonomikisht, por te disponueshme ne planin e resurseve te peisazhit,
kulturore e historike, me kusht qe strukturat e ofertes te jene te pershtatshme e
te krahasueshme me nivele te mesme europiane.
52
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Eshte krejt i pamjaftueshem dhe niveli aktual i “kultures se pritjes”, jo vetem
mes operuesve te strukturave pritese, por edhe mes popullsise se qendrave te
brendshme, veçanerisht atyre qe mund te nxjerrin perfitime me te medha nga
nje shfrytezim me sistematik i resurseve lokale, efektive e te mundshme, nga
ana e vizitoreve qe vijne nga lokalitete e vende te tjera.
Kjo i detyrohet pjeserisht faktit qe te mirat ambjentale, monumentale, historike
e te natyrave te tjera prezente ne vend, shpesh nuk çmohen per vleren e tyre
nga vete popullsite lokale.
Bile, edhe tek femijet e shkollave lene per te deshiruar jo vetem njohja, por
edhe deshira per t’u informuar per komuna te tjera te rajonit apo ato periferike
kufizuese. Udhetimet e pakta e eskursionet ne lokalitetet prane, ne te shumten e
rasteve organizohen nga shkolla.
Nga kjo rrjedh rendesia e funksionimit qe shkolla mund te kete, si pol i
iniciativave kulturore, veçanerisht per te aktivizuar nje shkembim mes qendrave
te banuara te zones, permes udhetimeve te organizuara ne periudhen e mesimit;
me finalizim dyfish ne thellimin e njohjes se vendeve ku jetojne dhe ne shtimin
e aftesise per te vleresuar pozitivisht sherbimet qe resurset lokale jane ne
gjendje te na ofrojne.
53
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Disa aspekte shume domethenese janë:
se pari, procesi i eksodit nga sektori bujqesor si aktivitet kryesor eshte kryer
praktikisht, bile eshte e mundur qe sot te gjendet ne nje situate te kundert te
mungeses se ofertes lokale per aktivitet ne sektorin primar(jo vetem ne
prodhim te mirash materiale, por edhe transformim te tyre), njesoj siç ndodh ne
ndertim, industri nxjerrese e tregti.
Se dyti, aktiviteti bujqesor zhvillohet kryesisht nga ndermarrje bujqesore part-
time, d.m.th ndermarrje ku te ardhurat bujqesore shoqerohen nga disa te
ardhura ekstrabujqesore.
Se treti, ne komunat malore dallohen me shume ndermarrje bujqesore part-
time, per arsye te rendimenteve me te uleta te bujqesise malore dhe te
mekanizimit te dobet te zhvilluar deri tani per mbjelljet tipike te ketyre zonave,
gje qe sjell nje prodhimtari bujqesore me te ulet.
Prandaj, do te jene gjithnje e me teper sektoret ekstrabujqesore qe do te
percaktojne mundesine e ruajtjes se levizjeve mes vendeve rezidence e vendit te
punes, si dhe te percaktojne mbijetesen e aktiviteteve bujqesore ne mal.
Megjithate, rendesia e ketij sektori nuk mund te nenvleresohet per disa motive:
–vazhdimesia e ndermarrjeve bujqesore tregon nje element te rendesishem per
popullsine rezidente, qe ngadaleson shpopullimin e fikson prezencen e njeriut
ne vende qe normalisht do te ishin “perfundimisht te braktisura”
–edhe pse ne rol sekondar, aktivitetet bujqesore vazhdojne te perbejne suportin
e organizimit social, te sistemit te vlerave e te traditave malore
–prezenca e ndermarrjeve me familje rezidente tregon prezencen e prodhimit
edhe per autokonsum, qe se bashku me pronesine mbi banesen, perbejne
faktore qe ulin koston e jeteses dhe percaktojne menyren origjinale e specifike
54
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
ne te cilen komuniteti rezident ne mal po zhvillohet e integrohet ne nje sistem
bashkekohor jetese.
Prandaj, nderhyrja ne sektorin bujqesor nuk braktiset por rimendohet ne kushte
me koherente me situaten aktuale ekzistuese; te favorizohet mbajtja e
ndermarrjeve part-time behet keshtu nje faktor riekuilibri social e ekonomik per
malin.
55
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
IV. Impaktet e zhvillimit turistik ne jeten rurale ne rajon
-Impaktet fizike, social-ekonomike, kulturore e mjedisore
Turizmi si sistem kompleks qe eshte, duhet pare gjithnje ne kontekstin
territorial, ne te cilin vepron. Prandaj, nese huazohet nje sherbim turistik ne nje
territor te caktuar, ne pergjithesi perfitimi do te jete i jashtem.
Nëse duam të renditim disa elemente dobesie qe kushtezojne
konkurimin e sistemit ekonomik, atëherë bazohemi në:
• Nivele te uleta novatore te aktivitetit te sherbimeve
• Derivate te ineficiences se sherbimeve publike
• Probleme infrastrukturore
• Frike nga rreziqet e investimeve, veshtiresite financiare
• Informacioni i kufizuar sjell nje njohje te dobet te tregut
Harku alpin është quajtur që herët- mal i integrimit te vone
Kuadri lokal regjional eshte sot ai ne te cilin tashme zgjidhet pjesa me e madhe
e shkembimeve territoriale ose sektoriale mes kerkeses e ofertes se punes, ne
ndryshim nga levizjet nderrajonale apo jashte, qe karakterizonin periudhen e
meparshme.
Ky regjionalizim i zhvillimit ekonomik ka sjelle forma te ndryshme te integrimit
mes zonave malore dhe ekonomive rajonale, gje qe shpjegon heterogjenizimin e
levizjeve.
Eshte e nevojshme te analizohen disa nga format e integrimit te ndodhur mes
komuniteteve malore e ekonomise rajonale:
56
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
se pari, levizjet per motive punesimi brenda komuniteteve malore apo jashte, jo
vetem dalje siç konsiderohen zakonisht, por edhe hyrje; nje fakt i ri per t’u
nenvizuar si rezultat i varferimit demografik te ndodhur.
se dyti, mospeputhjet territoriale mes ofertes e kerkeses per pune, edhe ky nje
fakt shume i rendesishem per nga kualifikimi me i madh profesional i ofertes e i
kerkeses, qe e bejne me te ngurte funksionimin e tregut te punes ne kuader
territoresh te ngushta e me pak densitet popullsie.
Se fundi, do te konsiderohen shkurtimisht, forma te tjera te nje integrimi
ekonomik te mundshem, jo te lidhura me tregun e punes por me aktivitetet
ekonomike, si p.sh, perqendrimi prodhues e sherbimet per kohen e lire.
Keto forma te ndryshme te integrimit duhet te kuptohen si tregues te nje
pamjeje te re e premtuese ne evolucionin e tanishem te disekuilibreve
territoriale mes zonave malore e jo: zhvillimi ekonomik rajonal behet ne kete
menyre instrument per permiresimin e disekuilibreve.
Nuk behet fjale më të lexohet ekonomia malore si nje ekonomi e mbyllur
brenda kufijve te komunitetit, por si nje pjese funksionalisht e integruar apo
gati per t’u integruar ne ekonomine rajonale.
Me diversitetin kulturor e natyror, si aseti kryesor per turizem, promovohet
natyra e kultura si produkti kryesor i zones.
Ne këtë rast kërkohet-
Inkurajim nga shteti per sipermarrje ne komunitetin rural, per instalim te
ndermarrjeve turistike te vogla e te mesme ne zonen rurale.
Shtim i pjesemarrjes se komunitetit
Shperndarje e benefiteve socio-ekonomike ne komunitetet rurale.
57
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Strategjia konsiston: te rritet standarti i jeteses i popullsise rurale, ne kontekst te
zhvillimit te turizmit, e si promovim i ndermarrjes se komunitetit.
Eshte nje aktivitet kolektiv i ndermarre per rritjen e standarteve socio-
ekonomike, permiresim te ambjentit te tyre e per rrjedhoje, rritje te cilesise se
jetes.
Bazuar ne konceptin e te ndihmuarit te vetvehtes, ka disa aktivitete te
komunitetit rural ne sektorin turistik:
Akomodim(programe te shtepive pritese, kabinave malore,*shtrat e
mengjes/B&B*)
Pritje per servirje ushqimesh (dreka, darka, çaj...)
Prodhim e shitje artizanati
Full ose part-time punesim (guida, varkaxhi, sherbyes, kamariere, punetore te
pergjithshem…)
Punimi apo shitja e ushqimeve ose pijeve tipike.
Sherbime karpentiere (varka, mjete shetitese, …)
Shperndarje lendesh djegese (karburant, dru,…)
Dhenie me qera/shitje toke
Shumica e ketyre aktiviteteve bazohen ne ndermarrje individuale apo familjare,
por mund te aplikohen dhe si nje aktivitet ekonomik kolektiv i komunitetit. Kjo
i detyrohet faktit qe komuniteti rural perben ne vetvete nje “familje te madhe”.
58
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Ky lloj turizmi, në këtë mënyrë promovon në rajonet malore një tip të ri të
raporteve njeri-natyrë, duke zbuluar gjithnjë forma të reja të organizimit të
territorit. Inisiativa të tilla të zhvillimit është e nevojshme të inkurajohen edhe
nga shteti duke u motivuar me një legjislacion të plotë që i drejtohet rishërimit
të “zonave malore në krizë”. Në këtë kënd vështrim rajoni ynë alpin mund të
përfitojë në nismat e tij për zhvillim dhe nga një ligj i miratuar “Për zhvillimin e
zonave që kanë përparësi turizmin” ku përcaktohet si “veprimtari e stimuluar”
çdo nismë që ka për qëllim sigurimin e përfitimeve monetare nga akomodimi
turistik dhe aktivitetet e shërbimit që lidhen me të, duke respektuar një raport të
balancuar mes mjedisit e industrisë së turizmit; dhe “person i stimuluar” çdo
subjekt që merret me këtë veprimtari. Si veprimtari kryesore të stimuluara
rënditen ndërtimet, rikonstruksionet, përmirësimet si dhe proçesi i opëerimit të
hoteleve, moteleve, fshatrave dhe shtëpive të pushimit. Ndërsa lista e
veprimtarive të stimuluara ndihmëse është më e gjatë dhe përfshin aktivitete të
lidhura me të parat.
Pra, planet rregullatore të këtij rajoni malor mund të gjejnë mbështetje edhe në
subvencione shtetërore përveç financimeve lokale. Dihet se punimet rrugore e
ndërtimore kërkojnë mjete teknike që subjektet lokale nuk i zotërojnë. Këto
punime u besohen ndërmarrjeve të mëdha qytetare të cilat mund të perdorin
krah pune lokal për punë të rastit e jo të kualifikuar. Në këtë mënyrë, përveç
perspektivës së një zhvillimi turistik për popullsinë malore krijohen vende të
reja pune, jo vetëm në ndërtim por edhe si praktikues të shërbimeve turistike si
psh shërbyes të impianteve skiatore, kamarjerë, guzhinjerë, menaxhues të
bareve restoranteve apo tregjeve etj. Por ky aktivitet i ri do të ofronte dhe
avantazhe indirekte për komunat, pasi supozohet që një pjesë e mirë e të
ardhurave nga turistët qëndron në komunë nepërmjet shërbimeve publike e
private si dyqanet, qeratë, aktivitetet e vogla komerciale e artizanale etj.
59
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Interes kanë edhe pronarët e terreneve (pothuaj të gjithë malësorët janë të tillë),
të cilët kanë mundësi në të ardhmen të shesin pjesëza të tyre bujqësore, sipas
kërkesës që ushtron mbi qytetarët që duan të ndërtojnë shtëpi sekondare pranë
stacioneve skiatore, afërsia me këto stacione. Në planet e zhvillimit në nivel
rajonal turizmi e sidomos ai i dëborës, konsiderohet një nga aspektet mbi të
cilin mund të mbështetet rishërimi ekonomik i malit; por jo i vetmi, nëse kemi
parasysh integrimin logjik të aktiviteteve turistike me format më racionale e
konkuruese të agrikulturës.Nuk është mirë që stacionet e skive të mbizotërojnë
në tipet e tjera të shfrytëzimit të malit si vilegjatura familjare dhe praktikimi i
veprimtarive alpinistike.
Është e dukshme që turizmi luan një rol të rëndësishëm në krijimin e këtyre
sfidave dhe projektimin e përgjigjeve ndaj tyre. Alpet jane bërë shtëpia e mjaft
tipeve të ndryshme të turizmit, përfshirë këtu agriturizmin dhe turizmin e
orientuar në natyrë, por në të njëjtën kohë gjejmë atje dhe një industri të
turizmit masiv.
Megjithatë, karakteri i kesaj industrie masive ka ndryshuar në dekadat e fundit
me një spostim të produktit nga sezoni i verës në atë skiator të dimrit, i cili
mendohet të kthehet në një kërcënim potencial për ambjentin.
Disa nga kercenimet ambjentale reale apo potenciale të turizmit në rajonet
malore mund ti renditim si:
- Impakte të shumta në ekosisteme të tilla si shpyllëzime, humbje e
habitateve alpine, dhe erozione të truallit
- Shpenzime për transporte, si pasojë e zhurmave apo emetimit të gazeve
qoftë nga trafiku i rrugës, qoftë nga skiliftet apo mjete të tjera mekanike
të lëvizjes nëpër borë.
- Kërkesë e lartë për resurse ujore, veçanërisht për dëborë artificiale
60
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
- Kërkesat për energji të hoteleve,skilifteve etj, krijojnë probleme si në
krijimin ashtu dhe transferimin e energjisë në të tilla sisteme ekologjike
veçanërisht të ndjeshme.
- Trajtimi i mbeturinave është gjithashtu i vështirë në një ambjent kaq
fraxhil.
Mund të themi se impakti i sporteve dimrore është veçanërisht i rëndësishëm
në një analizë ambjentale të aktivitetit.
Turizmi i dimrit zakonisht konsiderohet më destruktiv se ai i verës për shkak të
zonave të gjëra me pista, një pjesë e të cilave përbën zona të zhveshura të
terrenit gjatë verës. Ndërsa turizmi i verës përmendet për dëme më të
lokalizuara,kryesisht pranë peisazheve ujore. Ndoshta fokusi kryesor i
shqetësimit lidhet me ndërtimin e disa pistave me pjerrësi të veçanta ku është
dashur prishja e vegjetacionit, gjë e cila kontribon në erozion. Mund të
përballemi dhe me shkaterrim të mbulesës pyjore për të krijuar pista, duke rritur
kështu rreziqet e orteqeve, rrëshqitjeve të baltrave apo erozionit të truallit.
Turizmi shpesh eshte konsideruar prodhues vendesh pune sezonal, te
perkohshem, pak te kualifikuar. Por permasat e kesaj cilesie punesimi duhen
pare nen driten e problemit te disekuilibreve territoriale.
Aktori i trete i perfshire ne turizem eshte popullsia lokale(i pari-turisti, i dyti-
fornitori i sherbimit turistik).
Deri me sot ajo eshte pare si faktor ambjental. Por ekziston mundesia qe
popullsia lokale te perfshihet ne menyre aktive ne procesin turistik. Nuk mund
te harrohet qe shpesh jane aspektet etnologjike e kulturore qe perbejne motivin
e terheqjes(atraksionit), ashtu si dhe prodhimi artizanal e lokal mund te nxite
kuriozitetin e vizitorit.
61
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Duhet të theksojmë se instalimi i të tilla aktiviteteve në rajonet malore ka dhe
dëmet e tij në ekuilibret e vjetra civile të banorit malsor, duke ju propuzuar atij
modele jetese të qytetarëve në pushim, të cilat do të ishin false nëse nuk
llogaritim faktin që koha e lirë është vetëm një aspekt i jetës. Nga ana tjetër,
ndërsa për qytetarët vërshimi i fundjavës drejt malit është vetëm një zgjedhje
mes mundësive të zbavitjes e rekreacionit, për malsorët turizmi i dëborës
përbën një formë tjetër të të qënit në shërbim të qytetit. Por , sido qoftë ky
turizëm përbën dhe një instrument të çmuar për të stabilizuar format e jetës
civile në ambjentin fizikisht të mënjanuar e kulturalisht të degraduar të maleve
tona.
Ardhjet masive ne nje territor ushtrojne nje presion te madh ne tregun e
punes(formal apo informal qofte). Per popullsine rurale kemi vende te reja
pune; ndersa influencat e fuqishme te jashtme shkaktojne nganjehere humbje te
identitetit lokal dhe te pjesmarrjes lokale ne kete aktivitet.
Zgjerimi i vendbanimeve con ne nje konkurrence te perdorimit te tokes,
kryesisht me bujqesine e hapesirave perreth, gje qe sjell migrime drejt qytetit.
Ky ekspansion aktiviteti e mbipopullim ne nje moment te caktuar mund te
sjelle konflikt interesash ne drejtim te furnizimit me uje midis turisteve,
nevojave te popullsise lokale, dhe bujqesise intensive.
Nga ana tjeter, dihet se zhvillimi turistik sjell nje shtrirje me te gjere te
infrastruktures rajonale; keshtu eshte e nevojshme te percaktohet nese kjo
shtrirje infrastrukture realizohet vetem per turizmin apo edhe per nje zhvillim
te pergjithshem ekonomik.
Por nje konflikt te dukshem interesash ne nje aktivitet te tille njerezor perben ai
me mjedisin natyror; kjo nepermjet perdorimit te tepruar te zonave rekreative
62
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
apo shtrirje e tepert e zonave hoteliere. Ne te tilla raste, ndotjet mund te
verifikohen ne ujra, plazhe, rajone rekreative etj, per shkak te kanalizimeve te
pamjaftueshme me apo hedhjeve te mbeturinave.
Keto jane disa nga rastet e disekulibreve natyrore qe mund te lindin nga
ushtrimi i nje aktiviteti ekonomik ne nje territor te caktuar nese nuk behet nje
planifikim preciz i perdorimit te tij ne drejtim te perfitimit nga ky aktivitet si
dhe nga ambenti natyror nepermjet ruajtjes dhe mbrojtjes se tij.
Nuk mund të lëmë pa përmendur dhe përfitimin ambiental. Ruajtja e
ambienteve të tilla nga një zhvillim intensiv turistik dhe nga ndërhyrjet pa kriter
përbën një domosdoshmëri kundrejt kësaj zone që eshte në të vërtetë një perlë
e peisazhit alpin. Turizmi i integruar në ekonominë tradicionale agro-pastorale
ofron të ardhura plotësuese për popullsinë lokale dhe bëhet realisht faktor i
zhvillimit rajonal e aktivitet prodhues i mjeteve financiare duke kënaqur nevojat
e rekreacionit të një tregu turistik gjithnjë e më të gjërë. Kontrolli i popullsisë
rezidente duhet të llogaritë në programin e zhvillimit qoftë nevojat lokale, qoftë
kërkesat gjithnjë e më të sofistikuara të turistit në mënyrë që të futë procese të
reja në ekonominë malore.
