TIDENHAWWETIDEN
EengeschiedenisvandeFrieseenmetFryslânverwantedierenrassen,landbouwgewassenenfruitrassen
JohannesSpyksma
Sumar,oktober2017
INHOUD
INLEIDING
FRIESEAGRARIERS,HUNACTIVITEITEN,HUNPRODUCTENENDEDAARBIJBEHORENDEDIERENRASSEN,LANDBOUWGEWASSENENFRUITRASSEN
Hoofdstuk1Vanhetbegintot1000naChr.
1.1. Eenmeerpermanentebewoningvandezandgronden
1.2. BoerenindeKleistreek1.3. Eigendomsrechten1.4. Vrijenenonvrijen1.5. Handel1.6. Dieren1.7. Landbouwgewassen1.8. Fruit
Hoofdstuk2DelatereMiddeleeuwen(1000-1500)
2.1. Friesevolkswetten2.2. Huurboeren2.3. Delandbouwstaatinaanzien2.4. Onlusten2.5. Kloosterkronieken2.6. Pastorieplaatsen2.7. Delandbouwgebieden2.8. Handel2.9. Hetpolderbestuur2.10. Dieren2.11. Landbouwgewassen2.12. Fruit
Hoofdstuk3Dezestiendeeeuw(1500-1600)
3.1. Voorspoed3.2. Tegenslag3.3. Hetboerenhuis3.4. Landerijen3.5. Eigendomsverhoudingen3.6. Hetzeekleigebied3.7. Hetweidebedrijf3.8. Dedalgrondenenzandgronden3.9. Dieren3.10. Landbouwgewassen3.11. Fruit
Hoofdstuk4Dezeventiendeeeuw(1600-1700)
4.1. Tegenspoed4.2. Verhoudingbouwlandengrasland4.3. Hetboerenhuis4.4. Decultuurgrond4.5. Bedrijfsgrootteen
eigendomsverhoudingen4.6. Hetweidebedrijf4.7. Deakkerbouw4.8. Dezandgronden4.9. Overheidsmaatregelen4.10. Dieren4.11. Landbouwgewassen4.12. Fruit
Hoofdstuk5Deachttiendeeeuw(1700-1800)
5.1. Op-enneergaandetijden5.2. Hetboerenhuis5.3. Deveehouderij5.4. Derundveepest5.5. Deakkerbouw5.6. Dieren5.7. Landbouwgewassen5.8. Fruit
Hoofdstuk6Denegentiendeeeuw(1800-1900)
6.1. Eenbewogentijdvak6.2. Tweeërleilandbouwcrisis6.3. Landbouwonderwijs6.4. Vernieuwingen6.5. Particuliereorganisatiesencoöperaties6.6. Boerenarbeider6.7. Boerenlandheer6.8. Deakkerbouw6.9. Hetweidebedrijf6.10. Dezandgronden6.11. Detuinbouw6.12. Dieren6.13. Landbouwgewassen6.14. Fruit
Hoofdstuk7Detwintigsteeeuw(1900-2000)
7.1. Ingrijpendeveranderingen7.2. Voortgaandemechanisatie7.3. Nieuweorganisatievormen7.4. Depositievandearbeiders7.5. Delandbouwcrisisindejarendertig
4
7.6. Pachtengrondprijzen7.7. Denaoorlogseperiode7.8. Schaalvergroting7.9. Ruilverkaveling7.10. Hoogwater,waterschadeenverzilting7.11. Waterschappen7.12. Waterenlicht7.13. Ziektebestrijdingbijhetvee7.14. Kunstmatigeinseminatie(KI)7.15. HetLandbouwonderwijs7.16. Landbouwvoorlichting7.17. Fusies7.18. Verbreding7.19. Landbouwenmilieu7.20. Landbouwennatuur7.21. Agrarischenatuurverenigingen7.22. Debiologischelandbouw7.23. HetEuropeeslandbouwbeleid7.24. Eentoekomstbeeld7.25. Dieren7.26. Landbouwgewassen7.27. Fruit
Hoofdstuk8Eenentwintigsteeeuw(2000-2017)
8.1. Landbouwinbeweging8.2. Afnameaantalboeren8.3. Beterespreidingvandeexport8.4. DairyValley8.5. Provinciaalbeleid8.6. Agrobiodiversiteit8.7. Eenanderelandbouw8.8. DeStreekboer8.9. Hetvoedselvraagstuk8.10. Derdecrisis
SAMENVATTING
REGISTER
ILLUSTRATIEVERANTWOORDING
5
INLEIDING
In2005werdinSumaralsonderdeelvan'ItGrieneNêst'hetKenniscentrumvoorFrieseRassenopgericht.DitCentrumwerdvanaf2018gevestigdbijhetFriesLandbouwmuseumteGoutum.Hetiseenonderdeelvanhet‘PlatformFrieseRassenenGewassen’.HetCentrumheefteenzestaltaken:Hetverzamelt,voorzovermogelijk,Friesedieren-,landbouwgewassen-enfruitrassen.Totdierassenwordengerekend:•dierenengewassendieinFryslânhunoorspronghebben,omdatzedaardoordebewonersontwikkeldzijn;•rassendievanbuitendeprovinciekomenenerverbouwdofgehoudenwerdenofworden.Alszeernogzijn,wordenderassendiebeantwoordenaandeeerdergenoemdekenmerkendoorhetKenniscentrumbijeengebracht.
DebetreffenderassenwordendoorhetCentrum,ookalszenietmeervoorkomen,aandehandvanliteratuur,observatieseninbrengvanervaringsdeskundigengedocumenteerdengeconserveerd.Hiertoewordenuitgebreidebeschrijvingenuitgebracht.
HetKenniscentrumrekenthetverdertothaartaakhetpubliekoverdebetreffenderassenteinformerenofvoortelichten.Daartoewordendemonstratietuineningerichtenwordenbrochures,dia-ofpowerpointpresentatiesuitgebracht.Excursiesenlezingendienenhetzelfdedoel.
Voorleerlingenvanhetbasisonderwijswordteenscholenprogrammaontwikkeldenuitgevoerd.Hetvoortgezetonderwijswordtookbijdeeducatieveactiviteitenbetrokken.
HetKenniscentrumisnietalleeneenorganisatiedieinformerende,voorlichtende
eneducatieveactiviteitenuitvoert.Debetreffenderassendienen,omzetekunnenbehouden,ookzoveelmogelijkdoorhobbyistenenberoepsuitoefenareninpraktijktewordengebracht.Eenvoorbeeldvanheteersteishetaanhobbytuindersbeschikbaarstellenvandaarvoorinaanmerkingkomendezadenvanlandbouwgewassen.Hetberoepsmatiggebruikkrijgtgestaltedoorhetontwikkelenvanagrarischestreekproductenmetbehulpvandedaartoegeschikterassen.Hierbijgeldt-zoalseerdergemeld-hetuitgangspuntdatdebetreffendeproductenopeenofanderewijzeeenduidelijkebindingmetdeprovinciehebben.HetuitgangsmateriaalisinFryslânontstaan,ofhetisomdathetergedurendelangetijdvoorkwam(ensomszeldzaamgewordenis)totdeagrarischecultuurhistorievandeprovinciegaanbehoren.TotdetakenvanhetKenniscentrumbehoorteveneenshetontwikkelenvanvormenvancultuurtoerismewaarmeedeFrieseRasseninverbandkunnenwordengebracht.
Deagrarischegeschiedenis
OmdebijhetKenniscentrumbehorendetakentekunnenuitvoeren,kunnenlessenuithetagrarischeverledenvanFryslângetrokkenworden.Methetoogophetverzamelenmoetduidelijkzijnwelkerassenindeprovincievoorkwamenenwat-alszeernogzijn-deredenisomzeindecollectieoptenemen.
Deagrarischegeschiedenisleverteveneensgegevensvoorhetdocumenterenvanderassendieindeprovincievoorkomenofvoorkwamen.Zeworden-medemethetoogophetontwikkelenvanvormenvancultuurtoerismemetgebruikmakingvandeFrieserassen-uitgebreidbeschreven.
6
Deliteratuuroverhetagrarischeverledenvandeprovincielevertbovendieninformatiediedienstkandoenbijhetsamenstellenvanhetinformatie-envoorlichtingsmateriaalendeeducatieveprogramma's.HetvoornemenvanhetKenniscentrumommetbehulpvandeindecollectievoorkomenderassenhobbyïstenbijhetverbouwenofhoudenvandeFrieserassentebetrekken,verondersteltvoorlichtingsmateriaalwaaringegevensuitdeFrieseagrarischehistorieverwerktzijn.
DebedoelingvanhetKenniscentrumomstreekproductenmetFrieserassente(laten)ontwikkelen,roeptallerwegenpositievereactiesop.Hetwordtbeschouwdalseengoedemanieromderasseninstandtehouden.Deuitwerkingervanroeptechtereenprobleemop:erzullenvoldoendeagrariërsmoetenzijn,dievoorhetontwikkelenvandiestreekproductenhetuitgangsmateriaalleveren.Bovendienzaldatmateriaalverwerktenvermarktmoetenworden.UitdeFrieseagrarischegeschiedeniskanwordenopgemaakt,hoelandbouwerszichorganiseerdenomhunproductentetelen,teverwerkenentevermarkten.Omvandaaruitmogelijklessenvoorhethedentetrekken.
Tebeantwoordenvragen
Methetoogophetbovenstaandewordtindezeuitgavegetrachtopdevolgendenvrageneenantwoordtevinden:
WiewareninwelketijdvakkendeFrieseagrariërs,watwarenhunagrarischeactiviteiten,hoeorganiseerdenzezich,welkedieren-,landbouwgewassen-enfruitrassenhoordendaarbijenwelkeproductenkwamendaaruitvoort?
Inhetvervolgwordteenpogingondernomenbovenstaandevragenaandehandvan
literatuuroverdeagrarischegeschiedenisvanFryslânenmetgebruikmakingvandetotnutoebijhetKenniscentrumontstanekennisenervaringzogoedmogelijktebeantwoorden.Totdelandbouwgewassenbehorenookdekruiden.Omdataanditonderwerpuitgebreidaandachtwordtbesteeddoor'DeKruidhof'teBuitenpost,blijftditonderwerpinhetnuvolgendebuitenbeschouwing.1
7
DeelIFRIESEAGRARIERS,HUNACTIVITEITEN,HUNPRODUCTENENDEDAARBIJBEHORENDEDIERENRASSEN,LANDBOUWGEWASSENENFRUITRASSEN
DeliteratuuroverdeagrarischegeschiedenisvandeprovincieFryslânistamelijkschaars.GegevensdiemethetoogopdeindeInleidinggesteldevragenertoedoen,moestenuitdiversebronnenwordenbijeengezocht.Hetenigeoverzichtswerk'GeschiedenisvandeFrieselandbouw'(SpahrvanderHoekenPostma(1952))eindigtbijhetbeginvandetwintigsteeeuw.P.Terpstra'spublicatie'HonderdjaarFrieselandbouw'(z.j.)heeftalleenbetrekkingopdeperiode1880-1980.'GeschiedenisvandeFrieseLandbouw1945-1980'(vanderMolen(1983))gaatzoalsdetitelaangeeftslechtsovereendeelvandetwintigsteeeuw.Ditneemtnietwegdatvandiepublicatieseenuitgebreidgebruikkonwordengemaakt.EvenalsvanhetdoorJ.Bielemangepubliceerde'BoereninNederland:geschiedenisvandelandbouw1500-2000'waarinveelaandachtaandeFrieseagrarischegeschiedeniswordtbesteed.Watdetuinbouwbetreft,ishetvelespeurwerkvanP.Smedingvanbelang,datresulteerdein'DeFrysketúnbou'(1979).
DegeschiedkundigeboekenoverFryslânbiedenvoordezestudieweiniggegevens.In'GeschiedenisvanFriesland'(Kalma,SpahrvanderHoek,deVries(1968)),de'SkiednisfanFryslân1750-1995'(Frieswijke.a.1998))enenkeleanderegeraadpleegdehistorischewerkenvormtdeagrarischegeschiedenisslechtséénvandevelevaakterloopsbehandeldeonderwerpen.
IndithoofdstukisgeregeldsprakevandeFrieselandbouwgebieden.Zezijnopnevenstaandkaartjeinbeeldgebracht.
Daarwaardeaangehaaldeauteursindetekstverwijzennaaranderebronnen,wordendezenietvermeld.Diebronnenkunnenmetbehulpvanhetnotenapparaatwordenachterhaald.
BijdenuvolgendebeschrijvingvandeinFryslânwonendeagrariërs,hunactiviteitenendedaarbijbehorenderassenenproductenwordeneenzestalaande'GeschiedenisvandeFrieseLandbouw'(SpahrvanderHoekenPostma(1952))ontleendetijdvakkengevolgd:Vanhetbegintot1000n.Chr.;delatereMiddeleeuwen(1000-1500);dezestiendeeeuw,dezeventiendeeeuw,hettijdperkvan1700-1900endenegentiendeeeuw.Detwintigsteeeuwontbreektinhetbovengenoemdboek.Dezeenheteerstedeelvandeeenentwintigsteeeuwwordenmetgebruikmakingvananderebronnentoegevoegd.
Inditeerstedeelwordtbeschreven:(a)WelkeagrariërsinwelketijdvakkenzichophetterreinvandeFrieseenmetFryslânverwantedier-,landbouwgewassen-enfruitrassenbewogen;(b)welkeactiviteitendaaruitvoortkwamen.
8
Hoofdstuk1Vanhetbegintot1000naChristus
DeeerstebewonersvanFryslânhebbenzichopgehoudenopdeFriesezandgronden.Vanhenzijnampersporenteruggevonden.Hetzijnrendierjagers.Zeleefdenineentoendra-entaigaachtigeomgeving.Rendierenvormdenhunvoornaamstejachtbuit.Ineenmeerbosachtigeomgevingleefdehetoerrund.Zewerdenindietijdookbejaagdenleverdenlaterdebasisvoordeontwikkelingvanderunderenalslandbouwhuishouddier.IndehuidigeprovincieFrieslandkwamenzewaarschijnlijkookvoor,getuigeeenvondstvaneenhoornvanditdierbijHolwerd.Hetdiermoetnogtussen555en650indeFriesekweldergebiedenlangsdekustgeleefdhebben.2
1.1.Eenmeerpermanentebewoningvandezandgronden
Ongeveer10.000jaargeleden,alshetklimaatmilderwordt,ontstaateenmeerpermanentebewoningvandezandgronden.BijOosterwoldewordteenoerrund-slachtplaatsvanongeveer7000jaargeledenontdekt.Rondreizendegroepenmensenstichtenindietijdwaarschijnlijkopeengeschikteplekeennederzetting.Devrouwenenkinderenverzorgenhetveeendeakkers,demannengaanopjacht.Vanhenzijnampersporenteruggevonden,zodatdegewassendiezeverbouwenenhetveedatzehoudennietkanwordengereconstrueerd.Vaneenpermanentemenselijkebewoningkanpassprakezijnalshetklimaatdefinitiefmilderwordt.Debewonersbivakkerenopverhogingenindenabijheidvanwateren.Decombinatievanjagen,verzamelenenlandbouw,de'breedspectrumeconomie',zoalshetdoorsommigenwordtgenoemd,gedijthetbestdichtbijhetwater,hetdeelvanhetlandschapmetderijkstebiodiversiteit.
Langetijdwashetgebruikelijkombebladerdetakkenvanbomen(vooralvanLinde,IepenEs)teoogsten,tedrogenenindewinteralsveevoertegebruiken.Vanopenplekkeninhetboswordendebladerenindewinterbijeengeharktenverbrand.Dezegrazigeplekkendienenalszomerweide.Vervanhetlevenaanhetwaterontstaateenanderemaniervanleven.Dezebewonersbeoefenenveelminderdejacht.Bijwijzevangemengdbedrijfhoudenzezichbezigmetdelandbouw,inhetbijzonderveeteelt.Devrouwendoenhetlandwerk,ofzezijnaanhetpottenbakkenenweven.3Dekinderenendaartoeaangesteldeherderspassenophetvee,datindebossenrondloopt.Derunderengrazennietalleendaar,maarookin'runderkampen'waarzegeweidworden.Naastdemelkkoeien,houdendebewonerserookeenflinkaantaljongestierenopna,diepasoplatereleeftijdgeslachtworden.Eenanderdeelvandekuddedatvooralbestaatuitdrachtigekoeienenkalveren,blijftachterindevastenederzettingenwaardevrouwen,kinderenenouderemannenverblijven.Zowordenmetbetrekkelijkweiniginspanninggrotekuddenopgebouwd.4
Deakkerbouwmethodebestaatuitbrandlandbouw.Debestaandevegetatiewordtzodanigafgebrand,datdewarmtegoedindebodemkandoordringen.Zadenenvegetatieindebovenlaagwordenzogrotendeelsvernietigd.Hetgeefthetcultuurgewaseenbeslissendevoorsprongopdeconcurrenten.Bovendienkrijgtdebodemdegewenstelossestructuur,waardoordezegemakkelijktebewerkenis.Hetzaadwordtgezaaidingatenofingleuven.
DehuishoudingvandeprehistorischeboerzietervolgenseenmodelvanHarryFokkensalsvolgtuit:Perpersooniserruim5hectarelandnodigomtekunnenbestaan.Vandie5hectareisdriekwartbestemdvoorweidegebied,minderdan0,3hectareisop
9
enigmomentalsakkergrondingebruik.EenmodelhuishoudenteltbijFokkensbijna10personen.Hetgezinbeschiktoverzo'n25runderen.Dieleverenvoldoendemelkominongeveereenderdevandevoedselbehoeftevandehuishoudingtevoorzien.Ruimtweederdevandedagelijksebehoeftekomtuitdegraanverbouw.5
1.2.BoerenindeKleistreek
DeeerstenederzettingenindeFriesekleistrekenwordenopdevlakkebodemgesticht.Opgehoogdeterpenblijkenpasnodigalsomstreeks500v.Chr.deactiviteitenvandezeetoenemen.Indieperiodedringtdezeediephetlandin.(Zieafbeelding1).DoordeaantekeningenvandeRomeinsegeschiedschrijverPliniuswetenwedatdeoceaaninzijnontzaglijkeomvangtweemaalperetmaalmetvastetussenpozeneenonafzienbarevlakteoverspoelt,zodatmentwijfeltofhettothetlandofdezeebehoort.Erwoontdaareenarmzaligvolkophogeterpeneneigenhandiggebouwdestellages,zodathunhuizenuitstekenbovendehoogstbekendewaterstanden,maarzelijkenopschipbreukelingenwanneerhetwaterisgeweken.Danjagenzerondomhunhuttenopdevissendiemethetzeewaterproberentevluchten.6
Deterpenzijn(medealsgevolgvanhetophopenvanhuisvuil)eersthuisterpen.Somswordenzemetelkaarverbonden.Erzijnterpenaangetroffenvan16en24hectare.Waarschijnlijkwildendebewonerstegengaandathunoogstdoorzeewaterwerdaangetast.7
Deveehouderswoningenzijnrechthoekig:tweelangewandenaandebeidezijkanteneneenkortegevelaandevoor-enachterzijde.Indeachtergeveliseendeurdietoeganggeefttothetgedeeltewaarhetveeisgestald.Dewandenbestaanuiteenrijpaaltjeswaaromheentwijgengevlochtenzijn.Diewordendaarnametmest,kleiofleemdichtgesmeerd.Hethooiofstrowordtopgeslagenineenlosvandehoevestaandehooiberg.8(Zieafbeelding2).
Rondomdeterpenstrekkenzichdefennen(deweidegrondenwaarhetveegraast)uit.Hetisrundvee,wantnaarverhoudingheeftdeschapenhouderijweinigtebetekenen.Nogverderwegzijndemeden,waarhethooigewonnenwordtenindezomerendeherfsthetjongveeopgroeit.Bouw-ofakkerlandbeperktzichtotdeflankenvandeterpenofsommigehoog-opgeslibderuggen.Voortoepassingbijdeakkerbouwwordenvanhertshoornvervaardigdelandbouwhakkengebruikt.(Zieafbeelding3).Volgenseen
Afbeelding 2
10
Afbeelding 1
opgravingin1967bijBornwirdtenWestenvanDokkumwerkendelandbouwerslaterbijdeakkerbouwmetprimitieveploegen.Bijdegraanoogstwordensikkelsgebruikt,dievanvuurstenengemaaktzijnenlatervankoper.
Inhetgebiedronddeterpenwordteentweevelden-systeem(afwisselendgraanenbraak)ofeendrievelden-ofdrieslagsysteemtoegepast.Afwisselendverbouwendeboerenhierwintergraan,leggenzedegrondbraakentelenzezomergraan.9
EengrootdeelvanFryslânisindittijdvakmetveenoverdekt.(Zieafbeelding4.VanafdeFriesekleibeginnenpioniersdatlandschapindenegendeeeuwteontginnen.Daarkunnenimmersboekweitenroggewordenverbouwd.LangsriviertjesalsdeLauwersendeBoorndringenzehetgebiedbinnen.Deontginningengebeurennietlukraak,zestaanondercentraalgezag.ZostaatwelvastdatdeontginningeninOpsterland,AengwirdenenHaskerlandondertoezichtvandekerkvanAldeboarnhebbengestaan.10
Afbeelding 3
1.3.Eigendomsrechten
Indezeperiodeisergeenprivaateigendomvandegrond.Deleiderswijzenjaarlijkseenzekerehoeveelheidgrondtoe,diedoordeboerentelkensmaaréénjaargebruiktwordt.Daarnaverhuizenze.VolgensdeRomeinsegeschiedschrijverJuliusCaesarzouhetgemeenschappelijkbezitvandegrondbijdeGermanenbedoeldzijnomhebzuchtenalgemeneontevredenheidtegentegaan.11
Degemeenschappelijkgrondenomvattengezamenlijkeweiden,heidevelden,bossen,veengrondenenviswateren.Zebehorentotdebuurtschappen.Deweidenzijn'meenscharren'voorgezamenlijkgebruik.12
Dejaarlijkseverdelingvandegrondendedaarmeegepaardgaandewisselingvanwoonplaatsenslijtuit.Hettijdelijkgebruiksrechtverandertineenvastgebruiksrecht.Uiteindelijkverandertdatineeneigendomsrechtvaneengeslacht.Dehoevenzijngeenindividueeleigendommaarbehorentothetgezin.Devaderkanernietzondertoestemmingvanzijnkinderenoverbeschikken.Uiteindelijkmaaktdegezinseigendomplaatsvoordievandevader.Dezeisechterwelaanzekerebeperkingentenbehoevevandeerfgenamengebonden.13
1.4.Vrijenenonvrijen
DebevolkingvandeprovinciebestaatindeMiddeleeuwenuiteengemeenschapvanvrijeFrieseboeren.Zeverzettenzichmethanden
Afbeelding 4
11
tandtegenbedreigingenvanbuiten.Eenbijzonderbelangrijkerolspeeltdaarbijdestrijdtegenhetwater.AllereersttegendezeediedeFriesekustenonophoudelijkbedreigtenverdertegenhetbinnenwater,regenwaterengrondwaterdatzichinhetbinnenlandverzameltendekwaliteitengebruiksmogelijkhedenvandeweidenendeakkersaantast.Bovendiengevendebewonerszichmoeitelandopdezeeterugtewinnen.14
Bijdelandbevolkingbehorenineersteaanlegveelvrijenenweinigonvrijen.Doordatdevrijenverarmen,neemthetaantalonvrijentoe.Devrijenzijnherkenbaaraanhunlangehaarenaandewapensdiezedragen.Eenbetrekkelijkkleinaantalbrengthettot'grondheer',deallervoornaamstengaantotde'grondadel'behoren.Hunpositiekomtondermeertotuitdrukkingindehoeveelheidgronddiezebezitten.Bijdeonvrijenhorenhalfvrijenenslaven.Delaatstenhebbenhoegenaamdgeenrechten.Devrijenbewonenmethunfamiliedehoevenwaarslavenvoorhenwerken.Dehalfvrijenwonenverspreidinkleinehuizen,waarzezichzelfenhunfamilieinleventrachtentehouden.15
1.5.Handel
Openkeleplekken(bijvoorbeeldLeeuwarden,BolswardenDokkum)liggenhandelsterpen.Debewonersrichtenzichopambachten,dienstenenhandel.Waarschijnlijkhebbendehandelsterpeneencentrumfunctievoorde'gewone'terpen.Hetzijnverzamelplaatsenvoordeteverkopen(agrarische)producten.Deregiowordtzobediend,hetoverschotwordtuitgevoerd.Hetnetwerkvanhandelswegenmaakthetookmogelijkgoederenvaneldersintevoeren.DeFriesehandelgebruiktdriehoofdroutes.OverdeNoordzeenaarenvanEngeland,naar
hetNoordenoverhetWadnaarDenemarkenendeOostzee.DederdevolgtdeRijnenzijnzijrivierennaarDuitsland.UitEngelandwordenslaven,metaalenlinnengeïmporteerd.Scandinaviëlevertslavenenbovendienhuiden,bontenleer.OverdeRijnwordthout,tarwe,glas,aardewerkenwijnaangevoerd.16
1.6.Dieren
Develemestonderindeterpenverwijstnaarveeteelt.Overhetalgemeenzijndelandbouwhuisdierenveelkleinerdandehuidige.AlsdeRomeinseveldheerDrususin120v.Chr.deFriezeneenbelastingvanrunderhuidenoplegt,houdthijerrekeningmeedatdezeveelkleinerzijndandievandeoerrunderendieindenaburigewoudenleven.Erontstaanpasproblemenalseenmilitairecommandantgroterehuideneist.17Terpvondstenwijzenallereerstophetbezitvanpaarden.Zezijnwaarschijnlijkgeïntroduceerdalsrijdier.Deploegenwordengetrokkendoorossen.Meestaltwee,somsmeeringetal,waarbijboerensomssamenwerken.
Vanhetrundwetenwedathetsindszijndomesticatievanuitdeoeroskleinerwordt.DekleinstevindenwevóórdekomstvandeRomeinen.Uitdevondstenvanbeenderenendeomvangvandegevondenstalboxenblijkt,datzedaarnagroterworden.18Hetrundlevertmelk,vlees,huiden,mestentrekkracht.Deterpbewonersmakenkaas,zoblijktuitdevondstvanstenenkaasvaten(zieafbeelding5).Hoewelgeenvondstendaaropwijzen,hebbendeterpbewonerswaarschijnlijkookboterbereid.19DeindeFriesegebiedengebruiktebenamingenvoorkaasenboterzijnaanhetLatijnontleend,hetgeeneropkanwijzendathetRomeinsevoorbeeldbepaaldeagrarischeactiviteitenvandeFrieseboerenbeïnvloedheeft.20
12
Deschapenleverenmelkenwol.Inhetterpengebiedkomennaasthoornloze,ook(vier)hoornigeschapenvoor.Devondstenvaneenlapstofenvankledingstukkenwijzenophetgebruikvanwol.DeeersteboerendiezichopdeFriesekweldersvestigenkomen,volgensA.T.Clason,vande(Drentse)zandgronden,zenemenhunschapenmee.21
Hetvarkenmoetveleeeuwenlangeenprimitief,hoogbeniglandvarkenzijngeweest,metlangesnuitenopstaandeborstels.DedierenveranderenpasingrijpenddoorkruisingmetAziatischevarkens,dieinde19eeeuwinEuropawordeningevoerd.22
Deterpbewonershoudenookgeiten.(Zieafbeelding6).MogelijkzijnzemetdeNoormannenuitScandinaviënaardeKleistrekengekomen.DiemakendeFriesekustentotongeveerhetjaar1000onveilig,waarbijzeookveeroven.InNoorwegenenZwedenbestaangrottekeningenwaarophetindeFrieseterpengevondentypegeitstaatafgebeeld.Dietekeningenzijnvijftienduizendjaaroud.23
DeRomeinenhebbendehoendersnaardelagelandengebracht.Deindeterpengevondenrestenvandezedieren,komen-watgrootteenvormbetreft-sterkovereen
Afbeelding 5
methethoenderrasdatzichrond1900inFryslânvoordoet.24
Indeterpenwordenookbeenderenvanhondengevonden.25
1.7.Landbouwgewassen
Degraansoortentarwe,gerst,haverenroggezijnbijdeGermanenalvoordeRomeinsetijdbekend.Indeterpenwordtgerst,erwten,bonenenvrijveelvlasgevonden.Uitdevelegevondenspinstenen,weefspillenenandereinstrumentenwordtduidelijkdatmetvlaswordtgesponnenengeweven.26
VanafhetmiddenvandezevendeeeuwwordthetFriesegebieddeelvanhetFrankischeRijk.Bonifatiuspredikthetevangelie,veelbewonerswordenuiteindelijktothetChristendombekeerd.DitheeftalsgevolgdatveelgrondbezitindeterpgebiedenaandeabdijeninhetDuitseFuldaenWerdenwordtgeschonken.DeabdijFuldawaarBonifatiusligtbegraven,krijgtdaardoorveelgrondbezitinFryslân.Degebruikersvandiebezittingenmoetengeldenpallia(linnendoekenenwollenstoffen)leveren.27
MansSchepersvermeldteenaantallandbouwgewassen(doorhem
Afbeelding 6Een bokje in brons, gevonden in Ritsumasyl.