Në zhvillimet e reja, një problem gjithnjë prezent është ruajtja e ambientit
natyror. Fraxhiliteti i resurseve ambjentale paraqet dhe problemin më delikat në
raport mes turizmit e ambientit. Cdo ndërhyrje duhet bërë e mënduar me
qëllim që të mos çohet dëm elementi kryesor i interesit gjeografik turistik,
peisazhi. Në këtë drejtim, dilet në një alternim të vështirë nevojash; turisti
malor kërkon qetësi por pa u privuar nga komforti i tipit urban. Kështu,
egziston rreziku që të vazhdojmë të ndërtojmë qytete mes maleve, të cilat kur të
braktisen nga turistët e lodhur nga konfuzioni, do sjellin një situatë të
pashërueshme ambjentale.
63
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Duke nxjerre profilin e perdorimit shumefish te pyjeve e duke ndare
informacione qe kane te bejne me potencialin ekonomik, impaktin ambjetal e
social te turizmit e rekreacionit ne pyje, do t’i lejohet zoteruesve te pyjeve te
konsiderojne alternativat e perdorimit shumefish te tyre.
Kjo mund te kontribuoje ne objektivat sociale te komunutetit ne kater fusha:
Ekonomike: duke ruajtur pyjet sipas gjetjes se burimeve alternative te te
ardhurave me teper se nga prodhimi drusor. Turizmi e rekreacioni mund te
sjellin te ardhura nga taksat e hyrjes, parkingut, pjesemarrjes, qerate e pajimeve,
si dhe nga sherbimet e ndryshme.
Punesim e pjesemarrje: turizmi e rekreacioni dallohen per nje punesim
potencial te grave e te rinjve, tradicionalisht jo te prezantuar ne industrine e
pyjeve. Burime te reja te ardhurash inkurajojne sipermarrje brenda
komuniteteve rurale. Meqenese turizmi e rekreacioni jane me pak te ndjeshem
ndaj ndryshimit te çmimeve te kontrolluara nga jashte, zoteruesi pyjor eshte ne
gjendje te parashikoje te ardhurat e te llogarise veprimet e tij, duke qene me i
pergjegjshem ne krijimin e te ardhurave. Kjo sjell nje qendrueshmeri sociale te
qendruesve ketu.
Ambjent: futja e rekreacionit e turizmit ne menaxhimin e pyjeve i lejon
zotruesit e ketyre zonave te ruajne nje mbulese pyjore permanente,
biodiversitetin pyjor, te mbrojne speciet e rrezikuara, cilesine e ajrit e burimeve
ujore, te cilat jane thelbesore per cilesine ambjentale te fshatit. Hyrja e
vizitoreve ne pyll dote inkurajoje nje menaxhim me racional te te resurseve
pyjore nepermjet prerjeve selektive, diversifikimit te specieve, pastrimeve me te
rralluara.
64
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Sociale: Numri i rritur i vizitoreve ne zonen fshatare ka krijuar nje shtim te
presionit per hapsira te kohes se lire larg nga presionet ditore urbane. Pyjet
kane aftesi te thithin nje numer me te madh vizitoresh se nje zone fshatare.
65
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
-Menaxhimi i trashegimise rajonale alpine sipas vleresimit turistik dhe
ruajtjes se saj.
Një nga faktorët bazë të promovimit të një imazhi të tillë të përshtatshëm
turistik përbën dhe publiciteti që duhet ti bëhet zonës. Reklama ka një peshë të
konsiderueshme në shitjen e një produkti apo të një imazhi dhe forca e saj
konsiston në mënyrën e të ofruarit të produktit, mënyrat që përdor për të
bindur njerëzit për cilësinë e tij dhe më kryesorja, pse njerëzit duhet të zgjedhin
këtë produkt, ku qëndron e veçanta e tij ? Organizmat turistike të nevojshme
që të krijohen në rajon duhet të kenë parasysh në punën e tyre promovuese e
sensibilizuese pikërisht këto drejtime strategjike. Materialet reklamuese që këto
organizma do të nxjerrin si guida, depliant-e, albume, poster etj, përbëjnë një
mbështetje themelore në aktivitetin zhvillues të banorëve të zonës dhe një nga
premisat për sukses.
Oferta jonë turistike alpine vlen të ketë hapsirën e saj, megjithese paraqitet pak
e vonuar në ingranimin e aktivitetin e gjërë turistik që sot zhvillohet në botë;
por ndoshta këtu mund të qëndrojë dhe forca e saj.
Një nga shembujt që mund të analizojmë është zona e Kelmendit.
Kelmendi eshte nje krahine etnografike e Malesise se Madhe, ne qender te
Alpeve. Perfshihet ndermjet dy brigjeve te lumenjve te Cemit te Nikçit e Cemit
te Vuklit, por banoret e saj shtrihen dhe jashte ketyre caqeve.
Kjo komune perbehet nga fshatrat
Tamare-Kozhnje-Broje-Nikç-Vukel-Selce-Lepushe-Vermosh; me nje popullsi
prej 6500 banore , ku perfshihen 1860 familje. Ne keto zona ndodhen 44
vendbanime ose grupe te vogla shtepish.
66
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Nga ana arkitektonike, shtepite e Kelmendit grupohen ne banesa te vjetra te
gjysmes se dyte te shek.XIX dhe te fillimit te shek.XX, dhe banesat e reja, pak
prej te cilave kolektive, te ndertuara ne gjysmen shek.XX. Karakteri i tyre
eshte mjaft tipik, pergjithesisht jane me dy kate, me shkalle e ballkon te hapur
druri, qe sherben dhe si lidhje es kateve. Muret e tyre ndertohen te forta, me
gure te perpunuar, gelqere e çimento, me mbulese te erret derrase ose tjegulle
po gjithsesi material te rende, me dritare mesatare, dyer, dysheme e tavane
derrase. Shtepite kane tre ambjente kryesore- kuzhina, dhoma e gjumit dhe ajo
e miqve; ndarjet e tjera sherbejne per sherbime blegtorale etj.
Tipike jane dhe stanet te cilat perfaqsojne vendbanime verore dhe jane te
ndertuar me binare te trashe druri, me dyer e dritare te vogla.
Eshte mundesia t`i ofrohen vizitorit peisazhe shume variable brenda disa
dhjetra km. Zbritet menjehere nga lartesite me te medha te Alpeve ne
fundlugina e deri ne brigje lumejsh, gje qe te jep mundesine te arrish mjaft
shpejt deri ne brigjet e detit.
Se fundi, “bukurite antropologjike” te lidhura me zakonet e traditat e zones, te
perpunuara me kalimin e kohes kanë rëndësinë e vet.
Disa nga keto manifestime kane nje shije vecanerisht lokale, e disa marrin nje
fryme me te gjere.
Vlen per tu permendur ne vitet e fundit, shtimi i aktiviteteve me karakter
kulturor tradicional, kryesisht ne periudhen e veres, te favorizuara keto si nga
koha e pershtatshme ashtu dhe nga ardhja e emigranteve ne kete periudhe. Ne
kete kendveshtrim, akivitete te tilla jo vetem kane qellim argetues por edhe
takojne breza qe jetojne brenda e jashte kufirit. Nje nga me te njohurat e te tilla
takimeve eshte ‘‘Logu i Bjeshkeve’’.
67
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Ne te tilla evenimente turizmi familjar merr vlera te konsiderueshme. Duhen
llogaritur ketu dhe nje numer te ardhurish nga rajonet pranekufitare te Malit te
Zi dhe Kosoves. Nje rol percaktues ne kete drejtim ka luajtur hapja e nje pike
kufitare me Malin e Zi pikerisht prane fshatit Vermosh, gje qe e ka kthyer kete
rajon te larget ne nje zone lehtesisht te arritshme nga fqinjet matane kufinjve.
Nje pjese e mire e te tilla manifestimeve apo rievokimeve historike me vlere
lokale per vendet e banoret e atjeshem, nxisin edhe kuriozitetin e miqve ( te
ardhurve).
Eshte pikerisht nje pjese te ardhurish qe perben nje objektiv per organizatoret.
Kemi te bejme me nje pasuri kulturore qe ndryshon nga ajo historiko-artistike,
rinovohet vit pas viti, e aktivon cdohere pjesmarrjen e banoreve lokale, duke
mbajte gjalle traditat e lashta e duke i dhene nje dimension me te gjalle
shoqerive te kaluara.
Keto pasuri perfaqesojne lende te pare per turizmin.
Në zonën malore të Shqipërisë së Veriut – në Alpet e Shqipërisë, tani për tani
ka dy parqe kombëtare: Parku Kombëtar i Thethit (70 km larg nga Shkodra dhe
68
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
me një sipërfaqe prej 2630 ha) dhe Parku Kombëtar i Luginës së Valbonës (25-
30 km në veriperëndim të qytetit të Bajram Currit, me një sipërfaqe me rreth
8000 ha). Bjeshkët e Namuna janë një zonë e mirënjohur për larminë e saj të
madhe biologjike, kafshët dhe bimët e rralla, si dhe për majat e larta mbi 2000
m nga niveli i detit. Kjo zonë përfaqëson një rajon ndërkufitar shumë interesant
me një farë ‘identiteti të përbashkët’ meqenëse ai mban të njëjtin emër si në
Shqipëri, edhe në Kosovë, Malin e Zi dhe në Serbi (Shqip. Bjeshkët e Namuna.
Serbi/Mali i Zi Prokletija). Ky rajon ofron një mundësi të shkëlqyer për të
krijuar dhe zgjeruar më tej një ‘bashkësi mjedisore’ që përfshin disa vende.
Përveç ndikimit mbi zhvillimin ekonomik dhe sferat e mbrojtjes së mjedisit, një
bashkësi e tillë mund të jetë një mjet ndihmës për përmirësimin e bashkëpunimit
dhe lidhjeve mes fqinjëve kufitarë dhe synon të lehtësojë e të nxitë zhvillimin
ekonomik dhe veprimtaritë e qëndrueshme turistike.
Kjo nismë në dy vitet e fundit ka qenë tepër aktive duke organizuar një seri
takimesh me autoritetet vendore dhe qendrore, si dhe duke popullarizuar
ekosistemin e rajonit, potencialin e tij ekonomik dhe turistik.
Zona ne fjale ndodhet ne skajin ekstrem te zonave qe nga vendimi i qeverise
nr.88, date 01.03.1993 percaktohen si me perparesi ne zhvillimin e turizmit, ku
69
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
futeshin Velipoja-Bregu i liqenit te Shkodres nga Zogaj ne Koplik-Bregu i
liqenit te Fierzes- Valbona-Terbuni/Livadh-Boga/Thethi/Razma.
Keshtu qe, Kelmendi ne kendveshtrimin e nje zhvillimi turistik krijon nje
nderthurje te zonave te mesiperme.
Me qellim qe te mbrohen karakteristiket natyrore, historike, ambjentale te
territorit, eshte hedhur idea e nje Parku te mbrojtur, ku bejne pjese territore
alpine te Bjeshkeve te Namuna ne te dy anet e kufirit, i quajtur ‘‘Parku i Paqes’’.
Parku permban pjese te territorit te komunes Kelmend me fshatrat qe i
perkasin.
Projekti i “Parkut Ballkanik tëPaqes” ka filuar aktivitezin që në vitn 2004 dhe
synon të lehësojë rijimin një parku nderkufitar, ndershtetëror, në zonat malore
fqinje të Kosovës (Peja dhe gryka e Rugovës), Malit të Zi (zona e Plavës) dhe
Shqipëria e Veriut( zona e Thethit e Vemoshit), duke nxitur zhvillimin
ekonomik dhe veprimtaritë e qëndrueshme turistike.
70
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Zona e Kelmendit mund te klasifikohet park natyror rajonal me interes si
vendas dhe te huaj, ne te cilin perfshihen zona toksore, lumore, zona
homogjene e pyjeve e kullotave, peisazhi, tradita kulturore e popullsise lokale.
Keshtu, nje element i pare dobesie eshte mirembajtja e trashegimise tone
artistiko-historiko-kulturore. Jetojme me iluzionin se ajo qe kemi do te rezistoje
e paprekur gjate koheve.
Nese historia na ka dhene nje dokumentim te tille, historia duhet të na e ruaje.
Por ky eshte nje mirazh, perderisa koha ecen, ajri oksidon, ndotja gerryen,
njeriu konsumon e shkaterron.
Nje element i dyte dobesie perbehet nga informacioni. Megjithe zhvillimin e
mundesive te komunikimit megjithe nje lloj evolucioni teknologjik te cilit
turizmi po i pershtatet, qarkullimi i informacionit mbeshtetet me teper tek
kalimi i tij nga nje person tek tjetri sesa nga mediat e pergjithshme apo specifike
te nje perhapje te gjere.
Nje nivel i trete dobesie jepet nga shumefishimi i operatoreve qe punojne ne
turizem e per turizem, te cilet mjaft shpesh nuk punojne te koordinuar
(nganjehere edhe ne kontrast). Koordinimi eshte i nevojshem per te
perqendruar impenjimin e energjise e resurseve, qofte publike apo private,
qofshin keto qendrore apo lokale.
Ka pastaj dhe motivime te karakterit gjeografik qe kufizojne apo e bejne te
veshtire nje veprim koordinimi.
Thame me siper dicka mbi pasurine qe i dedikohej diversitetit te peisazheve,
por struktura e ketij territori, ne te njejten kohe behet edhe element fraxhiliteti.
Zona me te larta perfaqsojne pamje tipike te nje shpopullimi te fuqishem
kundrejt nje pjese lugine apo breglumi me te zhvilluar. Kjo eshte rrjedhoje e
71
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
ndertimit te territorit dhe nuk ka si te mos kete pasoja edhe nga pikpamja
turistike.
Nese keto jane aspekte qe kerkojne zgjidhje, nuk mund te harrojme se ka dhe
disa aspekte ne zhvillim qe na bejne te shpresojme.
Hapja e qendrave te reja muzeale, ristrukturimi i disave ekzistuese, zgjatja e
orareve te hapjes se muzeve apo zonave arkeologjike, forcimi i sherbimeve
shitese per vizitoret( restorant, vizita te shoqeruara, librari e dyqane te lidhura
me muzete), prenotimi i vizitave, biletat e grupeve, permiresimi professional i
operatoreve kulturor, jane te gjitha pika force per te permiresuar pergjegjesine
operative e menaxhuese te nje pjese te trashegimise kulturore.
Duket sikur turizmi eshte nje sektor ekonomik qe “terheq”, prandaj nuk kerkon
nderhyrje te vecanta e stimuluese, ai “ecen” vete e si i tille nuk eshte e
nevojshme te ndryshoje instrumente, objektiva, valorizime.
Por, konkurrenca nderkombetare godet. Drejtime te reja turistike(Lindja e Ev.,
e Botes) tentojne te prekin supremacine e vendeve turistike tradicionale dhe
kercenimi behet gjithnje e me i pranishem. Edhe ne panoramen europiane, ku
dikur ndaheshin lehte flukset turistike, sot ka filluar te ndihet konkurrenca mes
vete partnerëve komunitarë. Kesaj i shtohet jo vetem konkurrenca “nga jashte”
por edhe ajo e kerkeses kombetare qe orientohet gjithnje e me teper jashte.
Sensacion tjeter preokupues eshte qe po gjendemi perballe nje sektori qe po
ecen drejt maturimit, gje qe implikon nje plakje(vjeterim) te ofertes.
Nese ajo qe ofrohet tenton te jete gjithnje e njejte, fillimisht kjo mund te jape
nje sensacion sigurie, por pas njefare periudhe krijon monotoni e
disafeksion(mospelqim).
72
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Cilesia eshte nje instrument i rendesishem marketingu e promocioni te imazhit
te vet(zones),edhe sepse cilesia presupozon
-) besueshmeri te klienteles e ulje te shpenzimeve reklamuese
-) permiresim te pozicionimit te vet ne treg, e per rrjedhoje permiresim te
faktoreve te konkurrimit, gje qe perkthehet –nje rendiment me i madh i
investimeve.
-) detyron te punojne te gjithe bashke(operatore publike e private, ashtu si dhe
komuniteti lokal).
Nga cilesia e nje stacioni turistik nxjerrin perfitime edhe rezidentet(permiresim i
standarteve te cilesise se jetes).
-) cilesia e zones garanton zhvillimin e gjithe aktiviteteve ekonomike ne zone.
Sot del e nevojshme te ndryshohet raporti mes ruajtjes se resursit dhe turizmit,
ne sensin qe ruajtja(ambjentale) eshte nje process qe, aty ku ekziston, ndjek
turizmin, sepse ne nje kendveshtrim perspektiv eshte ky kushti i nevojshem per
zhvillim turistik.
Ruajtja perfaqeson mohimin (heqja dore) e konsumit, ndersa turizmi eshte nje
akt konsumi. Ne menyre qe te mos verifikohet nje konflikt mes perdorimit te
resursit e ruajtjes se tij, shfrytezimi duhet te zbatohet ne nje proces te shtrire
planifikimi, qe perfshin aktore te ndryshem ne disa nivele: shoqerine locale,
institucionet urbanistike, educative, sanitare, operatoret turistike dhe entet e
parashikuara per ruajtjen. Vetem kooperimi dhe koherenca ne pune e ketyre
subjekteve lejon te organizohet nje model vizitues te qendrueshem.
Ajo qe ne shohim (asistojme) sot eshte shume larg ketij procesi. Shfrytezimi
per qellime turistike i resurseve dhe promovimi i tyre, lene menjane (nuk marrin
parasysh) ruajtjen, nganjehere nga mungesa e fondeve te pershtatshme apo
aftesive menaxhuese, por me shpesh per mungese koordinimi e harmonizimi
73
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
mes niveleve te ndryshme te planifikimit territorial, nje dimension i te cilit eshte
dhe ai turistik.
Ceshtja eshte si te ruajme vleren, sa ate ekonomike aq edhe ate te permbajtjes
kulturore te resursit, veshtiresisht e matshme ne para, edhe pse esenciale per
atraksionin e saj per qellime turistike.
Per te prodhuar nje politike ruajtjeje, duhet te kihen parasysh disa nevoja
(eksigjenca):
mbrojtja e resurseve nga erozioni, nga shkaterrimi, nga demtimet e ndryshimet
e provokuara nga veprimi njerzor, nepermjet kontrollit e kufizimit te ardhjes se
vizitoreve te shumte.
Ruajtja e impiantit origjinal te struktures nepermjet mirembajtjes se perditshme
dhe restaurimit e rekuperimit.
Ruajtja e karakterit e domethenies historike origjinale nepermjet ndalimit apo
kufizimit te aktivitetit jo koherent me kete ne zonen perreth.
Ruajtja e një resursi turistik, gjithnjë lidhet me kapacitetin mbajtës të tij.
Kapaciteti mbajtes, i percaktuar si numri maksimal i personave qe mund te
hyjne ne nje zone per njesi kohe, duhet te percaktohet duke marre parasysh
koheqendrimin mesatar te vizitorit. Pra, dy gjera duhet te identifikohen: fluksi
dhe qendrimi. Keto nuk lidhen thjesht me dimensionin fizik te zones, por dhe
me karakteristikat historike dhe interesin qe zona ngjall.