13
gebruiksplantengenoemd)waarvandezadenindeterpenwerdenaangetroffen:gerst(kongoedtegenzout),huttentut(werdalsveevoergebruiktenomerlampolieeenbezemsvantemaken),vlas,tuinboon,hennep,rogge,broodtarwe(indeRomeinsetijd),erwt(vroegemiddeleeuwen),haver(Romeinsetijd),spelt(Romeinsetijd).28W.Beijerinckvermeldtookduivebonen(zieafbeelding7),melganzevoet(waarschijnlijkvoorgangervanspinazie),herik(akkeronkruiddatwaarschijnlijkgebruiktwerdomolietewinnen),spurrieenselderij.Zichbaserendopdiversebronnennoemthijnogerwtenoflinzen.29
IneenterpbijLeeuwarden,eninFoudgumenWijnaldumwordtzaadvanhuttentut(ofdederzaad)aangetroffen.30Huttentutwordtondermeeralsveevoergebruiktenomerlampolieenbezemsmeetemaken.31
1.8.Fruit
DeRomeinentreffenindeGermaanselandenalappelsaan.Zezijnvanminderekwaliteitdanhuneigenvruchten.(HetentenvanfruitbomenwordtdoordeGermanennogniettoegepast).DefruitteeltbeperktzichindevroegeMiddeleeuwentotdelandgoederenvandevrijen,dekastelenendekloosters.MetuitzonderingvanhetkloosterFoswerdopAmeland,zijndiekloostersenlandgoederenerindezeparagraafbehandeldetijdvaknogniet.OmdieredenblijftfruitteeltindevroegeMiddeleeuweninFryslânvrijweluit.32
Afbeelding 7
Hoofdstuk2DelatereMiddeleeuwen(1000-1500)
2.1.Friesevolkswetten
DeFriesevolkswettenbiedeneeneerstegelegenheidomietsoverdeagrarischeactiviteitenindelatereMiddeleeuwenaandeweettekomen.Diewettenbiedenbepalingenoverdeverdelingvandeindevorigeparagraafalaangeduidehemrikken.Dehemrikkenomvattendehuiservenmetdaaropdebijdeboerenineigendomzijndehuizen.Daarvindmeneveneensdeakkers,hetbouwland,datookinFryslândeesheet.Deesisverdeeldindrievelden,iederveldbestaatuitafdelingendieophunbeurtverdeeldzijninakkers.Degezamenlijkeakkersvandeboervormendehoeve.Omdevierjaarmoetendieonderdedeelhebbersverdeeldworden.Datgebeurtdoordeasega(dewetzeggermetpriesterlijkebevoegdheden)inopdrachtvandeskelta(hethoofdvandevolksvergadering).Dehemrikkenzijndusgemeenschappelijkland,datnietgemeenschappelijkgebruiktwordt.IndeFriesewettenwijstookalveelopparticuliereigendom.Verreweghetmeestelandheefteenvasteeigenaar.Erzijntweestanden:edelenenvrijen.Deadellijkepersonenbezittengroteplaatsen.Wienietvanadelis,wordteenvoudigalsvrijeaangeduid.Onvrijenkomenindittijdvaknietmeervoor.Deboerenwordeningedeeldineigenerfden(huesmannen)enhuurboeren(huurmannen).Beidenzijnvrijelieden.Zebetalenaanhunherenbelastingen,dehuurboerenbrengenbovendienpachtop.33
Deboerenknechtenzijninwonend.Hetmakenvanboterenkaasendezorgvoorhetgevogelteishetwerkvandemeiden.Afgaandeopdevolkswetten,isdeboerenhuizingnogvanhetzelfdetypealsinhetvoorafgaandetijdvak.Hetachterhuisbevattweerijenstallenvoorhetvee.Hetdak
14
zalwelvanrietofstrozijngeweest.Rietwordtgebruiktindeweidestreken,indebouwstrekengebruikenzestro.Hethooiwordtbuitenshuisineenhooiblokbewaard.Hetgraanook,ofhetwordtopgeslageninvakkenvanhetachterhuis,benedenofbovendebalken.Detijdelijkebezittersvandelanderijenkunnendezenietverkopenofruilen,zezijnwatdatbetreftafhankelijkvandehogere(kerkelijke)autoriteiten.34
2.2.Huurboeren
Vóór1580staaninFryslân68kloosters.Hetgrootstedeelvanhetgebiedraaktinkerkelijkbezit.Dehoevenwordenmeestalvoorzesjaarverhuurd.Omdatdeeigenarenvaakverafwonen,wordtdoordeinhetbuitenlandvertoevendebezitterseen'advocatus'aangesteld,diealsrentmeesterdienstdoet.Dehurendiedekloosterboerenbetalen,bestaanuithetleverenvanproductenzoalshaver,vruchten,vlees,spek,visenvogels.Somsmoetookgeldbetaaldworden.IndelateMiddeleeuwenwordtdegrondinLeeuwarderadeelvoor85,4%gepacht.InFerwerderadeelisdatpercentage82,5.OokdanalisFryslânhetlandvandehuurboeren.Velehoevenwordenverhuurddoordegrondadel.DeMartena'svanCornjumbijvoorbeeldbezitten750pondemaatland,datismeerdandehelftvandegrondendietothetdorpsgebiedbehoren.
2.3.Delandbouwstaatinaanzien
AbtEmoschrijftinzijnkroniek:"Nietsisbeter,nietsnuttiger,nietsdevrijemanmeerwaardigdandelandbouw".Veelgrondwordtdoorgeestelijkenonderleidingvanhunabtincultuurgebracht.Deveehouderijwordtsterkuitgebreid.Dekloostershebbenvaakeigenmelkkoeien,zewinnenhooienbeschikken
overhetnodigegereedschap.Zemakenhuneigenboterenkaas.Hetbouwlandleverthaver,waarvanbierwordtgebrouwenenhaverbroodwordtgebakken.IndeFrieseWoudenwordtdoordemonnikenboekweitverbouwd.DekloostersdragenookbijaandeinpolderingvandeMiddelzee.Datwerkwordtgeregelddooropkomendzeewaterverwoest.35
2.4.Onlusten
Drogeperiodenmeteenovervloedigegraanoogstwisselenafmettijdenvanovervloedigeregenenoverstromingen.Hierdoorwordtgroteschadeaanwintergerstentarwetoegebracht.Alsdegrondtezoutis,levertdateenslechteoogst.36Nuergeendoordekoningaangesteldegravenmeerzijn,ontbreekteencentraalgezag.Hetzonoodzakelijkedijkonderhoudblijftdaardoorachterwege.Bijnaelkeherfstwordendezeedijkendoordezeevernield.Danleverthetlandnietsop,hetgraanenhetvoervoorhetveegaatverloren.Alsgevolgvandeslechteafwatering,wordendegrondenbijovervloedigeregenvaloverstroomd.Danstaathethooiinhetwaterenlijdthetveehonger.37
DevoortdurendestrijdtussenSkierenFetindittijdvakdoetaandeagrarischewerkzaamhedenookgeengoed.WorpvanThabor,eenmonnikuithetkloosterbijSneek,schrijft:"DevredewasvoordeFriezenschadelijkerdandeoorlogmetvreemdeheren.Wantindetijddathetvredewas,werdermeerbloedvergotendanwanneerdevijandhetlandinviel."38
2.5.Kloosterkronieken
Kloosterkroniekengevenookenige-vaakindirecte-aanwijzingenvoordeagrarischeactiviteitentussen1000en1500.Erwordt
15
daarinalleengesprokenovervrijeboeren,kennelijkzijnerindelatereMiddeleeuwengeenhorigenenslavenmeer.Welbestaatverschiltussendeomvangvandehoeven.Erzijndusgroteenkleineboeren.Degroteboerenbedrijvendiebijdekloostershoren,oefeneneengunstigeinvloeduitopdeinrichtingvandeoverigebedrijven.Insommigekloosterskrijgendeboerenlesinlandbouw.
2.6.Pastorieplaatsen
IndelateMiddeleeuwenontstaanpastorieplaatsen.Zehorenbijdelokaleparochies.Opdekleigrondenzijndefennen(deweilanden)bijdezeplaatseninderegelachterhethuisgesitueerd,demaden(dehooilanden)liggenverder.Indezandstrekenvindenwebijdepastorieplaatsenhetmarkeachtigetypemetbouwlandopessenof(inhethuidigeGaasterland)gaasten.39
2.7.Delandbouwgebieden
HetkleigedeelteendezandgrondenzijnindelatereMiddeleeuwendebelangrijkstelandbouwgebieden.Delagereveenstrekenwordenpasbewoondalserdijkenwordenaangelegd.Datgebeurt
Afbeelding 8
rondhetjaar1000oflater.Vanafdanwordtopallegrondsoortenbevolking(voornamelijkboeren)aangetroffenmetverschillendelandverdelingenverschillendehoeventypen.Indelaagveenstreekendelagerekleigrondenvormendeboerenhoevenlange,smallerechthoekigekavels.Dewoningenstaanopeenrijenvormenzoeenrij-ofstreekdorp.Opdezandgrondenenopdeouderekleiisdehoogteverdelingoverhetvelddoorkronkelendekrekeneninhetveldverspreidestukkenheide,veenofbosveelonregelmatiger.Indezandstrekenishetweidelanddikwijlsgeheelonverdeeldoverdelandbouwers,ookindekleistrekenzijnernogsteedsgemeenschappelijkemeenscharren.Eriszoveellandbeschikbaar,datdeindelinggeenstraffeorganisatienodigmaakt.40
2.8.Handel
OnomstredenisdatdeFriezenindelateMiddeleeuwenhandelsactiviteitenontplooien.Debronnensprekenherhaaldelijkovertextiel,hetmeestbekendishet'Frieselaken'.Hetbetreftnietalleenproductenuiteigengebieden.Stavoreniseenbelangrijkemarktplaatsvanwaaruitzulkeproductenwordenuit-eningevoerd.Friesehandelarenbrengenimmersookwarenvaneldersnaarhunthuisland.Vrijzekerhorendaarookgraanenhoutbij.Vooralinhetterpengebiedwonenbetrekkelijkveelmensen,diezichtendelemoetenvoedenmetgraanvanelders.Ookgroeiterveelteweinigtimmerhoutopdekalekwelder.41
B.H.SlichervanBathconstateertdatdoordegrotebevolkingsdichtheidvandenoordelijkekustgebiedeneenomvangrijkebinnenlandsemarktontstaat.Deterpgebiedenzijneenbelangrijkafzetgebiedvoorondermeergranen.Indiegebiedenbestaatbovendien
16
eenomvangrijkeveehouderij.Huiden,leer,perkamentenwolzijnhooggewaardeerdeuitvoerproducten.Behalveindelandbouw,vindtdebevolkingookeenbestaanindenijverheid,descheepvaartendehandel.Doordegrotebevolkingsdichtheidkomtvanuitdeterpgebiedeneenuitgebreideemigratieopgang.Destrijdtegenhetwaterendebouwvandijkenvereisengemeenschappelijkoverleg,bestuurenbeheer.Datdraagtbijtotdeontwikkelingvanhetzelfbestuur.Pogingenvanvreemdevorstenomeenlandsheerlijkemachtindeterpgebiedentevestigen,lopendanookopeenmislukkinguit.ErontstaanautonomeboerenrepubliekjesdiezichberoemenophunFriesevrijheid.42SlichervanBathnoemtditboerenvrijheid.Hijverstaatdaaronder,"datdebebouwersvanhetland,delandbouwers,deelhebbenaaneneeneffectieveinvloeduitoefenenophetbestuurenderechtspraakvanhetgebied."DeboerenvrijheidheeftindeFrieselandenvolgensdeauteureenontwikkelingdoorgemaakt.Hijbrengtdatinverbandmethistorischeomstandigheden:hetindeFrieselandendoordeboerenvoornamelijkbeoefenenvanveeteeltenhetuitgebreidhandels-engeldverkeer.Inde13eeeuwbereiktdeboerenvrijheidvolgensdeauteureenhoogtepunt,daarnazienwevolgenshemeenachteruitgangvandezebestuursvorm.43
2.9.Hetpolderbestuur
Hetbelangvandeboerenendaarmeehunmachtneemtindittijdvaklangzaamtoe.Doordeintroductievandekeerploegendevervangingvanhetrundalstrekdierdoorhetpaardkandegrondintensieverwordenverbouwd.Detoenemendevoedselbehoefteindestedenmaaktdeontginningvansteedsmeerlandbouwgebiedennoodzakelijk.Veelvuldigvoorkomendeoverstromingenbelemmerendat.Omdatteverhinderenontstaankleinepoldertjes.Omdeafwatering
daarvanteregelen,moeteningewikkeldeafsprakenwordengemaaktmetnaburigewatergemeenschappen.Overlegensamenwerkingzijnkwestiesvanlevensbelang.Hetishetbeginvandewaterschappen.44
2.10.Dieren
Hetrundveeisindezeperiodeietskleinerdantegenwoordigenooknietzoalgemeenzwartbontalsnu.Uitéénvandekloosterkroniekenvaltafteleiden,datdemonnikenvanhetkloosterMariengaardebijHallumopheteilandMarkeneenboerderijvanruim500pondemaatbezitten.Eengedwongenverkoopvanhetveegaatgepaardmet90koeien,8'veersen',3'varren',4ossenen16kalveren.Verdermet20merriesen8veulens,15'verkens',2zeugenwaarvaneenmetjongenen1beer,maargeenschapen.Totdeinventarisbehoortookeenkarnewaarmeeboterwordtgemaakt(zieafbeelding9).Dehoofdkleurvanhetrundveeiszwarteninminderematerood,daarnaastiserookwit,vaal,bruinengrijsvee.Dekleurvandepaardenisalevengevarieerd:hetmeestkomenvoorwit,zwart,bruinenrood.
IneenlijstvaninkomstenuitFriesehoevenuitde12eeeuwwordengenoemd:koeien,jongevarkens,kaas,boter,eieren,honing,wijn,bierenbrood.Waarschijnlijkbetreftditgroteklooster-bedrijvendiebeterdandereguliereboerenbedrijvenvoordatalleszijningericht.
17
EénvandekroniekenreptoversterfteonderhetveeindeFrieseWouden.Mensenwordendoorziekteookaangetast.In1271ontstaat,nadriejaarovervloedigeregenval,hongerenpestonderdeschapen.45
2.11.Landbouwgewassen
Opdekleiwordtvooraltarwe,haverengerstverbouwd.Vangerstwordtbiergemaakt.Opdezandgrondengroeitrogge.Deboerenbeschikkennuookovereenmetalenzeis.
HetindevroegeMiddeleeuwenvoorkomenddrieslagstelselwordtnietmeertoegepast.Opdezandgrondenwordtdeverbouwvanrogge
Afbeelding 9
Afbeelding 10
afgewisseldmetwathaver,gerstenboekweit.Vaneenregelmatigevruchtwisselingwordtgeenbewijsgeleverd.Opdekleiwordtweinigroggeverbouwd,eerdergerst,haver,tarwe,raapzaad,erwtenenbonen:vaneengeregeldeopeenvolgingblijktookdaarniets.Ploegenegzijnalgemeen.46
Bijdekloostersenadellijkehuizentreffenweindittijdvakuitgebreidemoestuinenaan.ZoookinLeeuwarden.Opeenkaartvan1400komen14stinzenvoor.Daarbijhorenmeestalzulketuinen.DiekaartvermeldtookhetDominicanerklooster.Bijdatkloosterhoorteengroentetuin,evenalsbijhetindestadgelegenFranciscanerofMinderbroeder-klooster.In1550zijnde'Tuinen'(nunogeenLeeuwarderstraatnaam)aanweerszijdenmethuizenbebouwd.Waarschijnlijkliepenzeeerdertotaandegracht.AandezuidzijdevandeTuinenstaatin1550hetMartenahuis.DetuinvandithuisstrektzichaandezuidkantuittotaanhetMinderbroederklooster.DetuinenvanhetMinnemahuislopentotaanhetwatervandeEe.Erzijngeengegevensoverwaterindietuinenverbouwdwordt.OverhetalgemeenzijneengrootdeelvandegroentendiewenuetenindeMiddeleeuwenalbekend.47IneenontwerpvoorhetkloostervanSt.Gallenuit802wordenuien,sjalotten,prei,selderie,salade,pastinaakenkoolgenoemd.48
T.Wijngaardenverondersteltopmeerderegrondendatdeteeltvantotdantoenietbekendegroenten,alsuien,rapenenkooldoordemonnikenvanhet'KloosterLidlum'bijOosterbierum(gestichtin1182)naarhetlatereteeltcentrumBerlikumzijngebracht.Hetdorponderhoudtnauwebandenmethetklooster.Hijvermoedtdatsommigedorpsbewonersdegroenteteeltvandiemonnikengeleerdhebben.49
18
2.12.Fruit
Fruitteeltvindtmenindittijdvakmetnamebijdekloosters.Ph.Breukernoemtalsbelangrijkonderdeelhetvierkantofcorpus.Datzijndegedeeltenvanhetcomplexdiemethetoogopdeteeltvangroenteenfruitbijhetkloosterhoren.BijhetOldekloosterteHartwert(zieafbeelding11)ishetgedeeltedathiertoebenutwordt,dertigpondemaatgroot.
T.Wijngaardenhoudtrekeningmetdemogelijkheiddatdeteeltvanappels,perenenkersendoordemonnikenvanhet'KloosterLidlum'naarhetlaterzobekendefruitteeltgebiedrondBerlikumisgebracht.50
InOldeboornwordtin1468meldinggedaanvaneenpereboom.51OpdeweekmarktinSneekwordenin1456alappelsenperenverhandeld.52
Afbeelding 11
Hoofdstuk3Dezestiendeeeuw(1500-1600)
3.1.Voorspoed
Dezestiendeeeuwgaatgepaardmeteennooiteerdergekendegroeivandebevolking.Devraagnaargraanenandereagrarischeproductenwordtdaardoorsteedsgroter.Datgaatsamenmeteenbuitengewonestijgingvandevoedsel-,degrond-enpachtprijzen.Eénenanderkomtovereenmetdeontwikkelingenindehandels-enverkeerssector.Bijdeagrarischesectorisindittijdvaksprakevaneenopgaandetijd.Indezestiendeeeuwzijnopz'nminst70procentvanalleFriezenbijdelandbouwbetrokken.Nietstrikt-agrarischeactiviteitenwordenindittijdvakdoordeboerenafgestoten,waardoorinsommigedorpenenindestedendiversetakkenvanambacht,nijverheidenhandelontstaan.53
3.2.Tegenslag
Erheerstnietalleenmaarvoorspoed.DetweedehelftvandezeeeuwwordtgetekenddoordegevolgenvandeTachtigjarigeOorlog(1586-1648).Boerenwordendoorrondtrekkendesoldatenbendesvanhunveeenvoorradenberoofd.Hetgewasopdeakkerswordtgeplunderdenvertrapt.DaarnaastwordendeboerenindekustgebiedenenanderegedeeltenvanFryslânsterkbenadeelddoortalrijkeoverstromingen.Welwordterzonuendangewerktaandeaanlegvandijken.Zowordtin1505-1506doordebedijkingvandeOudeBildtpolderdemondingvandeMiddelzeegesloten.Tochbrengthetlandbouwbedrijfingrotedelenvandeprovinciedoorwateroverlastgroterisico'smetzichmee.54
19
ZowordtFryslânin1570geteisterddoordeAllerheiligenvloed.Hetzeewaterstaatvoordepoortenvandesteden.VooralinhetnoordoostenbijdeLauwerszeeenlangsdekustenvandeZuiderzeeinhetuiterstewestenverdrinkenbijna3000mensen.BovendienvraagtdesteedsweeroplaaiendestrijdtussendeSpaans-enOranjegezindeneenhogeprijs.BisschopCunerisPetrischrijftaanAlvadatwatdezeeheeftgespaard,wordtweggekaaptdoordedoorhemals'zeerovers'betiteldeGeuzen.
Hoewelhijtothetvijandelijkelegersbehoort,verwerftdeSpaansekolonelCaspardeRobles(1527-1585),indevolksmond'dezwartekronel',sympathievoorzijndrastischebemoeiingenmetdeFriesezeeweringen.Hetgelukthemeeneindetemakenaandeheillozetwistentussen"debuiten-endebinnendijksters",zogenoemdnaarhunwoonplaatsentenwestenoftenoostenvandebelangrijkeSlachtedyk.55
3.3.Hetboerenhuis
IndittijdvakishetFrieseboerenhuisvanvoortotachtereensmalgebouwvanweiniglengteenongeveeroveralvandezelfdehoogte.(Zieafbeelding12).Hetbestaatgewoonlijkuitdriegedeelten:hetvoorhuisdientuitsluitendtotbewoning,hetmiddelhuistotbewoning,keukenenbereidingvanboterenkaas,hetachterhuisvoorhetbedrijfinhetalgemeen.Daarwordthetveegestald,hetgraangedorstenbewaardensomsookboterenkaasbereid.
Dit'oudfriesehuis'heetookwellanghuisofvakhuis.Inhetbeginvandittijdvakzijndehuizenmetrietofmetstrogedekt,laterwordenophetvoorhuiswelpannengelegd.Hethooiwordtalsregelbuitenshuisinschelven,blokkenofbergenbewaard.56Ingebiedenwaarnogalwatbouwlandvoorkomt(Kollumerland,Achtkarspelen,Dongeradelen)komenlaterschurenvoor.Zo'nschuurstaateerstlosvanhethuis.Hieruitontstaateentweedetype,hetz.g.'gewoneFriesehuis'waarbijdeschuurofdehooibergmethethuisonderééndakwordengebracht.57
3.4.Landerijen
Uitde'RegistersvanAanbreng'van1511en1546,deBenificiaalboekenenanderearchiefstukkenkunnenheelwatgegevenswordengehaaldoverdelanderijen.Veelisdaarnietinveranderd,weldewaterstaatkundigetoestand.Dieisdoorwerkzaamhedenaandezeedijkensterkverbeterd.Debegreppelingvandelanderijendraagtdaarookaanbij.Erzijnheelwatmeertjesenplassendrooggemaakt,zodat-mededoordebedijkingvanhetBildtendeverveningen-hetcultuurlandtoeneemt.Methetoogophetvermijdenvanoverlastendedroogleggingen,wordendeeerstedoorwindgedrevenwatermolensopgericht.58
Afbeelding 12
20
3.5.Eigendomsverhoudingen
Indittijdvakisdemeerderheidvandeboerengeeneigenaarvandelanderijen.Eengrootdeeldaarvanbehoortdoorschenkingenaandekloosters.InTirnsbezithetkloosterThabor60%vandedorpsgrond.InScharnegoutumisin1511liefst83%vandegrondkloosterbezit.59Overhetalgemeenbezittendehuurdersvandelanderijenwelhethuis.Datwordtmèthuisrechtverhuurd,alsdeboerdewoningtoebehoort.Isdeverhuurzonderhuisrechtgeregeld,danisheteigendomvandeverhuurder.Bijhetverhurenmèthuisrechtkandehuurdernaafloopvanhetcontracteisen,dathethuistegentaxatieprijsdoordeeigenaarwordtgekocht.60Opdezandgrondenkomen,weliswaaropdeslechtstegronden,demeesteeigenarenvoor.InEastermarisbijvoorbeeld75procentvandeboerenindietijdeigenaar.OvergeheelFryslânisdatongeveer30procent.Dehuurbestaatuitgeldofproducten,zoalsboter,kaas,varkensenallegraansoorten.Voorhuurdersgeldtbovendiendefloreenbelastingdiewordtgehevenopdehuurvandegronden.Deregelisdatdeeigenaarendehuurder,tenzijmenandersisovereengekomen,iedervoordehelftaandebelastingbijdragen.Dekostenvoorhetonderhoudvandedijken,hetgravenenverbeterenvandekanalen,enzovoortwordenookoverdefloreenenomgeslagen.61
In1580wordendekloostersdoorhetdeReformatiegezindeprovinciaalbestuuronteigend.DekloostergoederenkomenmeestaandeFrieseStaten,diezelateraanparticulierenverkopen.Behalvehuurdersvankloosterplaatsen,zijndatvaakgrietmannen,diezichdaardoor'stemmen'verschaffen.Alszedieinvoldoendematebezitten,hebbenzedeeigenlijkemacht.DestemmendragenbijaandesamenstellingvandeLanddag(deFrieseTweedeKamer),degrietenij(degemeente)enhetinnemenvan
positiesalsbijvoorbeelddegrietman,dekerkvoogdenendedorpsrechters.62
3.6.Hetzeekleigebied
InhetFriesezeekleigebiedverschuiftdeverhoudingbouwlandengrasland:deakkerbouwneemttoe.Hetbouwlandwordtzwaarbemestmetkoemest.Vanwegedemestproductieblijftdeveehouderijookdaarvanbelang.Mindergeschiktearealenvoordeakkerbouw(zoalsdepotkleigronden)kunnenzoindebedrijfsvoeringwordenmeegenomen.Deafvalproductenvandeakkerbouw(stroenkaf)wordentegeldegemaakt.Hetgemengdbedrijfmaaktdewerkzaamhedendoorrisicospreidingminderkwetsbaar.Deboervoorzietzijngezinzoookindebehoefteaanvleesenzuivel.63
Waardatmaarenigszinsmogelijkis,hebbendeboerderijenindeweidestrekenin1511watbouwland.Deboerenopdekleigrondenbeoefenenoverhetalgemeenvakerakkerbouw,tochishetverschiltussenbouwstreekenweidestreekminderuitgesprokendanlater.64
DeopbrengstenopdeFrieseakkerbouwbedrijvenzijnvergelekenmetanderelandbouwgebiedenbijzonderhoog.DeBildt-boerDirckJanszhaaltin1604eentarweoogstbinnendie31,8hl/haopbrengt.Ookhijisechteronderworpenaandeweersomstandigheden,inhetbijzonderdeneerslag.Veelregeninnazomerenherfstbemoeilijktdegrondbewerkingofmaaktdezeonmogelijk.Deboerenindekleigebiedenverbeterendegroeidoorinhetbouwlandeenmicroreliëfaantebrengen.'Kruinige'akkersmeteenhogeliggingvanhetmiddentenopzichtevanderanden(somsishetverschilweleenmeter)makeneenbetereafwateringmogelijk.
21
Behalvedoorhetwater,wordendeboerenbenadeelddoormuizenplagen.
Tijdensdetweedehelftvandezestiendeeeuwwordtwisselbouwingevoerd.Hetbouwlandwordttijdelijkingraslandomgezet.Hierdoorkanflexibelopdeveranderendemarktverhoudingenwordeningespeeld.Bijdewisselbouwwordtgebruikgemaaktvanwitteklaver.65
Hetploegengebeurtindittijdvakmeteenradploegofploegmet'voorkar'.66.
Uithet'Reckenboek'(zieafbeelding14)vandeherenboerRienkHemmema(ca.1547-voor1583)uitHitzum,valtafteleidendatookzijnbedrijfakkerbouwènveeteeltkent.Zijnverdienstenmetdeakkerbouwendeveeteeltverhoudenzichongeveerals2op3.Hetbedrijfkentongeveer8,5hectarebezaaidareaal.Behalveovervierpaarden,beschiktHemmemaover14à16melkkoeienmetwatjongvee.Naastdeverkoopvangraanvormtookboterenkaaseenvoornamebronvaninkomsten.Demelkgiftophetbedrijfisvolgensdetoenmaligemaatstavenerghoog.AfgaandeophetRekenboek,moetdezetenminste13500literperjaarhebbenbedragen.Demelkproductieisindietijdsterkseizoengebonden.67
Afbeelding 13
Uithet'Reckenboek'valtoptemakendathetzaaienvanhetwintergraanvoornamelijkinoktobergebeurt.Hetdorsenvindtplaatsindemaandendecember,januarienfebruari.Inaprilbegintmenmethetzaaienvandezomergranenenhetpotenvandeerwten,bonenengriemmank(eenmengselvanbonenenerwten).Degerstkanooknoginmeienzelfsbeginjuniwordengezaaid.Inmeienjuniwordtgeploegd,gemestenwordendeslotengeruimd.Hetmaaienvanhethooigebeurthetvroegstop5juli.Nietallehooilandwordttegelijkertijdonderhandengenomen,hetmaaiseizoenduurtvanbeginjulitoteindaugustus.Hetgraslandwordtslechtséénkeerperjaargemaaid.Afwisselendwordenzomer-enwintergranenverbouwd.Bijvoorbeeldindevolgorde:peulvruchten-wintergraan-peulvruchten-zomergraan.
Afbeelding 14Een bladzijde uit het ‘Reckenboek’ van Rienk Hemmema
22
3.7.Hetweidebedrijf
Hetaantalmelkkoeienneemtindezestiendeeeuwaanzienlijktoe.Steedsmeerboerenleggenzichtoeophetfokkenvanvooralmelkvee.Deveestapelbestaatoverwegenduitrundvee.Daarnaastkomenpaarden,schapenenvarkensvoor.Paardenzienwevooralindestrekenwaarveelakkerbouwis.Hetmaaienenhooiengebeurtlaat.Daarbijwordenarbeidersingezetdiebijdeboerenrondtrekken.Hetthuishalenvanhethooigebeurtmeteigenvolk.Zonuendanhelpensommigeboerenelkaar.Bijhetmelkenwordenhoutenenkoperenemmersgebruikt.Hetkarnengebeurtmeteenrechtopstaandestokindekarndiemetbehulpvaneenhefboomopenneerwordtbewogen(zieafbeelding15).Opdeboerderijenwordtrodeenwittebotergemaakt.Rodeboterisgras-ofzomerboterdieongeveervanjunitotdecemberaandemarktkomt.Witteboter(stal-,hooi-ofwinterboter)wordtruwwegindemaandenjanuaritotenmetmeiverhandeld.Dezeboterbrengtveelmindergeldop.Bijhetbereidenvankaas(datindittijdvaknogbetrekkelijkweinigvoorkomt)wordteenmeteensteenverzwaardepersgebruikt.68
Hetboerenbedrijfisindezetijdeenmixvanzelfvoorzieningendeafhankelijkheidvanmarkten.Zoleertonshet'Reckenboek'vanHemmema,datdelevensmiddelendiemennodigheeftvooreenbelangrijkdeelzelfwordengeproduceerd.Zelfvoorzieningstrektzichuittotbuitenhetbedrijf.Dehuidengaannaardeschoenmakerenhetvet,deongel,gaatnaardekaarsenmaker.Veelisgebaseerdopruilhandel.Zokrijgendearbeidersdiehetgrasmaaieninbieruitbetaald.
Tochishetvoortbestaanvanhetbedrijfookinsterkematemarktafhankelijk.Mest,koeien,granen,hooienarbeidwordenaangekocht.Hemmemaleentgeld.Deuitkomstisnegatief:deaangekochtemiddelenkostenalmetalmeerdandeverkochteproductieoplevert.J.D.v.d.Ploegconcludeert:"WasHemmema'sbedrijfsvoeringminderopeenmarktafhankelijkereproductie,andersgezegd,meeropeenrelatiefautonome,historischgewaarborgdereproductiegestoeld,danzoudendeuitkomstenvanhetRekenboekminderprecairzijngeweest.69
3.8.Dedalgrondenenzandgronden
Opdeafgegravengrondenvanhetvoormaligehoogveeninhetzuid-oostelijkdeelvanFryslânontstaanboerderijen.Opdezedalgrondenligtdenadrukopveeteelt.Doordemineraalarmezandgrondenishetboerenbestaandoortrokkenvangroterisico'senonzekerheden.