Eshte e rendesishme pra, te percaktohet modeli i ardhjes se vizites, duke
llogaritur kerkesen e shprehur nga cdo kategori e vecante vizituesi (tipi “marr e
ik”, i apasionuari i kultures, eksperti, kerkuesi shkencor), ne menyre qe te
ofrohet nje produkt sa me i afert me aspiratat e secilit.
74
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Keshtu, mund te programohen itinerare e qendrime te ndryshme sipas
segmenteve te ndryshem te vizitoreve.
E gjithe kjo ka te beje me nje numer maksimal vizituesish te pershtatshem me
karakteristikat e zones, por nuk mund te harrojme se ekziston edhe nje numer
minimal qe nuk preokupon ekologjine e zones, por ekonomine e saj, po.
Pra, duhet llogaritur nje lloj perfitimi nga resursi dhe nje qendrueshmeri
ekonomike jetegjate qe te jete ne pershtatje me menaxhimin e programimin e
ruajtjes(konservimit).
Mes shpenzimeve te menaxhimit duhen llogaritur si ato qe lidhen me sigurine e
vizitoreve (percaktimi i zonave me rrezik fizik, shenjat rrugore, moshyrja ne
vende te rrezikshme, mbrojtja me sisteme alarmi apo kamera me qark te
mbyllur, asikuracione shendetsore), ashtu edhe ata qe lidhen me infrastruktura
te ndryshme sherbimesh (catering, banjo, pastrim, asistence mjeksore,
parkinge). Te gjithe keto sherbime duhet te jene ne pershtatje me ruajtjen e
permbajtjes historiko-kulturore te zones dhe te ambjentit qe e permban.
Shekuj te aktivitetit njerezor kane ndryshuar mbulesen natyrore te tokes por
kane krijuar dhe peisazhe e habitate qe rezultojne mjaft te ndryshme nga
origjinalet. Ky varietet ambjentesh pervecse nxit nje interes te madh ekologjik,
terheq vizitore por eshte dhe nje resurs marramendes per turizmin.
Shume nga zonat e mbrojtura (PA-protected areas) i perkasin te tilla rajoneve
natyrore tipike ne llojin e vet, por qe te kercenuara nga degradimi jane ligjeruar
si ambjentalisht te mbrojtura. Ne te shumten e rasteve ato jane pak te
populluara dhe ekonomikisht te dobeta, keshtu qe rezultojne me pak te
favorizuara ne mundesite e zhvillimit se rajonet prane qendrave te medha.
Atehere, objektivi i zhvillimit qendron ne krijimin dhe mbeshtetjen e
strukturave fitimprurese per rajonin. Konservimi ambjental duhet te jete
75
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
prioriteti baze ne zonat e mbrojtura. Nje mundesi eshte qe e ardhmja te lidhe
ne te tille rajone nje mardhenie te ngushte pune mes sektorit turistik dhe atij
ambjentalist.
-Ekonomia rajonale mund te kete stimuj te rinj zhvillimi nga nje turizem
ekologjikisht i pershtatshem si dhe nga prodhimi e shitja direkt e produkteve
natyrore lokale,
-nga ana tjeter, me trainimin e rezidenteve rajonale si guida te natyres e
peisazheve krijohen mundesi te reja punesimi dhe burime te ardhurash per keto
rezidente.
Turizmi eshte bere nje nga industrite kryesore botrore dhe nje faktor i
rendesishem ekonomik ne shume vende ne zhvillim Por, nga ana tjeter, jane
dokumentuar dhe impakte negative ne ambjent dhe popullsite locale te
shkaktuara nga mungesa e kujdesit apo zhvillimi turistik i pakoordinuar.
Me qellim qe te shmangen te tilla probleme dhe te rriten perfitimet potenciale
te turizmit, vitet e fundit ka zene vend koncepti –turizem i qendrueshem-. Ky
turizem presupozon gjithe format e zhvillimit turistik, menaxhimit e
aktiviteteve, te cilat ruajne integritetin natyror, social e ekonomik dhe gjendjen e
resurseve natyrore, ndertimore e kulturore ne vazhdimesi.
Aktiviteti turistik eshte evidentuar tashme si nje shenjester e rendesishme per
parimet e zhvillimit te qendrueshem.
Zonat e mbrojtura jane destinacione te rendesishme per tregun ne rritje te turizmit
te bazuar ne natyre. Kjo paraqet njeheresh nje kercenim potencial por dhe nje
mundesi per ruajtjen e biodiversitetit te zones. Megjithate, nese planifikohet e
menaxhohet mire, impakti negativ mjedisor dhe impakte te tjera te turizmit,
efektivisht mund te minimizohen. Ne fakt, mund te parashikohen perfitime te
qenesishme si per operuesit e ruajtjes se mjedisit ashtu dhe per popullsine
76
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
lokale qe jeton ne dhe perreth zones se mbrojtur. Per pasoje, ky lloj turizmi duhet
te konsiderohet si nje forme e rendesishme e perdorimit te qendrueshem te
resurseve ne zona natyrore apo rurale.
Ruajtja ambientale perben nje arsye ekzistence per zonat e mbrojtura, keshtu qe
aktiviteti me i pershtatshem ne kuadrin e nje sfide zhvillimi eshte nje turizem i
qendrueshem, aktivitet qe synon ruajtjen per nje kohe te gjate te vlerave
ambjentale. Nese nje gje e tille nuk arrihet, koncepti i turizmit te qendrueshem
nuk ka kuptim.
Nga ky aktivitet perfitojne jo vetem zonat e mbrojtura por dhe komunitetet lokale,
sektori turistik dhe vete turistet.
Mbarevajtja e aktivitetit turistik te qendrueshem dallohet ne permbushjen e tre
objektivave kryesore te tij ne zonat e mbrojtura.
Objektivat ambjentale synojne
Konservim afatgjate te ambientit
Njohje e mire dhe ndergjegjesim mbi mbrojtjen ambjentale mes popullsise
lokale dhe vizitoreve. .
Objektivat sociale perfshijne
Vizitore te kenaqur nga te shijuarit e ofertes ambjentale
Rritje te standartit te jeteses per popullsine lokale si dhe aftesive te tyre ne
fushen e sherbimeve
Promovim i turizmit te qendrueshem kudo ne zonen e mbrojtur, duke demostruar
alternativat e turizmit masiv e atij “pakete”.
Berja e turizmit te qendrueshem pjese e kultures lokale e me tej nacionale.
Cdo sector shoqeror ndergjegjesohet se ka shansin te shijoje nje zone te mbrojtur.
77
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Dhe objektivat ekonomike kerkojne te arrijne
Rritje te ekonomive lokale e me gjere nacionale
Perparesi per bizneset lokale dhe shtim te mundesive per punesim te
rezidenteve.
Gjenerim i te ardhurave gjithnje ne rritje per te mbajtur te paprekura zonat e
mbrojtura.
Celesi i zhvillimit te nje turizmi te qendrueshem ne zonat e mbrojtura eshte
pergatitja e nje plan-veprimi konkret, i cili arrihet sipas konsultimit te te gjithe
aktoreve, bashkeveprimi i te cileve eshte i domosdoshem per implementimin
me sukses te planit. Grupi perfshin mbrojtesit e natyres, administruesit rajonale,
popullsine lokale dhe operatoret turistike.
Nje stad te rendesishem ne kete proces zhvillimi perben perpilimi i nje lloj
inventari te tipareve natyrore e kulturore te zones dhe i perdorimit turistik te
ketij potenciali, duke analizuar informacionin e mbledhur.
Idealisht, ky inventar mund te permbaje
Aspekte natyrore e kulturore te zones dhe kushtet e tyre ne varesi te nivelit
aktual te vizitoreve.
Organizmat turistike qe operojne aty dhe strukturat ekzistuese, aktivitetet,
lehtesirat e sherbimeve dhe perdorimi turistik i tyre, sjelljet e vizitoreve dhe
aspetativat e tyre ne zonen e mbrojtur e periferine e saj.
Nje tjeter aspekt mund te perbejne te dhenat mbi numrin e vizitoreve,
shperndarjen, kohen dhe llojet e vizitave, si dhe tendencat e turizmit ne te tilla
rajone.
Pervec mbledhjes se te dhenave eshte i nevojshem dhe nje vleresim i potencialit
turistik te zones se mbrojtur e periferive te saj.
78
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Per te percaktuar veshtiresite e zhvillimit ne te tilla zona duhet njohur
legjislacioni, zonat vecanerisht te ndjeshme, apo problemet ekzistuese nga
perdorimi turistik.
Ne kete grumbullim te dhenash vihen ne dukje dhe disa mundesi te zhvillimit
turistik me perdorimin e aftesive te vecanta lokale te rezidenteve.
Nje zone e mbrojtur vleresohet sipas atraktivitetit te vet dhe te zones perreth, nese
ka aspekte spektakolare natyrore ose specie te vecanta te botes se eger, mundesi
rekreative shtese, sa lehtesi arritje ka atje, standartet aktuale te lehtesirave
turistike, dhe nese mund te lidhet me hapsira te tjera me interes si pjese e nje
cirkuiti turistik.
Mbi gjithe informacionin e mbledhur duhet te identifikohen vlerat dhe imazhi i
zones se mbrojtur mbi te cilin te bazohet idea e turizmit te qendrueshem.
Publiciteti mbi nje park natyror apo kombetar duhet te sjelle nje imazh qe
reflekton vlerat e verteta te kesaj zone.
Zonat e mbrojtura perfaqesojne ambjente te ndjeshme prandaj dhe
aktivitetet atje jane te qeta, me nje impakt te ulet dhe gjithnje ne ekuiliber me
natyren. Cdo aktivitet njerezor eshte i kontrolluar. Edhe standartet e lehtesirave
apo sherbimeve turistike jane ne sintoni me karakterin e zones. Kjo do te thote
se shume nga strukturat apo infrastrukturat qe lidhen me turizmin masiv nuk
mund te jene kompatibel me pamjet e bukura, natyren e qete apo paqen e
qetesine e zones se mbrojtur.
Lidhur ngushte me kete fakt, plan zhvillimi ne zonat e mbrojtura vlereson dhe
kapacitetin mbajtes te pjeseve te ndryshme te zones dhe vendos standartet
mjedisore qe duhen respektuar. Kapaciteti mbajtes perfaqson nivelin e
perdorimit te nje zone nga vizitoret duke permbushur kerkesat e tyre plotesisht,
79
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
por pa demtime te perhershme ne resurset natyrore te saj. Ky kapacitet ne
zonat e nje turizmi te qendrueshem, vleresohet ne tre aspekte
Kapaciteti mbajtes ambjental- perfaqeson shkallen net e cilen nje ekosistem, habitat
apo peisazh mund te mireprese impakte te ndryshme te turizmit dhe
infrastrukturen perkatese shoqeruese, pa shkaktuar deme prej saj ose pa
humbur “sensin e zones”
Kapaciteti mbajtes social e kulturor – eshte niveli pertej te cilit zhvillimet turistike e
numri i vizitoreve ne menyre te kundert ndikojne ne komunitetet lokale dhe
menyrat e tyre te jeteses.
Kapaciteti mbajtes psikologjik – eshte niveli pertej te cilit cilesite baze qe njerezit
kerkojne ne zonat e mbrojtura (si paqe e qetesi, pak popullim, pak shenja te
zhvillimeve njerzore) mund te demtohen nga ky zhvillim turistik.
Autoriteti menaxhues i zonave te mbrojtura i ka burimet (personel, financiare,
informacion etj.) te administroje limitet e kapacitetit mbajtes, ai kontrollon
hyrjet ne zone.
Bumi i madh turistik ne rang boteror ka rrite ndjeshem numrin e turisteve e
vizitoreve ne zonat e mbrojtura te cilat mund te perfshijne parqe natyrore apo
kombetare , rezervate natyrore etj. Qellimi kryesor i administruesve te ketyre
zonave eshte kujdesi qe perdorimi i tyre per rekreacion te jete ambjentalisht i
pershtatshem. Pjese e kesaj eshte sigurimi i mundesive te udhetimit sa me
miqesore me ambjentin dhe realizimi i levizjeve eksploruese ne ambjent sipas
ecjeve me kembe, biciklete, me kale si dhe disa opsione te levizjes me uje.
Meqe interesi per natyren dhe ruajtjen e specieve jane pjese e turizmit te
qendrueshem, lehtesirat e sherbimet per vizitoret perqendrohen ne hapsire dhe
lidhen funksionalisht me sistemin e transportit te komunitetit.
80
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Mund te themi se mbrojtja e ambjentit perben nje nga vlerat e zhvillimit net e
tilla zona. Hapesirat e percaktuara si rezervate natyrore apo zona te mbrojtjes se
peisazhit jane rajone mjaft te pershtatshme per nje rekreacion ekologjikisht te
qendrueshem. Ketu, objektivat e ruajtjes ambjentale kombinohen me praktika
te perdorimit ambjentalist te terrenit dhe te zhvillimit ekonomik ne nje menyre
shembullore. Kjo krijon dhe premisat e perdorimit rekreativ te natyres, e cila
nga ana e saj ndihmon te siguroje ekzistencen e popullsise lokale dhe forcimin e
identitetit lokal.
Prandaj, mund te themi se parqet e rezervatet natyrore apo zonat e mbrojtjes
se peisazhit ekzistojne si kategori te pavarura te mbrojtjes. Ne keto hapsira
mbrojtja e habitatit dhe e specieve eshte prioritet.
Ne zonat e mbrojtura esenciale eshte ruajtja e mbrojtja e peisazhit, restaurimi i
ekuilibrave natyrore dhe kapaciteteve mbajtes kur ato prishen, ndersa lejohet
dhe rekreacioni. Kurse aktiviteti bujqesor, pyjor dhe peshkimi lejohen gjithnje
ne perputhje me rregullat e ekuilibrit.
Nje strategji e tille mund të ndiqet duke patur parasysh dhe parimet kryesoretë
këtij tip turizmi, të vendosura në rang ndërkombtar e të shprehura në:
Karta Europiane per Turizmin e qendrueshem ne zonat e mbrojtura; 12 parime
1. Te njihen zonat e mbrojtura si pjese themelore e trashegimise sone natyrore, e cila duhet te mbrohet (pervecse shijohet) per gjeneratat e tashme dhe te ardhme.
2. Te zhvillohet e menaxhohet turizmi ne zonat e mbrojtura ne nje menyre te qendrueshme, duke marre ne konsiderate nevojat ambjentale, rezidentet lokale, bizneset lokale dhe vizitoret.
3. Te perfshihen gjithe ato qe jane te implikuar direkt ne turizem, ne zhvillimin e menaxhimin e tij ne dhe perreth zones se mbrojtur.
4. Te pergatitet dhe implementohet nje strategji e turizmit te qendrueshemdhe nje plan veprim per zonat e mbrojtura.
5. Tu prezantohet gjithe vizitoreve nje experience e cilesise se larte, duke respektuar cdo aspekt te vizites se tyre.
81
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
6. Te imkurajohen produkte specifike te turzmit te cilat nxitin te zbuluarit dhe te kuptuarit e zones.
7. Tu komunikohen me efektivitet vizitoreve cilesite e vecanta te zones. 8. Te rriten njohurite per zonat e mbrojtura dhe per problemet e qendrueshmerise tek ato
qe jane perfshire ne turizem. 9. Te sigurohesh se turizmi mbeshtet dhe nuk redukton cilesine e jetes se rezidenteve
lokale. 10. Te mbrohet dhe te permiresohet trashegimia natyrore e kulturore e zones, per dhe
nepermjet turizmit. 11. Te rriten perfitimet nga turizmi per ekonomine lokale. 12. Te monitorohen dhe influencohen flukset e vizitoreve per te reduktuar impaktin
negativ.
Ne varesi nga tipi i zones , aktivitetet turistike te zgjedhura mund te jene
kompatibel ose jo me rajonin e mbrojtur. Nga kjo zgjedhje varet suksesi i
metejshem i ketij aktiviteti.
Aktiviteti turistik qe eshte i pershtatshem me zonat e mbrojtura duhet
se pari, te bazohet ne karakterin e vecante te zones se mbrojtur. Nisur nga kjo
premise renditim
turizmin e bazuar ne vleresimin e natyres,sic eshte studimi, fotografimi,
pikturimi i natyres apo peisazhit, aktivitete te tilla si ecje malore, ngjitje,
speleologji, zhytje, ski shetites, ecje me biciklete apo kanoe, ku fillimisht
shijohet zbulimi i kesaj natyre, e me pas shijohet dhe sporti.
turizmin kulturor e edukues qe njeh zonen ne fjale e rrethinat e saj, nepermjet
vizitave shkollore me qellim natyror apo kulturor, kampinget ne natyre, mesimit
te artizanatit lokal.
aktivitete te qeta, grupesh te vogla te cilat ruajne qetesine e zones dhe cilesite e
natyres se eger
se dyti, te mos shkaktoje deme, shqetsime apo ndotje te zones. Per kete
zgjedhja turistike duhet te jete e afte te ruaje standartet e cilesite ambjentale,
bazuar ne kapacitetet mbajtese.
82
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Ne vazhdim te idese se pershtatshmerise mund te renditim dhe disa aktivitete
turistike qe ne pergjithesi nuk pershtaten me zonat e mbrojtura prandaj dhe
nuk jane te keshillueshme te zbatohen, si
Sherbime e lehtesira te nje shkalle te larte, shoqeruese te nje turizmi te
organizuar apo masiv(hotele te medha, komplekse per shopping, fshatra
pushimesh etj)
Aktivitete te zhurshme qe lidhen me nje nr te madh njerezish ne te njejtin vend
e kohe, ose qe ne menyre te perseritur shqetesojne boten e eger
Struktura e sherbime sportive te nivelit te larte apo evenimentet perkatese(p.sh
infrastrukture e akomodim per ski sportive dhe ngjarje konkuruese si
Olimpiada Dimerore)
Aktivitete rekreative te motorizuara(ski ujore, gara me varka, deltaplane etj.)
Administratoret e zonave te mbrojtura mund te percaktojne konceptet e tyre te
zhvillimit duke hedhur idete mbi zhvillimin e trafikut, modele te turizmit,
levizjet brenda parkut apo rezervatit natyror, sistemin e guidave, qendrat e
informimit ne zonen e mbrojtur, muzete mjedisore etj.
Per te pase nje ide me te qarte mbi organizimin turistik ne mbrojtje te peisazhit
dhe ne favor te jetegjatesise se nje ambjenti tipik e original mund te sjellim
shembullin e ishujve Seychelles (115 ishuj), mjaft te njohura per eficencen e
turizmit, ku:
eshte e ndaluar shitja e tokave per te huajt, kampingu apo ecjet me motocikleta
gjysma e terrenit eshte ndertuar si park kombetar
3 ishuj jane mbajtur si azile zogjsh dhe vizitat jane te racionuara
ne tre ishujt kryesore eshte vene tavan per numrin e shtreterve,
hotelet nuk ndertohen me te larta se nje dru palme,
sportet ujore te motorizuara jane kufiyuar vetem ne disa plazhe,
83
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
inkurajohen vizitoret te udhetojne vetem me bicikleta apo mjete tjera jo te
motorizuara.
Persa i perket edukimit mjedisor te rezidenteve apo te ardhurve, kufijte
ekologjike duhet te adresohen me kujdes meqe demet e pakthyeshme ne
hapsiren e jeteses nuk dallohen menjehere e nuk kane efekt imediat.
Qendrat natyrore me kalimin e kohes fillojne te permbushin dhe funksione
sociale e ekonomike. Duke ofruar dhe qendrime mbi 24-oreshe, prodhime
rajonale per shitja si dhe sherbime, nje qender informimi, e domosdoshme per
nje zone te tille, mund te krijoje dhe vende pune per rajonin, dhe pas nje
perdorimi afatgjate mund te kete dhe taksen e vet financiare. Trainimi e
vendosja e guidave natyrore eshte hapi i pare ne kete drejtim.
Ofertat e administratoreve zonale se bashku me partnere te tjere(turizmi,
organizatat e ruajtjes ambjentale) perfshijne eskursione te guiduara, prezantime
e diskutime, eksperienca natyrore apo diskutime praktike ambjentale.
Duke konkluduar mund te themi se zhvillimi turistik per zonat e mbrojtura
perfaqeson nje drejtim bindes zhvillimi dhe, meqe mjedisi eshte lenda e tij e
pare, edhe ndihme per mbrojtjen e koservimin ambjental. Avantazhet e
veprimit te turizmit te qendrueshem ne zonat e mbrojtura mund ti dallojme
ne drejtim te konservimit te ketyre zonave
ndergjegjesim me i madh publik i zones ne drejtim te ambjentit
ruajtje e tipareve natyrore e kulturore nepermjet projekteve te restaurimit e
ndihmes direkte praktike
financim shtese nga sektori turistik e nga turistet
ne drejtim te sektorit turistik
mbeshtetje e bisneseve e punesimit
84
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
zhvillim i produkteve te reja cilesore te bazuara ne natyre e kulture me nje te
ardhme afatgjate
reduktim i kostove te zhvillimit nepermjet bashkepunimit me zonen e mbrojtur
rritje e imazhit te kompanise turistike aktive
terheqje e klienteve qe nxiten nga pushimet ambjentale
ne shoqerine lokale
rritje te te ardhurave dhe standarteve te jeteses
rivitalizim i kultures lokale, artizanatit tradicional e zakoneve
mbeshtetje per infrastrukturen rurale
rritje ekonomike
promovim i harmonise mes njerezve nga zona te ndryshme.
85
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
V. Turizmi i orientuar- objektiv i politikave te zhvillimit ne rajon
- Forma te vecanta te planifikimit turistik
Ekziston nje kuader botror brenda te cilit vepron nje sistem turistik nacional.
Ne kete kendveshtrim, duhet qartesuar idea se si mund te pozicionohet turizmi
yne ketu, c’ mangesi duhet te marrim parasysh e c’ dobesi mund te korrigjojme.
Turizmi europian po shkon drejt, ose ka kapur, stadin e maturimit dhe duket se
po e perballon jo mire konkurencen e vendeve te reja turistike te Lindjes apo te
Lindjes se Larget.
Turizmi paraqet nje sektor ekonomik me potencial te larte te vleres se shtuar, i
karakterizuar nga nje kerkese me tendence rritjeje.
Rritja e te ardhurave, e fuqise blerese ne shtresa me te gjera te popullsise,
progresi kulturor, zhvillimi i sistemit te transporteve, permiresimi i strukturave
pritese e atyre organizative e bejne sektorin turistik gjithnje e me strategjik.
Ne kete kendveshtrim,problemi i specializimit merr nje rendesi te veçante.
Eshte segmentimi i kerkeses qe shpjegon kete specializim, dhe territori luan ne
kete sens, nje rol themelor. Fenomeni turistik eshte pazgjidhshmerisht i lidhur
me vendin(zonen).
Dikur, sipas nje kerkese tip, pushimet perbenin nje mundesi familjare per te
qendruar se bashku, per nje numer ditesh, ne nje vend vilegjiature(verimi).
Shoqeria e sotme ka ndryshuar rrenjesisht, perderisa kane ndryshuar dukshem
elementet e referimit.
86
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Deshira per te bere eksperienca te ndryshme sjell fraksionimin e pushimeve ne
disa periudha, me te shkurtra, te shperndara ne harkun e vitit. Degjohen
gjithnje e me shume prezencat jashte shtetit.
Turizmi eshte perhapur ne te gjitha moshat, ne forma te ndryshme nga
pushimet familjare.
E gjithe kjo le te kuptohet se nuk ka vetem nje tip turizmi, por shume
manifestime te ndryshme, disa prej te cilave mjaft te identifikuara e specifike, te
tjera me te sfumuara e te mbivendosura ne te tjera aktivitete.
Kategorite e meposhtme jane nje repertor formash turistike te cilat mund te
identifikohen. Por evolimi i zakoneve e tendencave eshte shume i shpejte, aq sa
ne nje te ardhme mjaft te afert mund te nderhyjne tipologji te reja.
forma klasike…turizmi pushues( pra spostime ne reliev)
turizmi kulturor
turizmi kongresual
turizmi shendetsor
turizmi shkencor
turizmi religjioz
turizmi sportiv
agriturizmi
turizmi i aventures,(i cili paraqitet ne faze ekspansioni, ekonomikisht jashte
cirkuiteve te eksperimentuara, me nje doze te mire improvizimi, e shume shpirt
pershtatjeje. Eshte turizem limit, qe presupozon nje lloj predispozite si psikike
ashtu dhe fizike, por qe jep nje sens me te thelle lirie)
Turizmi natyralistik (qellime ekologjike)
Ne fakt, forma unike te turizmit eshte veshtire te ekzistojne, meqe nje tipologji
shoqerohet nga nje ose disa manifestime tjera turistike. Per te qene me korrekt
87
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
mund te flitet per nje motivim mbizotrues, ne nje spostim turistik, i cili mund
te permbledhe disa tipologji.
Mund te limitohemi te permendim ne kete ceshtje dy drejtime te
ndryshueshmerise se ofertes turistike.
Edhe pse pjesa me e madhe e hotelierëve e di se agriturizmi perben nje forme
alternative te ofertes turistike e qe mund te jete i dobishem per zhvillimin e
sektorit, eshte nje perqindje qe eshte krejtesisht e painformuar per kete forme
te praktikes turistike. Duket shume domethenes ky fakt.
Behet fjale te dish cilat jane tendencat e kerkeses turistike. Njohja e sektorit te
vet te aktivitetit eshte per sipermarresin nje nge resurset me te rendesishme per
te menaxhuar sa me mire ndermarrjen e vet.
Opinioni i shprehur mbi agriturizmin ka sens nese vihet ne mardhenie me
lokalizimin e hoteleve. Vetem hotelieret e zonave kodrinore shprehin nje
opinion pozitiv; jo vetem konsiderojne agriturizmin si nje forme alternative te
turizmit, por i njohin atij dhe rolin e mundshem pozitiv per zhvillimin
ekonomiko-turistik te zones.
Mali duhet konsideruar i hapur ndaj prirjeve turistike, por megjithë prirjen,
turizmi edhe këtu përbën një fenomen zonal dhe një fenomen në të cilin faktori
sezonal ka ndikim të veçantë. Kështu stacionet turistike malore mund të
karakterizohen nga një qëndrim veror, nga një qëndrim dimëror kryesisht në
funksion të rreshjeve të dëborës; interesante janë ato stacione që përcaktohen
me dy sezone ku ambienti lejon një turizëm veror e një dimror; egziston dhe
një formë e zënies së kohës së lirë për të cilën janë të interesuar të gjithë
stacionet, ajo që njihet si ekskursionizëm.
88
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
E gjithë kjo hapësirë alpine paraqet aftësi të dukshme ambjentale për zhvillim e
sidomos për të zhvilluar më tej forma të avancuara të një turizmi rezidencial, i
cili nga ana e tij nxit një turizëm qëndrues.
Formave tradicionale të turizmit veror që përfaqëson një qëndrim për një kohë
të gjatë dhe turizmit dimror që është përqëndruar në binomin qëndrim-borë, i
është shtuar me një zhvillim të dukshëm turizmi i fundjavës, i individualizuar në
ekskursionizmin, e që me shkurtimin e javës së punës e shtimin e kohës së lirë
është rritur progresivisht. Qëndrimi mund të jetë për disa orë dhe pronotimi të
bëhet në qëndrën më të afërt urbane për të ardhur që arrijnë deri në 200 km
distancë, ndërsa konsumimi i ushqimit apo pijeve tipike bëhet në qëndrën
pritëse. Diçka e tillë mund të realizohet në Razëm si qëndra më e afërt me
Shkodrën.
Në stacionet e qëndrimeve verore zhvillohet një formë turizmi me specifike
rezidenciale. Turizmi në zonat alpine e sidomos prealpine ka lindur e eshte
zhvilluar fillimisht si turizem qendrues e veçanërisht në periudhën e verës, më
vonë ka ardhur duke u zhvilluar një turizëm dimëror, me motivime specifike.
Për një turizëm të tillë veror është dalluar tradicionalisht zona e Bogës, pa
përjashtuar dhe qëndrat e tjera turistike. Bëhet fjalë për rripin prealpin me një
pozicion të privilegjuar karshi ultësirës mjaft të banuar, nga e cila ka marrë
klientelën.
Duke lënë mënjanë nivelin e ulët infrastrukturor theksojmë se qëndrat kryesore
me traditë turistike në Alpet perëndimore gjënden fare afër Ultësirës së
Shkodrës e më tej. Razma gjëndet në një largësi 42 km nga qyteti i Shkodrës,
Boga 48 km larg qytetit, Thethi 75 km në VL të qytetit dhe Vermoshi 99 km në
veri të qytetit të Shkodrës. Kjo ka sjellë lindjen në stacionet më të afërta e me
kushte të përshtatshme të banesave që popullsia e qytetit përdorte për verim,
ato që sot quhen shtëpi sekondare (banesa ku egziston energjia elektrike por ku
89
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
nuk ka rezidentë). Fenomeni i shtëpive sekondare është një pasardhës direkt i
vilës së vjetër të “zotërinjve” të qytetit. Për vetë natyrën e tij ky fenomen tenton
të uniformizojë zona të traditës turistike me zona të lëna nga bujqësia. Prandaj
është shfrytëzuar Boga në këtë drejtim dhe ky shfrytëzim turistik i saj ka patur
karakter privat e individual. Pra, tradita egziston. Një prezencë e fortë e
shtëpive sekondare ose e apartamenteve sezonalë me qera do të forconte
tendencen e flukseve turistike që nisen nga zonat e afërta urbane.
Turizmi e verimi (vilegjiatura) ndërthuren e mbivendosen duke e bërë të
vështirë ndarjen e qartë të dy aktiviteteve. Freskia e verës (mesatarja e korrikut
lëviz 16°-17°C) dhe afërsia me qytetin afron në këto rajone një klientelë të
konsiderueshme, qoftë të personave që mund të kenë ndërtuar aty shtëpi verimi
qoftë edhe kthime sezonale të emigrantëve të dikurshëm. Për një verim të
thjeshtë mund të përdoren shtëpi të vjetra rurale të rinovuara. Edhe pse oferta
turistike ne këto rajone nuk është shumë cilësore, asaj i përgjigjet nganjëherë
kërkesa e turistëve jo shumë egzigjentë siç janë të moshuarit ose familjarë që
duan të kalojnë fundjavën të cilët nuk kërkojnë pajime të veçanta, por
pretendojnë distanca të shkurtra nga vendi rezident dhe çmime të ulëta. Pra
kush investon në shtëpi sekondare ose verimi, ka garantuar nje qëndrim në
zona turistike jo shume të kualifikuara (psh rasti i Bogës), por shumë të
shëndetëshme, me potenciale gjelbërimi e burime hidrike të pandotura (Theth)
edhe në drejtim të nje turizmi kurativ, rajone të ndryshme nga qytetet e jo larg
qytetit.
Nje grupim i shtepive te tilla do te formonte fshatra te vertete ne zona te
vecanta. Ky perben dhe nje kontribut ne ardhjen e popullsise dhe te te
ardhurave, qofte edhe te perkohshme, ne rajone pak te populluara. Ne te
ardhmen te tilla shtepi mund te perdoren dhe vazhdimisht nga pronaret e
90
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
moshuar. Ne raste te vecanta, ambjente te tilla mund te kthehen edhe ne
qendra aktivitetesh profesionale.
Karakteristikat ambjentale të Alpeve tona lejojnë praktikimin e aktiviteteve të
ndryshme zbavitëse e rekreative në harmoni dhe me ruajtjen e natyrës e
peisazhit. Agriturizmi përbën një nga resurset më tipike lokale, tepër i
favorshëm për zonat ku izolimi e shpopullimi kanë kontribuar në ruajtjen e
pastër të mjaft vlerave ambjentale. Kjo mund të përbëjë një aktivitet të
preferuar nga të gjitha komunat alpine. Ai synon një rikuperim të shtëpive
rurale, qoftë për të ruajtur tipologjitë më karakteristike më interesante, qoftë për
një ripërdorim në funksion të strukturave pritëse e shtëpive pritëse malore . Në
ndihmë të këtij tip turizmi është hapja dhe mirëmbajtja e shtëpive malore për
aktivitete të ndryshme ekskursioniste që mund të realizohen. Shtojmë se të tilla
iniciativa mund të sjellin mundësi të reja punësimi. Një pjesë e rezidentëve të
këtyre lokaliteteve, siç e pamë përbëhet nga pensionistë, të cilët kur ia lejon
shëndeti mund të kultivojnë kopshte e ara, duke ndihmuar sadopak ndërmarrjet
familjare, ose në rastin tjetër mund të punojnë si artizanë, prodhimet e të cilëve
së bashku me ushqimet tipike e produktet e institucionalizuara me një markë
cilësie përbëjnë elementë të rëndësishëm-sfond të agriturizmit.
Kurse pjesa më e re e popullsisë mund të operojë në ndërtime strukturore
kooperative, në shërbime të guiduara për ekskursionet drejt maleve të larta, me
lëvizjet trekking (në këmbë) të klientelës përmes natyrës së bukur e të
shëndetshme alpine, por edhe në shëtitjet me kalë në zona të ruajtura apo parqe
të çmuara ambjentale. Shëtitjet me kalë përbëjnë një nga elementet më zbavitës
e më të kërkuar nga klientela e qyteteve dhe shprehje e zbavitjes në kontakt
direkt me natyrën duke iu larguar dhe ndotjes së motorizimit. Në këtë sektor,
mundësi të mira do të kishte dhe rritja e kafshëve të egra qoftë për krijimin e
rezervave të vizitueshme, qoftë në drejtim përdorimi ushqimor.
91
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Mundësia e krijimit të qëndrave agrituristike përgjatë alpeve tona ka të bëjë me
nivelin e dobët infrastrukturor të rajonit; rruga e asfaltuar shkon drejt Koplikut
e Hanit të Hotit, kurse për gjithë zonën në lindje të saj, rrugët janë të ngushta e
të papërshtatshme për nivele turistike trafiku deri në qëndrat e banuara të
Alpeve; të njëjtën gjë mund të themi dhe për strukturat pritëse. Por tërheqja
apo atraktiviteti i maleve, në fakt qëndron në inegzistencën e gjithë këtyre
strukturave moderne.
Këtu qëndron dhe përparësia që duhet të ketë zhvillimi i këtij tip turizmi që
përveç të tjerave ka përfitime në klientelë dhe në ruajtjen e ambientit.
Sot, në klientelën turistike botërore ndihet shumë tendenca për të gjetë
destinacione të largëta, të panjohura e origjinale, pra qëllimi është zbulimi i
mëtejshëm i natyrës. Nga kjo tendencë lind i ashtuquajturi “turizëm i
aventurës”, i cili nuk kërkon struktura të veçanta dhe zhvillohet në gjirin e
natyrës. Ndihmesë në këtë drejtim do të ishte përcaktimi i intinerareve që mund
të ndiqen gjatë lëvizjes së turistëve në këto ambiente. Vetë personeli-guidë
vendas mund të përcaktojë këto intinerare në drejtim të ambjenteve më tipikë,
majave më të bukura, shpellave karakteristike etj. Shtigjet duhet të jenë të
pajisura me shenjat e përshtatshme drejtuese, të cilat mund të përdoren edhe në
stinën e dimrit si pista për ski fundorë.
Përveç turistëve të aventurës, rajoni ynë alpin mund të tërheqë dhe mjaft të
apasionuar shkencorë si studentë apo studjues të ndryshëm të natyrës. Mjafton
të përmendim se ekspedita studentësh kanë qënë gjithnjë të pranishme në Alpet
tona, ndërsa pjesa më e konsiderueshme e vizitorëve të huaj këtu janë
speleologët. Shpellat e kësaj pjese të Alpeve mbeten një nga objektet më
interesante e më të kërkuar për tu vizituar nga të huajt. Nisur nga kjo, ato
marrin vlera të veçanta turistike, përveç atyre shkencore dhe duhet të ruhen e të
konsiderohen si objekte të rëndësisë së veçantë. Ato mund të zënë një vend të
92
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
rëndësishëm në itineraret e organizuara për të tillë studjues, si dhe në guidat
turistike të realizuara për këtë rajon. Si shpellat më tipike e me interes për tu
frekuentuar mund të përmendim shpellën e Zhylës (Prekal) e cila ndodhet
shumë afër rrugës automobilistike, shpellën e Malagjisë (Shllak), shpellat e
Gjoles e Muriqit (Bratosh), shpellat e Pëllumbave e Gurrës (Qafë Gradë),
shpella e Kllogjenit (Kunore Lohe), shpella e Majës së Arabit, shpella e Qafës
së Pejës, shpella e Sylikatës (Biba Gimajt), shpella e Grabenit (Veleçik), shpella
e Gjek Markut (Bridash), shpella e Madhe në VP të Bogës, shpella e Lugjeve në
VL të fshatit të Razmës, shpella e Akullit në jug të majës së Boshit etj. Ky rajon
ka edhe shpella të tjera dhe të gjitha mund të arrihen nën drejtimin edhe të
personave guidë vendas.Vizitori studjues në këtë mënyrë përveç përfitimit
shkencor të shuarjes së kurjozitetit shijon dhe ambjentet tipike pritëse malore,
gastronominë e veçantë duke jetuar momente të pa imagjinueshme më parë për
të.
Një ambient tipik për vizitorët është dhe ai i verimit të popullsisë baritore,
pranë kullotave malore. Atje janë vendosur vendbanimet verore të kësaj
popullsie dhe në këto stane vizitorit mund ti ofrohet një natyrë e
mrekullueshme, ajër i pastër dhe një gastronomi e pasur me produkte blegtorale
të freskëta, qumësht, mazë, djathë, mish i pjekur etj. Mjaft karakteristike është
se në vend të ujit të pijshëm banorët e staneve afrojnë borë të shkrirë ose një
përzierje të kësaj bore me qumësht deleje.