In1511heeftdegemiddeldeboerinOenkerkachttien,dieinOostermeerachteninSuameerzevenkoeien.Bijdeverbouwvanroggewordtdegrondnatweejaarroggeéénjaarbraakgelegd.Tijdensdebraakwordtextragemestengeploegd.Hetdrieslagstelselwordtzodanig
Afbeelding 15
23
gewijzigd,datdriejaarroggewordengevolgddooreenafwisselingvanéénjaarboekweitenéénjaarhaver.IndezevormheefthetstelselzichindeFrieseWoudengehandhaafdtotindenegentiendeeeuw.70
3.9.Dieren
Dedoordeboerengehoudenpaardenzijnindezestiendeeeuwmeestbruinofbontenmindervaakgrauw,zwartofwit.Indevorstelijkehovenzijnzemeestalzwart.IneenverzamelingetsenvanStradanusvanomstreeks1568komteenafbeeldingvoorvaneenFriesehengstuitdestalvanDonJuanvanOostenrijk.Opdeetsstaatbovenhetpaard'Phryso'(=Friso).(Zieafbeelding16).DitisdeeersteafbeeldingvandevoorvadervanhetFriesepaard.71
Indittijdvakkomthetfokkenenafrichtenvanluxerijpaardenmetfraaieverhevengangeninzwang.DefokkerijinSpanje,debakermatvandezepaarden,komttotgrotebloei.Vooraltijdensde'TachtigjarigeOorlog'zijnveelSpaansehengstennaarNederlandgekomen.RuiterportrettenuitdietijdgeveneenindrukvanditSpaansepaard,waarbijdegelijkenismethethuidigeFriesepaardopvalt.72
O.Postmavermeldtdathetrundveeindeze
Afbeelding 16
periodemeestalnietzwartbont,maarvaakrood,roodbontofmuiskleurigis.73Ookuithet'Reckenboek'vanHemmemawordtduidelijkdatdekleurenvanzijnrundereneengroteverscheidenheidtonen.Achtereenvolgenswordengenoemd:eenmuiskleurigkoekalfvaneenzwartekoe,eenmuiskleurigstierkalfmeteenwittekopvaneengelekoe,eenmuiskleuriggespikkeldkoekalfvaneenmuiskleuriggespikkeldekoe,eenzwartkoekalfvaneenkleine,rodekoeeneenzwartkoekalfmetwittekopvaneenkoemeteenzwarterug.Dezwartenenmuiskleurigerunderenoverheersen,Hemmemaheeftweinigroodbontvee.74
Deschapenzijnindittijdvakalsregelwit.Behalveindeheidegebiedenenalserbuitendijkslandindenabijheidis,wordenzeindeinventarisatiestijdensdezeperiodevrijwelnietgenoemd.TochkomenopeenbedrijfinBuwekloosterbijBuitenpost,dusopdezandgronden,in1580weldriehonderdschapenvoor.Meestalwordenzevoordemestennietvoordemelkgehouden.75
Hettypelandgeitverandertopdeschilderijenenprentenvan1400-1900nauwelijks.Hetiseenietwatkleinegeitmetallerleikleurschakeringen,zezijnmeestallangharigenvrijwelaltijdgehoornd.76
Bijnaiedereboerheeftvarkens.Enmeestalookkippeneneenden.Somsvermeldendeinventarisatieskalkoenenenpauwen,ookweleensduiven.Eendenwordenvaakdichtbijhuisinkooiengevangen.Hetvogelvangenmeteennetisookinzwang.77
In1565wordteenverbodgemeldopdeuitvoervanondermeerweitenkippen.(Hetbegrip'weiten'vindenwetotopvandaagindebenamingenvandeFriesehoenders).Inhetstandaardwerkoverde'Fryskehinnen'wordthetbovenstaandebeschouwdalseen
24
bewijsdathetFriesehoenookdanalvoorkomt.78
Omdatsuikeralsuitheemsproductnognietinzwangis,wordenindittijdvakdoorboerenbetrekkelijkveelbijengehouden.79
BijdeGermanenisalsprakevanhettemmenvanzwanen.HetstelenvanzwanenwordtvolgenséénvandeoudsteGermaansewettengestraftmetdrieschellingen,dezelfdestrafdieophetstelenvandriegeitenstaat.In1525wordeninFryslândez.g.zwanenrechtenvastgelegd.Niemandandersdanderechthebbendemagzeverjagenofdoden.IndelateregemeenteBaarderadeelbehorenzetoeaandeaandevoormaligeMiddelzeegelegen'StaeteHoxwier'.Alsdezeomstreeks1747afgebrokenwordt,gaanzeoveropdepachtervandeopdezeplekgebouwdegelijknamigestelpboerderij.Vanaf1954houdthetrechtnietmeerindandatopandermansgrondofinandermanswaterzwanenmetrustmoetenwordengelaten.AllezwanendiezichbevindentotwaarhetklokgeluivandekerkvanMantgumtehorenis,wordengecontroleerd.Datkomtneerophetinspecterenvandenestenenhetmerkenvandezwanen(eensneetjeinhetrechterzwemvlies,delinkervleugelwordtgeleewiekt).80
3.10.Landbouwgewassen
Totdelandbouwgewassenkunnenindezeperiodevooralgerst(zomer-enwintergerst)eninminderematetarwe,rogge,erwten,bonen,wikken,raapzaadenlaterkoolzaadwordengerekend.Verdergriemmank(erwtenenbonendoorelkaar),masteluyn(halftarweenhalfrogge),boekweit(indezandstreken),wathennepenzeerweinigvlas.Erwordtwelveelvlasgesponnenvandraden,diezijningevoerd.81
Gerstwordtgebruiktalsgrondstofvoorbier,voorhetmakenvangort('gepelde'gerst),of
omergortepapalsmaaltijd(Fr.:sûpenbrij)ofalsveevoervantebereiden.
InhetReckenboekvanHemmingawordtbijdeopsommingvanwathijverbouwtenverhandelteenonderscheidgemaakttussenwittetarweenrodetarweengrauweengroeneerwten.Hijverbouwtbovendien'crodde'(herik),eenonkruiddatkoekenenolielevert.OpkleineschaalwordendoorHemmemagroentenverbouwd:wortels,pinksternakels(pastinaakofgelepeen),kool,rapen,salade(=sla)enuien).82
DepastoorvanLeonsbeschiktin1543over"eenstucksaadtlandts,grootzijndemethuysstedeendehetappelhoff2p.m.".Indatzelfdejaarvermeldtdezelfdebron:"Jorwert,rogge,gerst,bonen,groeneerwten".83
3.11.Fruit
DeindittijdvakaangelegdeStateshebbenhoven.BijLiauckemastateteSexbierumwordteen'vrijgroteOoft-enKeukentuin'aangetroffen.BijandereStates(bijvoorbeeldHeringastateofhetPoptaslotteMarssum(zieafbeelding17)enHarstaStateteHogebeintum)komenookveelfruitbomenvoor.84
Afbeelding 17
25
O.Postmaisvanmeningdaterindezestiende(enzeventiende)eeuwbijdeboerderijenboomgaardenzijn.Debewonersverkrijgendaaruitappels,perenensomspruimenenkersen.BessenkomenvolgensPostmanietveelvoor.85
Uithet'Reckenboek'vanHemmemavaltoptemakendathijbijeenpottenbakkerteFraneker11perenbomen,appelbomen,pruimenbomenenkersenbomenkoopt.
Hoofdstuk4Dezeventiendeeeuw(1600-1700)
4.1.Tegenspoed
Wasdezestiendeeeuwvoordeboereneenopgaandetijd,rondhetmiddenvandezeventiendeeeuwslaatdieperiodevanexpansieominhaartegendeel.Degroeivandebevolkingstagneertoflooptzelfsterug.Despanningtussendebevolkingsomvangenvoedselproductieneemtaf,metalsgevolgdatdeprijzenvandeagrarischeproductendalen.Dietendensduurtvoorttotomstreeks1750.Dedalendeprijzendrukkendestezwaarder,omdatdeverschillendevormenvankosten(lonen,belastingen,waterschapslasten)toenemen.Hetdwingtdeboerentotaanpassingen.Voordeenebetekenthetextensivering,voordeanderproductieverhogingenintensivering.86
4.2.Verhoudingbouwlandengrasland
Indeverhoudingbouwlandengraslandtredengroteveranderingenop.IndedorpenStiensenFinkumbijvoorbeeldneemtdegezamenlijkeoppervlaktebouwlandna1511toevan1600pondemaat(circa640ha)totbijna2300pondemaat(circa920ha).DeijvervandelandbouwersinhetBildtomgraslandtescheureniszogroot,dateigenarenenoverhedenremmendmoetenoptreden.InGoutumenWirdum,waarmenzichmeeropdeveehouderijtoelegt,neemtdeoppervlaktebouwlandindezelfdetijdafvanruim662pondemaat(circa265ha)totslechts10pondemaat(circa4ha).87
4.3.Hetboerenhuis
Inhetlaatstegedeeltevandevoorgaandeeeuwkrijgthet'gewoneFriesehuis'alde
26
vormvanhetkop-hals-en-romptype.(Zieafbeelding18).Indehierbijbehorendeschuurkanhetgraanenhethooibeterbewaardworden,ookisermeerruimtevoorhetdorsen.Degemetseldegruppenendeietsdieperemelkkamerzijnookverbeteringen.
IndezeeeuwzienweookeenderdeFriesehuistype,destelp.Bijdezeboerderijwordthetwoongedeelteverbreedenmetdeschuuronderééndakgebracht.WaarschijnlijknaarNoordhollandsmodel,verschijnthettypevoorheteerstindedrooggemaakteStaversemeren.PasinhetbeginvandeachttiendeeeuwbreidtdestelpzichuitnaaranderedelenvanFryslân.88
Afbeelding 18
4.4.Decultuurgrond
Doorbedijkingenendroogmakerijenneemtdetotalehoeveelheidcultuurgrondaanmerkelijktoe.Alin1600hebbenwedebelangrijkebedijkingvanhet'NieuweBild'(zieafbeelding19).Omstreeks1623wordthet'WorkumerNieuwland'ingepolderd.Bovendienwordeneenaantalplassenenmerenindiversedelenvandeprovinciedrooggemalen.Descharendebewegingvandalendeprijzenenstijgendekostenheeftechtertotgevolgdatvrijsnelnahetmiddenvandezeeeuwdeinpolderingsactiviteitengrotendeelstotstilstandkomen.Wezienookeentoenamevanactiviteitenronddeverveningen.Hetuitvenenvandeklynlanden(hetlaagveen)heeftalsnadeeldatveelcultuurgrondverlorengaat.Watresteertzijnwaterplassen.89
4.5.Bedrijfsgrootteeneigendoms–verhoudingen
Rondhetmiddenvandevoorgaandeeeuwdomineertnoghetmiddelgrotebedrijf,nadienkomenerzowelgroterealskleinerebedrijvenbij.Na1650neemthetaantallandgebruikersafenwordenbedrijven
samengevoegd.VooralindeZuidwesthoekwordendebedrijvengroter.90
Hetreedsindezestiendeeeuwingezetteprocesvanoligarchiseringzetzichindittijdvakvoort.Zijnin1640nog26%vandestemrechteningeheelFryslâninhandenvanderegenten,in1698(zieafbeelding20)bedraagtdatpercentage
27
Afbeelding 19 De Nieuwe Bildtdijk
53%vanalledorpen.Hetopkopenvanz.g.hornlegerswaaraanstemrechtenzijnverbondenwordtvoortgezet.Familieopvolgingbijregentendraagtookaandeconcentratiebij.91
Veelgrondisnogaltijdeigendomvankloosters.GegevensoverdeagrarischeactiviteitenvandeFriesekloostersontbreken.(WelkunnenaaneenbeschrijvingvaneenCisterciënserklooster(eenkloosterordedieookinFryslânvertegenwoordigdwas)inhetBrabants-Hollandserivierengebiedgegevenswordenontleend.Deinkomstenvanditkloosterbestaanuitgrotehoeveelhedenzeerdiverseagrarischeproducten.)92
4.6.Hetweidebedrijf
Demelkgiftneemtaanzienlijktoe.BuitenlandsebezoekersverwonderenzichoverdewijzewaaropinFryslânzuivelwordtgemaakt.Opgrondvanboedelinventarissenwordtgeconcludeerd,datopdegroterebedrijven(mettienofmeermelkkoeien)hetgemiddeldaantal'aden'(afroombakken)perkoetoeneemtvan1,6indeperiode
Afbeelding 20
1550-1562tot2,0rondhetmiddenvandezeventiendeeeuw.93Eenbelangrijkeveranderingisdekomstvandekarnmolen(zieafbeelding21).Voordemensgeeftditeengrotearbeidsbesparing.Nieuweelementenzijnookdekoeltrog,dehooiroede(omdewarmtevanhethooiteonderzoeken)endeuierijzers(omalsdetepelsontstokenzijnbijhetmelkentegebruiken).Melkstoel(tuolle)enspantouwenwordenookgeregeldgenoemd.Deboerengaannuookhunlanderijen(speciaaldehooilanden)beterbemesten.Doordeuitvoervanmestteverbieden,trachtendeoverhedendezevoorNederlandtebehouden.Dezuivelproductenwordenalsgezoutenpekelboterenalskaaslangbewaard.Kaaskanwitofgroenzijn.Degroenekleurwordtverkregendooraandeondermelkeenaftrekselvanschapenmesttoetevoegen.Doordekaaszoscherpertemaken,wordtdesmaakverbeterd.Melkwordtweinigverkocht,wel'suyp'(karnemelk)datingrotehoeveelhedenvermarktwordt.94
Hetweidebedrijfprofiteertindedecenniana1650vandevraagnaarzuivelproducten.Harlingeniseenbelangrijkeuitvoerhaven.LangsdiewegenvanuitLemmerwordtookveenaarHollandgebracht.
Afbeelding 21
28
WelondervindtmenintoenemendematehindervandeconcurrentievanvooraldeIersebuitenlandsezuivel.Deprijzenbehoudenechtertot1680hunhoogpeil.Danmoetendeboerenzichaanpassen.InhethoogontwikkeldezuivelbedrijfinFryslângebeurtdatdoorextensivering.95
4.7.Deakkerbouw
Dijkdoorbrakenenzwareregenvaleisenookindittijdvakhuntol.DirkJansz,éénvandeuitHollandafkomstigepioniersinHetBildt,beschrijftinzijndagboekdezwareregenvalindejaren1607en1608.Veelopdezeeveroverdlandverdwijntonderwater.In1608ligthetkoolzaaddriewekennaAllerheiligen(1november)nogophetland.Denieuwedijkbreektin1610.OokindeZuidwesthoekvanFryslânrakengrotedelenoverstroomd.96
Vanafhetmiddenvandezeventiendeeeuwkrijgtdeploegeenanderevorm.Hetrechtehoutenrister(hetstrijkbordvandeploeg)wordtvervangendooreengebogen,gewelfdexemplaar.Dekerendeenverkruimelendewerkingvandeploegwordtdaardooraanmerkelijkverbeterd.
EenbelangrijkverschiltussendenoordelijkeakkerbouwendieinhetzuidwestenvanNederlanddoetzichvoorbijhetsnijdenofmaaienvandegraanoogst.InhetNoordenwordtdaarvooreenzicht(zieafbeelding22)gebruikt,inhetzuidwesteneensikkel.Metdezichtkanindezelfdetijdongeveereenanderhalfkeerzogrootareaalwordengemaaid.Bijhetgebruikvandezichthoudtdemaaierindelinkerhandeenpikhaak.Hijhoudthiermeedehalmenbijeen.
(Alsredenvoorhetgebruikvandesikkelwordtaangevoerd,datdemaaierbijhetsnijdenminderonkruidmeeneemtenerdusookminderdergelijkezadentussenhetgedorstegraanraken.Hetgebruikvaneensikkelleidtbovendientotminderzaadverlies).97
HeeftindezestiendeeeuwopdeKleigrondenvanwegedezoutresistentiedeverbouwvangersthetoverwicht,indittijdvakwordtditgewasdoorondermeertarweenpeulvruchtenverdrongen.Dieveranderingwijsteropdatdeboereneropuitzijneengroterdeelvanhunproductentevermarkten.Vandaarookeentoenemendeproductievankoolzaad.Omstreekshetmiddenvandezeventiendeeeuwisdithetbelangrijksteoliehoudendegewas.(Devlasteeltkomttotdantoevoornamelijkopdezandgrondenvoor).Hetkoolzaadverdringthetraapzaaddatminderstroenzaadlevert.(Zieafbeelding23).Daarentegenstelthetraapzaadmindereisenaandebodemenishetsterkerenbeterbestandtegenallerleischadelijkeinvloeden.
Afbeelding 22
29
Hetdorsenvanhetkool-ofraapzaadgebeurtgewoonlijkophetland,opeenzogenaamdraapkleed.Hierdoorgaatzoweinigmogelijkvanhetkostbarezaadverloren.BehalveaanFriesekooplieden,verkopendeakkerbouwersookaanhandelarenuitHolland.98
4.8.Dezandgronden
Daarwaarhetmogelijkis,vindenweopdezandgrondengroteaaneengeslotencomplexenbouwland.Dedorpenliggenmeestalaanderandvanzulkegebieden.Hethooilandwordtindelaagstedelenaangetroffen.Deongecultiveerdegrondenwordenextensiefgebruiktalsweidegebiedenvoordeheideschapen.Deschapenhouderijisenblijftkwetsbaar.Herhaaldelijkstervenvelehonderdenschapenaanvaakepidemischeziekten.Veruitdemeesteslachtofferseist'degalle',eenleverbotziekteveroorzaaktdoordeleverbot.Dezeparasiet
Afbeelding 23Links: koolzaad, rechts: raapzaad
beschadigtdeleverdoorgrotehoeveelhedenbloedoptezuigen.Tijdensdeeerstehelftvandezeventiendeeeuwentijdensde'regenjaren'1648-1650doetdeziektezichinallehevigheidgelden.Indewinter1621op1622iserbovendienzo'ngebrekaanvoedseldatsommigeboerenertoeovergaanhetstrovanhunhuizenenschurenaanhunveetevoeren.Indiewintersterven,behalveveelschapen,ookrunderenenpaardenaandeleverbotziekte.99
Hetbouwland(indeNoordelijkeWoudenhetendezegronden'ies(t)',inGaasterland'gaast',indeStellingwerven'es')vormtdespilwaaromdebedrijfsvoeringopdezandgrondendraait.Devruchtbaarheidvandeakkerswordtoppeilgehoudendoorhettebemestenmeteengecomposteerdmengsel.Hetbestaatuitdierlijkemest,strooiselvanallerleiaardofplaggenvanuiteenlopendeherkomst.Slechtseendeelvanhetbouwlandwordtpermanentgeploegdenbemest.Hetresterendedeelwordtzonuendangebruikt.Hetovergroeittussentijdsmetgrassen,kruidachtigevegetatieenheide.Hetblijftdanliggenalsveeweide,ofomerplaggenvoordemestvoorzieningmeetesteken.Ookdelaaggelegenlandenzijnnietsteedsingebruik.Alsdeomstandighedenhettoelaten,eendroogjaarbijvoorbeeld,wordendepercelenvooréénoftweejaaringezaaidmethaverofeenanderzomergraan,waarnadit'haverland'eénoftweejaaroflangermetrustwordtgelaten.Hetisduswisselland.100Medemethetoogopdemestwinning,verblijfthetveeopdezandgrondenveelvuldiginpotstallen.(Zieafbeelding24)
30
Altijdensdeeerstehelftvandezeventiendeeeuwwordtdeboekweitbrandcultuurtoegepast.Debovenlaagvanhetveen(debolster)wordtverbrand,waarnahetboekweitzaadwordtingezaaid.
4.9.Overheidsmaatregelen
Deoverhedentreffenindittijdvakmaatregelenmethetoogopdeverbeteringvanhetveebeslag.Bijhetdekkenvanmerrie'smogenalleenvierjarigehengstenwordengebruikt.Zemoeteneerstdoordegrietmanendevolmachtenwordengoedgekeurd.Alleeninlandsehengstenmogenalsdekhengstenwordeningezet.Hetisniettoegestaanstierenbenedendetweejaartegebruiken.Destedenengroteredorpenmoeteneenstierhouder('bolleman')aanwijzen,diemetz.g.'wandelstieren'rondgaat.Omdatveelboereneenkleinbedrijfhebben,isdeaanschafvaneenstiervoorheneentezwarebelasting.
4.10.Dieren
OokindittijdvaktreffenweopdevorstelijkehovendevoorlopersvanhetFriesepaardaan.Runderenhebbenuiteenlopendekleuren,ooknualwordenroodbontenaangetroffen.
Afbeelding 24
Zoalsiederrasishetmelkschaapontstaandoorkruisingenenselectie.Eénvandeoudsteafbeeldingenvanditraszienweopeenschilderijuit1647vanPaulusPotter.Naastdejongestierligteenschaapmetjongdatdeeigenschappenvanhetmelkschaapheeft.OpeenetsvanNicolaasBerchem(zieafbeelding25)zienweeenmoederschaapmetdekenmerkendehoudingvanhals,nekenkop.Hetdierheeft,zoalsallemelkschapen,eenonbewoldestaart.PotterenBerchemwoondenbuitenFryslân,datwijsteropdathetmelkschaaptypeookdaarvoorkomt.HetwordtindietijdlangsdegeheleNoordzeekustaangetroffen.
Hettypelandvarkenuitdezeperiodeheefteeuwenlangonzelandstrekenbevolkt.Ookdelandgeitenveranderennietofnauwelijks.
4.12.Landbouwgewassen
HetaantekeningenboekvanDirckJansz(1604-1636)maaktenigszinsduidelijkhoeinHetBildtindezeventiendeeeuwdelandbouwbeoefendwerd.Hijverbouwtwinter-enzomergerst,tarwe,haver,bonen,erwtenenraapzaad.Enookkoolzaaddathetraapzaadlangzamerhandvervangt.101
Ineenzeventiende-eeuwseinventarisuitHetBildtworden,behalvedebijeerderetijdvakkengenoemdelandbouwgewassen,ook'witteorten'(=zoeteerwten)genoemd.102
Afbeelding 25
31
UithethavenboekvanHarlingenvan1654-1655blijktdatdaartoenproductenvandegrovetuinbouw,zoalswortelen,kool,uienenpastinakenwordenuitgevoerd.103Datverwijstnaardoorkleineakkerbouwers(gardeniers)verrichteactiviteiteninhetomringendegebied.
In1642staanaandeOldegalileënteLeeuwardenzesgardenierswoningen.Hieruitmagmenafleidendatdaartuinbouwwordtbeoefend.Daarbevindtzichook'deheerlijckheytdiemynhearGriffier(Dr.EpeusGlinstra)toecomt,bestaandeuiteenhuisomgevenmetachtpondematentuingronds'.104
IneenlijstoverheteerderekloosterbezitvanLutjewierumwordtin1606eenmoestuinvermeld.
4.13.Fruit
HetBildtenBerlikumzijnvanoudsherFrieseconcentratiegebiedenvoorfruitteelt.H.SannesbeschrijfthoeinHetBildtindittijdvakveelvruchtbomenvoorkomen.DirckJanszteSintAnnaparochieplantin1604indeboomgaardvanzijnmoederkerse-,pere-enappelbomen.Deboerentindatjaarpruimebomen,kersebomen,mispelbomenenappelbomen.Erisinzijnaantekeningenooksprakevankruisbessen(crijsdoornen).Hijnoemttweenamenvanperevariëteiten:'sijckereijeperen'en'grauwebegijnen'.Deeersteheetlaterinde'Pomoligia'vanKnoop(zieparagraaf5.8.)Suikerijpeer.DetweedeiswaarschijnlijkdeBagijnepeer.105
In1681wordtonderSt.Jacobiparochieeengroteboerderij'methuisenschuurenhovinge'aangekocht.Hetfruitwordtookverhandeld.Eenaanbeurtschippersmeegegevenkorfmetappelenofperenkostindietijd2stuivers.106
InenrondBerlikumwordtindittijdvakeveneensveelfruitverbouwd.Schotanusvermeldtinzijn'BeschrijvingevandeHeerlijckheidtvanFriesland'(1664)datdaarmooietuinenen'enterijen'zijn.Dieenterijenzullen,volgensP.Smeding,boomkwekerijenzijngeweest.107
DeFriesestaatsmanSickovanGoslinga,dieleeftvan1664tot1731,isondermeergrietmanvanFranekeradeelenambassadeurinFrankrijk.Vandaaruitneemthijmogelijkhetappelras'Court-Pendu-Gris'mee.108DeFriesebenamingisimmers:'Goslinga'sRingenet'.
PetrusBaerdtvermeldtin1631inde'Gr.Heren-feensterPrognosticatie'hagedoornencingelsenmantelsderhoven.
In1647wordenblijkenseenkerkboekinSchillaardindehofvandepastoortweeperebomenentweeappelbomenaangetroffen.InBeersstaanin1666opdedezelfdeplekvierkersenbomen.
32
Hoofdstuk5Deachttiendeeeuw(1700-1800)
5.1.Op-enneergaandetijden
Blijktinhetbeginvandezestiendeeeuwuithetzogenaamde'RegistervanAanbreng',datopzijnminstnog70%vanalleFriezendirectbijdelandbouwbetrokkenis,rondhetmiddenvandeachttiendeeeuwisdataantalgedaaldtotnogslechts26%.Rekenenwedelossearbeiders(diezonuendanwordeningezet)erbij,danheeftindittijdvak44%zijnbestaanindelandbouw.109
Nahetmiddenvandezeventiendeeeuwstagneertheteconomischlevenvoorongeveerhonderdjaar.Vooraldeagrarischesectorlijdtondereendepressie.
Halverwegedeachttiendeeeuwzienweechtervrijalgemeeneenstijgingindelandbouwprijzen.Globaalgenomengaandeprijzenvandeakkerbouwproductenmeeromhoogdandievandeveehouderij.TochwordtdeveestapelinFryslânuitgebreid,hetareaalbouwlandwordtingekrompen.Datgaatgepaardmeteenintensiveringvandeakkerbouwdooruitbreidingvandeteeltvanvlas,aardappelen,cichoreienklaver.110
Indittijdvakdoenzichindeagrarischesectorbelangrijkevernieuwingenvoor.Indeeersteplaatsdeverbreidingvandeaardappelteelt.Ookdeteeltvanvoedergewassenalsknollenenklaver,brengt-naasthetontstaanvanderijenteeltvanbijvoorbeeldkoolzaadencichorei-deproductiviteitopeenhogerplan.Datgaatwelgepaardmetsteedshogerekosten.111Metnamededijklastenrijzendepanuit.Hetonderhoudvandezeedijkenvorderthogebedragen.Dielastenwordennietgelijkoverdeinwonersvandeprovincieverdeeld.Zetreffenvoornamelijkdeagrarischesector.112Vooralna1700worden
degevolgenvoorsommigeFrieseboerenfunest.Alszedelastennietkunnendragen,zijnzegedwongenhunhoeveovertedragenaandeProvincie.113
Delanderijenliggenindittijdvakbetrekkelijkveiligbinneneenkransvandijken.H.Rouckomaberichtdesondanksdatindekerstnachtvanhetjaar1717"eenvreeselijckenorcaanengeweldigestormisgeweest,dezeedijkenenpalagiezyngebrokenenweggespoeldenwaardoorgeheelOostergoendeWoudenoverstroomdzynmitsgaders'toudennieuwBildt,veelhuysenzynweggespoeltalsmedezynveelmenschenenbeestenverdronken".114Na1717volgteenbetereorganisatievandeverdedigingtegendezee,waardoorFryslânvandattijdstiptot1825voorgrotewatersnoodrampenbewaardblijft.115
Volgenseenberichtuit1732doetzichopnieuwgevaarvoorals"GodsbezoekendehandeenheirlegervanZeewormen,omhetpaalwerkaandenZeekanttevernielen"zendt.116Depaalwormruïneertdebeschoeiingvandezeedijken.
5.2.Hetboerenhuis
Bijdeboerenhuizenindeachttiendeeeuwvallendriehuistypenop.Hetalindevorigeeeuwontstane'gewoneFriesehuis'(kop-hals-romp-type)endevoorlopignognietwijdverbreidestelpboerderij.IndeZuidoosthoekvandeprovincievindenwedelanggevelhuizendiebijhetOost-Nederlandsetypeboerderijenaansluiten.117
5.3.Deveehouderij
Bijdeveehouderijwordenindittijdvakveelverbeteringendoorgevoerd.
33
Hetgreppelenenslattenvandeweilandenisregelgeworden.Omzevruchtbaartemaken,wordendezodenuitdegreppelsoverdeweidegrondenverspreid.Laterwordterstalmestopgebracht.Omnietgewensteplantentevernietigenwordtaarde,somskleiaarde,uitgestrooid.Hetisaannemelijkdathierdeoorsprongligtvanhetbemodderenvandelanderijenmetkleivandeterpen,datindevolgendeeeuwzo'nenormevluchtneemt.118Hetweideseizoenisextralanginverhoudingtotdestaltijd.Dekoeienkomenhalverwegeaprilindewei,zewordennahalfnovemberofsomszelfhalfdecemberbinnengehaald.Zowordtophooibespaard.119Datisvanbelang,omdatditmetschepenoverdeZuiderzeealspaardenhooiwordtuitgevoerd.Omhooitekunnenverkopenwordtdemelkveestapelsomsingekrompen.Eenbijkomendvoordeelis,daterzominderhoornveebelastinghoefttewordenbetaald.120
Dehooitijdiseenspannendetijdvoordeboer.Naasthetvastepersoneelwordtrondtrekkendwerkvolkingezet,waaronderDuitsehannekemaaiersofmieren.Nubestemdvoorheteigenvee,komtna1780hetmeerdanéénmaalperjaarhooieninzwang.Deverzorgingvanhetveewordtindelaatstehelftvandeachttiendeeeuwgehinderddoordeverhogingvandegraanprijzen.Deboer
Afbeelding 26Hooioogst op Ameland
brengtdemestvrijwelalleennogophetbouwland,waarbijdeweidenvergetenworden.Degezondheidvanhetveegaatdoordeslechtekwaliteitvanhetgrasachteruit.121
Dekaasmakerijneemtinhetlaatstekwartvandezeeeuwaanzienlijktoe.Hetproductisveelal'grovekaas',dez.g.kanterkaasvanafgeroomdemelk.Deroomwordttotbotergekarnd.Naastdehoutenmelkaden,diedikwijlsvanbinnengeverfdzijn,komenindeloopvandezeeeuwbijdeboterbereidingookbakkenvankoperingebruik.Datkomtdehygiënetengoede.Deproductievanboterneemtgedurendedittijdvakenormtoe.OpdeSnekerbotermarktdoetzichindeperiode1750-1850meerdaneenverdubbelingvandeaanvoervoor.Nietdeprijsvandekaas,maardievandenaarHollandenviaHarlingennaarEngelandgeëxporteerdeboter,beheersenindittijdvakgrotendeelsdewelvaartvandeboer.122Dievoorspoedkomtondermeertotuitdrukkinginhetontstaanvanpronkkamerseneentoenemendebelangstellingvoorringrijderijenenharddraverijen.
Omdeprijsvanwolhoogtehouden,wordtdeinvoervan'poepekousen',handschoenenenIJslandsekousen,enzovoortendeuitvoervangesponnengarenvan1743-1746doordeFrieseStatenverboden.123
5.4.Derunderveepest
GedurendedrieperiodenheerstderunderveepestinFryslân.Hetiseenvirusziektediewordtgekenmerktdooreenhogekoortsenzwerenopslijmvliezenvanbek,slokdarm,magenendarmen.Debesmettingvindtplaatsdoorrechtstreekscontactvangezondemetziekedieren.Deziektekanookwordenovergebrachtviaversvlees,versehuidenenversemest.124
34
Doorhettelkensweerkerenvande'quadesiekte'verliezensommigeboerentotdriemaaltoehunveebeslag.In1745gaanervanhetbeginvandatjaartot1septemberinFryslân64.596koeien,20.266rierenen24.763hokkelingendood.(zievoordepercentagesafbeelding27).DeFrieseStatenverstrekkenvoorelkgestorvenrundeenschadevergoedingvantweedukaten.Zeverordonnerendatdegestorvenbeesten,bestrooidmetongeblustekalk,massaalwordenbegraven.Alsdaartegengeprotesteerdwordt,mogendehuidenuiteindelijktochwordenafgestrooptenverkocht.Ergeldteeninvoerverbod,maargeziendeaanzienlijkesterftewordtinmaart1716het(kleinere)JutlandsveeuitDenemarkenvanhetverboduitgezonderd.
Degevolgenvandeveepestzijn:hetscheurenvandeweiden(deboerendiehunrunderenverliezengaanoveropakkerbouw);deaanschafvanschapen(dienietvatbaarzijnvoordezeziekte)endeuitvoervangezondgeblevenveenaarHolland(waarnaarverhoudingnogmeerslachtoffersgevallenzijn).
Afbeelding 27
Veelboerengaanernutoeovereennieuwrundveebeslagaanteschaffenofoptebouwen.In1770wordenuitDrentheenuitDuitslandduizendendiereningevoerd.125
5.5.DeakkerbouwDeakkerbouwwordtindeachttiendeeeuwmetnameindegrietenijenindeKleigebiedenbeoefend.IndeWouden,waardegrondlichteris,komthetmindervoor.Tochisdezetakvanlandbouwookdaarnietzonderbetekenis.Deverhoudingbouwland-graslandwordtverstoord,doordatveelboerenalsgevolgvanderunderpestdeploeginhetgraslandzetten.Omhetjaarwordtopdezandgrondenboekweit,roggeofhaveringezaaid.Devruchtwisselingopdekleihoudtin,datopdebestelanden-nadatdiezomersgebraaktzijn-koolzaadofwintergerst,ofinhetvoorjaarookwelhaverwordtgezaaid.Tweewintervruchtenachtereenroeptgeenbezwaarop,drieopeenvolgendeoogstenvraagtteveelvandebodem.Danishetland'uitgebouwd',hetmoetweer'gebraakt'worden.Ookaanhetbraakliggendlandwordtzorgbesteed.Hetwordtmeerderemalengeploegdengeëgd.HetwinterkoolzaadwordtgezaaidinAugustus,wintergerst,-tarween-roggeinOktober,erwtenenbonenongeveermiddenApril,haverinhetlaatstvanAprilofbeginMei,vlasinMei,zomergerstin'tlaatstvanMeiofbeginJuni.
BoekweitwordtbeginMeiaandegrondtoevertrouwd.Alshetdoornachtvorstmislukt,moethetopnieuwingezaaidworden.
Indittijdvakwordtookgeëxperimenteerdmetdeteeltvantabakenmeekrap.Hetgeeftnietdegewensteresultaten.
Bijhetdorsenwordtindezeperiodebijdegrotereboerendedorsrolingevoerd.Opde
35
buitenkantvandierol(voortgetrokkendooréénoftweepaarden)zittendriekanteribben(zieafbeelding28).Hetgraanwordtmeteenschopoverdedorsvloergegooid.Omdathetgraanveelzwaarderdanhetkafis,wordenbeidenzogescheiden.126
5.6.Dieren
BlijkenseenaanplakbiljetuitdezetijdzijndeteleverenFriesekoeiengroot,dik,breed,platenzwaar.Dekleurisblauw,roodofzwart.AlsgevolgvandeimportvanhetzwarteJutlandsvee,krijgendezwartbonterunderenindetweedehelftvandezeeeuwdeoverhand.Mogelijkvormtdatderedenwaaromeropde'boerenbaar'vanWorkum(geschilderdomstreeks1800)vrijweluitsluitendzwartbontveevoorkomt(zieafbeelding29).Ofwashetdepersoonlijkevoorkeurvandeboer?
RuurdScheltemavermeldtoverhetrundveevan1760tot1769datzeroodofroodbont
Afbeelding 28
Afbeelding 29
haarhebben.Dezerunderenwordenvolgenshemtothet'OudeVriescheRas'gerekend.127Erisgeenredenomaantenemendatdeboerenzichindittijdvakopdeverbeteringvanhetrundveetoeleggen.Dekwaliteitvanhetveegaatdoorhetgebruikvanvaakinferieurestierensnelachteruit.
WaarschijnlijkbestaaterindeachttiendeeeuwgeenvastomlijndFriespaardenras.WelschrijftalveeleerdereenOrdonantieuit1610voor,dateruitsluitend"volwasseneFrieschehengsten"wordengebruikt.DatkunnenuiteraardookhengstenzijndielukraakinFryslânwordengehouden.Eendeelvandeverderebeschrijvinggaatoverdesierlijkheidendeelegancevanhetgewenstepaard,eeneigenschapdiewelaterookbijhetFriesepaardaantreffen(zieafbeelding30).EvenalshetFrieserundveekanhet"ras"indezeperiodemeerdanéénkleurhebben.TochwijzenbepaaldeuitsprakenophetvoorkomenvanpaardendieminofmeertothetFrieseraszoudenkunnenbehoren.LeFrancvanBerkheybeweertdat"hetegteHollandsche,enhetVriesche(....)paardbyonsover'talgemeenonverbasterdisgebleven.128
Afbeelding 30
36
IndittijdvakkomenookdeharddraverijenmetFriesepaardenmethun"korteenzeersnelledraf"inzwang.129.
Hethoudenvanschapenisdermateaantrekkelijkdatvrijwelelkeboeréénof(veel)meerschapenheeft.InFryslânkentmenindittijdvakhetgrotekleischaapenhetheideschaap.In18eeeuwseinventarissenwordendekleischapennadrukkelijkals'Friskeschapen'aangeduid.Deheideschapenworden'Drenten'genoemd.Hetkleischaapwordtgeroemdomz'ngrotevruchtbaarheidenmelkgift.130
SpahrvanderHoektreftinde18eeeuwseinventarissengeenenkelegeitofbokaan.
Indebeschrijvingenwordennietofslechtsterloopsvarkensgenoemd.Tochisdevarkensteeltindezeeeuwnietzonderbetekenis.Erwordenspecialevarkensmarktengehouden.131
Kippenhoudendeboerenvolgensdeinventarisatiesuitsluitendvooreigengebruik.Eendenzijningrotegetaleaanwezig.Hetaantaleendenkooienbedraagtinhetbeginvandeeeuwbijna150.Buitendevangtijdisdekooikergewoonboer.Bijeenopsommingvandelevendehavevande'Cooyplaats'onderTeroelewordt1'Conijn'genoemd.Deduivendiemeneropnahoudt,zijnvoorhetmerendeel'gibben',eenhalfwildesoort.Zekomeningewoneboereninventarissennietvaakvoor.Welvindtmenzebijde
Afbeelding 31
adellijkehuizenensomsopkerkelijkegebouwen(zieafbeelding32).
OpdeKleienindeWoudenbeoefenen'bijkers'beroepsmatigdebijenteelt.IndeWoudenwinnenzeboekweithoning,opdeKleikoolzaadhoning.132
5.7.Landbouwgewassen
Degewassenopdezandgrondenzijnindittijdvakvooralboekweitenroggeen-inietsminderemate-haver.GerstwordtindeWoudenbijuitzonderingverbouwd.Eentweedevruchtnaroggezijndezandrapen.
Deintroductieenverbreidingvandez.g.klaverbouwmethodebrengtindeloopvandeachttiendeeeuweenbelangrijkeverbetering.Inhetvoorjaarteeltdeboertweejarigerodeklaver,waarindevoorafgaandeherfstalwintertarwe,-roggeof-gerstisgezaaid.Alsdaninhetvoorjaardedekvrucht(hetgraan)isgeoogst,blijftereenklaverweideover.Hierinwordtgedurendedenazomerhetveegeweid.Inhettweedejaargaatdeklaverachteruit.Dezewordtondergeploegd,omalsgroenbemestertedienen.Klaverisvoordelandbouwersindeeersteplaatseen
Afbeelding 32Duiventil op kerkdak in Eestrum
37
voedergewas.Heteffectdathetheeftopdestikstofvoorzieningvandebodemispasoplangeretermijnmerkbaar.133
Omhettotlinnentekunnenverwerken,verbouwendeFriezenalvanafdeRomeinsetijdvlas.Dezeteeltkomtindittijdvakpasgoedopgang.Hetisbewerkelijk.Devlasboermoetzijnlanddieperploegendannormaalenhetvervolgenslichtbemesten.Nahetzaaienmoetdeakkernogregelmatiggewiedworden.Hetmeestewerkkomtnadeoogst.Danmoethetvlasachtereenvolgenswordenschoongemaakt,gerepeld(zieafbeelding33),geroot,gedroogd,gebraakt,geribbeld,gehekeldentenslotteweerschoongemaakt.Danpasgaandevezelsnaardespinnerijendieergarenvanmaken.Deweverijenproducerentenslottelinnen.
Deteeltisvoornamelijkinhandenvangardeniers.Datzijnkleineakkerbouwersdiezichooktoeleggenophetverbouwenvankool,uien,wortelenenanderegrovegroenten.Gardeniershurenhetlandvooreenjaarvaneenboerinwiensvruchtopvolginghetgewaspast.InBerlikumwordt'Berltsumerspek'gegeten:uienvermengdmetrapendiebijdearmebewonersvoorspekmoetendoorgaan.E.M.vanBurmaniaschrijftin1749:"Menheefthierconsiderabelveelhovenentuinen,alsmedeeenEnterijoftwee.Echterhoeseerditdorpzichinweinigjarentijdsookmaghebbenuitgebreid,zijndemeesteHofkers
Afbeelding 33
geenRijkelingen,vermidsdeLandentotdeHofkerijextra-ordinairhoogverhuurtworden,enbuitendaterveelonkostenoplopeneerallestegeldegemaaktis".134Naeenaanvankelijkeuitbreiding,wordtdevlasteeltopzekermomentingekrompentengunstevandeaardappelteelt.Pasrondhetmiddenvandenegentiendeeeuwwordthetverbouwenvanvlasweeruitgebreid.135HetoudsteberichtoveraardappeleninFrieslandstamtuit1718,alsPhilipFrederikVegelinvanClaerbergen,grietmanvanHaskerland,ineen'Deductie'eropwijstdatdebevolkingvanwegedemoeilijketijdeninplaatsvanvleesen'soetewaren'aardappeleneet.136Vlakdaarna,van1720tot1729,wordenookinhetWestveenbijSurhuisterveenaardappelenverbouwd.De'dompelaars',eenuitDuitslandgevluchtedoopsgezindesecte,hebbenvandaaruithunaardappelenmeegenomen.Methunvertrekisdeaardappelteeltnietuitdestreekverdwenen.Eendocumentuit1741geeftaandaterinOostermeerindatjaarvaneneWopkeSybrensaardappelenwordengestolen.137Volgensdeoverleveringbegintdeaardappelteeltcirca1742pasecht,alsduidelijkwordtdathetgewas(waarvaneerstdegiftigebessenwordengegeten)doordeFriesestadhouderlijkefamilieteLeeuwardengoedwordtverdragen.Doordatdegraanprijzenalsgevolgvanoorlogsomstandighedenschrikbarendstijgen,komtdeaardappelenigejarenlateropdetafelvanhetgewonevolk.
Deopkomstvandeaardappelisvanonschatbarewaardevoordevoedselsituatie.Eenstuklandverbouwdmetaardappelenbrengttweeàdriemaalzoveelcalorieënopalseenroggeakkervandezelfdeoppervlakte.Ookalblijfthetlandbouwareaalgelijk,doordeaardappelteeltkunnenveelmeermensengevoedworden.Bovendienbevattenaardappelenveelmeervitamine-C,zodatde
38
knolgeschiktisvoordebestrijdingvangebreksziekten.138Deaardappelteeltneemteenenormevlucht.HetopzienbarendstinBarradeel,waarhetaantal'aardappelaars'tussen1748en1796vervijfvoudigtenhetaantalbedrijvenmetbouwlandstijgtvan24tot60%.139
Indittijdvakzienweeveneensvandeopkomstvandecichorei(inhetFriessûkerei).Alsindeloopvandezeeeuwdeconsumptievankoffietoeneemt,stimuleertdenogerghogeprijsvelenomsurrogatenoptesporen.Eénvandebestekanwordenbereiduitdepenwortelsvandecichorei.HetwordteentypischproductvandeNoord-Frieseakkerbouw.Vande84cichoreibranderijendieonslandindeFransetijdtelt,staanermaarliefst62inFryslân.Indezefabriekjeswordendewortelsverwerkttotcichoreipoeder.Indeteeltwordenalvroegmodernemethodentoegepast,zoalshet'sûkerei-kroadtsje’(zieafbeelding34).Hetzaadkanmetditapparaatoprijenwordengezaaid.Zowordtherhaaldelijkschoffelenenwiedenmogelijk.140
Afbeelding 34
5.8.Fruit
Inde'Stad-enDorpskroniekvanFriesland'vanG.A.Wumkesstaaninteressantefeitenoverdeteeltvanvruchtentijdensdittijdvak:6Februari1770:Boelgoedvan6zwarenoteboomen,150esschenen250appelenpeereboomenindehovingevanGerbenYpesteBaijum;14November1765:Aanbesteedhetuitroeien,afkappenen2steekomhakkenenslechtenvaneengrootappelhof(...)Adres:dehoveniervanJhr.E.S.vanBurmania,aldaar(Kornjum);11Jan.1786:Tekoopeengroothofmetmeerdan400vruchtbomen,waartusschenbessenboomen,groot4pondematen(...)teMakkum;27Augustus1770:VerkoopteruitroeiinghetgrooteappelhofLoo-slotgenaamdendehovingebijAgeNannesHymerdateDronrijp;21Aug.1771:VerkoopvanallerhandesoortenvruchtenopLettinga-StateonderFinkum;12September1803:AppelboelgoedindenhovingeopEelsma-StateonderSexbierum.141
Uitzulkeaankondigingenwordtduidelijk,daterindittijdvaknietalleenfruitbomenzijnaangeplant,zewordenhierendaarookgerooid.
In1758verschijnthetwerk'Pomoligia',samengestelddoorJohannHermannKnoop.HijisbeheerdervandetuinenvanMariaLouisevanHessenKassel,bekendgewordenals'MarijkeMuoi'.Zeheeftonderdenaam'Marienburg'eenbuiteninLeeuwarden.Hierzijn(zieafbeelding35)naarallewaarschijnlijkheidonderKnoop'sleidinginzijntijdgangbarefruitrassenverbouwd.Hijbeschrijftinzijnvanfraaieafbeeldingenvoorzienboekdebestefruitsoortenvandietijd.Zoookhetappelras'DoekeMartens'.DenaamwordtinverbandgebrachtmetdeFrieseedelmanDoekevanMartena(1530-1605)dieeentijdlangopeenStatein
39
Leeuwardenwoont.Knoopbeschrijftdeappelalsvolgt:"IseenmiddelmatiggroteAppelvangedaanteplatrond,enhetoogvrijgezonken;deszelfsschilisglad,rijpzijndegeelachtig,wordendeinhetleggenwatvetachtig,zijnvleeschiszagt,vantamelijkdognietverhevenegeur,waarommeestalleenvoorpotappeldient".
P.Smedingvindtlaterdatdeappelmetdezebeschrijvingonvoldoendeeerwordtgedaan.Alskindheefthijvaakgehoord,datdeDoekeMertenszo'nlekkereappelis.142
In1700staanblijkenshetkerkboekvanBearsindehofvaneenpastorieplaatsappel-,pere-enkersenbomen.IndehofvandeschoolmeesterteWinsumwordenvolgenshetkerkboekin1708eenwijnstokeneenkersenboomgeplant.
IndeindittijdvakbijdeboerderijHauboisbijSneekaangelegdeboomgaardkomenin1775devolgendefruitbomenvoor:Suikerappel,RodeJob,Glosappel,Krúsnotsje,Wiltjes,Dirkjepeer,Cichoreipeer,Bergamotten(herfst-enzomer),Stroopzoete,IJzerkroon,DoekeMartens,Keswick,Fintjes,Waterzoete,PresentvanEngeland,Notarisappel,Nofys,Kers(morel),Pruim,Zwarte-,Rode-enKruisbessen.143
Afbeelding 35
Hoofdstuk6Denegentiendeeeuw(1800-1900)
6.1.Eenbewogentijdvak
Denegentiendeeeuwisvoordelandbouweenbewogentijdvak.VanafhetbegindoetzichinFryslâneenversneldegroeivandebevolkingvoorenaanheteindvandittijdvakzienweeenprocesvanindustrialisatie.Dearbeidsinzetdieditvraagtbrengteenuitstootvanloonafhankelijkenuitdelandbouwmetzichmee.Erkomenmeergezinsbedrijven.Nadeeeuwwisselinggeldt,zekervoordeakkerbouw,eenprijsdalingvandeagrarischeproductendierond1820haardieptepuntbereikt.GelukkigontstaateentoenemendevraaginGroot-Brittannië.MedeomdatdeFrieseStatenhiervoorpremiesuitloven,neemtdeuitvoervanvee,vleesenbotersneltoe(zieafbeelding36).Dietoenameleidtmetnamebijdeveehouderijtotprijsstijgingen.Delandbouwontwikkeltzichineensneltempototexportlandbouw.MededaardoorhoudtdeNederlandseeconomielangetijdeenagrarischesignatuur.
Deuitvoervanagrarischeproductenverandertingrijpend,alsdeintredevande
Afbeelding 36Export van huiden en boter uit de haven van Harlingen
40
stoomvaartuitAmerikanaarEuropabulkvervoervanenormehoeveelhedengranen,veeeningekoeldofdiepgevrorenvleesmogelijkmaakt.Demarktenrakenoverspoeld.Hierdoorkomteromstreeks1880eenabrupteindeaandestijgingvandelandbouw-prijzen.144
Halverwegedeeeuw,in1852,wordt-innavolgingvananderedelenvanhetland-de'FrieseMaatschappijvoorLandbouw'opgericht.Ernemeneerstgrondeigenarenenbelangstellendenaandeel,indeloopvandejarenwordthetvrijweluitsluitendeenaangelegenheidvanboeren.Eénvandeeersteinhetoogspringendeinitiatievenisdein1863ophetZaailandgehoudenlandbouwtentoonstelling.(Zieafbeelding37).HetiséénvandelangereeksvanvoordeFrieselandbouwvanbelangzijndeactiviteiten,diedoorde'FrieseMij'-oféénvanhaarafdelingen-wordtgeorganiseerd.
6.2.Tweeërleilandbouwcrisis
Indenegentiendeeeuwdoetzichtweemaaleenlandbouwcrisisvoor.Allereerstin1817.DoordeimportvangoedkoopRussischgraankelderendeprijzen.Dievantarwezakkenindeperiode1820-1830totdehelftvanwatzewaren.Deboerenondervindendegevolgenvanziektenonderhungewassenenhetvee.In1825wordtdeprovinciegeteisterddooreengroteoverstroming(zieafbeelding38).Tweederdevandeprovinciestaatonder
Afbeelding 37
water.Erverdrinktveelvee.IndebuurtvanHaskerdijkengeefthetlandgedurendetienjaargeenvrucht.Deschadelooptindemiljoenenguldens.145Deeerstecrisisindittijdvakduurttot1845.
Tussen1878en1895volgtdetweedelandbouwcrisis.Ookdieheeftindeeersteplaatsgevolgenvoordeakkerbouw.InFryslândaaltdetarweprijstotbijnadehelftvanhetpeilrondhetjaar1870.MaardoordeopkomstvandemargarineendevaakslechtekwaliteitvandeFrieseboterblijftdeveehouderijooknietbuitenspel.Deprijsdaaltna1870snel.
Veelwegvallendearbeidsplaatsenkunnenwordenopgevangenindeindustrie.Degevolgenzijnhierdoorminderdramatischdantijdensdevoorgaandeagrarischecrisis.Dieleiddetoteengroteopenwerkloosheid.DecrisismaaktdeboerenduidelijkdatdestructuurvandeFrieselandbouwverouderdis.Zerichtenzichvolledigopdeexport,alsdiewegvaltzijnergeenalternatieven.146
6.3.Landbouwonderwijs
Aandehandvaneengrootaantaldaartoegeschrevenboekjesbeginthetlandbouwonderwijsopdedorpsscholen.Inhetvoorwoordstaatvaakdatdiewerkjesookvoordeoudersbestemdzijn.Voorhenzijner
Afbeelding 38
41
ookspecialevoorleesboeken.Diebrengeninpopulairestijlveelwetenswaardigsoverdelandbouw.Jongerenenouderenmakenzokennismetvernieuwingeninhetboerenbedrijf.
AlsoudersvansommigeFrieseboerenzoonshetzichkunnenveroorloven,volgenzedeLandbouwhuishoudkundigeSchoolteHaren.
OnderwijzerswordenindegelegenheidgestelddeLandbouwaktetehalen.Deeerstelandbouwcursusgaatin1869onderleidingvanmeesterEelkeAllershofinUreterpvanstart.Hijmaaktzichzorgenoverdekennisvandeboeren.In1897wordtR.C.BrinkmanbenoemdalsRijkslandbouwleraarinFryslân.NoginhetzelfdejaarwordtinLeeuwardendeRijkslandbouwwinterschoolgeopend.147
MedealsgevolgvandelandbouwcrisisronddejarentachtigbevorderthetRijkhetopgangkomenvandelandbouwvoorlichting.
6.4.Vernieuwingen
Delandbouwcrisisgaatgepaardmeteenstroomvanvernieuwingen.Omdatveelarbeiderszichwetenoptewerkentotkleineboeren,verliezenveelgroteboerenhunarbeidskrachten.Datwordtopgevangendooreentoenemendemechanisering.
Denaarverhoudingzware'Frieseploeg'wordtvervangendoordenogzwaardere,dooreenGroningerboervanuitAmerikageïmporteerde,arendsploeg.
Omsteedsterugkerendeproblemenbijhetdorsenoptevangen,wordtuitAmerikadedooreenpaardentredmolenaangedrevenhekeldorsmachinegeïmporteerd.
Rond1900komendeeerstedoorstoomaangedrevendorsmachinesopdemarkt.
Vangrotebetekenisishetingebruiknemenvanrijenzaaimachines.Datmaakthetwiedenenschoffelengemakkelijker.Tegelijkertijdverschijnenookdecultivatorendewiedmachine.
Na1860worden,zowelvoordegraan-alsgrasoogst,ingrotegetalemaaimachinesaangeschaft.Depaardenhooiharkendehooischudderkomendanooksteedsmeeringebruik.Omdatveelboerenaldieduremachinesnietkunnenaanschaffen,ontstaanloonbedrijven.
ZowelopdekleialsophetzandwordtgebruikgemaaktvaneenindittijdvakontwikkeldeFrieseboerenwagen(zieafbeelding39).
Eenbelangrijkeveranderingisdeopkomstvandestoomgemalen.Hetbeterkunnenbeheersenvandewaterstandenbetekenteenbelangrijkedoorbraakvoordeoogstzekerheid.
Eénvandebelangrijkstevernieuwingenisdeontdekkingvandekunstmest.Hetbrengteenvolledigeommekeerinhetsteedsnijperwordendbemestingsvraagstukmetzichmee.Devraagnaarstikstofovertrefthetaanbodinhogemate.
Deprilledisciplinevandeplantenveredelingzorgtvoornieuwerassendieaandesnel
Afbeelding 39
42
toenemendegiftvanchemischevoedingsstoffenzijnaangepast.
Delandbouwprofiteertbovendienvandeverbeterendeinfrastructuur.Indenegentiendeeeuwwordtdeaanlegvaneennationaalnetvanstraat-,water-enspoorwegenvoltooid.148
Indelaatstedecenniavandittijdvakwordenookvernieuwingendoorgevoerdindezuivelbereiding.Bijhetmakenvankaasenboterwordenaanhetbuitenlandontleendetechnieken,zoalshetontromingssysteemvandeZweedG.Schwartz,toegepast.Bovendienwordteenverbeterdtypecentrifugeingebruikgenomen.Deverplaatsingvandezuivelbereidingnaardefabriekisaanleidingvoorhetontstaanvandemelkbus.Eerstzijnzenogvierkant,laterstaptmenovernaardevertindkoperenendevertindijzerenbus.149
6.5.Particuliereorganisatiesencoöperaties
Eenbelangrijkevernieuwingophetterreinvandelandbouwinhetlaatstekwartvandenegentiendeeeuwishetoprichtenvanparticuliereorganisatiesencoöperaties.Behalvevoordeverwerkingvanzuivel,richtenzezichookopdeinkoopenafzetvanagrarischeproducten.
Voorhetsuccesvandecoöperatieszijntweebelangrijkeredenenaantegeven:zestellenvooraldekleineboereninstaatteprofiterenvanhetschaalvoordeeldatdecoöperatiebiedtbijdeaankoopenverwerkingvanproducten;doorkoopliedenuitteschakelenmakenzehetdeboermogelijkdebestaandeinkoop-enafzetmarktenineigenhandtehouden.150Eriseentweedereden:metdeboterwordtsomsgeknoeid.In1862keerthetstoomschip'Nora'uitEngelandnaarHarlingenterugmeteenretourzendingvan178afgekeurdevatenboter.De'LeeuwarderCourant'van3
oktobervandatjaarbericht:"Velewaszwaarbeschimmeld,anderestonkerg,velewaszwart,sommigehadgeheeldereukenkleurvankaarsvet,terwijluitdievanenkelevatendemadenkropen.Hethoutwerkdervatenwasvanbinnengeheelzwart,alsofhetgebrandwasendeinhoudvandemeestekannietandersdantotwagensmeerofietsdergelijksgebruiktworden".151FabrieksmatigezuivelverwerkingvolgensScandinavischemethodeiseenantwoordopzulkeklachten.Hetproductuitdielandenheefteenbeterekwaliteit,redenwaaromin1878eendoorde'FrieseMij'ingesteldeStudie-CommissienaarSleeswijk-Holstein,DenemarkenenZwedenafreist.DecommissieledenschrijvennaafloopeenuitgebreidrapportwaarindeFriesebotermetdieuitDenemarkenwordtvergeleken.InDenemarkenwordteenfrisproductgeleverddoorsnelleontroming.Daarbijwordteentemperatuurvan4gradenCelsiusaangehouden,wateengrotereroomopbrengstoplevert.DeconclusievoorFryslânis:menontroomttelangzaam,zuurtteveel,karntbijtehogetemperatuur,gebruiktteveel(meestalonzuiver)water,kneedtonvoldoendeenmenisniethygiënischgenoegbijdemeestevandezewerkzaamheden.BovendienisdeFrieseboternietduurzaam.Debotervatenwordenvaneikenhoutgemaakt,destudiereiswijstuitdathetinScandinaviëgebruiktebeukenhout(omdathetgeenlooizuurbevat)eenbeteresmaakgeeft.Vasthoudendeboterbereidendeboerinnen,inhunbestaanbedreigdeboterhandelaren,conservatieveboerenengrondeigenaren(diegeldschieterzullenmoetenzijn)zijnechterslechtoverdefabrieksmatigeboterbereidingtespreken.OmgeknoeimetbotertebestrijdenwordtaanheteindvandezeeeuwinLeeuwardenhetBotercontrôlestationopgericht.
43
Naastvoorstandersvanhetoprichtenvancoöperatievefabriekenzijnerookdieparticulierezuivelbedrijvenvoorstaan.In1879bijtM.BokmadeBoerhetspitsaf.InVeenwoudenopenthijonderdenaam'Freia'eenparticuliereboter-enkaasfabriek.TweejaarlaterwordtdoorJ.P.SmidsinHuizumookzo'nbedrijfopgericht.
Hetstichtenvancoöperatievezuivelfabriekengaatnietzonderproblemen.Veeldoorvoorstandersbenaderdeboerenzijnnietbereidhunmelkaaneenfabriekteleveren.Eénvandebezwarenis,datfabrieksmatigverwerktemelkteweinigweivoordekalverenoplevert.Deboerinnenmethunjarenlangeervaringleverentochookgoedwerk.Aandestamtafelsdoetdespreuk"vettevrouwenenmagerekalveren"opgeld.Bovendienmoet,omeenregelmatigeleveringenafzettegaranderen,eenleveringscontractwordengesloten.Degrotevraagishoedeprijsvandemelkdaarinmoetwordenvastgelegd.Ombetrokkenenoverdemodernezuivelverwerkingdeskundigtelatenvoorlichten,wordtin1881deDeenD.F.L.Gäbeldoorde'FrieseMij'alswandelleraaraangesteld.Hijtrektlangsdeboerderijen,laatdeboerinofboerendochtereerstophaareigenmanierbotermaken,omdanopeventuelefoutentewijzen.Hetwordtdemandoorsommigennietindankafgenomen.DrieboerenteKlooster-Anjum(onderBerlikum)richtenin1886doorsamentegaaneenboerenfabriekjeop.Zegevendeboterbereidingnietuithanden.Welkiezenzemethuneigenpersoneelvooreencentraleaanpakvanhunwerkzaamheden.