Në këtë mënyrë themi se verimi me rreze të shkurtër bëri të mundshëm
shfrytëzimin e resurseve të harruara si qetësinë, shëtitjet në pyll, thjeshtësinë e
raporteve njerzore etj. Por në rajonet tona alpine ku shërbimet hoteliere me
nivelin e tyre është larg mendsh të hyjnë në konkurrencë me shërbimet
hoteliere me traditë turistike, është më e përshtatshme të investohet në
shërbime ekstrahoteliere siç janë kampingjet e fshatrat turistike, qëndrat rinore,
93
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
dhomat me qera e shtëpitë e pushimit ose qëndrat agrituristike, apo tipe të tjera
shërbimesh me menaxhim social.
Turizmi me kampinge preferon brigjet e liqeneve e lumenjve, sidomos kur janë
të gjelbëruara e me pemë .
Duke u nisur nga pasuria ujore e pjesës perëndimore të Alpeve me lumenj e
përrenj të shumtë dhe territoret e coptuara apo livadhore ku ato kalojnë themi
se kampinget këtu mund të përbëjnë një nga format më të pëlqyeshme të
rekreacionit (brigjet e lumenjve të Vermoshit, Shalës e në disa sektorë i Kirit;
një peisazh tipik kampingu gjejmë në përroin e Kapresë apo pranë katarakteve
si ai i Grunasit; ndërsa kampinget në brigjet e Cemit mund të shfrytëzojnë dhe
sportin e lëvizjeve me kanoe duke patur parasysh terrenet e aksidentura ku ai
kalon).
Ambiente të tjera ku mund të vendosim kampinget janë parqet natyrore ose
zonat e skive (mbi dëborë) gjatë periudhës së dimrit. Një shprehje tipike në
këto ambiente mund ta përbëjë dhe kampinget e skautistëve.
Një mënyrë tjetër e organizimit turistik, mjaft e përshtatshme për ambientin
tonë malor dhe koston e ulët të ndërtimit janë fshatrat turistike. Ato
organizohen sidomos në zona livadhore apo pyjore, pranë peisazheve ujore për
kushte të lehtësuara, në formën e stacioneve pritëse në “qiell të hapur” për
qëndrim e pushim të turistëve . Banesat realizohen me materiale të lehta e jo të
ngulur në tokë në mënyrë permanente.
Duke u referuar kushteve natyrore, vende mjaft të përshtatshme për ngritjen e
të tilla fshatrave përbëjnë zonat luginore jo shumë të ashpra si ajo e Thethit, me
peisazhe të përshtatshme përgjatë shtrirjes së saj siç është psh rrjedhja e
sipërme pranë shpateve malore apo zgjerimi i Nderlyses në përroin e Kapresë,
ose më në veri lugina e Vermoshit apo e Lëpushës me zonat livadhore të
mrekullueshme apo masivet pyjore pranë tyre.
94
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Klima tipike malore këtu është mjaft e përshtatshme e me vlera kurative për
organizimin në drejtim të sistemit nervor, enëve të gjakut, zemrës, organeve të
frymëmarrjes etj. Së bashku me Thethin , malësia e Këlmendit mund të përbëjë
qendra të vërteta pushuese kurative.
Nga ana tjetër, peisazhi i gjelbër i Këlmendit ndihmon shumë në pastrimin e
ajrit, Dihet që duhen të pakten 2m2/frymë sipërfaqe e gjelbër për të
neutralizuar sasinë e dioksidit të karbonit që nxjerr njeriu në ditë dhe për zonën
e Kelmendit ky tregues është dhjetra herë më i lartë. Pra aktivitetet rekreative
këtu janë mëse të justifikuara.
Kjo formë organizimi do të ishte në të njëjtën kohë dhe nxitje e një promovimi
rajonal mjaft të dobishëm për natyrën e këtyre zonave që shumica e shqiptarëve
nuk e njohin e aq më pak të huajt.
Për të ilustruar këtë panoramë të mësipërme, mund të ofrojmë dhe disa
itinerare të mundshme për tu realizuar në ambjentin tonë alpin apo për t’iu
servirur të huajve e vendasve:
1-Aventurë Udhëtime aventure në Alpet Shqiptare
-Alpet Shqiptare karakterizohen nga kontraste të mëdha të lartësive të relievit,
të shprehura në diferencat mes luginave e majave rrethuese, diferenca që mund
të shkojnë deri në 2000m. Fshatrat e një bukurie të veçantë, të pozicionuara në
lugina, lidhen mes tyre me rrugë rurale, në të shumtën e rasteve.
- Për këtë është e nevojshme një përgatitje e mirë fizike; janë 6 ditë të
mundësive të pafundme për trekking, speleologji, ngjitje malore, not e peshkim.
-Gjatë këtij udhëtimi do jetë mundësia te zbulohen luginat e bukura të Cemit e
Shalës, ashtu si dhe një kulturë materiale e shpirtërore e malësorëve, e ruajtur
gati e paprekur gjatë viteve.
95
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Ejani ne Alpet tona! Ne çdo hap që do hidhni do hasni supriza të këndshme.
Janë zona pothuaj të panjohura për të huajt.
Periudha: qershor-gusht Nr. i personave: 10-12 persona Gjuha: italisht, anglisht, gjermanisht, shqip Nr.ditëve: 8(7 netë) Akomodimi: në Shkoder, në shtëpitë e fermerëve, kamping. Guida: 3(sipas gjuhëve të perdorura) Përgjegjëse: Agjensia përkatëse
Programi
Mund të zgjidhen dy variante itineraresh. Udhëtimet zgjatin 6-7orë në ditë. Varianti 1 Dita 1 Arritje në Shkoder Dita 2 Shkoder---Vermosh (minibus) Dita 3 Vermosh---Lëpushë---Tamarë---Nikç Dita 4 Nikç---Bjeshkët e Namuna Dita 5 Bjeshkë---kalimi i Pejës---Okol---Theth Dita 6 Theth---Nicaj---Nanplep( një pjesë me minibus) Dita 7 Nanplep---Koman---Shkodër (pjesa e parë me anije, tjetra me minibus) Dita 8 Nisja nga Shkodra Varianti 2 Dita 1 Arritje në Shkoder Dita 2 Shkoder---Vermosh (minibus) Dita 3 Vermosh---Lëpushë Dita 4 Lëpushë---Tamarë---Nikç Dita 5 Nikç---Bjeshkët e Namuna Dita 6 Bjeshkët e Namuna---Bogë Dita 7 Bogë---Shkodër ( me minibus) Dita 8 Nisja nga Shkodra Disa nga karakteristikat më interesante të zonave përgjatë itinerarit:
96
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Rapsh: pikë domoante nga ku mund të shihet lugina e bukur e Cemit,800m
poshte.
Tamarë: qendër administrative e malësisë së Kelmendit. Ura e vjetër e
Tamarës: pika e bashkimit të dy lumenjve,Cemi i Vuklit e Cemi i Selcës, ku dhe
mund të peshkohet troftë.
Tamarë-Qafa e Bordolecit( afër Lëpushës):male të lartë, kanione, shtëpi
karakteristike, pyje me pishe e bredh, bimësi alpine, kullota e livadhe.
Vermosh: shtëpi të tipit fortesë, lumi i Vermoshit, pyje.
Lëpushë: një luginë e mrekullueshme akullnajore, peisazh tipik alpin, mikpritje.
Tamarë-Nikç: burimet e Cemit të Vuklit, nje fshat i këndshëm në mes të
maleve (maja e Shenikut 2554m).
Bjeshkët e Namuna: nje nga masivet malore më mahnitëse e madhështore të
Shqipërisë, peisazh alpin, kafshë të egra, maja malesh(2000-2500m) e qafa,
kullota alpine.
Theth: park kombëtar, jetë fermere, lum malor, ujvara e Grunasit, kanioni i
Kapresë, zona për banjo e peshkim, shtëpi kulla, shpella malore.
Bogë: luginë gjigante me origjinë akullnajore, e rrethuar me male të lartë ku
gjenden disa nga shpellat më të mëdha të Shqipërisë.
Liqeni i Komanit: udhetim me anije në nje liqen të bukur artificial, ndermjet
malesh e pyjesh.
97
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
2-Mountain Biking- Në Alpet Shqiptare
Shkodra është e pozicionuar në pjesën veriperëndimore të Shqipërisë, ku jeton
një popullsi e varfër, por e pasur në tradita historike e kulturore.
Në afëri të qytetit ndodhet liqeni më i madh në Ballkan, liqeni i Shkodrës.
60 km nga qyteti mund te admirohet një bukuri e pakrahasueshme e luginave
në zemër të Alpeve, reliev i ashpër i maleve të mahnitshme, freskia e pyjeve
burimet e ftohta ujore.
Udhetimi që iu propozohet është një nga më tërheqësit, për këdo që dëshiron
të shijojë natyrën e egër të maleve, kontrastet e mëdha të relievit përgjatë
rrugëve malore që shpesh kalojnë bri lumenjve, në një zonë të mirnjohur për
zakonet e traditat e saj të veçanta, të trasheuara nga gjeneratat e mëparshme.
Shkodra ju fton të shijoni më të mirën re natyrës së Alpeve Shqiptare. Do jetë
një eksperiencë e papërsëritshme për ju.
Itinerari është rreth 150 km, duke filluar nga Kopliku (17 km në veri të
Shkodres). Janë të përfshira në itinerar dhe udhëtime përreth qytetit.
Rruga kalon kryesisht përgjatë luginave të përcaktuara të Përroit të Thatë, Të
lumit të Shalës dhe lumit të Kirit.
Periudha: qershor-shtator Nr. i personave: 10-12 persona Gjuha: italisht, anglisht, gjermanisht, shqip Nr.ditëve: 8(7 netë) Akomodimi: në Shkoder,(4 netë në Alpe)në shtëpitë e fermerëve, hotel(Theth). Guida: 3(sipas gjuhëve të perdorura) Përgjegjëse: Agjensia përkatëse
98
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Programi Dita 1 Arritje në Shkoder , kontakti me zonën, udhetim rreth qytetit,
prezantim historik e gjeografik i rajonit të Shkodres.
Dita 2 Vizitë në dy simbolet e qytetit: kalaja dhe liqeni. Nga pika dominante e
kalase së Rozafes mund të shihen peisazh të ndryshme nayrore; liqeni i
Shkodres, lumejte Buna e Drin dhe pika e bashkimit të tyre, malet perreth
qytetit e liqenit.
Dita 3 Koplik---Dedaj---Bogë(36 km). Rruge e paasfaltuar pergjate luginës së
Perroit të Thatë, ku mund të shihen disa kanione.
Dita 4 Bogë---Theth( 17 km). Itinerar i ështirë duke kaluar nga Buni i
Thores(1700 km) permes pyjesh ahu e pishe.
Dita 5 Theth. Zona është e mirënjohur për klimën e këndshme, freskine e
lumit të Shalës, dhe Parkun Kombëtar të Thethit.
Dita 6 Theth---Nicaj---Kir (29 km). Atje gjen mjaft ujëvara, kanione, zona
për peshkim e banjo në lumin Shala.
Dita 7 Kir---Shkodër (45 km). Rruga kalon permes një zone malore, duke
ndjekur rrjedhën e lumit Kir.
Dita 8 Nisja nga Shkodra. Mund të bëhet dhe një vizitë në Lezhe e Kruje,
perkatesisht në memorialin e Skenderbeut, dhe Muzeun Mesjetar.
99
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
3-Eskursione në natyrë Shkoder-Rajoni i kontrasteve të mëdha natyrore: nga deti në Alpet Shqiptare Shkodra është e pozicionuar në pjesën veriperëndimore të Shqipërisë, ku jeton
një popullsi e varfër, por e pasur në tradita historike e kulturore.
Në afëri të qytetit ndodhet liqeni më i madh në Ballkan, liqeni i Shkodrës.
Velipoja, një fshat në bregdet, me një plazh 14 km të gjatë, është vetëm 32 km
larg nga qyteti. Aty mund të admirohet një sistem wetlandesh: keneta e Domnit,
laguna e Vilunit, delta e lumit Buna e zona e gjuetisë.
60 km nga qyteti mund te admirohet një bukuri e pakrahasueshme e luginave
në zemër të Alpeve, reliev i ashpër i maleve të mahnitshme, freskia e pyjeve
burimet e ftohta ujore.
Shkodra ju fton të shijoni më të mirën re natyrës së Alpeve Shqiptare. Do jetë
një eksperiencë e papërsëritshme për ju.
Periudha: qershor-shtator Nr. i personave: 10-12 persona Gjuha: italisht, anglisht, gjermanisht, shqip Nr.ditëve: 8(7 netë) Akomodimi: në Shkoder,(2 netë në Alpe)në shtëpitë e fermerëve. Guida: 3(sipas gjuhëve të perdorura) Përgjegjëse: Agjensia përkatëse
Programi Dita 1 Arritje në Shkoder , kontakti me zonën, udhetim rreth qytetit,
prezantim historik e gjeografik i rajonit të Shkodres.
Dita 2 Vizitë në dy simbolet e qytetit: kalaja dhe liqeni. Nga pika dominante e
kalase së Rozafes mund të shihen peisazh të ndryshme nayrore;liqeni i
100
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Shkodres, lumejte Buna e Drin dhe pika e bashkimit të tyre, malet perreth
qytetit e liqenit.
Vizitë në dy fshatrat pranë liqenit( Shirokë e Zogaj ), ku peshkimi me varka të
vogla është traditë e vjetër. Shetitje në liqen.
Dita 3 Zbulimi i lagunës dhe zonës së deltës
Vizitë në Velipojë: një kënetë e vogël( e Domnit), laguna e Vilunit, plazhi e
bregu i detit, delta e Bunës, zona e gjuetisë.
Dita 4-7 Katër ditë trekking në zonën malore
Dita 4 dhe 5
Vizitë në Theth( Park nacional). Një natë në Theth.
Gjatë rrugës për Theth: fusha e bimëve aromatike (Postopojë), kanioni i Përrit
të Thatë, bimë të rralla e endemike, lugina akullnajore e Bogës.
Në Theth: burimi i lumit të Thethit, katarakti i Grunasit, kanioni i Kapresë,
shpella, zona peshkimi e banjosh, kullat fortesë, mullinjtë e ujit.
Dita 6 dhe 7
Vizitë në Lëpushë dhe Vermosh ( një natë në Lëpushë).
Peisazhe të mrekullueshme malore, lugina e lumit Cem, kanione, burime,
ujvara, bimësi alpine, lugina akullnajore e Lëpushes, lumi i Vermoshit ( i vetmi
në Shqipëri që është pjesë e pellgut ë Danubit), pyje të mrekullueshme
malorekarakteristike, mullinj uji, kafshë të rralla( dhi të egra, kaproj, etj.).
Dita 8 Nisja nga Shkodra.
Gjatë rrugës per kthim: një vizitë në Lezhe e Kruje, perkatesisht në memorialin
e Skenderbeut, dhe Muzeun Mesjetar.
101
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
4-Speleologji dhe ngjitje malore Boga e Thethi (në Alpet perëndimore Shqiptare) Vendi i maleve madhështore e labirinteve të nëndheshme.
Zona përbëhet nga shkëmbinj karbonatikë të terciarit dhe kretakut të vonë. Ajo
ofron morfologji karstike fantastike me një alternim të kreshtave e
depresioneve.
Masivet malore në vetvete paraqesin nje amfiteatër gjigand me mure të lartë,
mbi 2000m lartësi, nëse shihen nga fshatrat Boge e Theth.
Këto male madhështore përfaqësojne një potencial të madh speleologjik:
shpella me galeri të pozicionuara në mjaft nivele, puse të thellë, ujra nëntoksore
që gjrpërojnë për qindra metra dhe formojnë mjaft liqene të vegjël...
Thethi përfaqson një nga qendrat e alpinizmit klasik në Europë. Federata
Shqiptare e Alpinizmit dhe Shoqëria Shqiptare e Speleologjisë kanë deklaruar
236 itinerare në zonën në fjalë.
Boga dhe Thethi ftojnë speleologët dhe alpinistët e afirmuar të gjejnë kënaqsinë
e zbulimit.
Periudha: qershor, korrik, gusht Nr. i personave: 10-12 persona Gjuha: italisht, anglisht, gjermanisht, shqip Nr.ditëve: 10(9 netë) Akomodimi: në Shkoder,(7 netë në Alpe)në shtëpitë e fermerëve ose hotel (Theth). Guida: 3(sipas gjuhëve të perdorura) Përgjegjëse: Agjensia përkatëse, Shoqata shqiptare e Speleologjisë.
Programi Dita 1 Arritje në Shkoder , kontakti me zonën, udhetim rreth qytetit,
prezantim historik e gjeografik i rajonit të Shkodres.
102
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Dita 2 Arritja në Bogë dhe vendosja e kampingjeve apo akomodimi në
shtëpitë e fshatarëve. Njohja me zonën dhe planëzimi i eksplorimeve.
Dita 3 - 5
Mund të zgjidhet të eksplorohen tre nga shpellat më interesante të zonës:
Shpella e Gjek Markut, një nga shpellat vertikale më të mëdha në Shqipëri (-
230m)
Shpella e Pucit, me galeri në tre nivele të ndryshme, me një hapsirë prej 5000
m dhe nivel diference prej 355m.
Shpella e Cilikokave, një nga shpellat më të thella në Europë (- 550m), jo
krejtësisht e eksploruar, e banuar nga një koloni e madhe lakuriqë nate.
Dita 6-8
Transferim dhe akomodim në Theth. Edhe këtu mund të zgjidhet të
esplorohen tre nga shpellat pranë Thethit:
Shpella e Rrathëve, kryesisht horizontale, me interes biospeleologjik.
Shpella e Kataraktit, hyrja në një galeri horizontale, nga ku merr jetë Ujvara e
Thethit, ku gjithashtu janë zbuluar sifonë shumënivelesh.
Shpella e Arapit, një nga më të mëdhatë në Ballkan. Janë eksploruar tre sifonë
të mëdhenj dhe rreth 13 km galeri. Maja konike e Arapit (2200m) perfaqson një
nga onat më atrakive për ngjitje malore. Maja e Arapit ka një faqe vertikale mbi
900m.
Dita 9
Kthimi në Shkodër.
Vizitë në Shpellën e Gajtanit (gjurmë prhistorike të një aktiviteti njerzor). Vizitë
në kalanë mesjetar të Rozafës, të ndertuar mbi mure ilire.
Dita 10
Nisja nga Shkodra. Gjatë rrugës: vizitë në qytetin e Lezhës, vendvarrimin
Skenderbeut; vizitë në qytetin e Krujes, Muzeun Mesjetar të Skenderbeut.
103
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
5-Udhetime kulturore Shkodra- Trashëgimi historike e kulturore në “djepin e kulturës shqiptare”
Shkodra është një qytet i lashtë, i pasur në ngjarje historike dh monumente
kulturore. Historia e këtij qyteti mund të “lexohet” në varret ilire, në mbetjet e
fortifikimeve e kështjellave, në kostumet tradicionale dhe në folklorin e pasur,
në shtëpitë karakeristike, në produktet artizanale( sidomos të drurit dhe
argjendit)...
Jo më kot quhet “djepi i kulturës shqiptare”.
Në këtë kuadër merr pjesë denjësisht dhe rajoni malor, me “eposin e vet të
kreshnikëve”, instrumentet e veçanta muzikore( lahuta), apo me “xhubletën”-
veshjen 4000 vjeçare te grave të malësisë; të gjitha këto mjaft interesante për tu
parë, e pse jo, edhe për të gjeneruar flukse turistike kulturore, të panjohura deri
tani.
Çelësi lëvizës qendron tek shpërndarja e informacionit të duhur në tregun
turistik të interesuar.
“Alpet Shqipëtare formojne nje skenar madhështor e sugjestiv, saqë nuk do
vonojne të bëhen drejtimi kryesor turistik në Shqipëri” – shkruante Aldo
Sestini, një gjeograf peisazhist italian i njohur e pasionant, ne vitin 1943.
Ai, si dhe mjaft studiues te hershëm, shumë të interesuar ( mes të cilëve dhe e
njohura Edith Durham), ka vizituar disa herë Shqipërinë Veriore dhe ka bërë
përshkrime të mrekullueshme mbi të.1
1 “Difficili e faticose comunicazioni hanno contribuito a fare di questa parte dell'Albania un cantone segregato, mal penetrabile. Per passare da una valle all'altra si debbono superare forti dislivelli su piccoli e spesso malagevoli sentieri, i valichi sono di frequente sopra 1500 m., e per recarsi dalla parte orientale della montagna a Scutari occorre superarne più d'uno.” (A.S.)
… e per la rudezza dei suoi abitanti.
104
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Sot, çdo udhetues që vjen nga bota perëndimore, dhe që ka dëshirën dhe rastin
për të arritur deri atje, drejt maleve të fshehur e luginave sugjestionuese te
Alpeve Shqiptare, do mbesë i mahnitur jo vetëm nga takimi me një natyrë pak
të antropizuar, që rrallë një turist është mësuar të gjejë, por dhe nga konstatimi
se si keto zona kaq të mahnitshme akoma nuk kanë njohur fenomenin turistik
të vërtetë. Atje ke të bësh me ndjesine se po penetron në një botë primitive, në
të cilën gjithçka ndodh në funksion të kësaj bote, sikur të injorohej krejtësisht
ekzistenca e të tjerëve.
Në këtë zonë të gjerë, ekuilibri ekologjik është praktikisht i paprekur: aktivitetet
jetësore shfrytzojnë energjinë e përrenjve falë sistemeve të vjetra të
kanalizimeve. Largësia nga qendrat e mëdha, vështirësitë e komunikimit,
mungesa e nje fenomeni turistik kanë mbajtur pothuaj të paprekur një
trashëgimi kulturore natyrore e sociale, që vështirësisht mund të takohet në
pjesën tjetër të Europës.
Peisazhi eshtë i vizatuar nga kullota të gjera të alternuara me pyje gjithnjë të
gjelbra, lugina e maja mbi 2000m. Në shtëpitë e Thethit e Vermoshit akoma sot
gratë thurin qilima me metodat e dikurshme, e figura që kanë origjinën në
histori. Këto rajone rurale dallohenpër varietetin e kostumeve tradicionale
edekoracionet e shumta.
Kështu, një vizitë në Alpet Shqiptare paraqet një interes të dukshem qoftë për
aspekte natyrore, qoftë për ato antropologjike apo etnografike. Duke vizituar
“Gli abitanti della zona più montagnosa dell'Albania vengono spesso indicati, sulle carte e nella letteratura, col nome di Malissori. Ma questa denominazione ha soltanto significato generico di «montanari» ; le genti delle Alpi Albanesi invece sono distinte in parecchie tribù, ciascuna accantonata in un settore della montagna, e spesso divisa in più «bandiere» (bairak). Alcune tribù contano solo qualche centinaio di individui, altre invece raggiungono qualche migliaio. Nelle genti di queste montagne si vogliono vedere i rappresentanti più puri degli Albanesi. Comunque, i costumi, gli usi, la mentalità si sono certo mantenuti qui più aderenti a quelli tradizionali dei secoli passati. L'influenza turca non poté essere che minima in queste regioni impervie, tra genti fierissime, ben use al maneggio delle armi, armi continuamente esercitate nella «vendetta».” (A.S.)
105
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
këto fshatra hyn në kontakt me jetën e vërtetë pastorale, mund të shohësh
kullat karakteristike e kostumet e veçanta( xhubletat, tirqet). Ndërsa në rastet e
festimeve të veçanta mund të admirosh mirfilli folklorin, muzikën dhe
vallëzimet që karakterizojne popullsinë e maleve.
Itineraret kulturore reflektojnë mundësinë për të futur dimensionin kulturor në
analizën e procesit të zhvillimit lokal; në këtë rast i referohemi hapsirave të
varfra që nuk marrin parasysh mjaftueshëm potencialin e tyre endogjen.
Vlerësimi i pasurisë kulturore nuk është privilegj vetëm rajoneve ekonomikisht
të zhvilluara; ai mund të prezantojë një nga objektivat mbi të cilat të bazohen
drejtimet e një zhvillimi të qëndrueshëm për shumë rajone ekonomikisht te
dobëta, por të pasura me trashëgimi të së kaluarës, nxitëse për tu bërë resurse të
verteta për të ardhmen.
Tour-et kulturore, nga njëra anë ofrojnë per vizitorët një lëvizje me ndalesa në
zona interesante por pak të njohura, dhe nga ana tjetër, stimulojnë në
popullsinë lokale procese të ndergjegjësimit e vetvlerësimit, pa të cilat
mekanizmat e zhvillimit lokal nuk mund të ndizen.
Itineraret kulturore që mund të sugjerohen do të ishin:
- Qyteti i Shkodres Kalaja e Rozafës Ura e Mesit
- Në brigjet e liqenit të Shkodres Drejt fshatit Zogaj
- Udhetim drejt Velipojës - Në Alpet Shqiptare
Udhëtim drejt Thethit Udhëtim drejt burimeve të lumit Cem
106
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Megjithëse rajoni ynë alpin perëndimor afron mundësi të shumta turizmi veror,
klimatik apo atij të kontaktit me natyrën, personifikimin e turizmit alpin e
përbën turizmi i dëborës e sidomos ai i sporteve të dëborës. Lindja e sporteve
të dëborës jo vetëm i ka hapur zonave malore mundësinë e çmuar të një sezoni
të dyfishtë por ka zgjeruar dhe gjeografikisht territoret turistike. Kuptohet që
është rajoni alpin ai që aspiron më tepër në ndërtimin e stacioneve të tilla
turistike.
Ato mund të ngrihen në pjesën më të madhe të fshatrave malorë ose në afërsi;
sipas mundësive që ofron ambienti dhe qëllimit të përdorimit.Duke qenë kjo
107
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
zonë pranë qëndrave të populluara fushore, i konsiderueshëm do të ishte fluksi
i të djelave. E këshillueshme është që stacione të tilla për ski masive të ngrihen
në qëndrat ose shpatet malore më pranë ultësirës dhe të pajisen në mënyrë të
tillë që t’i bëjnë ballë ondateve të tilla.
Stacionet e fundjavës dallohen nga ato rezidenciale në raportin mes kapacitetit
hotelier (nr të shtretërve) dhe kapacitetit të impianteve të ngjitjes në pikat e
skive; në qoftëse në stacionet rezidenciale ky raport eshte 1:2, 1:3, në stacionet
e fundjavës ai është mjaft i lartë, për çdo shtrat ka 50, 100 e më shumë
persona/orë të transportuar nga impiantet. Një dallim i tillë reflektohet dhe në
shpërndarjen e tyre gjeografike; pjesa më e madhe e stacioneve të fundjavës
pozicionohet në qarkoren rreth 2 orë rrugë nga qëndrat e mëdha fushore, kurse
stacionet e tipit rezidencial në zemër të sistemit malor.Një analizë e tillë na bën
të konkludojmë se Razma mund të ketë një perspektivë të tillë të stacionit
dimror të fundjavës, nisur nga veçoritë e peisazhit luginor me shpate jo shumë
të pjerrët, distanca prej pak km larg ultësirës së populluar dhe kapaciteti i saj i
ulët pritës me kampin egzistues të pushimit me nr të vogël shtretërish.
Në stacionet rezidenciale kërkohet prezenca edhe e aktiviteteve të tjera sportive
apo zbavitëse shtesë si patinazh, slitë, apo pista e salla kërcimi, kinema, pishina
te mbuluara etj.
Praktikimi i skive ka nevojë për paisje të veçanta e përqëndrim në lokalitete të
përshtatshme në drejtim të pozicionit gjeografik, kushteve klimatike, pasurisë së
rrugëve të komunikacionit e shërbimeve.
Me zhvillimin e turizmit turistik dimëror malet mund të transformohen në
miniera ari, në funksion të “arit të bardhë”, dëborës edhe kur procesi i
degradimit të përgjithshëm të tyre është në fazat më dramatike.
Ndoshta nuk ka ndonjë aktivitet tjetër sportiv që të jetë i kushtëzuar nga
faktorë gjeografikë siç është turizmi i dëborës. Në këtë rast për faktorë
108
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
gjeografikë kemi parasysh jo vetëm faktorët fizikë si morfologjia e territorit,
pozicionimi i tij, tiparet klimatike, por edhe ato antropologjike si demografikë,
socialë e ekonomikë.
Skitë janë të lidhura me kushte ambjentale e klimatike që vetëm pak vende, ose
më mirë pak rajone ofrojnë.
Nëse do të radhisim kushtet e nevojshme për të realizuar një tip të tillë të
shfrytëzimit të kohes së lirë fillojmë me prezencën e një shtrese dëbore në tokë,
pak a shumë e trashë dhe e qëndrueshme në kohë, e cila i jep në këtë mënyrë
praktikimit të skive një kufizim sezonal (vetëm në muajt dimërorë). Por vetëm
prezenca e dëborës nuk është aspak një kusht i mjaftueshëm nëse nuk
shoqërohet nga kushte morfologjike që favorizojnë zbritjet tipike me ski;
theksojmë këtu se përveç se sport skitë janë dhe një aktivitet rekreativ. Nga kjo
rrjedh nevoja e prezencës së relieveve të mbuluara mjaftueshmërisht me
dëborë, të lira nga çdo rrezik orteku nga ashpërsitë morfologjike e nga pyjet e
dendura. Në kushtet që duhen konsideruar janë dhe karakteri sezonal i
fenomenit dëborë, zgjatja e ndryshme e shtresës së saj sipas lartësisë e
ekspozimit të shpateve dhe ndryshueshmëria e kufirit altimetrik të borërave të
përjetëshme.
Në lokalizimin gjeografik të një stacioni skish duhet marrë parasysh dhe
egzistenca e një tregu turistik; ky stacion duhet ti shërbejë një zone mjaft të
populluar, i karakterizuar nga një e ardhur pak a shumë e ngritur dhe e lidhur
me rrugë komunikacioni që lejojnë derdhjen e thjeshtë të turistëve skiatorë nga
qendrat e banuara në lokalitete ku është i mundur praktikimi i skive. Pikërisht
ky fakt përbën dhe mangësinë themelore të rajonit tonë alpin në drejtim të një
zhvillimi të tillë turistik. Jo gjithnjë mali është i pozicionuar në favor të rajoneve
e qyteteve të mëdha të cilat mund të ushqejnë turizmin e madh skiator. Një gjë
109
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
e tillë është tipike për Alpet tona ku dallohet prezenca e luginave të
mrekullueshme alpine, arritja e vështirë e të cilave nga qytetet e ulëta bën të
parakohshëm shfrytëzimin e këtyre lokaliteteve që për kushtet natyrore
klimatike e ambjentale do të ishin mjaft te mundshme për ushtrimin e sporteve
dimërorë.
Me termin “stacion sportesh dimërore” kemi parasysh jo vetëm qëndrën
ku ndodhen pajimet e objektet pritëse, strukturat e shërbimit me funksionet
organizative por gjithë hapësiren që përbën territorin skiator të vetë stacionit.
Ky stacion lind në pjesën më pak të ngritur të territorit, por në një kuotë ku
rënia e dëborës të jetë e siguruar për të paktën 3 muaj në vit. Lokalizimi i këtyre
stacioneve varion nga ato të fund luginës apo gropores në stacionet e tarracave
e rrafshnaltave. Duke patur parasysh coptimin e madh vertikal e territorin mjaft
të aksidentuar të Alpeve tona Perëndimore, më të përshtatshme këtu do të ishin
stacionet e luginave e groporeve, e me radhë ato të tarracave ndoshta në ato të
luginave veriore (Cemit). Në qëndrat e fundluginave stacionet mund të
përhapen në njërin ose të dy krahët e luginës ndërsa në qëndrat tarracë
kuptohet, shfrytëzohet vetëm njëri shpat.
Por element i përhershëm i gjithe stacioneve skiatore është prezenca e
disniveleve të dukshme (jo më pak se 300-400m) mbi të cilat hapen pistat me
zhvillim e pendencë të ndryshme. Praktikimi i skive turistik kërkon shpate me
pendencë të dallueshme por pa rënie të menjëhershme, ashpërsi e pengesa.
Pra, është i nevojshëm një shoqërim preçiz mes shtresës së dëborës e kushteve
morfologjike, gjë që i zvogëlon dukshëm zonat gjeografike të përshtatshme për
turizmin e dëborës.
Përsa i përket cilësive të shtresës së dëborës, më tepër se cilësia e saj (trashësia,
dendësia, temperatura) është e rëndësishme kohëzgjatja, e cila nuk mund të jetë
110
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
më e vogël se 40-50 ditë në vit. Kushtet ideale të mbulimit me dëborë mbi një
terren homogjen e pa ashpërsi mund të gjenden në një shtresë dëbore me
trashësi jo më pak se 40 cm e jo më shumë se 100cm, që qëndron në tokë për
më se 90 ditë në vit. Në rajonin tonë alpin, sidomos atë perëndimor, të tilla
kushte janë prezente me një vazhdimësi të mjaftueshme gjatë sezonit të dimrit
në kuota mbi 1400-1500m. Kështu në Razëm kohëzgjatja mesatare e dëborës
është 50-70 ditë ndërsa trashësia mesatare e shtresës së saj 50-100 cm; në Theth
dëbora qëndron 3-4 muaj në tokë, ndërsa në Vermosh bien deri në 130 ditë në
vit me trashësi të shtresës së dëborës mbi 1m, ndërsa mesatarja disavjeçare e
kësaj shtrese është përcaktuar 71,8 cm; kjo shtresë qëndron në tokë gjatë gjithë
gjysmës së ftoftë të vitit.
Përsa i përket cilësisë së dëborës është e njohur preferenca e skiatorëve për
borën e ashtuquajtur “në formë mielli” (me densitet të vogël e temperaturë të
ulët). Kjo vjen jo nga dëshira për të rrëshqitur mbi një shtresë të butë por sepse
në këtë mënyrë ka një vazhdimësi të kushteve të pistave, mungesë të
sipërfaqeve të akullta të provokuara nga ngrirja e shkrirja e përditëshme ose të
pjesëve me borë të butë e të qullur.
Natyrisht, rëndësi të madhe ka ekspozimi i shpateve e pjerrësive që
shfrytëzohen nga praktikimi i skive. Edhe në këtë drejtim mund të tregohen
kushtet ideale. Shpatet e diellzuara janë ato që pëlqehen në periudhën më të
ashpër të dimrit. Sigurisht, nuk është e kënaqëshme të rrëshqitet në hije, qoftë
për temperaturat e ulëta, qoftë për kushtet jo të mira vizive. Nga ana tjetër, një
rrezatim pingul kundrejt pjerrësisë së shpatit nuk është i mirë për zgjatjen e
kushtet e shtresës së dëborës. Prandaj preferohen shpatet veriore, pjerrësia e të
cilëve nuk është më e madhe se ajo e rrezeve diellore në mesditë, në muajt
janar-shkurt, bile është mirë që rrezatimi të jetë gati i rrafshët në pista, pa
influencuar në kushtet termike të shtresës së dëborës. Për të plotësuar kushtet
111
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
ideale, temperatura e ajrit duhet të jetë vazhdimisht e ftoftë, qielli zakonisht i
qetë dhe rreshjet duhet të jenë gjithnjë dëbore, jo shumë të shpeshta e jo shumë
të bollshme; bëjnë përjashtim këtu rreshjet e vjeshtës me borë të rëndë e të
lagësht, që shërbejnë për të formuar fundin e pistave.
Zonat me ekspozicion verior kapin një territor më të gjërë në pjesën veriore të
Alpeve, kryesisht në rajonin e Kelmendit, ndërkohë që pjesa tjetër ka
mbizotërim të shpateve me ekspozicion jugor e JP. Mundësia për të përdorë
qoftë shpate të diellzuar, qoftë ato me hije i lejon një stacioni skiator t`i afrojë
turistëve skiatorë pista gjithnjë efiçente në periudha të ndryshme të sezonit. Por
është shumë e dobishme për një stacion që te mund të përdorë territore të
lartësive të mëdha, të pajisura në mënyrë të tillë që praktikimi i skive të mund të
zgjasë edhe kur dëbora është zhdukur në lartësi të ulëta, kështu që mund të
shfrytëzohet një stacion skish sa më gjatë në muajt pranveror, deri në prill.
Prandaj, është e preferueshme që stacionet të pozicionohen në kuota të larta.
Ka stacione të privilegjuara ku sezoni skiator zgjat 12 muaj në vit ose të tjera të
ngritura me funksion ekskluziv për ski verorë ku hyrja e skiatorëve gjatë muajve
dimërorë është e paarritëshme si rrjedhojë e kushteve të ashpra klimatike.
Për tu kthyer përsëri në kushtet nivologjike, theksojmë se më tepër se trashësia
e mbulesës së dëborës e rëndësishme është përbërja e saj shtresore. Një shtresë
toksore me borë të lagësht, të parakohëshme e të kthyer pastaj ne kompakte
nga ana e ngricës, i reziston shfrytëzimit nga skiatorët, ruan fundin e pistave e
lejon një zgjatje më të madhe të mbulimit me dëborë. Mbi këtë shtresë të fundit
vendosen shtresat e reshjeve pasardhëse, zakonisht me borë më të ftoftë ose
më pak të dendur.Shtypja e këtyre shtresave mund të bëhet dhe me mjete
përkatëse .
Rreshjet e dëborës, pendencat, faktorët altimetrikë e të ekspozicionit, përbërja e
mbulesës së dëborës nuk janë elementët e vetëm të nevojshëm për praktikimin
112
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
e skive. Një rëndësi të madhe për hapjen e pistave kanë dhe morfologjia e
shpateve e mbulesa e tyre vegjetale. Shpatet jo të përthyera e jo shumë të
aksidentuara, janë më të përshtatshmet. Pistat nyjëzohen sipas kthesash pak a
shumë të gjëra që kanë për qëllim të ulin disnivelet e menjëherëshme, pra të
alterojne vështirësitë sipas gustove e aftësive të skiatorëve. Përsa i përket
zhvillimit planimetrik e altimetrik të pistave, varieteti që takohet në stacionet e
sporteve dimërore korespondon me kushtet morfologjike të zonave të veçanta
skiatore dhe me kërkesat e skiatorëve. Një stacion skish duhet të mund të
përdorë pista me gjatësi, pendencë e vështirësi të ndryshme, për t’i bërë ballë
qoftë nevojave të fillestarëve, qoftë atyre të skiatorëve më të sprovuar. Tashmë
është evidente preferenca e masës së sportistëve të tillë për rrugët e gjata e
disnivelet e forta të pistave. Më të preferuar janë pistat e gjysëm vështirësisë.