Drieentwintig"meestallenarmehuurboeren"stichtenin1886teWargaeen'CoöperatieveVereniging'voorzuivelbereiding.Metdehulpvanlandeigenaren,tweedomineeseneenkerkvoogdijbrengenze35.000guldensstartkapitaalbijeen.Naastdereeds
bestaandeparticulierefabrieken,isditdeeerstecoöperatievezuivelfabriekvanNederland.Sommigetotdeadelbehorendelandherenwerkeneraanmee.TijdenshunstudietijdinLeidenhebbenbaronTh.M.vanWelderenvanRengers(uitOenkerk)enJonkheermr.C.vanEysenga(uitGaasterland)elkaarbeloofddatzemetanderenzullenproberenFryslântehelpenbijhetbestrijdenvandelandbouwcrisis.Alstoekomstigelandherenisdatookinhuneigenbelang.VanWelderenRengersrichtin1896decoöperatievezuivelfabriek'Trynwâldenenomstreken'op.VanEysengabegintin1887metzijnpachtboereninBoornzwaageencoöperatievezuivelfabriek.
Veeldiscussiesgaanoverdevraagwelkevandebeideorganisatievormendebesteis:departiculiere(ookwelspeculatiefgenoemde)aanpakòfdecoöperatievewerkvorm.152RiemerM.VeemanuitMarssumismetz'n"wonderbarewelsprekendheid"eenbezieldvoorstandervandecoöperatie.Hijverzetzichfeltegendespeculatievebenadering.Zaldeboernietteafhankelijkwordenvandeeigenarenvandeparticulierefabrieken,dangeldthetadagium"Deboermoatselsdeleijeha."Eenvolledigonbekendeaandeelhoudermagzichnietverrijkenmetdewinstdiedeboerentoekomt.Veeman'sideaaliseenmoreel-sociaalverbondtussenlandeigenaren,boerenenarbeiders.Dielaatstegroepvergeethijniet.Alsdirecteurvaneenzuivelfabriekstimuleerthijzijnpersoneelom
Afbeelding 40
44
eeneigenorganisatieopterichten.Datwordtde'BondvanZuivelarbeiders'.153In1898zijndeparticuliereencoöperatievezuivelfabrieken(zieafbeelding41)minofmeergelijkmatigoverdegeheleprovincieverspreid.154.
Behalvedevoorstandersvancoöperatie,zijnerookparticulierehandelarendieophetterreinvandelandbouwinitiatievennemen.DeslagerArentEgbertsSmildeheeft,alshijin1891sterft,eenflinkeexportslagerij(vano.m.schapen)opgebouwd.Zijnzonenbeginneneenvetsmelterij.
BakkersknechtUilkeKlazesKoopmansuitHolwerdbegintin1846eenmalerijengrutterij.Hijfabriceertboekweitmeelenboekweitgort.In1876verplaatsthijzijnbedrijfnaarLeeuwardenwaarboekweit-entarwebloemdebelangrijksteproductenzijn.
UlbeTwijnstrawordtin1887eigenaarvaneenoliemolen.Hijperstlijnzaadenkoolzaad.In1894brandtdevoordemolenindeplaatsgekomenfabriekaf.Twijnstralaateennieuwefabriekbouwenenzetondanksde
Afbeelding 41Wit: coöperatief, zwart: particulier
Duitseconcurrentiedeproductievanlijnkoekenvoort.
Ondertussenwordenookbuitendezuivelcoöperatiesgesticht.Zoontstaatin1896de'CoöperatieveVerenigingtotAankoopvanLandbouwbenodigden(CAF)'.AlleenledenvandeFrieseMijvanLandbouwkunnentoetreden.
In1898wordtde'FriescheCoöperatievezuivelexportvereniging'(Frico)opgericht.Onderhethandelsmerk"kruiwagen"wordtin1899deeersteFrico-boternaarLondenverscheept.InhettweedeverenigingsjaarheeftdeFricoaleenomzetvan18.000kgboterbereikt.DefabriekenvanAchlum,Akkrum,Bartlehiem,Deinum,GiekerkenMarssumzijndeelgenoot.Alsdebotervangoedekwaliteitis,verplichtenzezicheenvierdedeelvanhunproductieaandeFricoaftestaan.NietalleeninEngeland,ookinDuitslandiserveelbelangstellingvoor.155
6.6.Boerenarbeider
Alsvanoudsredtdeboerzichwathetgewonewerkbetreftinhoofdzaakmethulpvandeboerin,dekinderenenhetinwonendpersoneel.Eenmiddelmatiggrootbedrijfheeftmeestaléénoftweeknechteneneendienstmeid.Datpersoneelmaaktdeeluitvanhetgezin.Bijvisiteswordenzeverondersteldzichafzijdigtehouden,zeslapenookapart.Dikwijlsheeftzo'nbedrijfnogeenuitwonendevastearbeider.Doordatbijeentoenemendebevolkingdearbeidersstandtoeneemt,zijnersteedsmeerlossearbeiders.Zewordenalleeningezetalsdeboermeerhulpdangewoonlijknodigheeft.Eenaantalvanhenverdientbuitenhetseizoendekostmetvlasbraken(zieafbeelding42)oftoevalligekarweitjes.Indeogenvansommigenzijnhetslaven.Ze
45
vervallenregelmatigaandesteunvandearmenkas.(Hetarmengeldmoetoverigensvoornamelijkdoordeboerenwordenbijeengebracht).Ookalstijgentot1880deloneningeringemate,hetislangnietgenoegomdegrotearbeidersgezinnenteonderhouden.Doorslechtenonvoldoendevoedsel(altijdaardappelenzondermeer)gaatdelichamelijketoestandvandearbeiders-metnameindeKleibouwstreek-hardachteruit.VelenwordenafgekeurdvoordeMilitie.Dewerktijdenzijnerglang:'szomersvan4uur'sochtendstot8uur'savondsen'swinters(vooralvanwegehetdorsen)van8tot8.Doordehogehuren,wordthetdearbeidersindeKleibouwstreekbijnaonmogelijkgemaakteeneigenbedrijfjetebeginnen.
Erontstaatverzet.InHetBildtwordtdeorganisatie'Broedertrouw'opgericht.Dearbeiderseisendatdeboereninplaatsvanachtcentperuur,twaalfcentbetalen.Deboerengeventoe.Aangemoedigddoorhetsucces,eisendearbeidersenigetijdlatereenuurloonvanvijftiencent.Datmislukt.Sommigenboerensturenhunhondopdestakersaf.156
HetverzetkomtookinzuidelijkergedeeltenvanFryslânopgang.Eénvandeeerstendiezichhetlotvandelandarbeidersaantrekt,isTjeerdStienstrauitDrachten.Hijdringterbijhenopaanzichteverenigen.Inovervolleschuurtjesspreekthijvanafeenkistdearbeiderstoe:"Welaanmannenvan
Afbeelding 42
Frieslandenookgijvrouwenzowijdberoemdomuweerlijkheidenrondborstigheid,laatnietlangerhetjukvanslavernijuwFrieschenekkenkrommen.Staatopuituwslaap!Schudafuweonverschilligheid,volgtuwevoorvechters,steunthenindenmoeilijkenkamptegenonrechtenarmoede".157
InBontebokwordtin1897een'VerenigingvanLandarbeiders'opgericht,diezichaansluitbijde'NederlandscheBondvanLandarbeiders'.EénvandeledenisImkeKlaver.Inzijn'HerinneringenvaneenFrieselandarbeider'geefthijeenbeeldvandeactiviteitenvanzo'nvereniging.Deledenhoudenwekelijkseenpraatavondwaaréénvanheneenstukvoorleest,datdanvervolgensbesprokenwordt.Zowordthet"kennisismacht"doordeledeninpraktijkgebracht.158
Deemigratie(sommigeFriezentrekkenalsmelkknechtoffabrieksarbeidernaarDuitsland)endetoenemendewerkgelegenheidindezuivelindustriebrengenenigeverlichtinginhetarmoedevraagstuk.OokemigrerenvelennaarAmerika,ofzeverhurenzichalsseizoenarbeidersinEngeland.IndeWeidegebiedenheerstminderarmoede,omdaterminderlossearbeiderswonen.VeelarbeidersinDeWoudenwerkenzichoptotkleine'koemelkers'diezobuitendetijddatdeboerzenodigheeftopinkomstenkunnenrekenen.Dearbeidershebbenvaakeenlapjegrondwaaropzeeenschaapofgeitweidenenwaarzenahetwerkvoordeeigenconsumptieaardappelenenrapenverbouwen.159
6.7.Boerenlandheer
Inde19eeeuwishetgemeenschappelijkeigendomvandegrondvrijwelopgeheven.Veelgrondisinbezitvanvanoverhedenen
46
poldersofwaterschappen.Daarnaastzijnerdeeigendommenvankerkelijkeenliefdadigeinstellingen.Departiculiereofprivateeigendomoverheerst.Vanoudsheeftadelenpatriciaatomvangrijkebezittingen.DeVanEijsenga'shebbenin18326085hainhunbezit.Erbestaandorpenwaarvanbijnaalleboerderijentotéénfamiliebehoren.Dekerkenenaanverwanteinstellingenbezittenookveelgrond.160
IndezeeeuwwordtvoorheteerstalgemenekritiekophetpachtwezeninFryslângeleverd.Zeventigprocentvandegrondwordtgepacht.Dealgemenestrekkingisdatdepachterszichineenveelteafhankelijkpositiebevinden.Veelalontbreektgebruikszekerheid,depachtprijzenzijnonredelijk.Eenanderbezwaarisdatdehuurtijdvaakkortis(meestvijfjaren)envandeenedagopdeanderebeëindigdkanworden.M.Rozengaschrijftin1892:'Deeig'nerzuigtdenpachteruit,hijeethemlangzaamop;endeezezitalstusschenmanzijnwerkvolkopdenkop."161
Dekansophetmoetenafstaanvanhetgehuurdenadehuurperiodeneemttoedoorabsenteïsme.Ruim66%vandeeigenarenwoontbuitenFryslân.Voordezeeigenarenishunbezitgeldbelegging,hetmoeteenhogerenteopbrengen.Zietdeeigenaarkansdepachtteverhogen,danwordtdeplaatsaaneenanderverhuurd.Vooralna1850zijnergegadigdenteover.Dena1860opgelopenhuurprijzenstaanvaakingeenenkeleredelijkeverhoudingtotdewaardevandelanderijen.Behalvedehogehurenmoeterveelalookgrondbelastingendijklastenwordenbetaald.Delandeigenarenvergoedenooknietaltijddeverbeteringendiedepachtersaanbrengen.Eengunstigeuitzonderingvormendeliefdadigeinstellingen,dewees-engasthuizen.Zezettendeboerenaantothetkwekenvannieuwegewassen.Voogdenenregentendurvenooknieuwetypenboerderijenaan.162
Dehuurdersvanveleplaatsenkunnendelastennietlangeropbrengen.DoekeHellemaschrijft:"mijnevrouwsbroeder,teWargaeenplaatsinhuurhebbende,heeftgenoegzaamzijnkapitaalaldaarlatenzitten,zonderindegelegenheidtezijn,wederinhuringtekonnenmaken;maarhettegenmeil.l.boelgoedgemaakt,reeuwenbeslagverkocht.DezeplaatsbehoordeaandejufferSloterdijk".163
Alszeverwachtendatdehuurperiodebeëindigdwordt,proberensommigepachtboerenaanheteindeervandoorroofbouwzoveelmogelijkuithetlandtehalen.Dewaardevandehuurplaatsengaathierdoorachteruit.164
In1875wordtbinnende'FrieseMij'gesprokenoverdeinstellingvaneencommissiedieredelijkepachtprijzenmoetvaststellen.Pasin1889wordtvandieorganisatiedePachtcommissieopgericht.Eenenanderbloedtalsneldood.165
6.8.Deakkerbouw
Hetakkerbouwbedrijfprofiteertindejaren1820-1880,zijhetminderdandeveehouderijendetuinbouw,vandeopgaandetijd.Debinnenlandsevraagendeexportnemenenormtoe.Daarentegenwordendewinstenafgeroomddoordestijgendepachtprijzen.
Totdatin1845deaardappelziekte(phytophthora)toeslaat,isdeaardappelverreweghetbelangrijkstegewasbijdeakkerbouw.Doordieziekteverrottendeknollenbijregenachtigweeralindegrond.Hongerishetgevolg.VeelconsumptieaardappelengaannaarEngeland.Eindjuni1847plunderenHarlingerseenschipdatklaarligtomvroegeaardappelennaarEngelandtevervoeren.Hetvoorbeeld
47
vanhet'aardappeloproer'inHarlingenwordteldersindeprovinciegevolgd.Pasna1860breidtdeaardappelteeltzichweerlangzaammaargestaaguit.
IndetweedehelftvandezeeeuwwordteveneensdegrondslaggelegdvoordeteeltvanpootaardappelenofinhetFries'setters'.
DeFriesekleiboerentelenhunaardappelenenanderegewassenindittijdvakopkruinigesmalleakkers,gescheidendooreendiepevoor.(Zieafbeelding43).DitintegenstellingtotdeGroningerakkerbouwersdiealvroegeendrainagesysteemaanleggen.
Steedsmeergardeniersleggenzichtoeopdeintensieveteeltvanondermeeraardappelen,kool,cichorei,uienenvooralvlas.Zemakenzichsterkafhankelijkvandetussenhandel.VoordegardeniersinBerlikumenomgevingkomtdaaraanpasin1899eeneinde,alsdaardeveilingvereniging'DeAfslag'wordtopgericht.Anderenzullendatvoorbeeldvolgen.
Doordatveelwerkzaamhedendoordekleinschaligwerkendegardenierswordenuitgevoerd,heeftdeFrieseakkerbouweenveelzijdigkarakter.TochwordtdezetakvanlandbouwindebeidelaatstedecenniavandezeeeuwweergetroffendoorAmerikaanseimporten.Omdedalendegraanprijzente
Afbeelding 43
compenseren,nemendeboereninhunbouwplannennuookanderegewassenop.166
In1867wordthetbouwlandindegrietenijTietjerksteradeelingezaaidmettarwe(3%),rogge(18%),haver(24%),boekweit(12%),bonen,erwtene.d.(4%),aardappelen(17%),koolzaad(1%),vlas(9%)enzandrapen(5%).167
In1880wordtvoordegraan-enboterhandelinLeeuwardenhetnieuweBeursgebouwingebruikgenomen.
6.9.Hetweidebedrijf
Hetweidebedrijfprofiteertgedurendeeengrootdeelvandittijdvak-meernogdandeakkerbouw-vandetoegenomenexportmogelijkheden.DoekeHellemateWirdumschrijftinzijnaantekeningen:"hoeveeleduizendenvanschoonevetteenmelkebeestenwordenjaarlijksnietuitgevoerd,enwelkeschattenkeerendaardoornietindenboezemderingesetenen".168DeprijsvandeboteropdemarktinLeeuwardenisindejaren1871-1880tweederdehogerdantussen1841en1850.Deprijzenvanhetrundveestijgennogsneller,dievanschapenverdubbelt.Dehogeprijsvandeboterbrengtdeboerenertoesteedsmeerveeaanteschaffen.Hetsystematischwerkenaanveeverbeteringdatlateringangvindt,isopdeboerderijennognieteenonderdeelvanhetarbeidsproces.Dekwaliteitvanhetveeverslechtert,geldmakenstaatvoorop.AlsdeFrieseveeboerendoordedalendeboterprijzenaanheteindevandittijdvakopschrikkenuitdedroomvanslapenderijkworden,staanzeerslechtervoordanooit.169
Desituatieverslechtertmededoorziektenonderhetvee.
48
InNederlandwoedenonderhetveemond-enklauwzeerendelongziekte.Datheefteengroteimpactopdegezondheidstoestand.D.Hellemain1852:"GedurendedemaandFebr.zijnervelerunderbeestenaandelongziektegedood,indelaatsteweek1313,volgensdeCourantbestonddezeziektein20Grietenijen.OnzenaastebuurmanValkemaheeftrede14verloren,dewed.vanSipkeOppepdijkteGoutum,8,mijnedogterYtjeenBokkealdaar2,gisterwaserwedereen,dienietgoedwas".170
Datooksommigeboerenzichtotziektebestrijdersontwikkelen,bewijsthet'Receptenboek'vanRuurdWartena(1798-1875)uitRoordahuizum.Zijnremedievoorbijvoorbeeldderunderziekteis:"Sorasmenbespeurtdatdebeestennietwelwordenmoetmenhaarhethooijonthouden,hoegretigzedaarooknaarzijn,enhaarnietsandersgevendanstroo.(.....)Wanneermendesiekteaandebeestenbescheidelijkzienkan,moetiederbeestingegevenwordeneenloodbesterabarber,omtrenteenhalvuurgekooktineenkleinekopvolwater,alshetafgegotenisenwederomlauwis,geeftmenhetafgegotenevogtin."171
Beruchtzijnookdemuizenplagen.D.Hellemaberichtin1847hoezijnarbeidersopeenstukland660muizenhebbenlatenverdrinken.Erzijnwaarschijnlijkookmeerdereontsnapt."Hieruitkanmenafleiden,datdemuizenoverhetgeheel(...)ineenontzettendemenigteaanwezigzijn,endagelijksschrikbarendvermeerderen,zoodatdeuitzichtenindenvolgendeloopvanditjaarzeerbedenkelijkzijn,voorhetnoodigevoedselvoorhetvee".172
Medealsgevolgvandegrote(buitenlandse)vraagnaarhoogwaardigveewordtin1874het'NederlandsRundveestamboek'opgericht.VijfjaarlaterinFryslângevolgddoorhet'FriesRundveestamboek'.VooraanstaandefigurenuitdeFrieseMijkomenop1mei
1879in'DeDrieRomers'teRoordahuizumbijeen,omdaardegrondslagenvoorhetFriesestamboekvastteleggen(zieafbeelding44).InhetStamboekwordtuitsluitendveevanhet'Frieseras'geregistreerd.
In1882komenerbijhetStamboekdrieboekenvoor:éénvoorzwartbont,éénvoorroodbontenéénvoordiverseanderehaarkleuren.Eenjaarlaterwordtvoordierenvan"onbekendeafstamming"dieaanminimumexterieureisenvoldoen,eenhulpstamboekaangelegd.
HetFriesestamboekiseenadresboekvoorbuitenlandse-vooralAmerikaanse-kopers.HetbevordertwatFryslânbetreftongewildeennegatieveselectie,doordatveelvandebestedierendoorexportvoorFryslânverlorengaan.
Afbeelding 44
Afbeelding 45Export van Fries stamboekvee naar Duitsland
49
InKimswerdkomtin1885deeerstestierenverenigingtotstand.
Doorbetereenruimerevoedingenextrazorgverbetertdekwaliteitvanhetrundveeaanmerkelijkenneemtdemelkgifttoe.MelkveedatisingeschrevenbijhetFriesStamboekgeeftindejaren1896-1905gemiddeld4130kilomelkperjaar.DatzijndanweldebesteFriesekoeien.Aldiemelkwordtindelaatstedecenniavandenegentiendeeeuwvooreensteedstoenemenddeelindezuivelfabriekenomgezetinboterenkaas.Defabriekenbiedeneengroteverscheidenheidaansoortenkaas.Hetzijnvaakmageresoorten,maarerwordtookveelkaasnaarGoudsmodelgemaakt.Deminderevraagnaardiekaaslaatdefabriekenrond1890teruggrijpennaardeFriesenagelkaas.AanheteindvandezeperiodewordtookEdammerkaasgeproduceerd.Omstreeks1870importeertEngelanddriekwartvanhaarboteruitNederland.
Vanaf1877wordtdeFrieseboterdoordebetereboteruitanderelandenvandebuitenlandsemarktenverdreven.EngelandbetrektvoortaanbotervandefelconcurrerendeZweedse,Finse,SiberischeenAustralischeproducenten.Hoeweldehuurprijzendalen,vervallenveelFrieseboeren-doorwat"degrotecrisis"wordtgenoemd-totarmoede.173
Afbeelding 46Brewers Quay waar de Friese boter werd aangevoerd.
6.10.Dezandgronden
IndittijdvakzijnerinhetzuidoostelijkdeelvanFryslânnogveelz.g.woestegronden.Deechteontginningbegintin1849methetincultuurbrengenvandeBergumerheidedoorNicolaasYpey.Daarwordeneenkleinehonderdbundersheide"metmagtvanwerkvolk"incultuurgebracht.OngeveertegelijkertijdkooptdeLeeuwarderkoopmanPieterKoumansSmeding,uitgevervandeLeeuwarderCourant,drieboerderijenmetlandinOoststellingwerfenSchoterland,tezamen300bundergroot.Hijlaatdeheidegrondendieerbijhorenontginnen.
IndeFrieseWoudenontstaanmethetoogophetincultuurbrengenvandeheidegrondendez.g.ontginningsplaatsen.Daartoebehoort(zieafbeelding47)dein1860teSumargebouwde'Heidepleats',bestemdvoor32halandareaal,waarvan17haweide-en15haheidegrond.(In1950omvatdeplaats43ha,waarvan34haweide-,8habouw-en1haheidegrond).
DeontginningenkrijgeneennieuwestimulansalsdefilantroopP.W.Janssenin1896inZuid-OostFrieslandgeldbeschikbaarsteltvoordeaankoopvanwoestegrondendebouwvanboerderijtjes.174
Degemengdebedrijvenopdezandgrondenontwikkelenzichtotbelangrijkeleveranciersvanroggeenboekweit.Diegewassenwordenopregionaleweekmarkteninde
Afbeelding 47
50
bevolkingscentraverhandeld.OpdezandgrondenvindenwediemarkteninGorredijk,Wolvega,Dokkum,Bergum,Drachten,Noordwolde,BuitenpostenHeerenveen.175
Vanwegedeontwikkelingvandeprijzen,leggendezandboerenzichvooraltoeopdeproductievanboterenvarkensvlees.Rogge,boekweitenaardappelen,dieeerderveelvermarktwerden,wordenvoornamelijkaanheteigenveegevoerd.
Deveranderendeproductiemaaktkleinegezinsbedrijvenmogelijk,geleiddoorz.g.'éénpaardsboeren'.Alsdeboterprijzenin1875dalen,keertookvoordezandboerenhettij.Zehebbenbovendienlastvandetussenhandel,waardoorookhierdenoodzaakvancoöperatievormingtoeneemt.176
6.11.Detuinbouw
Naomstreeks1850profiteertookdetuinbouwsectorvandetoenemendeexportmogelijkheden.Tuinbouwproductenzijninhetbeginvandittijdvakluxeproducten.Pasalsdelonenstijgen,zijnzeookbereikbaarvoormensenmetminderhogeinkomens.AlsdeFriesegardeniersdescherpeconcurrentiemetdeHollandsetuindersnietlangervolhouden,zienweeentoenemendeuitvoervanvooralkoolenaardappelen.HetaantalmannendatindeFriesetuinbouwactiefis,daaltin1849van1900naar1300enindeperiode1889-1909van1300naar1100.
DeBosgra's,boomkwekersinBurgum,beginnenalvóór1880metdeverbouwvanaardbeienenwortelen.Zijgeveninditdorpdeaanzettotdegroenteteeltdiezichdaarlateruitgebreidvoordoet.
InBerlikum,HetBildt,hetgebiedtenZuidoostenvanLeeuwarden,OpsterlandenSchoterlandwordtaanheteindevandittijdvakbetrekkelijkveelfruitgekweekt.
In1878wordtinLeeuwardende'FriescheTuinbouwvereniging'opgericht.Deverenigingstichtin1892aandeHuizumerlaanenlateraandeBadwegeenproeftuin.177InBerlikumenSintAnnaparochieenopandereplekkenindeprovinciewordtditvoorbeeldgevolgd.
6.12.Dieren
HetaantalinFryslângehoudenpaardenisindenegentiendeeeuwvrijconstant,hetbeloopt22.000à24.000.Om"hetaloudevriescheras"veiligtestellen,wordenReglementenopgesteld.Daartoedientookeengedetailleerdebeschrijvingvanhetras:"Eenpaardvanhetbestevriescherasverenigtinzichdevolgendehoedanigheden:hetmoetgrootenzwaarvanstelzijn,langvannek,matiggrootvannek,voordenkopeenweinigplat(hetzoodistinctiftekenvanditras),sterkvangebeente,metgoedbehang,staartenmanen,kleurveelalzwart,gebrokenvangat.Deszelfsqualiteiten:sterkenonvermoeidtotdenarbeid,moedig,maargedwee,zeergetrouwvoorzijn'meester,zonderkwaadopvreemdentezijn".HetFrieseraswordtbedreigd,doordatdeboerennaarzwaarderewerkpaardenuitkijken.OmdieredenwordtmetBovenlandersenArdennerhengstengefokt.E.Allershofmeldtin1881dat,hoeweldeboerenindeFrieseWouden,bovenhetbovenlandsepaard,eenvoorkeurvoorhetFriesepaardhebben,het'Frieschras'vrijwatverbastert.178Hetin1879-tegelijkmethetRundveestamboek-opgericht'FriesPaardenstamboek'trachthetFrieserastebeschermen.Alleaandeeisenvoldoendeexemplarenwordenineenafzonderlijke
51
rubriekgeboekstaafd,naasteenrubriekvoor'buitenlandschofgekruistras".DieafzonderlijkeregistratievoorkomtnietdathetFrieserasverdrongenwordt.HetwordtbijnamodeomOldenburgs-Groningsepaardentehouden.RonddeeeuwwisselingstaathetFriesepaardnagenoegopuitsterven.179
VeelFrieseboerenzijnin1854vanmeningdatderundveeveredelingbijheteigenrasgezochtmoetworden.DitneemtnietwegdatanderendoorgaanhetFrieserundmetDurnham-stierentekruisen.Demeestekritiekbetreftdegewoonteomjongestierentegebruiken.DoorhetinvoerenvanpremiesvoorhetaanhoudenvandriejarigestierentrachtendeFrieseStatenhiereeneindeaantemaken.StierenkeuringenzijninsommigeafdelingenvandeFrieseMijscheringeninslag.Dieafdelingenspeleneenbelangrijkerolbijdefokkerij.In1884wordt"devolmaakteFrieschekoe"geschetst:"Dekopmoetfijnzijn,nietlang,metgrooteoogkassen,waaringrootegoedigeogen,voortseenbreedenblauwenneusspiegelmetgroteneusgaten.Dehoornenfijnengladietsafwaartsstaande,dochtevensnaarvorengebogen.Dehalslangenfijn,breeduitloopendenaardeborst,deborstzelvediepenbreed".Danvolgtnoghetnodigeoverhetschoft,deribben,derug,delendenen,hetkruis,dedijen,degewrichten,destaart,deuijer,despenen,demelkaderen,demelkspiegel,dehuidenhethaar.Dehaarkleurmoetzijndonkerzwartbontmeteenwittevlamvóórenachter,eenkoltjevoordenkopen4wittebenen.DoekeHellema,deschrijvendeboeruitWirdum,heeftechtereenanderemening.Hijhoudtzichbijroodbont:"alleendaaromdatzulksaltoosbijdefamiliegehouden,onverschilligofhetlicht,dochliefstdonkerbontzij,terwijlmijnnaasteburentevensookroodbontehouden,dochmetditonderscheiddathetlichtroodemetblessenzijn".180
BehalveinFriesland,wordthetFrieserundveeveelinNoord-HollandeninminderematevooralinDrenteenZuid-Hollandaangetroffen.181
K.N.KuperusteMarssumimporteertin1879dekoe'Mercedes'naarAmerika.HetdiergeeftmeermelkdandedaarberoemdekoeMaryAnn.DebelangstellingvandeAmerikaanseveehandelarenvoordezwartbonterunderenuitFrieslandenNoord-Hollandisgewekt.Kuperusverkooptevenlatermeerdan800FriesedierennaarAmerika.182
Bijdeschapenhouderijisinhetbeginvandenegentiendeeeuwdeproductievanwolhetbelangrijkst.Dewolvandezandgrondenisminderhelderwitdandievandeklei.Laterwordtdeproductievanschapenmelkvanbelang.Mengebruikthetindegezinnen,zonuendanwordthetookalsmiddeltegenbittereboterof-omdeboterkopertemisleiden-bijdekoemelkgedaan.Schapenkaasjeszijnfavoriet,botervanschapenmelkheefteenslechtekwaliteit.Schapenvleesisindittijdvakvanminderbelang.De'CommissievanLandbouw'(voorgangstervandeFrieseMij)maaktin1812eenbeschrijvingvanhetechteFrieseschaap.Hetmoet"grootvanstatuurzijn,langvanhals,rondekop,langeooren,kortenfijnvanwol,langvanstaart,zwaarengezonkenvanbuik.Derammenvanditrashebbenhorens."In1835maaktAlexanderNumaneenduidelijkonderscheidtussenhetkleineTexelseschaapenhet"groote"of"Friesche
Afbeelding 48, Mercedes
52
schaap".Hijnoemtdeonbewoldestaart,deaardvandewolendegrotemelkgift.Numanprijsthetschaapvanwegedegrotevruchtbaarheid.HetFrieseschaapbrengttweeofdrielammeren,vierzijngeenuitzondering.NumanverdeeltdeFriesemelkschapeninvijfsoorten.Eenkenmerkvanéénvandiesoortenzijndeaanhangselsaanweerszijdenvandehals,dezogenaamdebellen.HetFrieseschaap,komtwegensdehogemelkgift,indeFrieseWoudenaanheteindevandittijdvaknogvrijalgemeenvoor.183Hetwordtookopdekleigehouden.DaarenindeWoudenwordthetechtersteedsvakergekruistmetEngelseschapen.Opdehogezandgrondenvindenwevooralmethetoogopschapenmest,veel'Drentscheschapen'.Sommigeboerenhebbenerweldriehonderd.184VerderwordenveelschapenvaneenonbestemdrasinFryslânaangetroffen.DoorhetkruisenmetdeEngelseschapendreigthetFrieseschaapteverdwijnen.HetisaanK.N.KuperusuitMarssum(zieafbeelding49)tedankendathetmelkschaaperblijft.OmhetFriesemelkschaaptebehouden,richthijin1885voorhetkarakteristiekeschaapmetz'n'pylksturt'eenparticulierstamboekop.DoortefokkenmeteeninBremenopeenlandbouwtentoonstellinggekochtebruikbareFrieseram,lukthetKuperushetrasinstandtehouden.185
Hijrapporteertoverdegeweldigevruchtbaarheidenhogemelkproductievanzijnschapen.Negenvanzijndierenbrengen27lammerengrooteneenjaarlijkseproductievan400tot500liter(vette)melkiszelfszonderoptimaleomstandighedenmakkelijkhaalbaar.