Pra pistat duhet të përshtaten siapas nivelit të turistëve skiatorë. Pistat që
përdoren nga fillestarët janë shumë të thjeshta, të gjëra, me disnivele modeste e
pa të ngritura (gunga), skarpata etj; ato të gjysëm vështirësisë janë gjithashtu të
privuara nga pengesat, të zhvilluara të paktën në 2 km me disnivele rreth 300-
400m. Kurse ato më të vështirat janë të vendosura në zona pyjore apo të
ndërprera nga rrëpira, pemët etj. Duke ju referuar vlerave përkatëse të thellësisë
coptimit vertikal në shpatet tona perëndimore vërehet se pjesa me e madhe e
territorit ka pjerrësi 25-35°, një pjesë e konsiderueshme e tij ka disnivele 200-
400m.
Përsa i përket veshjes vegjetale, terrenet ideale për praktikimin e skive janë
livadhet apo kullotat e lartësive të mëdha; në përgjithësi terrenet e veshura me
një shtresë konsistente bari e të privuara nga formacione të mbyllura drurësh
shtatgjatë. Të tilla kushte jo gjithnjë ofrohen pasi shpesh zonat e ulëta të
shpateve janë të veshura me pyje dhe ato më të lartat mbi limitin e vegjetacionit
shtatlartë shumë shpesh mbulohen me shkurre ose me gurë. Për rrjedhojë,
113
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
imponohet shfrytëzimi apo çrrënjosja e shkurreve si dhe çgurëzimi. Këto
veprime nganjëherë paraqiten të rrezikshme për dëmet që mund të provokojnë
duke prishur ekuilibre delikate apo pedologjike. Prerja e pyjeve për hapjen e
pistave të skive është gjithnjë një atentat i rëndë ndaj ambientit malor që mund
të sjellë dëme të rënda e vështirësisht të riparueshme. Zona te pershtatshme
livadhore, ku nuk lind nevoja e ndërhyrjes në to për të krijuar relieve të
papenguara për pista ka sidomos në gropat ndërmalore të Alpeve tona apo në
lartësitë e kullotave alpine ku si më të përshtatshmet mund të përmendim
zonën e Vermoshit e Lëpushës. Nëse për pistat e hapura në pjerrësitë
livadhore, pa thyerje relievi mbulesa e dëborës përfaqësohet në mënyrë të
mjaftueshme nga një shtresë 20-30cm, pistat e mbushura me gurë e shkëmbinj
apo të hapura në zona pyjore kanë nevojë për jo më pak se 80-100cm dëborë.
Natyra e terrenit ku kalojnë këto rrugë shpesh modifikohet në mënyrë artificiale
me eleminimin e gurëve apo shkurreve, me nivelimin e terreneve të
aksidentuara, me prerjen e pemëve në zonat pyjore etj.
Ne zhvillimin e turizmit te debores kanë peshën e tyre dhe mjaft faktorë
antropogjenë. Kushtet fizike ideale për praktikimin e sporteve të dëborës që
përmendëm më sipër verifikohen rrallë dhe në të shumtën e rasteve ndeshen në
vende jo lehtësisht të arritëshme nga qytetet e mëdha, të cilat përbëjnë dhe
furnizuesin kryesorë të turizmit aktiv. Kështu që, sa më larg të ndodhen
lokalitetet e skive nga përqëndrimet urbane aq mq mirë duhen organizuar ato
për të vënë përkrah kushteve të mira ambjentale, një tërësi paisjesh pritëse të
përshtatshme për një klientelë të privilegjuar të ardhur nga larg.
Shtrirja e praktikimit të skive në shtresa gjithnjë e më të gjëra të popullsisë
provokon dhe një shfrytëzim sistematik të të gjithë lokaliteteve malore që, edhe
pse nuk prezantojnë të gjitha kushtet ideale gjeografike, lejojnë kënaqjen e
skiatorit qytetar. Kështu stacionet e skive në kapacitetin e strukturen e tyre
114
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
duhet ti pergjigjen kërkesës së “tregut skiator” sipas nevojave të ndryshme të
shtresave te ndryshme ekonomike sociale të frekuentuesve dhe kalendarit të
kohës së lirë të tyre. Duke patur parasysh këtë varitet egzigjencash nuk është e
thënë që stacionet të jenë kudo njëlloj; mjafton që rajoni të sigurojë praktikimin
e skive për një periudhë sa më të gjatë të harkut vjetor, e aty ku është e mundur
edhe gjatë verës.
Si përfundim mund të themi se mali bëhet në këtë mënyrë rezervat ekologjik i
blertë i qetësisë, ajrit e ujrave të pastra, borërave të paprekura, në shërbim të
zonave urbane: kopshti natyror i qytetit ku mund të planifikohen parqe
natyrore e zona turistike.
115
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
- Turizmi i pergjegjshem dhe mbijetesa e rajonit tone alpin.
Mes studiuesve dhe eksperteve te fushes, ekziston nje konsensus i pergjithshem
mbi faktin se sot skenari i turizmit prezanton konsumatore ne evolucion dhe
mjaft te pajisur, ne krahasim me te kaluaren, me kulture turistike, eksperience,
aftesi veprimi e krahasimi, te kujdesshem ndaj cilesise, qe kerkojne gjithnje e me
shume produkte komplekse e te integruar, ku perfshijme se bashku sherbimin,
atraksionin, informacionin.
Turizmi është një nga veprimtaritë më komplekse të shoqërisë së sotme
moderne. Në vendet e zhvilluara, por edhe ne disa shtete në tranzicion, është
produkt i rëndësishëm eksporti dhe gjenerator i punësimit . Përfshin një
gërshetim të gjerë dukurish dhe raportesh që lindin gjatë kohës së udhëtimit
turistik, ndërsa në realizimin e tij futet thellë jo vetëm në aspektin ekonomik ,
por edhe në aspektin ekologjik, social dhe kulturor te jetës .
Eshte e nevojshme qe organizimi i nje hapesire gjeografike te mbeshtetet ne
studime specifike per aktivitetet njerezore qe mendohet te zhvillohen ne kete
hapesire, te lidhura ngushte me burimet e rezervat natyrore qe ajo ofron dhe
me synim final mbrojtjen e ketij ambienti.
Implikimet e politikes ekonomike qe rezultojne shume (rilevante) nxitese jane:
se pari, rendesia strategjike qe i atribohet sektorit bujqesor ne politikat malore.
Se dyti, ekonomite malore nuk konsiderohen me si komunitete te izoluara qe
kerkojne asistence, por si komunitete te integruara me perparesi te ndryshme ne
kontestin e ekonomise rurale.
116
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Se treti, behet e domosdoshme te parashikojne shumellojshmerine e drejtimeve
te mundshme te zhvillimit ekonomik ne zonat malore, e per rrjedhoje
specifiken territoriale qe duhet te karakterizoje politikat mbi zonat malore.
Nga ana tjeter, lindja dhe fuqizimi i shume shfaqjeve te reja te turizmit
nenvizojne karakterin shume evolues te ketij sektori, i lidhur me faktore
ekonomike, social, demografike, jo vetem nacionale por edhe me
gjere.(globalizimi)
Nuk ekziston me nje tip i vetem turizmi pushues, pra me disa pak shfaqje te
pakta turistike. Sot mund te dallosh disa forma te ndryshuara te turizmit ne
kohe, dhe ky evolucion i tyre te le te imagjinosh edhe modifikime ne te
ardhmen, e afert apo e larget qofte kjo.
Prandaj, eshte e nevojshme te “monitorohet” ajo qe ekziston, duke e vleresuar
sipas ofertes se strukturave aktuale, per te avancuar pastaj hipoteza per
implementim te politikave perballe tregut te sotem, qe te mos gjendemi te
papregatitur perballe kerkesave te reja, duke permiresuar dhe suportin
informativ e njohes.
-Nje politike mirmbajtjeje qe ka per qellim te racionalizoje dhe te permiresoje
sherbimet ekzistuese. ( struktura, organizime, aktivitete publike e interesa
private-behet fjale pra te percaktohet efikasiteti i sistemit ne funksionim e te
permiresohet perdorimi tij.)
Nje politike rinovimi, rrjedhoje e te rese qe avancon, dhe qe mund te perfshije
jo vetem dhe jo aq tipologji te reja te turizmit, sa shfaqje te ndryshme ne tipe
tashme te njohura.
Ne qender kemi produktin turistik rreth te cilit sillet vemendja e kerkeses dhe
e ofertes.
117
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Masat që rëndojnë mbi ambjentin natyror nuk janë me origjinë turistike,
megjithate, eshte e pamohueshme qe perdorimi e organizimi i hapsires per
turizem të mund të gjeneroje disa ndotje(mbeturina ushqimore, ujra te zeza,) e
crregullime te ambjentit prites(pejsazhe e qendra te ç‘natyralizuara nga
shpyllezimet, nga hapja e rrugeve, nga ndertimet e modifikimet topografike).
Per te kufizuar efektet negative te turizmit masiv ne disa ambjente natyrore,
eshte ndjekur nje politike e vertete e ruajtjes e perdorimit turistik te hapsirave
natyrore te ndjeshme; keshtu, ne mjaft vende jane krijuar parqe natyrore
nacionale e rajonale, ente per mbrojtjen e hapsirave malore apo bregdetare
turistike, etj. Kjo politike fillon me masat per ruajtjen e teresive natyrore
specifike, siç jane parqet e zonat delikate ambjentale, apo kontrolli i zhvillimit
turistik duke evituar nje konsum te hapsires qe mund te demtoje vete resurset
gjeografike.
Ruajtja e trashegimise natyrore varet nga zgjedhjet ekonomike, sociale e
ekologjike qe behen.
Persa i perket mbrojtjes se ambjentit human, ajo shpesh vjen pas mbrojtjes se
resurseve natyrore e ambjentit historik e artistik.
Turizmi zakonisht favorizohet nga popullsia e cila eshte ne kerkim te vendeve
te punes e burimeve financiare.
Problemet kryesore qe lindin jane ato te ndeshjes se mentaliteteve e kulturave
mes turisteve e popullsise pritese. Disa kufizime te lirive te turisteve mund te
evitojne cenimin social e moral te shoqerive pritese, nganjehere pak te
pregatitura per te pranuar zakonet e turisteve perendimore.
Turizmi mund te nxjerre probleme humane ne shoqerite pritese kryesisht
nepermjet pervetsimit te hapsires, konsumator i se ciles eshte me teper se
industria.
118
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Politikat turistike nuk mund te jene veçanerisht konservative, edhe ne rastet e
hapsirave vetem te vizituara e mjaft te mbrojtura si parqet kombetare apo
rezervatet ku nevojitet nje minimum infrastrukture turistike. Por, nga ana tjeter,
nje kufizim i levizjes turistike e qendrimit shenon mungesen apo vdekjen e
turizmit atje.
Planifikimi e rregullimi i një territori synon në shfrytëzimin sa me racional të
kësaj hapësire nga njeriu; pra në thelb ai presupozon avantazhe ekonomike të
cilat kërkojnë përcaktimin e përparësive të zhvillimit në rajon.
Shfrytëzimi sa më efektiv i një hapësire, me sa më pak invenstime arrihet
nëpërmjet realizimit aty të një aktiviteti fitimprurës në perputhje me resurset që
hapësira ofron, aktivitetet që duhet të jenë sa më të qëndrueshëm dhe të
respektojnë ambientin. Pra, shkalla e ndërhyrjes në një territor të caktuar
përcaktohet gjithnjë në përshtatje me aftësitë mjedisore.
Planifikimi cilësor i hapësirës është ndër parakushtet më të rëndësishme për
zhvillimin afatgjatë dhe të qëndrueshëm të turizmit. Hapësira , në kuptimin e
ngushtë dhe të gjerë, është parakushti themelor i ardhjes dhe i qëndrimit te
mysafirëve e njëkohësisht është edhe faktor i zhvillimit të destinacionit turistik
apo faktor aktiv që e kushtëzon kete zhvillim. Ndërtimi i infrastrukturës
turistike ka karakter afatgjatë, prandaj planifikimi i zhvillimit të hapësirës është
kushti themelor i funksionimit të suksesshëm e afatgjatë të destinacionit
turistik. Planet hapësinore janë njëri nga dokumentet themelore të zhvillimit të
turizmit, sepse orientojnë dhe përcaktojnë planifikimin e të gjitha degëve dhe
veprimtarive ekonomike që aktivisht marrin pjesë në formimin e ofertës
turistike.
Turizmi trajtohet si një fenomen kompleks, jo vetëm ekonomik por edhe
natyror, psikologjik, social. Dihet që pothuajse çdo mjedis gjeografik paraqet
prirje për zhvillim turistik, por aftësia e realizimit me sukses të këtij aktiviteti
119
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
varet nga mënyra se si këto prirje vihen në shërbim të turizmit. Nga ana tjetër,
turizmi në krahasim me degët e tjera ekonomike është shumë i ndjeshëm ndaj
cilësisë së lartë të ambientit(mjedisit), pasi turisti është gjithnjë e më
sensibilizues e reagues ndaj mjedisit. Cilësia mjedisore përbën gjithnjë edhe një
kriter për zgjedhjen e një vendi turistik. Kështu që, ekziston një lidhje e
ndërsjelltë mes një territori cilësor e të planifikuar dhe aktivitetit turistik.
Për organizimin e një hapësire turistike sipas projekteve të ndryshme turistike
lind nevoja e kontrollit të aftësive të mjedisit, në mënyre që të zgjidhen
hapësirat gjeografike më të përshtatshme dhe të ndërhyhet në ambient në
mënyrë sa më të kontrolluar, për të evituar sa më shumë të jetë e mundur
mbingarkesat. Projektet turistike mund ta transformojnë ndjeshëm hapësirën.
Kontrolli i aftësive mjedisore ka të bëjë me parashikimin dhe vlerësimin e
fakteve e pasojave që do të shoqërojnë këtë mjedis si rezultat i zbatimit të
aktiviteit turistik.
Sipas shkallës së njohjes dhe mundësive financiare e teknike që njeriu zotëron,
ai përpiqet të planifikojë, të rregullojë dhe të sistemojë territorin e vet. Cdo
ndryshim që njeriu bën në sipërfaqen e një territori mund te përfshihet në
konceptin rregullim, gjithnje nese kahu i ketij ndryshimi eshte pozitiv dhe
impakti i pademshem . Politika e rregullimit të territorit nënkupton rëndësinë e
funksionimit të elementëve të jetës së shoqërisë në hapësirën gjeografike.
Analizat e hollësishme territoriale përfshijnë:
-aspekte demografike – si shtrirja, dendësia, migrimet-
-aspekte ekonomike – si zhvillimi i bujqësisë, industrisë, infrastrukturës-
-aspekte sociale – si zhvillimi administrativ, kulturor, shëndetsor-
-aspekte ekologjik – si disekuilibret në ekosistemet natyrore-.
120
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Një zhvillim turistik i përgjegjshëm, si formë e organizmit hapësinor në një
terrritor të caktuar mund të përfaqësojë në të njejten kohë dhe një praktikë të
mirë mjedisore që ka në thelb parimet e qëndrueshmërisë.
Zhvillimi i qëndrueshëm22 kënaq nevojat e së tashmes, por pa kompromentuar
aftësine e brezave të ardhshëm për të kënaqur nevojat e tyre përmes të njëjtit
mjedis. Një zhvillim që nxit akomodimin në peisazhe natyrore, trashigiminë
kulturore dhe karakterin rajonal mund të jetë dhe një instrument afatgjatë në
ruajtjen e zhvillimin e cilësive tërheqëse rajonale në drejtim të industrisë së
turizmit e udhëtimit. Nga ana tjetër, popullsia lokale mund të përfitojë
gjerësisht nga një përshtatje e butë mjedisore me zhvillimin ndërtimor e
lehtësirat e tjera që kërkon kjo situatë.
2 MMeessaazzhhii ii zzhhvviilllliimmiitt ttee qqeennddrruueesshheemm eesshhttee ssee mmee sshhuummee vveemmeennddjjee ii dduuhheett kkuusshhttuuaarr vvaarrjjaabbllaavvee aammbbjjeennttaallee,,ssee mmiirreeqqeenniiaa ee ppeerrggjjiitthheesshhmmee ssoocciiaallee nnuukk mmuunndd ttee ssiigguurroohheett vveetteemm nnggaa mmiirreeqqeenniiaa mmaatteerriiaallee ddhhee ssee ccddoovveenndd dduuhheett ppaarree nnggaa kkeennddvveesshhttrriimmii ii ppeerrppaarriimmiitt ttee ttiijj eekkoonnoommiikk,, ppoorr eeddhhee ttee aattiijj aammbbjjeennttaall.. KKoommiissiioonnii BBootteerroorr ppeerr MMjjeeddiissiinn ddhhee ZZhhvviilllliimmiinn ((KKoommiissiioonnii BBrruunnddttllaanndd)) qqee ee ppeerrddoorrii ii ppaarrii nnee vviittiinn 11998877 tteerrmmiinn""zzhhvviilllliimm ii qqeennddrruueesshheemm"" ee ppeerrkkuuffiizzoonn aattee ssii ""zzhhvviilllliimmiinn qqee rreeaalliizzoonn nneevvoojjaatt ee ttee ttaasshhmmeess ppaakkoommpprroommeettuuaarr aafftteessiinnee ee bbrreezzaavvee ttee aarrddhhsshheemm ppeerr ttee rreeaalliizzuuaarr nneevvoojjaatt ee ttyyrree.. ZZhhvviilllliimmii ii qqeennddrruueesshheemm nneennkkuuppttoonn qqee rrrriittjjaa ddhhee zzhhvviilllliimmii eekkoonnoommiikk ttee rreeaalliizzoohheenn mmbbii mmuunnddeessiittee rreeaallee tteennaattyyrreess ppeerr tt''ii mmbbeesshhtteettuurr aattoo.. KKeesshhttuu,, eeddhhee rrrriittjjaa eekkoonnoommiikkee nnuukk mmuunndd ddhhee nnuukk dduuhheett tt''ii tteejjkkaalloojjee mmuunnddeessiittee qqee ii jjeepp nnaattyyrraa.. NNee kkeettee rraasstt ddoo ttee tthhuuhheejj ssee rrrriittjjaa ddhhee zzhhvviilllliimmii jjaannee mmbbeesshhtteettuurr mmbbii mmuunnddeessiittee qqee ii lleejjoonn nnaattyyrraa ddhhee ssee mmuunndd ttee jjeennee ttee qqeennddrruueesshhmmee nnee kkoohhee.. NNee rraasstt ttee kkuunnddeerrtt ddoo ttee tthhuuhheejj ssee rrrriittjjaa aappoo zzhhvviilllliimmii nnuukk eesshhttee ii mmbbeesshhtteettuurr,, pprraa aass ii qqeennddrruueesshheemm,, ddhhee ssee sshhppeejjtt ddoo ttee ffiilllloojjnnee ttee sshhffaaqqeenn pprroobblleemmee qqee jjaannee sshhuummee ttee vveesshhttiirraa ppeerr ttuu zzggjjiiddhhuurr qqooffttee nnggaa ppiikkppaammjjaa eekkoonnoommiikkee,, qqooffttee nnggaa aajjoo tteekknniikkee.. MMaarrrree nnggaa wwwwww..iittaapp..ggoovv..aall.. IINNSSIITTUUTTII II AADDMMIINNIISSTTRRAATTEESS PPUUBBLLIIKKEE.. SShhkkeeppuuttuurr nnggaa bbrroosshhuurraa MMeennaaxxhhiimmii ii MMjjeeddiissiitt..ffaaqqee,,99..