Deoudsteinlandsevarkensrassenworden,omzesnellervettelatenworden,alvóór1840gekruistmetgeïmporteerdeEngelserassen.InhetbeginvandenegentiendeeeuwishetFriesevarkennogalgemeen.ZoalsalledierenvanhetFrieseras,ishetgrootenheefthetlangepotenengroteoren.Voorhetmestenvandedierenwordtgebruikgemaaktvandeafvalproductenvandezuivelbereidingenminderwaardigeofsomsvoorditdoelgeteeldeakkerbouwproducten(voornamelijkgerstenkleinegekookteaardappelendieminderwaardzijn).Opdezandgrondenwordendevarkensondermeermettotpapgekookteroggeenboekweitgevoerd.E.AllershofmeldtinzijnbeschrijvingvandelandbouwindeFrieseWoudendathetFriesevarken"datzichdoorzijngrootte,langebeenenengrooteorenonderscheidtenvroegeralgemeenwas"bijnanietmeervoorkomt.Devarkenslietenzichgemakkelijkvetmesten.DoordatvolgensAllershofbijdevetmesterijniethetaantalkilo'smaardegroottevanbelangis,wordthetFriesevarkenmetEngelsevarkensennoglatermetbastaarden,diehetmeestaardennaarhetFrieseras,gekruist.186
Afbeelding 49
53
Indeeerstehelftvandenegentiendeeeuwishethoudenvanbokkenengeitenvanweinigbetekenis.Sinds1860neemthunaantalechteraanmerkelijktoe.Opdearmezandgrondenisdelandgeitde'koevandearbeider'.Geitenkunnengoedkoperwordenaangeschaftdanschapen,zezijnookmindervatbaarvoorziekten.
Pluimveewordtgedurendedezeperiodevooralvooreigengebruikgehouden.IndejarentachtigvandezeeeuwvindenweopdeFrieseboerenervendevolgendetothetFriesehoenderrasbehorendekleurslagen:dezilverpel(wytweiten),dezwartbonte,dewitte,dekoekoek,deroodbonte,degoudpel(gielweiten),dezandgele(jarregiele)endeblauwe.Anderekleurslagenzijndanzeldzaam.187DoekeHellemameldtdatbijzijnboerderijzestigtammeeendenwordengehouden"welkewijvantijdtottijdgedurendedenvorstvingen,hebbenwijinonzehuishoudingegeconsumeerd,welkemetgekookteappelseenaangenamespijsverschaft".188
VolgensW.Dooperkomtalrond1800inFryslândeStabijhounvoor.DeWetterhouniservolgenshemnogeerder.189
Naastdeberoepsmatigeimkers(Fr:bijkers)diesomsstallenmeteenhonderdtalkorvenbezitten,houdenveelamateursbijen.Gemiddeldzijnerindittijdvakongeveer15.000bijenkorvenindeprovincie,waarvan80%aande"woudluiden"toebehoren.190(Zieafbeelding50).
OokopdeKleigrondenwordenbijeengehouden,DoekeHellemain1850:"Mijne15korvenmetbijenwinnenbuitengewoon(...).DelandenzijnbuitengewoonmetKlavervoorzien,sommigelandenzijnbijkansgeheelwitmetdenKlaverbloesemoverdekt".191
6.13.Landbouwgewassen
Indejarenveertigvandenegentiendeeeuwwordtzo'n55à60%vanhetFriesebouwlandbeteeldmetgranen.In1914ishetteruggelopentotcirca35%.Tarwe,gerstenhaverzijndegewassenopdeklei,roggeenboekweittypischegewassenopdezandgronden.Deverbouwdetarweisoverhetalgemeeneenwintergewas.Zomertarwewordtalleengezaaidalsdewintertarweoméénofandereredenondergeploegdmoetworden.Dannoggeeftdeboervaakdevoorkeuraaneenanderzomergewas.IndeWoudenisdetarweteeltvanweinigbetekenis.Opdekleiwordenuitheemsetarwesoorteningevoerd.Zehebbeneengrotereopbrengst,bovendienis-watFriesetarwegenoemdwordt-zeervatbaarvoordeziekte"brand".Dezetastdehalmenenarenaanenkleurtdezezwart.Deziektewordtbestredendoorhetzaaizaadmetkalkofgiertebehandelen.
Ookderoggeisgevoeligvooreensoort"brand".Roggewordtvoornamelijkophetzandverbouwd.In1876zijndat6.384hameteenopbrengstvan17hlperha.InSmallingerlandwordtindezestigerjarenmetsuccesSintJansroggeingezaaid.Deze
Afbeelding 50
54
winterroggewordtrondSintJan(24juni)gezaaidenalshetindeherfstnietvoorgroenvoerwordtgebruikt,inhetdaaropvolgendjaargeoogst.Sommigeboerenblijvendeverdwenen"Frieserogge"verbouwen.
Bijgerstwisseltdeverhoudingtussendewinter-endezomerbouwvoortdurend.Iserminderbouwlandmetwintergerst,danwordteengrotereoppervlaktevoorzomergerstgereserveerdenandersom.Opdenduurwordtdezewisselwerkingminder,omdatzomergerststeedslagergewaardeerdwordt.Alsgerstdoormolenaarstotgortwordtgepeld,moethetwintergerstzijn.Eentweederedenis,datgortvanzomergerstlangergekooktmoetworden.Datdegerstzichweettehandhaven,heeftalsbelangrijkeredendathetgewaseenbelangrijkerolspeeltbijdevarkensmesterij.
HaverisdeeerstegraansoortdieinFryslânoprijengezaaidwordt.Deredenisdatheteentamelijkzwareaardebedekkingvraagt.Hetzaadwordtvantevoreningekalkttegen"brand"ofmetgierbegoten.Vanoudsishetpaardenvoer,indekleistrekenvoertmenhetookalslichtgedorsthaverstro.Dezandhaverwordtsomsookmetstengel-en-alalsgroenvoertoegepast.Bijdeontginningenopdezandgrondenwordtzwartehaververbouwd.DeuitgebreidehaverteeltindeWoudenmaakthavertotéénvandebelangrijksteakkerbouwgewassen.
Deteeltvanboekweitbeperktzichnagenoegtotdezandgronden.In1876neemtditgewasdaar10%vanhetbouwlandinbeslag.Hetbetreft4.311hazandboekweiten883haveenboekweit,meteenopbrengstvanresp.17hlen9hlperha.Veenboekweitbloeitopheidegrondwaaronderveenzit.Vlakkestukkenheidewordenmeteenveenhouweromgehakt.Deonderstebovengekeerdeofopgebrokenbovenlaagblijftomtedrogeninde
winterperiodeliggen.InhetlaatstvanMeiwordthetmetbehulpvaneenvuurkorfinbrandgestoken.Asvormtdeenigebemestingvoorditgewas.Pelmolenaarsmakenvandebeukennootachtigezadenboekweitengort.Metmelkbereid,wordthetals'potstro'(metboterenstroop)opgediend.Boekweitkanzondervoorafgaandebemestingwordengezaaid,dannoglaathetgeenuitgeputtegrondachter.Evenalsbijdecichorei,raaktookbijditgewasderijenteeltvrijvroeginzwang.Omdathetineenbeginstadiumabsoluutgeenonkruidkanverdragen,wordthetlandenigedagennahetuitzaaienopgeëgdennadienmeestaltweemaalgeschoffeldengewied.Nachtvorsten,overdadigeregenenhardewindkunnenvoorditgewasfunestzijn.Omdatboekweitmoeilijktewinnenisenslechtkunstmestverdraagt,verdwijntditgewasgedurendedittijdvakvandeakkers.
Witteengrauweerwtenwordteengoedhandelsproductgenoemd.Indeeerstehelftvandeeeuwwordenvooralpaardebonen(alsvoedselvoorpaarden)verbouwd,latergevolgddoorgrotebonen(ooktuinbonengeheten)alsvolksvoedselenalsbijvoervoorhetrundvee.Daarnaastwordenstambonengeteeld.Meestvooreigengebruik,komenzeindeFrieseWoudeningrotehoeveelhedenensoortenvoor.Bijhetpotenwordeneenpootstokofeenzaaihoornachterdeploeggebruikt.In1876eisendeerwtenenbonenruim6%vanhetbouwland.Indekleibouwstreekendeweidegebiedenvindenweaanbonenenerwtenruim3000ha.IndeWoudenwordenindatjaar396habonen,136haerwtenen151hastambonenverbouwd.
Rond1860wordtopdekleigrondeneenbelangrijkareaalraapzaadgeteeld.Datverandert,alsdeuithetzaadgepersteraapoliewordtvervangendoorpetroleum.Tropischevettenmakenhetgebruikvan
55
raapolievoorhetbakkenenbradennietlangernodig.Deuitraapzaadolievervaardigderaapkoekenvoorhetveewordenvervangendooroliekoekendievanafvalproductenuitdevlasbouwzijngemaakt.Zokomterinhetlaatstvandenegentiendeeeuweeneindaandeteeltvanraapzaad.
GedurendedegehelenegentiendeeeuwwordtindelenvanFryslân75à95%vandeNederlandsecichoreiverbouwd.In1876zijnditindeKleibouwstreek714.5ha,indeWouden(DantumadeelenTietjerksteradeel)betrefthet954ha.HetnoordenvanFryslânteltin1811ruimzestigdrogerijen,waarvanéénderdeinDantumadeel.Omerkoffiesurrogaatvantekunnenmaken(ofhetaandekoffietekunnentoevoegen),wordendewortelsindeiest(drogerij)stukgehaktendaarnaindebranderijgebrand.Tenslottewordenzetotcichoreipoedergemalen.192DeoverproductievankoffieinBraziliëzorgtervoordatdevraagnaarkoffiesurrogaatlatersterkafneemt.Binnenenkeletientallenjarenstortdecichoreinijverheidvolledigin.193
Fryslânistijdensdenegentiendeeeuwjarenachtereenhetbelangrijkstevlasbouwgebiedvanonsland.Hetbelangrijkevoordeelvanditgewasis,datèndestengelènhetzaadveelwinstleveren.194DeoudstegegevensoverdeFriesevlasveredelingdaterenuit1816alsgardenierGeertGeertsBijlstrauitFoudgumeenzeventalwitbloeiendeplanteninzijnRussischblauwbloeivlasopmerkt.WorpvanPeymageeftweerhoeBijlstrahethemvertelt:"Hetwasinhetjaar1816.Mijnvlasstondinbloei.Opeenzondag,denjuistendagkaniknietaangeven,datiknaargewoonte'smiddags('snamiddags)hetzelvebezigtigde.vielmijneaandachtopeenvlasstengel,welkeeenwitteinplaatsvaneenblauwebloemdroeg.Nauwkeurigrondziendeofikmeerdergelijkekonopsporenvondikin'tgeheelzevendiezichopdezewijzeonderscheiden.
Bijzondertrokmijneopmerkzaamheid,datdezestengelsbovendeandereuitstaken,waaruitikbesloot,datdewittekleurderbloemenzeerwaarschijnlijknietaanenigongemakderplantzouzijntoeteschrijven,maarveeleeralseenebijzonderevlassoortbeschouwdzoudemoetenworden.Enindatgeval,dachtmij,gafdemeerderelengtegenoegzamewaarschijnlijkheid,datheteenebeteresoortmoestzijn".195Bijlstraselecteertdewitbloeiendeplanten,wintzaadenvermeerdertdat.ZoontstaathetFrieseWitbloeivlas.HetlandrasheeftaanmerkelijkevoordelenbovenheteerderinFryslânalgemeenverbouwde-uithetbuitenlandgeïmporteerde-blauwbloeivlas.HetduurtechtergeruimetijdalvorensBijlstraanderenhiervanovertuigdheeft.PasalsdooroorlogsomstandighedendeinvoervanzaadvanhetblauwbloeivlasuitdeBaltischelandenonmogelijkwordt,krijgthetdoorBijlstrageselecteerdelandrasruimeverspreidingoverEuropa.Hetisgeschiktalsvezel-ènolievlas.196
Omdatin1887ruim95procentvandevlasproductieinNederlandnaarBelgiëwordtuitgevoerd,treftTh.M.Th.VanWelderenRengersmaatregelen,waardoorhetinFryslângeproduceerdevlasvoortaanineendoorhemineenin1898opgerichtefabriekinMolenendverwerktkanworden.(Zieafbeelding51).HetvlaswordtvolgensdeBelgischemethodeinhetmeertje'ZwarteBroek'instromendwatergeroot.197
VlashandelaarP.J.SterkteFerwerdintroduceert,nadathijin1892eenstudiereisnaarBelgiëheeftgemaakt,deverwerkingsmethodevandez.g."dubbeleroting"inFryslân.198
Vooraldoordeopkomstvankatoen,verliestdeteeltvanvlaslangzaammaarzekersteedsmeerterrein.In1880nogverbouwdopmeerdanvijfduizendhectare,raakthetvlasaanheteindevandenegentiendeeeuwopzijnretour.
56
Erwordenindezeperiodeveelvoedergewassenverbouwd.Rodeklaver,zandrapenenspurrievragenvrijveelgrond.Rond1850wordenopdeFrieseklei,volgensJ.M.Doorenbosch,31aardappelrassenverbouwd.Vroegerassenzijn:Botergele,Negenweekse,Poepen(vroegegele),Muisjes(zogenoemdnaardevormdiezehebben),SaladeaardappelenenStoelmatters.BijdemiddenvroegerassennoemtDoorenboschzevenvariantenvande'FriescheGele'.Hetzijn:Dooitsen,Breedbladen,Klaas-Jansen,OudeGeelen,Groen-steelen,Slap-loffenenKrukjes.Deauteurisvanoordeeldatdievariantentot“dewareFrieschewinteraardappelsbehoren”.Hetzijn"delekkerstediedeprovincievoortbrengt".199
In1890wordtvoorheteersthetBerlikumerGeeltjevermeld.200
K.J.vandenAkkernoemtdenuvolgendeaardappelrassen:devroegstrijpeBuskersofZeswekers;deBotergele(een"stijve"aardappelmetgroteknollendiewitbloeit);deoudeFriescheMuisendeHamburgerofStoelenmatter.201
In1845doetzichvoorheteerstdeaardappelziekte(phytophtora)voor.D.Hellemameldtindatjaar:"Daternamelijkeenziekte(...)onderdeaardappelsis
Afbeelding 51
ontstaan.(...)Deplantwordtzwartensterft".202Dekwekerszoekennurassen,dienietofmindergevoeligvoordezeziektezijn.Indezomervan1891,alsindeprovincievrijwelalleaardappelplantenzwartzienvandeziekte,blijvenbijT.D.vanderWegteHallumdeloffenvaneenbepaaldesoortfrisgroen.VanderWegnoemtdeze
aardappeldeHallumerGele.VolgensK.HaakmablijkthetlaterdezelfdeaardappeltezijnalshetDuitserasSimson.203Ineenstudiereeksover'DeAardappelteelt'uit1919wordtvermelddatindeKleibouwstreek'HallumerGelen'wordenverbouwd.ErstaatbijdatdiedoorvanderWeggekweektzijn.AchterdeaanduidingvanhetrasstaattussenhaakjesSimsonvanPaulsen.DatzoueropkunnenwijzendatdeHallumerGeledoorvanderWeguithetDuitserasSimsongeselecteerdwerd.
Uithet'VerslagoverdenLandbouwinNederland'uit1879kanwordenafgeleiddatindiversestrekenbuitendeprovincieFrieseJammenenHallumerGelenverbouwdworden.Delaterzobelangrijkepootaardappelhandellijkttoenalbegonnentezijn.204
Ookopdezandgrondenisdeaardappeleenbelangrijkgewas."Iederboer,bijnaiederarbeider,diemaarlandkankrijgenverbouwtaardappelen,daardezebijiederdehoofdschotelzijneneenhoofdvoedermeebij'tmestenvanvarkens".In1818wordtindeWoudgemeentenAchtkarspelen,OpsterlandenOoststellingwerfruimeenkwartvanhetbouwlandmetaardappelsbeteeld.Kalveren,vaarzenenvarkenskrijgenindenazomergekookteaardappelenmetkarnemelk.205
57
AlstweedevruchtwordenondermeerinBerlikumnadeaardappelteeltkoolrapenverbouwd.Inde'BeschrijvendeRassenlijstvoorLandbouwgewassen'uit1955wordtvermelddateneBornuitBerlikumrond1865dekoolraap'BornsFriese'heeftontwikkeld.206
In1893wordtinTzummarumopinitiatiefvandeFrieseMijeenkweekveldvooraardappeleningericht.Nukrijgtmenconstanterassenennieteenallegaartjevanvariëteiten.In1897wordthetkweekveldverplaatstnaarSuameer.EénvandeeerstedaardoorK.L.deVriesgekweekterassenheetnaareenZuidafrikaansegeneraal'DeWet'.HetiseenkruisingsproduktvandeEigenheimerendeSimson.(DeVriesmaaktdusonderscheidtussendeHallumerGele(diehijinzijnprijslijstenalskruisingsouderookapartvermeldt)endeSimson).Hetrasraaktwijdverbreidindeprovincie.Deaardappelkanlangbewaardworden.Omdathetrasvatbaarisvoordewratziekteverdwijnthetvanhettoneel.207
AlsgevolgvandedoordeAmerikaanseimportendalendegraanprijzen,wordtnuookmosterd-,karwij-,kanarie-enblauwmaanzaadgewonnenenkomeninmeerderematepeulvruchtenenhakvruchten(aardappel,biet,cichorei,knol)indebouwplannenvoor.
Eengeheelnieuwgewasisdesuikerbietofbeetwortel(zieafbeelding52).Hetiseensuikerrijkevormvandevoederbiet.OmdatindeFransetijddeaanvoervanrietsuikeruitdeTropenstagneert,verordonneertdeoverheidhetgewasingrotehoeveelhedenaantebouwen.Omdattebevorderen,voorziendesuikerfabrikantendeboerenvanzaaizaadenmest.208
D.HellemateWirdummeldtin1840:"Tengevolgevanhetmooijewederhebiksteeds
drukbeziggeweestmetzaaijen:alskoorn,boonenenortenopdeslatwalbijdeSneekervaart,inonzetuingrauweorten,peterselij,Radijsen,salaad,uijen,enz.,enditalles5wekenvoormei".209
Bijgebrekaanhooi,wordendoorHellemaindebuurtvanHallumin1844alsveevoervierpondemaatgrotebonenaangekocht.HijkooptindatzelfdejaarinBirdaard"300stoekenhavervoor8st.of40centsiederestoeke".210
E.Allershofbeschrijftin1881inzijn"landhuiskundigebeschrijving"vandeFrieseWoudenhoeindietijdbijelkdorproggeverbouwdwordt."Zijneemtelkegrondvoorlief,zelfsalziterindenbodemookveen".Inverbandmetdevierjarigevruchtwisselingwordterookrodeklaververbouwd."Hetzaadwordtgekochtofmenwinthetzelf".Narodeklaverenaardappelenwordtblankehavergeteeld."Alzegtmenookdathaverallegrondenvoorliefneemt,zijbemintden
Afbeelding 52: Bieten trekken
58
bestengrondhetmeestendezeisvoorhaardie,welkeveelhumusenleembevat".Menverbouwtookzandboekweit"mettweeverscheidenheden,vroegrijpe-Holsteinsche-enlaatrijpe.Deeersteheeftbovendelaatsteveelvoor,doordienzijwelminderstroo,maarmeerzaadgeeft".Deveenboekweitwordtgeteeldopdeheidegronden,waaronderenigveenzit."Menhoudtdiengrondvoordenbesten,dieeenebruinezodeheeftmetgrofveeneronder."Inderoggestoppelwordtzaadvoorherfstknollen(rapen)gezaaid."Teeldemenvroegernietsandersdangeleherfstrapen,thanshebbendezeplaatsgemaaktvoorwitte,eneturnipsoort,dieveelgroterbeschotgeeft".Inderoggestoppelwordtookspurriegezaaid."InOost-Stellingwerfzaaitmenzeookindenvoorzomer,omhetveedaarvanoverdagtevoederen".Indatgevalwordthetveedooreenjongengehoed.Iedereboer,bijnaiederearbeider,diemaarlandkankrijgenverbouwtaldusAllershofaardappelen.ZewordenookgeleverdaanGroningeraardappelfabrieken.Onderdevroeg-rijpenwordengenoemd:"kruipertjes,blauwe,ruigewitteenvooralhamburgsche.Voorwinteraardappelenwordenalgemeenmunsterschengeteeld,voordefabriekenruigewittenofengelschendiegrootbeschotgeven".IndeNoordelijkeWoudenvindtmenvooralvlasteelt."DochheefthetzichindelaatstejarenookuitgebreidinSmallingerlandenOpsterland".InTytsjerksteradielwordtveelcichoreigeteeld.Allershofnoemtooknog:tarwe,gerst,koolzaad,paardebonen,erwten,stamboontjes,mangelwortels,koolrapenenwortelen(penen).DiegewassenwordenindeWoudenmindervaakverbouwd.211
VolgensAllershofvindenwerond1881indeFrieseWouden,indezinvaneenmiddelvanbestaan,vrijwelgeentuinbouw."Alleenindenabijheidvangrootebuurtenzijnerenkelen,dieerwatmeerwerkvanmaken."Demeestalgemenegewassenzijn:grote(=tuin)bonen,
peulen,aardappelen,kool,boeremoes,wortelen,zomerrapen,bieten,sjalotten,salade,stam-,sla-ensnijbonen."Tuinkers,radijzenenspinazievindtmenerdikwijls;kruisbessen,aalbessen,aardbeziënenframbozenzoektmenindemeestetuinenniettevergeefs".212
6.14.Fruit
Uiteenberichtinhetjaar1801valtafteleidendatbijhetafbrekenvan'HetHuisderAlberda'sinSintAnnaparochieeen"bloem-enmoestuinenhovinge"zijn.BijHuize'Oostenburg'indatdorpissprakevan"eentuinmanswoning,plantsoenenhovingen."Debewonervraagtin1843"eenongehuwdetuinier(...)hetbroeienensnoeijenkundig."Deperebomen(o.m.BergamottenenDirkjepeer)staanindietijdopHetBildtvrijdichtbijelkaar,tussendeappelbomen(o.m.Bellefleuren,DoekeMartens,ZoeteCampagner)wordtmeerruimtegelaten.
RondhetbeginvandenegentiendeeeuwwordtinSintAnnaparochieeenbegingemaaktmetdeaanplantenhetkwekenvanbessenstruiken.EéndaarvanwordthetSintAnnaKorfke.Debessenstruikendienenalsonderbeplantingbijdeappelbomen.
InHetBildtwordenindittijdvakookpruimengeteeld.EenveelvoorkomendrasisdezelfbestuiverReineVictoria.
UithetbeginvandittijdvakstamteenkaartvanKleinHermanateMinnertsga,waaruitblijktdatophetterreinzeerveelbomenvoorkomen.Daarzullenzekerookfruitbomenbijzijngeweest.
59
UiteenoudeprijslijstblijktdatTieteBosgraOz.teBurgum,anno1820,eengrootaantalappel-,peren-,kersen-,pruimen,perzik-enbessenbomenverhandelt.
D.Hellematekentin1828aandathij40tot50korvenappelsheeftgeoogst.Mogelijkdathij:"alleenzooveelappelsenpeerenhadde,alsallevruchtbomenindegeheeleuitgestrektheidvanWirdumtezamen".Hijmerktop:"datdemestehoudersderboomengeenvlijtaanwendenomdezelvevanrupsenschadelijkongediertetezuiveren,waarvandeboomenjaarlijkskrielenenwaaraanwijinhetvoorjaaralleoplettendheidaanbesteden,totmijnekleinekinderentoe,diedaaropbijzonderopmerkzaamzijn".
E.AllershofmeldtdatindeFrieseWoudenbijvrijwelelkhuisvruchtbomenwordenaangetroffen.Sommigenhebbenerzoveel"zoodatzijbijgunstigejaren,voorenenietonbeduidendesomaanappelsenperenverkoopen.Kandijzoeten,Feentjes,Franschekronen,Bergamottenenstoofperenzijndemeestvoorkomenderassen,diemeestdoorboomkwekersuitDrachtenenBergumgeleverdworden".213
Eenberichtuitde'LeeuwarderCourant'van27September1892(zieafbeelding54)maaktduidelijk,dateropdattijdstipinAchtkarspelenWichters("eensoortkleinepruimen")bijkruiwagensvoltekoopwordenaangeboden.
Afbeelding 53: Klein HermanaAfbeelding 54
60
Hoofdstuk7Detwintigsteeeuw(1900-2000)
7.1.Ingrijpendeveranderingen
Tijdensdegrotelandbouwcrisisinhetlaatstedeelvandenegentiendeeeuwendedaaropvolgendeperiodevanconjunctureelherstelrakenontwikkelingenindelandbouwovereenbreedfrontineenstroomversnelling.Allerleitechnischeencommerciëlevernieuwingenwordensnelgeaccepteerdendaardoorgemeengoed.Nederlandwordthetlandmetveruithethoogstegebruikvankunstmestperhacultuurland,dechemischverkregenmeststofwordtna1900goedkoper.Deimportvangrotehoeveelhedenkrachtvoer(zoalsmaisenlijnkoeken)blijftvoordeagrarischeactiviteitennietzondergevolgen.DeoplevendeconjunctuurwordtwreedverstoorddoorhetuitbrekenvandeEersteWereldoorlog(1914-1918).Demobilisatiehaaltboerenenarbeidersuithunwerk.Invoervanvoedergranenwordtschaarser.Debinnenlandsevoedselvoorzieningiseenprobleem.Omdatdeexportenormtoeneemt,voeltdeoverheidzichverplichtmaatregelentenemen.Bijwetwordendegraanboerenopgeroepen,hungraslandtescheuren,zodatzezoveelmogelijkkorenkunnenleveren.Deveestapelwordtingekrompen.Oorlogsomstandighedenveroorzakeneengeleideeconomie.214
Alsdeconjunctuurzichna1918herstelt,brengentoenemendeimportenuitdeVerenigdeStatenenCanadaveellagereinkomstenvoortarwemetzichmee.Overproductieleidttotprijsdalingen.Ookdeveehouderskunnendoorbuitenlandseimportenhunproductenmoeilijkkwijt.
TijdensdeTweedeWereldoorlog(1940-1945)stoptdeinvoervanagrarischeproducten.Productiebeperkinggaatoverin
productiestimulering.Deverbouwvangraanenaardappelenvoorbinnenlandseconsumptiewordtuitgebreid.Omindebehoefteaanplantaardigeoliëntevoorzien,groeitdekoolzaadoogstexplosief.Derundveestapelblijftvrijweloppeil.Hettoenemendtekortaankunstmestzorgtvoorgroteproblemen.Eengebrekaanonderdelenbemoeilijkthetherstelvanversletenmachines.Eriseengebrekaanbrandstofvoordetrekkersendedorsmachines.Veelvandeopbrengstenwordennietgeregistreerd,zeverdwijnenineen'grijscircuit'.215
Beëindigingvandegemengdebedrijven(dez.g.ontmenging)enaardappelmoeheiddragenertoebijdatdeoppervlakteakkerbouwlandindenaoorlogseperiodesterkvermindert.Bedraagtdezein1947nog49.752ha,in1980isdeomvangteruggebrachttot23.894ha.Rond2000ishetcirca22.000ha.Hetvoordeelvandemetdegemengdebedrijvenverbondenrisicospreidingweegtnietlangeroptegendespecialisatieinéénbedrijfstak.Hetgemengdbedrijfverdwijntvrijwel.Uniformeringzienweookinhetgewassen-assortiment.In1980nemendedriehoofdgewassen,aardappelen,bietenengranen75tot85%vanhetareaalin.Bijdebietenzijndatvoornamelijksuikerbieten,bijdegranenishetvoornamelijktarwe.Bijdeaardappelenligthetaccentnuopdepoterteelt.Beslaandeoverigegewassenin1947nog13.272hectare,in1980isdezeteeltgereduceerdtot4054ha.Metnamedegroenvoedergewassenenkunstweidenzijntoteenvijfdedeelteruggebracht.216
Indetweedehelftvandetwintigsteeeuwwordtveelcultuurgrondinbeslaggenomendoorwoningbouw,industrialisatieennatuurterreinen.Dedoordeboerengebruikte
61
grondvermindertinFryslânindeperiode1950-1980metruim40.000haofwel15%.Doorinpoldering,ontginningenaangepastewaterbeheersingwordttegelijkertijdeenveelvoudaanbruikbareagrarischegrondenaanhetareaaltoegevoegd.Hetaantallandbouwbedrijvenvertoonteendalendelijn.Ditbetreftmetnamedeweidebedrijven.Zowordenin1997honderdvierentachtigbedrijven(2,8%vanhettotaal)beëindigd.Indeperiode1998totenmet2001gaathetomeenafnamevan7,8%.217Tegelijkertijdisersprakevanvergrijzing.Gedurende1990-1997isdegroepbedrijfshoofdenouderdan55jaarmet6.3%toegenomen.218In2001isdatpercentage55%.219In1992zijnerinNederlandnog120.125agrarischebedrijven.Rond2000bedraagtdataantal92.783.220
Deterugganginhetaantalbedrijvenishetgevolgvanintensiveringenschaalvergroting.Degemiddeldebedrijfsgrootteneemttoe.Demelkveebezettingendemelkproductieperkoestijgt.DoormechanisatieenhetteruglopendaantalagrarischebedrijvendaalthetaantalarbeidskrachtenindeFrieselandbouwtussen1950en1980metruim70%.221In1992bedraagthetaantalarbeidsplaatsenindeagrarischesectornog6%vandeFriesewerkgelegenheid.Desondanksisindatjaarnogruim17%vandeFriesewerkgelegenheiddirectenindirectafhankelijkvandeagrarischesector.222Rond2000isdatpercentagecirca13%.