121
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Edhe pse turizmi përbën një aktivitet ekonomik që sjell të mira materiale për
komunitetin pritës e për vizitorin, ai nuk mund të shëroje çdo problem
ekonomik apo ambiental por duhet të jetë pjesë e një ekonomie të balancuar në
disa raste ose e vetmja bazë ekonomike në raste të tjera.
Shkalla dhe hapi i zhvillimit turistik duhet të respektojë karakterin e zonës, si në
dimensionin kulturor dhe atë mjedisor. Turizmi i përgjegjshëm është i
ndjeshëm ndaj nevojave e aspiratave të popullsisë vendase, ku kjo parashikon
pjesmarrjen lokale në vendimarrje dhe punësimin e popullsisë lokale.
Të gjitha format e aktivitetit njerëzor kanë impaktin e tyre në ambientin fizik,
dhe turizmi nuk bën përjashtim nga kjo, sidoqoftë sipas principeve të turizmit
të qëndrueshëm, është e nevojshme të kushtohet kujdes impakteve fizike të
objekteve turistike të të gjitha tipeve. Ështe e rëndësishme që objekte të tilla si
hotele, komplekse objektesh sportive ose marine, të projektohen jo vetëm për
të kënaqur nevojat e turistëve por gjithashtu të planifikohen që të mos
ndërhyjnë pa kriter, në harmoni me zonën përreth.
Në ndërtimin e objekteve të reja është e rëndësishme të konsiderohet
pozicionimi i tyre. Sipas studimeve të ndërmarra rekomandohet që pozicionimi
i objekteve të përcaktohet sipas një numri kriteresh ku hyjnë:
-përshtatje me tipin e përmasat e objektit të planifikuar.
-distanca nga zonat tërheqëse potenciale.
-disponibilitet të tokës e cila nuk është e kërkuar për përdorime më të
rëndësishme ose që nuk është e një shkallë të lartë ruajtje.
-lehtësi arritje, pranë një sistemi transporti eficient i cili përfshin transportin
publik apo të këmbësorëve.
-disponibilitet dhe infrastrukturë të përshtatshme.
122
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Brenda KE, që në 1985 këto direktiva mbulojnë një numër projektesh turistike
specifike si:
ski-lifte, ndërtim rrugësh, porte, komplekse marine dhe aeroporte, fshatra
pushimi e komplekse hoteliere. Çdo skemë në këtë drejtim konsiderohet një
strategji alternative për zhvillim dhe mundësi të përdorimit të territorit që
marrin parasysh përparësitë ambientale.
Zhvillimi i qendrave urbane, zonave rurale, bujqësise e industrisë,
infrastrukturës etj., nuk mund të kenë perspektivë të gjatë nëse nuk lidhen me
planifikimin e rregullimin e territorit.
Në rajonin mesdhetar mirqënia e mëtejshme e popullsisë lokale varet nga
sigurimi i një balance harmonike mes turizmit dhe ambientit.
Pjesa më e madhe e brigjeve mesdhetare karakterizohen nga një urbanizim
intensiv. Nivelet e larta të transportit bashkohen dhe me ndotjen akustike nga
aeroportet. Përdorimi i tejskajshëm i resurseve ujore ka lindur nevojën e kthimit
të ujit të kripur në të pijshëm në mjaft zona. Mbeturinat e patrajtuara kanë
ndotur plazhet e detin. Pra është evidente që qëllimet e një turizmi më të
qëndrueshëm e të përgjegjshëm, në ndihmë të një organizimi më të drejtë
territorial, përfaqësojnë një sfidë të madhe për rajonin mesdhetar.
Edhe rajonet malore paraqesin një nga ekosistemet më me vlere në Evropë, si
dhe një nga sfidat më të mëdha që gjenerojnë strategji të bazuara në
qëndrushmëri. Alpet janë bërë shtëpia e disa tipeve të turizmit, duke përfshirë
këtu agro-turizmin e turizmin natyror, por atje ekziston gjithashtu edhe një
industri turizmi masiv. Sidoqoftë, impakti i sporteve dimërore është veçanarisht
i rëndësishëm. Turizmi i dimrit zakonisht konsiderohet se është më
destruktiv(shkatërrues) se turizmi i verës si pasojë e zonave të gjera me pisha e
shumë aktivitete që kontribuojnë në erozion, shkatërrim pyjesh etj. Rol të
rëndësishëm në Alpe luan turizmi fermer me prezencën e çmueshme të
123
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
fermave, presionin e bujqësisë, dhe rëndesinë e të tillë aktiviteteve në ruajtjen e
kulturave tradicionale e pejsazheve.
Aktiviteti turistik ka impakte fizike, ekonomike, sociale e ambientale në
hapësirën ku ai zhvillohet, pikerisht, për të menaxhuar drejt të tilla impakte
aktiviteti në këtë territor duhet të planifikohet i qëndrueshëm dhe të realizohet
si i tillë. Për ti ardhur në ndihmë ketij planifikimi territorial dhe duke synuar në
ruajtjen e ekuilibrave ambientale ka lindur idea e kapacitetit mbajtës.
Ky është një koncept teknik i njohur nga planifikuesit si një maksimum deri në
limite për përdorim turistik i një zone të veçantë.
Kapaciteti mbajtës përfaqëson nivelin e vizitorëve që përdorin një zonë e mund
të akomodohen në nivel të larte pritjeje të tyre dhe pa një shterrim permanent
të resurseve të saj natyrore.
Llogaritja e njohja me kapacitetin mbajtës është e nevojshme por jo një kusht i
mjaftueshëm, për një zhvillim të qëndrueshëm. Por, megjithë rezervat,
kapaciteti mbajtës mbet një koncept mjaft i përdorshëm. Proçesi i vërtetë i
llogaritjes së kapacitetit mbajtës jep mundësi që grupimet e interesuara lokale të
kuptojnë qëllimin e qëndrushmërisë dhe faktin se ka limite në zhvillim. Kur
kapaciteti mbajtës zakonisht shihet si rregullator i vendosur nga sektori publik
ndaj sektorit privat, themi se mund të punojë në interes të të gjitha palëve. Nuk
është në interes të kompanive turistike të dërgoje turiste në “hotele me 5 yje, në
një ambient me një 1 yll”.
Kriteret që përcaktojnë kapacitetin mbajtes janë:
- në drejtim të ambientit:(ekologjike, ekonomike, sociale, kulturore,
disponibilitet-resursesh).
- në drejtim të imazhit/produktit turistik:(karakteristikat fizike, ekonomike,
social-kulturore, disponibiliteti i resurseve).
124
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Planifikimi më i mirë territorial i aktivitetit turistik arrihet:
duke iu përshtatur të papriturave në kushtet e përgjithshme ekonomike të
zonës, situatës energjitike, të paisjeve e kërkesës turistike, vlerësimit të stilit të
jetës, të ardhurave të industrive inividuale e faktorëve të tjerë në ambientin e
jashtëm.
duke ruajtur veçantinë në resurset natyrore e fizionominë e tyre, strukturën
lokale kulturore e sociale, arkitekturën lokale, monumentet historike, aktivitetet
e ngjarjet tipike lokale, parqet e zonat sportive e karakteristika të tjera të zonës
destinacion.
duke krijuar në masën e dëshiruar nivel të lartë të ndergjegjësimit mbi të mirat e
turizmit(përfitimet), një imazh të qartë e pozitiv të zonës si destinacion turistik,
organizim efektiv të industrisë, nivel të lartë kooperimi mes operatorëve turistik
individual, marketing efektiv e programe informacioni udhëtimesh, si dhe
objektiva të tjera.
duke shmangur të padëshirueshmen në konkurrencën e panevojshme mes
operatorëve individual, qëndrimet jo miqësore të rezidentëve lokalë ndaj
turistëve, demtimet ose ndryshimet permanente te fizionomise natyrore dhe
resurset historike, humbjen e identiteve lokale, humbje të ndarjes së tregut,
ndalim të aktiviteteve apo ngjarje të veçanta lokale, mbingarkesë, mbipopullim e
probleme trafiku, ndotje, sezonalitet i lartë e faktorë të tjerë. Pra, planifikimi
turistik përbën një përpjekje drejt një zhvillimi të integruar e të qëndrueshëm,
gjë që kërkon përgjegjshmëri të larte ndaj territorit ku ky aktivitet planifikohet.
Nga rregullimi e mirëmbatja e kësaj hapësire varet dhe jetëgjatësia e aktivitetit
turistik si dhe përfitimet prej tij.
Planifikimi i përdorimit të territorit ka në baze të tij zhvillimin e resurseve
lokale dhe disa rrjedhoja për shoqërinë dhe ambientin.
125
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Ardhjet masive në një territor ushtrojnë një presion të madh në tregun e
punës(formal apo informal qoftë). Për popullsinë urbane kemi vende të reja
pune; ndërsa influencat e fuqishme të jashtme shkaktojnë nganjëhere humbje të
identitetit lokal dhe të pjesmarrjes lokale në këtë aktivitet.
Zgjerimi i vendbanimeve çon në një konkurrencë të përdorimit të tokës,
kryesisht me bujqësine e hapësirave përreth, gjë që sjell migrime drejt qytetit.
Ky ekspansion aktiviteti e mbipopullim në një moment të caktuar mund të
sjellë konflikt interesash në drejtim të furnizimit me ujë midis turistëve,
nevojave të popullsisë lokale, dhe bujqësise intensive.
Nga ana tjetër, dihet se zhvillimi turistik sjell një shtrirje më të gjerë të
infrastrukturës rajonale; kështu është e nevojshme të përcaktohet nëse kjo
shtrirje infrastrukture realizohet vetëm për turizmin apo edhe për një zhvillim
të përgjithshëm ekonomik.
Por një konflikt i dukshëm interesash në një aktivitet të tillë njerëzor përbën ai
me mjedisin natyror; kjo nëpërmjet përdorimit të tepruar të zonave rekreative
apo shtrirje e tepërt e zonave hoteliere. Në të tilla raste, ndotjet mund të
verifikohen në ujra, plazhe, rajone rekreative etj, për shkak të kanalizimeve të
pamjaftueshme apo hedhjeve të mbeturinave.
Këto jane disa nga rastet e disekulibreve natyrorë që mund të lindin nga
ushtrimi i një aktiviteti ekonomik në një territor të caktuar nëse nuk bëhet një
planifikim preçiz i përdorimit të tij në drejtim të përfitimit nga ky aktivitet si
dhe nga ambenti natyror nëpërmjet ruajtjes dhe mbrojtjes së tij.
Objektivat kryesore të planifikimit dhe rregullimit të një territori duhet të
synojnë përfitimet nga aktiviteti që zhvillohet aty, gjithmonë duke patur
parasysh mbrojtjen e tij-një mjedis i mbrojtur dhe i aftë per tu shfrytëzuar
garanton vazhdimësinë e aktivitetit.
126
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Në çdo fazë të zhvillimit është i nevojshëm formulimi i bashkëpunimit mes
komunitetit rajonal dhe planeve të përdorimit të hapësirës e resurseve, nëse
duam që ky zhvillim të jetë sa më i përgjegjshëm ndaj ambientit dhe shoqërisë
që jeton aty, dhe sa me i qëndrueshëm në kohë.
Nisur nga sa më sipër, mund të themi se synimi i një planifikimi hapësinor të
aktivitetit ka të bëjë me realizimin e një zhvillimi optimal turistik në hapësirën
përkatëse; me barazpeshën e shërbimeve pritëse, të qarkullimit apo
komunikacionit dhe shërbimeve të tjera plotësuese duke mbrojtur resurset
atraktive në te cilat bazohet zhvillimi turistik; me krijimin e kushteve për një
zhvillim të qëndrueshëm.
Aktivitetet parësore për arritjen e këtij synimi konsistojnë në:
përcaktimin e hapësires për shfrytëzim turistik në nivel kombetar.
- në bazë të karakteristikave specifike natyrore dhe kulturore të rajoneve
dhe të lokaliteteve duhet të përcaktohet lloji i turizmit që optimalisht do t’i
shfrytëzojë resurset ekzistuese dhe të kushtëzojë atë ndërtim që është i
mundshëm dhe i pranueshëm, ne varësi nga karakteristikat të hapësirës.
- gjatë ndërtimit të objekteve të reja, përkatësisht me rastin e projektimit të
stilit të ndërtimit dhe të zgjedhjes së materialit, duhet të respektohen tradita dhe
stili autokton i mjedisit rrethues që të ruhet harmonia dhe identiteti pamor i
rajoneve të caktuara .
Perfundimisht mund te themi se prioritet e zhvillimit të turizmit nga aspekti i
rregullimit të hapësirës janë:
• përparësia e rikonstruktimit të hoteleve ekzistuese të sektorit shoqëror deri në
nivelin e kërkesës evropiane.
• përparësia e përmirësimit të infrastrukturës së brendshme e të jashtme dhe
mbrojtjes së mjedisit.
127
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
• në qoftë se ndërtohen objekte të reja, përparësi t’i jepet ndërtimit në hapësira
ku ka nevojë për sherimin e shumëllojshëm të terrenit ku objektet duhet t’i
përshtaten mjedisit lokal,
• në kuadër të analizës së ndërtimtarisë turistike të hapësirës menjëherë duhet
të fillojë hartimi i një studimi të plotë dhe i bazës programore për llojet e
zgjedhura të turizmit (gjuetisë, rural, ekoturizmit, turizmit kulturor,turizmit
rekreativ, etj).
• ndërtimi i kapaciteteve pritëse për nevojat e parqeve kombëtare të
orientohen në vendet anësore, jashtë kufijve të zonës së mbrojtur.
128
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
VI. Konkluzione dhe rekomandime
Alpet Shqiptare përfaqësojnë një vazhdim natyror të Alpeve Europiane dhe si
të tilla bëjnë në vetvete resurse të dukshme natyrore; prandaj egzistojnë
mundësitë e një zhvillimi turistik të përshtatshëm të këtij rajoni sipas shembullit
të këtij zhvillimi në Alpet Europiane.
Nga sa u tha më sipër vërehet se zgjedhje të mundshem turistike në Alpet
Shqiptare mund të përbëjnë:
- disa forma origjinale orografike (tipike luginat akullnajore)
- shpellat karakteristike për tu eksploruar
- pasuria e madhe ujore dhe kataraktet malore
- aspekte tipike të botës vegjetale e shtazore.
Të tilla peisazhe përbëjnë premisa të mjaftueshme për zhvillimin e një turizmi
natyralistik për të interesuarit e natyrës, ekskursioneve alpinistike ose
kampingeve verore, apo për një turizëm klimatik për të cilin ky rajon ka një
traditë të hershme.
Por nëse shtojmë edhe kushtet e favorshme hipsometrike e klimatike, me
rreshje të bollshme dëbore sidomos në vjeshtë e dimër, një drejtim të
mundshëm rekreativ e turistik përbëjnë lëvizjet atje të personave të interesuar
për sportet e dëborës, sidomos shëtitjet me ski .
Në dekadat e fundit, si rrjedhojë e një ekonomie të mbyllur e të centralizuar, në
këto ambiente rurale ka patur një rënie ekonomike në sektorin bujqësor e
blegtoral. Por tradita, përvojat, potenciali njerzor dhe pasuritë natyrore janë
129
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
drejtimet që duhen njohur fillimisht e pastaj programuar për të mbështetur
zhvillimin ekonomik të këtyre zonave malore.
Nga shqyrtimi i mundësive të zhvillimit që zona paraqet del se turizmi mund të
përbëjë një drejtim parësor në zhvillimin e përgjithëshëm zonal.
Realizimi i programeve për një përdorim sa më të madh të burimeve egzistuese
ndeshet në disa pengesa reale:
- situata ekonomike jo e mirë e këtyre mjediseve malore
- emigrimi i një pjese të popullsisë, sidomos moshës së re
- gjëndja e dobët e infrastrukturës dhe superstrukturës.
Kështu, në gjetjen e alternativave dhe politikave të mundëshme që do të
mundësonin një zhvillim të qëndrueshëm të rajonit, në favor të drejtimit turistik
duhet patur parasysh:
- subvencione nga shteti
- nxitja e kooperimit financiar të fermerëve të vegjël, për periudha
afatshkurtra ose afatmesme
- përpilimi i projekteve të ndryshme për tregjet financiare rurale, në
ndihmë të varfërisë rurale sidomos fermerëve të vegjël
Pastaj, në një fazë të mëtejshme planifikimi dhe rregullimi i hapsirës në favor të
drejtimit turistik të zonës duhet të ketë parasysh
- mbrojtjen e potencialit natyror të hapsirës
- ndërhyrja në mjedis të bëhet në përshtatje me disa korniza
ekologjike, meqë kemi të bëjmë me një zonë të virgjër
130
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
- të përcaktohen kufijtë e ngarkesës turistike në raport me zonën e
banuar e tipet e peisazhit alpin
Zhvillimi turistik të realizohet në përshtatje me karakterin tipik të zonës rurale,
me veçantitë jetësore e kulturore aty, gjë që përbën edhe një motiv më tepër të
tërheqjes turistike.
Studimi në fjalë përbën vetëm një pjesë të një studimi të përgjithshëm
turistik mbi Alpet Shqiptare e perspektivat e zhvillimit të tyre. Prandaj, nuk
pretendoj se është thënë gjithçka, por jam munduar të hedh bazat ose piketat e
një studimi të tillë, duke ju referuar në këtë stad të parë vetëm Alpeve
Perëndimore.
Synimi i studimit është përqëndruar në dhënien e një ideje -guidë për
zhvillimin turistik të rajonit duke përcaktuar në mënyrë më reale piksynimet
cilësore e sasiore të këtij zhvillimi, format organizuese të turizmit për gjithë
rajonin dhe rrjedhojat për këtë rajon.
131
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Foto të zonës Foto nga Thethi
132
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
Foto nga Luginat e Cemit e Vermoshit
kanion- Grabom
141
Turizmi në kuadrin e zhvillimit rajonal në Alpet Perëdimore Nevila Dibra
okol Pamje nga zona e Bogës
Bridashë
144