Afbeelding 55
Hetwerkwordtgedurendedetwintigsteeeuwdoordeboerenzijngezinofdeelsdoorloonbedrijvenverricht.Hetpaardwordtvervangendoordetrekker,hethooidoorvoordroogkuilofdoorproductenvandegrasdrogerijen.Degroteschurenverliezenhunfunctiealshooiberging.Destallenworden,gestimuleerddooroverheidssubsidies,vervangendoorligboxstallenmetdoorloopmelkstalenkoeltank.Deintroductievanhet"tankmelken"heeftalsgevolg,dattalvangemengdebedrijvendemelkveehouderijtaknoodgedwongenbeëindigen,terwijlookvelekleinemelkveehouderijbedrijvenvervroegdstoppenofnietwordenvoortgezet.Opsommigebedrijvenverschijntdemelk-robot(zieafbeelding55).
7.2.Voortgaandemechanisatie
Doordevoortgaandemechanisatietrekkensteedsmeerlandarbeidersnaardesteden,ofzevindenanderwerkindeomgeving.Vaakdreigtwerkloosheid,waarindeoverheidtrachttevoorziendoorwerkprojecten.De'DienstUitvoeringWerken'(DUW)isereenvoorbeeldvan.Loonbedrijvenenwerktuigencoöperatiesspeleneensteedsbelangrijkerrol.Dorswerktuigenwordengemotoriseerd.Erwordensteedsmeerkunstmest-enstalmeststrooiersgebruikt.De'zweelmachine'(zieafbeelding56)doetz'nentree.
62
Bijhetvervoervanmelknaardefabriekwordenvertindemelkbussengebruikt.'HermesLandbouwmachines'inLeeuwardenbrengtin1929deeersteluchtbandenwagenopdemarkt.Hetleverteenbesparingvanongeveer50%trekkracht.Hetaantallandbouwtrekkersneemtlangzaamtoe.Degrotedoorbraakkomtna1950.223
L.MiedemateWinsumconstrueerteenhooitakelvoorhetlossenvanwagens.Hijontwerptbovendieneennieuwelandbouwwagen.224
Indeakkerbouwzienweookeentoenemendemechanisatie.Deaardappelteeltopsmalleakkerswordtvervangendoorruggenteelt,waarbijwerktuigenwordeningezet.Machinesvervangenhethandwerk(zieafbeelding57).Deaardappelenwordennietlangeronderwinterdekgezet,maaropgeborgeningroteschuren,loodsenofkoelhuizen.Bijdesuikerbietenteeltwordteenprecisiezaaimachinetoegepast.Degraanoogstgebeurtmetdezelfbinderenlater,demaaidorser.
Afbeelding 56
Deboerenzijnsteedsopzoeknaar(technische)oplossingenvoorknelpunteninhunbedrijfsvoering.Bijdeaardappelteeltwordtzekerdehelftvandevernieuwingendoordeboerenzèlfontworpen.Ookinnovatiesalsdevoordroog-enkuiltechniek,decirkelmaaierendekunstmatigeinseminatie(KI)komenvanonderenop.225
Demechanisatiebrengtvaakhogekostenmetzichmee,maarbiedtontegenzeggelijkookgrotevoordelen.Deboerislangnietmeerzoafhankelijkvanweersinvloeden.Zijnvrouwenkinderenhoevenhemnietmeerdagennachtbijtestaan.Werktuigenhebbeninveelgevallenhetzwarewerkovergenomen.
7.3.Nieuweorganisatievormen
Indittijdvakwordendoordeboerenenhunvoormannentalrijkeorganisatiesopgericht.Dein1897opgerichte'BondvanCoöperatieveZuivelfabrieken'beginteentechnischedienstenneemteeneigenscheikundiglaboratoriumingebruik.Bovendienwordtdecontrolevandeboekhoudingenterhandgenomen.Zoontstaatin1917de'CoöperatieveCentraleLandbouwboekhouding.'(CCLB).Ditwerkisinmiddelsovergenomendoor'AVMAccountantsenAdviseurs'.
Dein1896opgerichte'CoöperatieveAan-enverkoopverenigingvoordelandbouwinFriesland'(CAF)maakttussen1954en1964eensterkegroeidoor.Metdedalingvanhet
Afbeelding 57
63
aantallandbouwersinhetlaatstedeelvandejarenzestigverminderthetaantalledensnel.226In1991gaatdeCAFopinhetinMeppelgevestigdebedrijf'ACM'.Dedepotsverdwijnenuitdedorpen,debedrijfsgebouweninLeeuwardenwordenontmanteld(zieafbeelding58).LaterwordendezewerkzaamhedenovergenomendoorAgrifirm.
In1912wordt,omdecoöperatievezuivelindustrietefinancieren,de'CoöperatieveZuivelbank'opgericht.Dezestaatvooraltendienstvandeplaatselijkezuivelfabrieken.Laterontstaathieruitde'FrieslandBank'metindeloopderjarenongeveerveertigbijkantoren.Veelboerenzijnooklidvande'CoöperatieveBoerenleenbanken.'Elkgrootdorpkentopdenduureenkantoorvandezebank.(Zieafbeelding59).Beidebankenzijnbijdecredietverleningvoordelandbouwersvangrootbelang.
Afbeelding 58
SietseHepkemaonderneemtinhettweededecenniumvandezeeeuwstudiereizennaarhetbuitenlandomzichteoriënterenophetkokenondervacuümendefabricagevangecondenseerdemelk.In1913wordtde'CoöperatieveCondensfabriek'opgericht.Hetbedrijfgroeituittoteenondernemingdieoverdegehelewereldzuivelexporteert(zieafbeelding60).Erwordtvoortdurendnaarnieuweproductengezocht.
VlakvoorhetuitbrekenvandeEersteWereldoorlogwordteenbelangrijkinitiatiefgenomenophetterreinvandebeetwortelverwerking.InGroningenwordtde
Afbeelding 59
Afbeelding 60
64
'Friesch-GroningseCoöperatieveBeetwortelsuikerfabriek'opgericht.IndezelfdetijdstichtdeindustrieelJ.E.ScholteninGroningenvoordeverwerkingvanditgewaseenparticulierefabriek.Tussenbeidebedrijvenkomtuiteindelijkeenvormvansamenwerkingtotstand,dieertoeleidtdatinFranekereenderdefabriekwordtgebouwd.Bijhetvervoerkandateengrotekostenbesparingopleveren.DevoorstandersvandecoöperatieinFryslânzienweiniginsamenwerkingmet'despeculatieven'.Debouwvande'Frisia',zoalshetbedrijfgaatheten,gaattochdoor(zieafbeelding61).In1921startdeeerstecampagne.Hetgaatgepaardmetgroteproblemen.Desnijmessenmoetenvervangenworden,depulpistezout,deaanvoervanbietenstagneert.In1929wordt'itboeretsjerkhôf',zowordtdefabriekspottendgenoemd,stilgelegd.DesuikerbietenuitFryslânwordenvoortaaninGroningenverwerkt.
Frieslandkenteengrootaantalkleinevleesexporteurs.Zerichtenin1916inAkkrumde'FriescheCoöperatieveExportslagerij'(FCE)op.Doordeoorlogssituatiegaatdebedrijfsvoeringslecht.DeFCEmoetnadeoorlogconcurrerenmetparticulierebedrijvendieoverveelgeldbeschikken.Erontstaateenfinancieeltekort.Deledenbrengenhetnaveeltegenstandgezamenlijkop.
Afbeelding 61: Frisia
Nadeoorlog'40-'45stijgendeomzettenweer.Alshetaantalslachtingendaalt,wordthetbedrijfin1964gesloten.
Ookophetterreinvanhetverhandelenvanzaai-enpootgoedontstaatin1919eennieuweorganisatie.Hetisde'FrieseCoöperatieveHandelsverenigingvoorzaai-enpootgoed'(ZPC).TussendeFrieseMijendeZPCbestaateenhechteband.HetbedrijfbrengtalleenhetdoordeFrieseMijgoedgekeurdezaai-enpootgoedindehandel.Deledenzijnverplichtalleenaandieorganisatiehungoedgekeurdeproductenteleveren.Dehandelarenvissennuachterhetnet.227
DeFrieseboerenlopendoordeintensiveringenmechaniseringsteedsmeerrisico's.Naeenbreedopgezettepropagandaontstaathet'OnderlingeBoerenVerzekeringsfonds'.Uiteindelijkresulteertditin1967inhetoprichtenvandenogsteedsinbedrijfzijnde'FrieseBoerenenTuindersonderlinge'(FBTO).
Omdatsommigenzichnietmeerkunnenvindenineenvoorallelevensbeschouwingenopenstaandeboerenorganisatie,wordtin1918de'ChristelijkeBoerenenTuindersbond'(CBTB)opgericht,eenjaarlateromdezelfderedengevolgddoordekatholieke'KriteFrieslandvandeAartsdioceneboeren-entuindersbond'(ABTB).
OpScholten'sinitiatiefontstaatinLeeuwardende'N.V.Lijempf'(LeeuwarderIJs-enMelkpoederfabriek)opgericht.EnkeleplaatselijkeparticulierefabriekenwordenindezeN.V.ingebracht.InSneekfunctioneertdeparticulierefabriek'Normandia'vandefamilieHalbertsma.
Het'InstituutvoorLandbouwcoöperatie'geeftvanaf1946voorlichtingoverdelandbouwcoöperatie.Hetbevorderteengoedesamenwerkingtussendeaangeslotenorganisaties.In1954wordtvoordezetaken
65
enmethetoogopkadervorming(zieafbeelding62)opeenlandgoedinOranjewoudeenLandbouw-enCoöperatiecentrumingericht.
In1954wordtde'GewestelijkeRaadvoorhetLandbouwschap'ingesteld.Doordatdeboerenorganisatiesèndevakorganisatieserinvertegenwoordigdzijn,behartigtdeRaaddebelangenvandewerkgeversendewerknemersindeFrieselandbouw.DeRaadwordtin1996opgeheven,omdatdeboerenorganisatiesdenkendatdietakenookweldoorhenkunnenwordenuitgeoefend.
De'ProvincialeRaadvoordeBedrijfsontwikkeling'ontstaatindejarenzestig.Dezefungeertalsklankbordvoordeindeprovincieverrichteagrarischevoorlichtings-,onderzoeks-enopleidingsactiviteiten.
Naastdeparticuliereloonbedrijvenverschijneninhettijdvak1950-196118werktuigencoöperaties,alleaangeslotenbijde'FrieseBondvanLand-enTuinbouwwerktuigenExploiterendeCoöperaties'(FBWC).Zokunnenookkleinebedrijvenvanmechanisatiewordenvoorzien.
DestartvaneenBoerenhulpverleningsdienstinOldeboornenOmstrekenleidttothetoprichtenvanmeervanzulkeverenigingeninFryslân.Opgedeeldinnegenrayons,vormtde'VerenigingvoorAgrarischeArbeidsvoorziening'(AAV)dekoepelvandeze
Afbeelding 62
organisaties.Dewerknemersvervangenbijziekteenvakantieendoenaanvullendboerenwerk.
In1969nemende'18vanMantgum'eenproefmeteenverregaandevormvansamenwerking.Develdwerkzaamhedenwordengemeenschappelijkverricht,deboerendenkenzomeervrijetijdtehebben.Aanheteindevandatjaarwordtgeconstateerddatdesamenwerkingisgeslaagd,maardatditnietmeervrijetijdmetzichmeebracht.Dedeelnemerspakkennutakenop,dieandersblijvenliggen.Deproefwordtnietvoortgezet.
DeCBTBstichtin1957ophetterreinvanBosmaZatheinSelmieneennieuwlandbouwproefbedrijf.In2000verhuisthetalsNijBosmaZathenaarGoutum.Hetblijfteeninstellingvoorinnovatieenonderzoekophetterreinvandemelkveehouderij.Deorganisatierichtzichbovendienophethetagrarischnatuurbeheerendegroeneenergie(inrelatietothetmelkveehouderijbedrijf).
Anno2008lanceren'NijBosmaSathe','VanHall-Larenstein','LandbouwuniversiteitWageningen'en'PTC+'inOenkerkhetplanophetterreinbijhetproefbedrijfinGoutumeenLandbouwcampusinterichten.Studentenvanhetagrarischhogeronderwijsmoetenerpraktijkervaringopdoenenkennisuitwisselenoverhetbedrijfsleven.228
7.4.Depositievandearbeiders
In1906wordteenlandelijkecommissieingesteld,die-behalvedepachtverhoudingen-ookdepositievandelandarbeidersinstudieneemt.VertraagddoordeEersteWereldoorlog,wordtin1918deLandarbeiderswetafgekondigd.Dezewordtomschrevenals"wetterverkrijgingdoorlandarbeidersvanlandmetwoningineigendomofloslandvan
66
pacht".Doorkredietverleningmoethetmogelijkwordenwoningenland(indewet"hetplaatsje"genoemd)ineigenbezittekrijgen.Loslandkaneventueelgehuurdworden.Dewaardevanhetbedrijfwordtbijdeuitvoeringvandewetalsouderdoms-eninvaliditeitsverzekeringbeschouwd.Zoontstaanvelekleinebedrijfjesdiebijdecrisisindejarendertigvoorhunbestaanzullenmoetenvechten.Velenverliezendiestrijd.Tienduizendennuwerklozemannenwordendoorwerkverschaffingsprojecteningezetbijontginningen,afwateringswerken,bebossingenengrondverbeteringen.Delonenzijnlaag.Indeindustrieiseropdittijdstipmeestalookgeenplekvoorhen.DeVolkshogeschoolinBakkeveenorganiseertonderleidingvanJarichvanderWielenvormingswekenvoorwerklozen.229
Vanvastwerkvolkopdeboerderijisnauwelijksmeersprake.In1957kaneenFrieseboerzicheenvakbekwameknechtvoorzestiguurindeweekveroorlovenalshijdaar,zo'nfl.110,-vooroverheeft.In1993ligthetloonongeveerzevenmaalzohoog.Hetkwartjevoordemelkisechternietzevenkeerhogergeworden.Drie-en-eenhalfkeer,datishetwelzo'nbeetje.230
7.5Delandbouwcrisisindejarendertig
DedoorhetRijkin1932en1933ingevoerde'Crisiswetten'makenduidelijk,datdelandbouwopnieuwindeproblemenisgeraakt.Deprijzendalen.InLeeuwardenwordtin1920voordeboterperkilogramf.2.87genoteerd,in1928f.1.13enin1932nogf.0,56.Hoeweldeprijzenvandeakkerbouwproductenin1932gedaaldzijntot60à70%vandievóór1914,zijndeproductiekostenveelhogergewordendanvoordeoorlog.Depachtprijzenblijvenhoog,metalsgevolgdatveelmetnamekleineboerengedwongen
wordenindezedonkeretijdhunbezitteverkopen(zieafbeelding63).
Hetisvoorheteerstedatdeoverheiddoorwetgevingingrijptindeindividuelevrijheidvandeboer.Ditbetekenteenblijvendkeerpuntindeverhoudingboerenoverheid.Dezetrachtdeconcurrentiepositievandelandbouwteverbeterendoormaatregelenvoorteschrijvenwatbetreftgoedgekeurdzaai-enpootgoed,doelmatigkunstmestgebruik,doelmatigeveevoedingenbestrijdingvanziektenenplagen.Bijdetuinbouwwordtvanwegedeafnemendemogelijkhedenvoorexporteenteeltbeperkingingevoerd,waardoorgardeniersbittereverliezenlijden.Deopbrengstvandegroentelooptmet40%terug.231
7.6.Pachtengrondprijzen
Doordetoenemendeinvloedvanhetliberalisme,wordtdeafhankelijkheidvande
Afbeelding 63
67
huurboervanz'nverpachtergedurendedetwintigsteeeuwsterker.Hijwordtnietmeerbeschermddoorhetcontinuatie-engewoonterechtenhijis,zoalseerder,nietmeereigenaarvandewoning.Omdateropdearbeidsmarktveelaanbodis,kunnendelonenlaagwordengehouden.Bovendienovertreftdevraagnaarboerderijenhetaanbod.Eigenarenkunnendusgemakkelijkanderepachtersaantrekken.
Eengrotegebeurtenisisin1937hettotstandkomenvandePachtwet.Indiewetwordtvastgelegddatderechtercontrolekrijgtopdeinhoudvanhetpachtcontract.Hijheeftzichaftevragenofdepachtprijswelzodanigis,datdiedepachter"bijbijzonderebekwaamheidenijver"demogelijkheidvaneenredelijkbestaanuitdeopbrengstvanhetgepachtebiedt.
Indeperiode1950-1980looptdehoeveelheidverpachtegrondsterkterug.Ishetin1950nog73,9%,in1979isdatgedaaldtot50%.232Rond2000ishetinFryslân28%vanallecultuurgrond.233
Degrondprijzenlateninhettijdvak1950-1980eenstijgendverloopzien.Bedragenzein1952nogrondtweeduizendguldenperha,in1980zijnzeverhoogdtotbijnadertigduizendgulden.In1997variërendeprijzenvanca37.000guldenperhectareinDeWoudenenNoordelijkFryslântotca.f.43.000guldenperhaindeFrieseWeidestreek.234
7.7.Denaoorlogseperiode
Nadeoorlog'40-'45wordtgeprobeerdééngezamenlijkelandbouworganisatieopterichten.Datmislukt,menkiestweervoordeeigenorganisatie.In1947wordtnogweleengezamenlijkeLandbouwtentoonstellinggeorganiseerd.Deboerenorganisatieswillenlatenziendat
Fryslânnogdelandbouwprovinciebijuitstekis.Handel,nijverheid,cultuurenvreemdelingenverkeerwerkenerookaanmee.
Debeperkingenindegraanteeltdieindeoorlogsjaren1940-1945zijnopgelegd,wordenin1949opgeheven.Eenjaarlaterwordtdedistributievankunstmestbeëindigd,waarnahetgebruiksneltoeneemt.
Erwordtallesopallesgezetomdeeconomiezosnelmogelijkweeropgangtebrengen.DeAmerikanenzijnvanoordeeldatEuropaniettenprooimagvallenaanhetcommunisme.DoormiddelvanhetMarshallplanwordengrotehulppakketten(waaronderlandbouwmachines)enaanzienlijkehoeveelhedengeldbeschikbaargesteld.
In1957verschijntinFryslâneen'Welvaartsplanvoordelandbouw',waarinaandachtwordtgeschonkenaandebedrijfsgrootte.Eenweidebedrijfwaaropvaderenzoonwerkenzalongeveer15hectaregrootmoetenzijn.Vooreengemengdbedrijfkandegrensietslagerliggen.Deboerenzullennietmoetenvolstaanmetbedrijfstechnischeverbeteringen,detenemenmaatregelenmoetendebewoonbaarheidvanhetplattelandvergroten.Voorontginningkomenvolgenshetplannogvierduizendàvijfduizendhainaanmerking,voorherontginningrondvijfenvijftigduizendha.Hetplanbiedtookopandereterreinen(waaronder'deopenbarenutsvoorzieningophetplatteland'en'deverhoudingtussenlandbouwendienstverlenendebedrijven')uitgangspuntenvoorhetbeleidindekomendejaren.235
Hetplanvoorkomtnietdatdeafvloeiingvanarbeidskrachtenverbondenmetdelandbouw-mededoordelageprijzen-onverminderdinzet.
68
Nadelandarbeidersvolgendekleineboeren,deboerenzoonsendegenendiebepaaldedienstenleverenaandegroterebedrijven.
Destrijdtussendecoöperatieendeparticulierehandelenindustriekomtna1945opnieuwtotleven.Debijdecoöperatieaangeslotenboerwordthetschrikbeeldvoorgehoudendathijermethandenenvoetenaangebondenisenonaanvaardbarefinanciëlerisico'sloopt,alslidishijaansprakelijkvoorhetreilenenzeilenvandeorganisatie.236
Hetakkerbouwareaalhalveertindeeerstevijftienjaarnadeoorlog.Medeveroorzaaktdoordeoptredendeaardappelmoeheidwordenveelperceleningraslandveranderd.RoggeenhaververdwijntdoorontmengingopdezandgrondenPeulvruchtenzijnindejaren1950-1955nogvanenigbelang,daarnaishetnagenoeggebeurd.Koolzaadenvlaskunnentotdetweedehelftvandejarenvijftignogmeekomen.Ookvoordiegewassenvaltvoorlopighetdoek.Debouwboermoetmetdriehoofdgewassen(aardappelen,granenenbieten)hetvruchtwisselingsplanzienrondtekrijgen.237
DeFriesetuinbouwneemtnadeoorlog'40-'46eenhogevlucht.P.SmedingtoontaanhoeerinBerlikum,Harlingen,Barradeel(zieafbeelding64),Wonseradeel,Koudum,Joure,deomstrekenvanHeerenveen,Gorredijk,hetgebiedrondDrachten,Tietjerksteradeel,Achtkarspelen,Dantumadeel,Kollumerland,deDongeradelen,Ferwerderadeel,LeeuwarderadeelenHetBildtveeltuinbouwvoorkomt.Indevijftigerjarenwordtvandetuinbouwonderglassteedsmeerwerkgemaakt.238
7.8.Schaalvergroting
IngegevendoordeEEG,voertdeoverheidaanhetbeginvandejarenzestig,medegeïnspireerddoorSickoMansholt,eensterkpleidooivoorschaalvergroting.Debedrijvenmoetengroterwordenendefactorarbeidmoetdoormechanisatiewordenteruggedrongen.
Hetinmiddelsopgerichtelandelijke'LandbouwEconomischInstituut'(LEI)rapporteertdateengrootaantalberoepspersonenindelandbouwopdezandgrondeneenpotentieelarbeidsoverschotvormen.Veelbedrijvenzijnteklein.Arbeidmoetplaatsmakenvoorkapitaal.Naasthetopvoerenvandeproductiviteitvandegrond,wordtarbeidsbesparingdenieuwetrend.
Denieuwezienswijzebiedtdeingrediëntenvooreentoonaangevendenvoortdurendprocesvanmechanisatie,intensivering,specialisatie,rationalisatieenschaalvergroting.Mechanisatiegebeurtdoorhetingebruiknemenvanvelemachines.Intensiveringleidttoteentoenemendgebruikvankunstmest.Veeltotdantoegemengdebedrijvenleggenzichtoeopéénoftweeproducten.Doorhetstructuurbeleidvandeoverheidwordthetprocesvanschaalvergrotingenrationalisatie
Afbeelding 64
69
inbelangrijkemategestimuleerdenondersteund.239
In1970wordtineendoordegezamenlijkeFrieselandbouworganisatiesgepresenteerdStruktuurplangesteld,datdebestaandemelkveebedrijvenmoetenuitgroeientoteenhedenvan40tot120melkkoeien.Erzullen6000bedrijvenoverblijvenmetgemiddeldvijftigstuksvee.AlsgevolgvaneendoorBrusselopgelegdeproductiebeperking,isdemelkveestapelaanheteindevandetwintigsteeeuwalsgevolgvanhoogproducerendekoeiensinds1984meteenderdeingekrompen.Deakkerbouwbedrijvenzullenmoetengroeientotminimaal50ha.Erisdanplekvoor360bedrijven.Ronddeeeuwwisselingbeslaatdeakkerbouwnogsteeds10%vanhetFrieselandbouwareaal.240
Deschaalvergrotingeistookhaartolbijdecoöperatievezuivelfabrieken.Hunaantalisindejarenzeventiggedaaldvan77tot28.Fabriekenkrijgeneenanderebestemmingofwordenafgebroken(zieafbeelding65).
Veelland-enzuivelarbeidersverliezenhunbaan,zevindenvaakeenplekindeindustrie.InhetoostenvandeprovinciekrijgtdenaamPhilipseentoverklank.Ditbedrijfvestigtzichin1950inDrachten.Doordathetveelwerkvoormeisjesenvrouwenbiedt,wordtde'boerefaam'eenverdwijnendberoep.Werkloosgewordenboerenknechtenzijnookgewild.241
Vande5960Frieseagrarischebedrijvenin2000zijneenjaarlater309opgeheven.1,8%heefteenoppervlaktevan100haofmeer,tegenover1,3,%inheelNederland.242
HetpercentagevandeFrieseberoepsbevolkingdatinFryslânindelandbouwwerkt,daaltvan37.6%in1950naar26,2%in1960.In1980ishetnog10,1%.IndejarennegentigdaaltdewerkgelegenheidindeFrieselandbouwmetcirca10%.243
Metdeschaalvergrotingzienweookeenandereboerderijbouw.Hoede'FrieseMijvanLandbouw'onderleidingvanKayBoumaookprobeertmetdeuitgavevaneenPLEATSEBOEK(zieafbeelding66)enop
Afbeelding 65
Afbeelding 66
70
anderewijzedeoorspronkelijkFrieseboerderijvormenindenieuwbouwtelatenvoortleven,debouwvanligboxstallenvaltniettegentehouden.244
7.9Poterbewaarplaatsen
Aardappelenwerdenvroegeroverhetalgemeenophetlandinhopenopgeslagen,daarnaafgedektmetbladrietentegenvorstmeteenlaaggrondbeschermd.Debewaaromstandighedenwarennietoptimaal,zoontstondendepoterbewaarplaatsen.In1927werdenzevoorheteerstinFryslân
gebouwd.DievanGerlofZijlstratePietersbierumisnogsteedsaanwezigenisdaarmeevrijzekerdeoudstenogaanwezigepoterbewaarplaatsindeprovincie.In2015en2016werdenintotaal62nogbestaandebewaarplaatsengetraceerd.Gedurendedezeperiodewerdenerachtgesloopt245.
7.10.Ruilverkaveling
In1954wordtinDenHaageennieuweRuilverkavelingswetvastgesteld.Dein1971begonnenruilverkaveling'HetKoningsdiep'isvoorlopighetgrootsteprojectdatindeprovincieooittotstandkomt.Erisveelverzet,vooraldekleineboerenvoelenzichinhunbestaanbedreigd.Tweehonderdendertigongeschiktbevondenbedrijfsgebouwenenkrottenwordenbijdezeruilverkavelingaandeagrarische
bestemmingonttrokken.Erwordenvierentwintignieuweboerderijengebouwd.Watruilverkavelingenbetreft,verslaatFryslâninhetbeginvandejarenzeventigalleandereprovincies.In1976zijnvijftienprojectenmeteentotaleoppervlaktevan111.000hainuitvoering,twaalfzijninvoorbereiding.(Zieafbeelding67).Daarbijzijnookverkavelingendievrijwilligwordenaangegaan.
Deruilverkavelingontwikkeltzichgeleidelijktoteeninstrumentbijuitstekomhetlandbouwareaaltekunnenaanpassenaandeeisenvanefficiëntieenrationalisatie.Datwordtmedegestimuleerddoorhetin1963ingestelde'Ontwikkelings-enSaneringsfondsvoordeLandbouw'dathetmogelijkmaaktvelekleineboerenuittekopen.246Hetbestuurvanhetfondssteltookdeelnemingopenvoorz.g.ontwikkelingsbedrijven.Dezekunnen25%bijdrageontvangenindeverbouwvanbestaandebedrijfsgebouwenofinhetoprichtenvannieuwebedrijfsgebouwen.Datlaatsteiseenstimulansvoorhetoprichtenvandeveleligboxstallen.
Na1970wordthetruilverkavelingsbeleidgeleidelijkomgebogennaarruimere
Afbeelding 67
71
doelstellingen.Doorhetuitbrengenvan'DeRelatienota'erkentdeoverheidin1975debetekenisvandenatuurvoordesamenleving.DenotaroeptinFryslânonderboerenhevigeprotestenop.Omnatuurenlandschapeengrotereplekbijdeherinrichtingtekunnengeven,wordtin1985de'Landinrichtingswet'uitgebracht.247
Vanaf1978geeftde'Hoofdingenieur-DirekteurvoordeLandinrichting,Grond-enBosbeheer'(HID-Lagrobo)leidingaanderuilverkavelingen.
7.11.Hoogwater,waterschadeenverzilting
Dankzijdein1979voltooidedijkverzwaringblijvengroteoverstromingenuit.Metnamein'DeLegeMidden'staandoordehogestandvanhetboezemwaterookindittijdvaknoggeregeldgrotedelenvandeprovincieonderwater.
In1920wordthetProvinciaalStoomgemaalteTacozijlbijLemmeringebruikgenomen.Omdatditonvoldoendeis,wordthetonttrekkenvanwateraandeFrieseboezemwordtin1966gevolgddoorhetingebruiknemenvanhetJ.L.Hooglandgemaal.DoordeafsluitingvandeLauwerszeeontstaateenboezemmeervanwaaruitwateropdeWaddenzeekanwordengeloosd.Voordeafvloeiingvanovertolligwaterinhetnoordwestelijkdeelvandeprovincie,
Afbeelding 68
wordenbijRoptazijlenZwarteHaantweeelektrischegemalengebouwd.Alsgevolgvannatteperiodenlijdtdelandbouwsectorronddeeeuwwisselingforsewaterschade.Indekustgebiedenleidtdezeespiegelstijgingtotverzilting,zodatzoutgevoeligegewasseneropdenduurnietmeergeteeldkunnenworden.Hetrisicovanbruinrotmaakthetdoorspoelenvankwelgevoeligegebiedenmetzoetwaterongewenst.248
7.12.Waterschappen
Indejarenvijftigwordtdenoodzaakvaneenreorganisatievanhetwaterschapswezeningezien.In1960zijnerinFryslânnietminderdanruim260waterschappenen900particulierepolders.Aanvankelijkkomtmentoteenherindelingvan31waterschappen.Uiteindelijkwordtin2004éénFrieswaterschapgevormd,datzowelhetkwantiteitsbeheer,alsookhetkwaliteitsbeheeruitvoert.
7.13.Waterenlicht
Veledelenvanhetplattelandzijneengrootdeelvandetwintigsteeeuwverstokenvanwateruitdekraanenvanelektriciteit.In1950heeft40%vandebedrijvengeenelektriciteitenbij65%ontbreektdewaterleiding.Doordein1975begonnennetverzwaringwordendeagrarischebedrijvenaangeslotenopkrachtstroom.Dezeisvooralnodigvanwegedemelktankkoeling.Deaanlegvandewaterleidingwordtrond1980voltooid.
7.14.Ziektebestrijdingbijhetvee
Eenbelangrijketaakvande'GezondheidsdienstvoorDieren'ishetbestrijdenvandetuberculoseonderhetvee.
72
In1950wordthetideaalvaneentbc-vrijerundveestapelbereikt.Eenanderegevreesdeveeziekte,hetbesmettelijkverwerpen(AbortusBang),wordtin1955bedwongen.VrijwelelkjaarkomtMond-enklauwzeervoor(zieafbeelding69).Deziekteslaatin1937en1938ongenadigtoe.Toteennieuweuitbraakvolgt,isheternabegin1953doorpreventiefentenvoorlopigmeeafgelopen.Beruchtzijnookdedekinfecties.Zezijndoorhetinvoerenvandekunstmatigeinseminatie(KI)rond1950vanvoorbijgaandeaard.Demetdeziektegepaardgaandebesmettingentredendannietmeerop.249
Ronddeeeuwwisselingkomennogsteedsallerleiziektenonderhetveevoor.In2002wordeninFryslânongeveer20bedrijvengeruimdalsgevolgvandeBSE-ziekte.InFryslânzijnin200190bedrijvengeruimdwegensdeMKZ.Friesevarkenshoudersondervindendefinanciëlegevolgenvandevarkenspest.250
7.15.Kunstmatigeinseminatie(KI)
Hetkunstmatiginseminerenwordtvoorheteerstindejarendertigdoordr.J.SiebengaopeenbedrijfteOldeberkooptoegepast.In1950wordendeeersteKI-stationsbetrokken.Gemotoriseerdeinseminatoren
Afbeelding 69
wordeneenvertrouwdeverschijningopdeFriesewegen(zieafbeelding70).DeKI-verenigingenrichtenin1978inGiekerkeencentraalKI-stationop.Hetaantalinseminatiesgaatmetsprongenomhoog.In1950zijnheter40.000,in1980299.423.
DeKIspeeltookeenbelangrijkerolbijdeveeverbetering.Zokanopsteedsgrotereschaalgebruikwordengemaaktvandespermavansterkgeselecteerdefokstieren.DaarmeehebbendeKI-stationseenbelangrijkdeelvanhetwerkvandeStamboekenovergenomen.Sommigenziendaarinhetnadeeldateconomischebelangenhetbelangvaneenoptimalefokkerijoverwoekeren.251
HetFriesRundveestamboek(FRS)staataanvankelijksceptisch,omniettezeggenafwijzend,tegenoverdeKI.Menisbangdatdevraagnaarfokstierenzalverminderen.DatsommigeKI-verenigingenfokstieren,weliswaarmetFriesbloed,aankopenuitNoordholland,iseenhardgelag.UiteindelijkwordenzetochdoorhetFRSgeregistreerd.NogeenstapverderishettoelatenvandeinAmerikagefokteHolstein-Friesian(HF)-stierentothetStamboek.DeeerstezendingspermauitAmerikawordtin1972
Afbeelding 70
73
geïmporteerd.Eénvandegevolgenisdatalsreactiedaaropin1983hetFries-HollandsRundveestamboek(FHRS)wordtopgericht.DitzetzichinvoorhetbehoudvanhetZwartbonteFries-Hollandseras.
DetoepassingvanKIleidtooktoteenombuiginginhetdoorhetFRSgevoerdebeleid.Dewerkzaamhedenbeperkenzichnietmeertotlouterregistratieenhethoudenvankeuringen,zevormenookeenbijdrageaaneenfoksysteem.Inoverlegmetdefokkersendefoktechnischecommissiewordendekkingenverrichtwaarvanopgrondvandemelkproductieendegehaltesvandemelkveelverwachtwordt.VoorditdoelwordtinTerwispeleenopfokstationgebouwd.Stierendiedaarvoornietinaanmerkingkomenwordenbijeenproef-,wacht-enfokstierensysteemingedeeld.Uiteindelijkwordendebestedierenbevorderdtotfokstier.Ditsysteemisaangewezenophetgebruikvandiepvriessperma.
7.16.HetLandbouwonderwijs
Deeersteschoolvooralgemeenlandbouwonderwijsisdein1897inLeeuwardengestichteLandbouw-winterschool.LaterwordeninDrachten,SneekenDokkumwordtookzulkescholenopgericht.Hetaantallandbouwcursussenwordentot1919steedsmeer.Hetzijnerdan57.
Afbeelding 71: Cursus handmelken
In1921wordtinOldeberkoopdeeerstelagerelandbouwschoolgesticht.Na1945zijner29vandezescholen.Indetweedehelftvandejarenvijftigwordthetvierjariglesprogrammasterkuitgebreid.Doordeafnamevanhetaantalwerkzamepersonenindelandbouw,daalthetaantalleerlingensnel.Veelboerenzonenkiezendooreengebrekaantoekomstperspectiefeenandervak.In1970sluitmeerdandehelftvandescholen.Uiteindelijkblijvendanachtscholenover.Doordeinvoeringvandeleerplichttothetzestiendejaar,stijgthetaantalleerlingenvandelagerelandbouwscholenrond1980.Deopleidingisdannietalleenmeeropdelandbouwgericht.In1990ontstaathet'AOC-Friesland'waarinhetgrootstedeelvandeFrieselagerelandbouwscholenonderdebenamingVMBO-groenwordtopgenomen.InDrachtenwordteenandereweggekozendoorsamentegaanmetde'ScholengemeenschapLiudger'.InWolvegaontstaat'AOCTerra'.
Hetaantallandbouwwinterscholen-in1957omgedoopttotmiddelbarelandbouwscholen-neemtna1949nietmeertoe.Deleerlingenkomennogsteedsvooreenbelangrijkdeelvandeboerderij.Dezeopleidingbiedteengrootaantalvervolgcursussen.Ookdezeopleidingenwordengeconcentreerdinhet'AOC-Friesland'.
In1954begintopde'HogereLandbouwschool'inLeeuwardenheteerstelesprogramma.Deopleidingduurtvierjaarwaarineendrietalstages.AlsgevolgvanhettussendeCommissarissenWiegelenVonhoffendeministersBrinkman,DeetmanenBukmanafgesloten'Herenakkoord',gaatdezeopleidingrond1989opinhet'VanHall-Instituut'.Gefuseerdtot'VanHall-Larenstein'richtdeopleidingzichookopbuitenlandsestudenten.
74
De'RijksHogereenMiddelbareSchoolvoorLevensmiddelentechnologie'teBolswardisdevoortzettingvandein1904opgerichteZuivelschool.Hetinstituutleidtopvoorstaf-enmiddenkaderfunctiesindelevensmiddelenindustrie.
BijnadegeheletwintigsteeeuwlevertdeZuivelschoolgoedopgeleidearbeidskrachtenaf.Afgestudeerdenvandeschoolworden'zuivelaars'genoemd.ZelevereneengrotebijdrageaandeNederlandseenFriesezuivelindustrie.Deschoolheefteengoedreputatie,ondermeerdoordehechtebandenmethetbedrijfsleven,waardoordelesstofgoedaansluitbijdebehoeftevandewerkvloer.Managersenfabrieksdirecteurenzijnbereidomteinvesterenindecontactenmetdeschool.
Vanaf1995vormtdezeopleidingeenonderdeelvanhetinLeeuwardengevestigdeVanHall-Larenstein.
Dein1971opgerichte'StichtingFrieslandvoorAgrarischeCursussen'(FAC)organiseerthet"groene"cursusonderwijs.Leerlingstelselsbiedenaanjongeboerendiegeenmiddelbaarland-oftuinbouwonderwijshebbenkunnenvolgen,demogelijkheidomhunopleidingopeenvakschoolafteronden.Beideopleidingenvormeneenonderdeelvanhet'AOC-Friesland'.
In1962wordtinOenkerkeen'Praktijkschoolvoordeveehouderij'gesticht.Viergastboerenstellenhungrondbeschikbaarvoorpraktijkonderwijs.Laterkrijgtdeschooleeneigengebouwmetweidebedrijven.252AlsgevolgvaneendoorhetMinisterievanLNVopganggebrachtfusieproceswordtdePraktijkschoolomgedoopttoteen'Innovatie-enPraktijkcentrum'(IPC).Rond2000ontstaathieruiteen'PracticalTrainingCenter'(PTC+).Doordathetgangbarelandbouwonderwijs,geholpendoorgewijzigdefinancieringsstromen,bepaalde
functiesvanhetCentrumnaarzichtoetrekt,raakt'PTC+'rond2005inmoeilijkheden.
7.17.Landbouwvoorlichting
Vanafhaarontstaan,isdelandbouwvoorlichtingnauwverbondenmethetlandbouwonderwijs.Voordeoorlog1940-1945zijndedirecteurenvandeinLeeuwardenenDrachtengevestigdelandbouwwinterscholentevenslandbouwconsulent.Deboerenwordenvialezingen,proefveldverslagenenartikelenindelandbouwpersopdehoogtegebrachtvannieuwemethodenentechnieken.Indejarendertigwordtde'DienstKleineBedrijven'opgericht.Dezerichtdevoorlichtingookopdeafzonderlijkebedrijven.Assistentenvandevoorlichtingsdienstbezoekendeindividueleboer(zieafbeelding72).Devoorlichtingrichtzichopbemesting,veevoeding,bedrijfseconomieenbedrijfsopvolging.Alssteedsmeerboeren(zonen)werkbuitendelandbouwzoeken,behorenookberoepskeuzeenopleidingsmogelijkhedentothetvoorlichtingspakket.
In1945wordenvoordebedrijfstakkenveeteelt,zuivel,tuinbouwenpluimveehouderijconsulentenaangesteld.
Zewerkensamenindein1969gestichte'ProvincialeDirectievoordeBedrijfsontwikkeling'.DeHoofdingenieur-
Afbeelding 72
75
Directeur(HID)vandezeorganisatiekrijgtalstaakdewerkzaamhedenvandeconsulententecoördineren.Hijgeeftookadviezenoverdebijhet'Ontwikkelings-enSaneringsfonds'enhet'Borgstellingsfonds'aanhangiggemaakteprojectenenbrengtdezeeventueeltotuitvoering.DeRijkslandbouwvoorlichtingsdienstverzorgtdetechnischevoorlichting,debedrijfseconomischevoorlichtingwordtbijdelandbouworganisatiesondergebracht.
Delandbouworganisatiesbeschikkenovertweevoorlichtingsapparaten:desociaal-economischevoorlichting(SEV)endeagrarisch-socialevoorlichting(ASV).Dezeorganenbegeleidendeledenbijdebedrijfsontwikkelingensaneringsprocessen.
InenkelegebiedenvanNederlandkomenindejarenvijftigstreekverbeteringsprojectentotstand.EénervanwordtuitgevoerdinRottevalle.Devoorlichtersrichtenzichnietalleenopdeoverdrachtvantechnischekennis,hethandelenvanboerenboerinalsagrarischondernemerkrijgtookaandacht.Erwordenbijvoorbeeldcursusseninbedrijfseconomieenveevoedergeorganiseerd.VoordevrouwenisereencursusopdehuishoudschoolinDrachten.Ookkomtereentuinbouwcursus.Hetinrichtenvandekeuken(zieafbeelding73)vormteveneenseenpuntvanaandacht.Rottevallewordtineenperiodevandriejaardoor10.000personenbezocht.253
EenverderecentralisatievandelandbouwvoorlichtingvindtplaatsalsdeDirectieinhetLandbouwcentrumaandeTesselschadestraatteLeeuwardenwordtondergebracht.DedirectieSneekwordtopgeheven.Noordwest-Frieslandhoudteen'ConsulentschapRundveehouderijenAkkerbouw',inZuidoost-Frieslandwordteen'ConsulentschapvoordeRundveehouderij'ingesteld.Hierbijwordenookdetakenvoordeveeteelt-enzuivelconsulentschappenondergebracht.Deverminderingvanhettuinbouwareaalleidttothetopheffenvanhet'Tuinbouwconsulentschap'.DiewerkzaamhedenwordenvoortaanvanuitEmmeloordverricht.Hetpluimvee-consulentschapwordtnuuitgevoerdvanuitAssen.
Voortaanwordteendeelvandelandbouwvoorlichtingverzorgddoordegeprivatiseerde'DienstLandbouw-voorlichting'(DLV)teWageningen.Dedienst
Afbeelding 73Boven: oud, onder: nieuw
76
heeftinHeerenveeneenvestigingvoordenoordelijkeprovincies.WerktenernognietlanggeledeninFryslânongeveer25voorlichtersbijdezedienst,anno2008isdataantalteruggebrachttotcircaanderhalf.
EenonderdeelvanLTO-Noordis'LTO-NoordAdvies'.Dezedienstgeeftboerenmetnameadviezenwatbetreftdestrategievanhunbedrijfsvoering.
Deboerenwordenookdoorhandelenindustrievoorgelicht.
Debankenzijnovergegaantothetaanstellenvankrediet-adviseurs,diehetz.g.relatiebeheerverzorgen.
7.18.Fusies
DegeschiedenisvandeFrieselandbouworganisatiesstaatindelaatstedecenniavandittijdvakinhettekenvanfusies.Indeparagrafen7.16.en7.17.overdelandbouwvoorlichtingenhetlandbouwonderwijswordendaarvanvelevoorbeeldengenoemd.Ophetterreinvande
zuivelcoöperatiesdoetditzichnietmindervoor.
Ir.P.Stallinga,secretarisvande'BondvanCoöperatieveZuivelfabrieken',doorzijnalsautoritairervarenopstellingdoorsommigenookwelStalingagenoemd,wijstindejarenvijftigenzestigvoortdurendopdenoodzaakfabriekentebundelen.Dooroveralinplaatselijkefabriekeninvernieuwingteinvesteren,zovindthij,wordtveelgeldoverdebalkgegooid.Een'EconomischeCommissie'vandeBondreistlangsdefabriekenomteonderzoekenofhetwelverantwoordisdemoderniseren.Valthetoordeelongunstiguit,danwordthetbestuuraangeradeneensmet'deburen'tepraten.DedirecteurvandeCCFsteltvooromallefabriekentotéénondernemingsamentesmelten.254
In1974zijnerdoorfusiestussencoöperatievefabriekennogtwintigverenigingenmeteenendertigfabrieken.K.Tjepkemapubliceertin1986eenlijstvandedrieënnegentigooitindeprovincieopgerichtezuivelcoöperaties.Opdatmomentzijnzeventigopgeheven.Vandeovergeblevendrieëntwintigfabriekenzijn
77
erdrieonderdeelvanhetsamenwerkings-verband'DeGoedeVerwachting',twaalfbehorenbijdekoepel'NoordNederland',driebij'DeZuidoosthoek'enéénbij'DeTweeProvinciën'.255
Nogkomteraandezuivelconcentratiegeeneinde.Inhetbeginvandejarennegentigvormtdecombinatie'Noord-Nederland'metdeCCF(deCondensfabriek)dezuivelcoöperatie'FrieslandFricoDomo'.Met'Campina'(inZuid-Nederland)en'Coberco'(inMidden-Nederland)behoorthetconcernnutotdedriegrootstezuivelbedrijveninNederland.Vanderuim4000arbeidsplaatsengaanergedurendevierjaar1250verloren.Nadatdaarmeerdan100jaareerderdegeschiedenisvandeFriesezuivelcoöperatiebegonnenis,hoortdevestiginginWargaerookbij(zieafbeelding74).
Halverwegedejarennegentigduiktdenaam'FrieslandDairyFoods'op.Managersnemenhetroerinhanden.Erwordtbinnenhetbedrijfeenonderscheidgemaakttussendecoöperatiewaardeboerenlidvanzijneneenholdingmetwerkmaatschappijenwaardeledenmelkaanleveren.
In1997wordennietalleendedrieovergeblevenvrije(speculatieve)fabriekenbij'FrieslandDairyFoods'gevoegd,ookCobercoinZutphenstaptin.Denieuwe
Afbeelding 74Warga gaat dicht
zuivelgigantheet'FrieslandCobercoDiaryFood'.
VoordeFrieseboerendiezichteafhankelijkachtenvanhetgestichtebedrijfzijneralternatieven.Zozijnin2000vijfentwintigFrieseboerendiezichbijdezuivelreusnietthuisvoelen,lidvandezuivelcoöperatieDOCteHoogeveen.256In1997wordtdezuivelconcentratieverdervoltooid.Opdemelkwagensdiedekoeltanksopdeboerderijenlegen,staatvoortaan'FrieslandFoods'.Brusselstaatin2008toedatookCampinaonderdebenamingFrieslandCampinametdatbedrijfsamengaat.Nederlandkentnuééngrootzuivelbedrijf,quaomvanghetderdeinEuropa.Devanoudsbekendemerknaam'FrieseVlag'(zieafbeelding75)wordtvoordedagverseproductenoverboordgezet.
Hetverzetvandeboerentegendegroterestructurenisoverhetalgemeensterk.Deschaalvergrotingheefteennegatieveneerslagopdeverbondenheidvandeboermetzijncoöperatie."Zedoenmaar"en"alslidhebjegeneinvloed"zijnkretendieklinkenalserweereenfusieopstapelstaat.257
Afbeelding 75
78
Erzijnmeervoorbeeldenvanfusies:Hetin1973naarFryslângekomenNestléneemtdetweeparticuliereHollandiafabriekeninBolswardenScharsterbrugover.Diewordenrond2000opgenomenin'PhoenixBV'.VoortaanvindenweinBolswarddeparticulierefabriekHochwaldNederlandBV.DooreenovernameverdwijntdenaamLijempfin1995uitFryslân.
In1980verandertdebenaming'FrieseRundveestamboek'in'FriesRundveeSyndicaat'.Stamboekregistratie,exterieur-keuring,KIenmelkcontrolekomeninéénbond.In1984wordenachtnieuwedistrictskantorenindeprovinciegeopend;aanhetZuiderpleinblijfthethoofdkantoorgehandhaafd.Alsnelwordenvierkantorenafgestoten.NaminderdantienjaarvaltdebeslissingominFryslânnogmaarééncentralevestigingtehandhaven.HetSyndicaatwordtonderdeelvan'Delta'inArnhem.
Tezamenmetde'FrieseMijvanLandbouw',gaandeCBTBendeABTBin1995opinde'FrieseLandbouwenTuinbouworganisatie'(FLTO).UiteindelijkfuserenzemetdeGroningerenDrentseboerenorganisatiestotdeNLTO.AlsereenlandelijkeLTOontstaatwordtdeNLTOomgedoopttot'LTO-Noord'.DewerkzaamhedenvandeKI-verenigingenwordenovergenomendoornationaleofinternationalebedrijvenzoalsdeCRV-holding,AltaenKI-Kampen.
7.19.Verbreding
Onderdebenaming'plattelandsvernieuwing'wordtaanheteindevandetwintigsteeeuwdoorsommigeboereningespeeldopmaatschappelijkebehoeftendiedaarvoornietofmindergolden.Diehebbennietalleenbetrekkingophetleverenvanvoedsel,maar
ookopnatuur,landschap,zorgenrecreatie,opkwaliteitenkwantiteitvanhetwerkenophetmilieu.Dezeaanpakvraagtomeennieuweintegratietussenuiteenlopendefuncties.Inkomensverwervingenwerkgelegenheidwordtopeennieuweleestgeschoeid.Deverbredingvanhetlandbouwbedrijf(ookwel'Pakeentweedetak'genoemd)gaatgepaardmetveelextrawerkzaamheden.Erzijncontactenennetwerkennodig,vergunningenmoetenwordenaangevraagd,enzovoort.LandbouwuniversiteitWageningenonderzoekthoeveelarbeidsplaatsenindeprimairesectordoordezevormvanplattelandsvernieuwinginFryslâninstandgehoudenkunnenworden.Hetzijner2300,waarbijeenadditioneelinkomenvanzo'n160miljoenguldenperjaargegenereerdwordt.258
Voorbeeldenvanhetdoorlandbouwersaangaanvanverbredingzijn:hetvervaardigenenvermarktenvanagrarischestreekproducten(zieafbeelding76),natuur-enlandschapsbeheer,nieuwevormenvanrecreatieentoerisme,zorgboerderijen,kinderopvang,kunstgalerieën,enzovoort.
7.20.Landbouwenmilieu
Afbeelding 76Woudgeeltjes
79
Indejarenzeventigendaarnawordensteedsvakervraagtekensgezetbijdeintensieveproductiemethode,hetbeslagopschaarsegrondstoffenenruimteèndekwaliteitvandeproductie.HetookinNederlanduitgebrachteboek'SilentSpring'vanRachelCarson,overdenegatievegevolgenvanhetgebruikvanbestrijdingsmiddelenvoordevoedselketen,isdaarbijeeneye-opener.In1991introduceertdeNederlandseoverheidmetde'Notagewasbescherming'eentaakstellendplan.259VoorFryslânisditvooralvanbelangvoordegevoeligezandgebiedenmeteenrelatiefhogeveedichtheid.Beperkingvanhetbestrijdingsmiddelengebruikspeeltookeenbelangrijkerolindeakkerbouw,tuinbouwenveeteelt.Dehogemilieueisenzullendetrendtotschaalvergrotingenverminderingvanhetaantalbedrijvenversterken,doordatproducentenvannieuweproductenzichconcentrerenopgewassendieop(zeer)groteschaalverbouwdworden.260
Inhetprovinciaal'Milieubeleidsplan2000-2003'wordtgesteld,dathetmilieuendenatuurindeprovincienogtezwaarbelastwordenmetmeststoffen,ammoniakenbestrijdingsmiddelenuitdelandbouw.(Zieafbeelding77).Hetprovinciaalbestuurondersteuntomdieredendetrendnaareenmilieuvriendelijkelandbouw.261
7.21.Landbouwennatuur
Floraenfaunahebbensterkgeledenalsgevolgvandevanafdejarenzestigondermeerinruilverkavelingsverbanddoorgevoerdeontwatering,herontginningenzodeverbetering.BioloogD.T.E.vanderPloegsteltvastdatomstreeks1980vande730plantensoortendieomstreeks1950ophetFriesevastelandvoorkomen,zevenentwintigzijnverdwenen,vierendertigstaanophetpuntvanverdwijnenennegentiggaansterkachteruit.Hetzullenermeerzijngeworden.Ondankshetagrarischnatuurbeheer,waarbijboerenhetnatuurbehoudtoteeneconomischefactortrachtentemaken,staatheterookmetdeweidevogelsquaaantalsteedsslechtervoor.262
Hetbeschermenvandefloraleidtbijhetagrarischnatuurbeheerevenmintotvoldoenderesultaat.Hetisindeeersteplaatseenaangelegenheidgewordenvandenatuurterreinbeheerders'ItFryskeGea','Natuurmonumenten'en'Staatsbosbeheer'(zieafbeelding78)envandegenendiebiologischelandbouwbedrijven.
Afbeelding 77Controle van een mestsilo
80
7.22.Agrarischenatuurverenigingen
Fryslânkenteenaantalagrarischenatuurverenigingen.Eénervanisdevereniging'DeNoardlikeFryskeWâlden'
(NFW).Deaangeslotenboerenaccepterennietzondermeerdatalleendeintensieve,industriëlelandbouwmetgrotebedrijvenen
Afbeelding 78
81
percelenlevensvatbaaris.Inonderlingedialoogzoekenzenieuwevormenvanlandbouw.Wetenschappelijkonderzoekspeeltdaarbijeenondersteunenderol.Voorbeeldenvandoorde'VerenigingNoardlikeFryskeWâlden'in2007uitgevoerdeprojectenzijn:'Landbouw,milieuenwater','Agrobiodiversiteit'(zieafbeelding79),'Melkkwaliteit'en'Monitoringvanhetoppervlaktewater'.263
Deoudstebijde'NoardlikeFryskeWâlden'aangeslotenorganisatieisdein1992opgerichte'VerenigingEastermar'sLânsdouwe'(VEL).DoordelandelijkeecologischerichtlijnwerddeboerenhetuitoefenenvanhunbedrijfinhetkleinschaliglandschapvandeFrieseWoudenvrijwelonmogelijkgemaakt.Hunvoormannendoendanhetvoorsteldezeopeenanderemaniertotuitvoeringtebrengen.Erwordenzesentwintigprojectenophetterreinvannatuur,milieuenlandschapvoorgesteld.DebijdeverenigingaangeslotenboereninenrondEastermarverdienenweliswaarminderdanhuncollega'selders,maarcompenserendatdoorinkomstenuitlandschaps-enagrarischnatuurbeheer.264
DekoepelvandeagrarischenatuurverenigingenisBoerenNatuur,diede
Afbeelding 79 belangenbehartigingvandeverenigingenverzorgt.
7.23.Debiologischelandbouw
DegrondoppervlaktevandebiologischelandbouwbedraagtinFryslânin2001ruim2%vandetotalehoeveelheidcultuurgrond.Ondankseenforsegroeiisdebetekenisvandezetaknogzeerbeperkt.Debiologischelandbouwwordtmetnameaangetroffenbijdeveehouderij.Indemeerdanveertigjarigegeschiedenisvandebiologischelandbouwhebbenzichdiverseontwikkelingenvoorgedaan.Begonhetalseenvoornamelijkidealistischeleefwijze,vandaagdedagisdezelandbouwooksterkeconomischgetint.Inhetbeginwasdezelandbouwalleenmogelijkdooreennauwebindingtussenproducent,handelenconsument.Nuisdaarvannauwelijksmeersprake.Deverwerkendeindustrieendehandelopererenrichtingproducentsteedsmeeralssturendefactoren.
InFryslânzijneranno2001bijnahonderdenvijftigprimaireproducentenbijSKAL,dekeuringsinstantievoorbiologischeproducten,aangesloten.Hetgrootsteaandeelvormenveehoudersmetkoeien.Erhorenookenkelegeiten-,schapen-enkippenhoudersbij.Akkerbouwers,tuinders
82
enenkelefruittelersvormeneengroeiendegroep.Deverwerkersvanbiologischeproductenrichtenzichopmelk,vlees,groentenenfruit,graanenkruiden.Deafzetvandeproductennaarverwerkersiszeerdivers.BinnenFryslânfunctionereneenviertalbiologischegroothandels.BelangrijkvoordeFrieseproducentenzijnookeennegentalgroothandelsbuitendeprovincie.Verkooppuntenkunnenwordenonderscheideninhuisverkoop,natuurvoedingswinkels,markten,groentenspeciaalzakenensupermarkten.265
7.24.HetEuropeeslandbouwbeleid
Op1januari1958treedthet'VerdragvanRome'inwerking.DatleidtinEuropatoteengemeenschappelijkelandbouwpolitiek.Ermoeteenvrijhandelsverkeertotstandkomen.Landbouwproductenindelidstatenkrijgenvoorrangbovenproductenuitnietaangeslotenstaten.Hierdoorontstaanlandbouwoverschotten.In1956wordendecontourenvooreenstructuurpolitiekopEuropeseschaalvastgelegdinhetz.g.Mansholtplan."Levenskrachtigebedrijven"wordengestimuleerd,voorkleinebedrijvenwordtbeëindiginggepropageerd.Devrijgekomengrondzalaandegrotebedrijventoekomen.NaarMansholt'sopvattingmoetenvóór1980vijfvandetienmiljoenEuropeseboerenhetveldruimen.Degemiddeldebedrijfsgroottestijgtvan7,7hectarein1945tot22,7hain1980.
Hetprobleemvandeoverschottenneemtsteedsgroterevormenaan.In1984steltdeEuropeseCommissieeenquoteringsregelingvoormelkproductiein.Ditbrengteenkortingopteveelgeproduceerdemelkmetzichmee.Demaximumhoeveelheidmelkvooreenbedrijfwordtvastgelegd.Wordtermeergeleverddanwordtdeboereenpaar
dubbeltjesperkilo:dezogenoemdesuperheffinginrekeninggebracht.Tenopzichtevan1983geldteenproductiekortingvan6.6.%,in1984/1985verhoogdtot8.65%.In1985/1986moetendeNederlandseboeren170miljoenguldensaanheffingopbrengen.DeFrieseveestapelwordtalsgevolgvandemaatregelendestijgingvandeproductieperdiermetcirca30%ingekort.
OmdatdeakkerbouwersinvergelijkingmetdewereldmarktvolgensBrusseleentehogeprijskrijgen,wordtdoorEurocommissarisMacSharryin1992eendrastischeprijsverlagingdoorgevoerd.HetEuropeeslandbouwbeleidwordteenonderdeelvandewereldwijdgevoerdeonderhandelingeninhetkadervandeGATT('GeneralAgreementonTariffsandTrade').266DitbrengtvoordeFrieseboerendalingvanhuninkomstenmetzichmee.Sinds1999isde'Agenda2000'binnenhetEuropeeslandbouwbeleidactueel.Hetkomtneeropliberaliseringvandewereldhandel.HierinpasthetBrusselsvoornemenin2015hetmelkquotumafteschaffen.Dealgemeneverwachtingisdatdittotlagereprijzeneneenversneldebeëindigingvanmelkveebedrijvenzalleiden.DeEuropeseUniewilspecialeaandachtschenkenaan'plattelandsontwikkeling'inregio'senheefthiervooreenPlattelandsfondsingesteld.Boerenwordenuitdatfondsbeloondvoorhetuitoefenenvanmaatschappelijkediensten.Hetprovinciaalbestuurspeelthieropinmeteenvijftalbureau'svoor'Plattelânsprojecten'.
7.25.Eentoekomstbeeld
In1999schetstJanDouwevanderPloegeentoekomstbeeldvoordeFrieseveeteelt,mochtdeontwikkelingnaarmegabedrijvenalgemeenworden.Hijverwijstnaarhetvoorbeeldvaneen(nietmeerbestaand)bedrijfinWitmarsum.
83
Datbeschikteover200hectaregrond.Zo'nbedrijfneemtvolgensdeauteurdeplaatsinvan16boerenbedrijven,waardoorvierentwintigarbeidsplaatsendooreentiental-doorvierwerknemersopganggehouden-melkrobottenwordenvervangen.Zoudenzulkebedrijvenalgemeenvoorkomen,dankanFryslânmet320(soortgelijke)bedrijvenvolstaanomhettotaleindatjaargeldendemelkquotumvoorttebrengen.DatisminderdantienprocentvanhetaantalronddeeeuwwisselinginFryslângevestigdebedrijven.Dewerkgelegenheidindeprimairesectorzouindatgevaltot1200à1300arbeidsplaatsenzijnteruggebracht.267
7.26.Dieren
Paarden
IndejarenzestigvandetwintigsteeeuwlijkthetFriespaardenrasgeenlanglevenbeschoren.Dooreengerichteactievanhet'KoninklijkFrieschPaardenstamboek'bedraagthetaantalpaardenin1967echteralweerruim1600.Tot1976(alsernog715geregistreerdedierenzijn)daalthetaantal.OpnieuwvoerthetStamboekactie.In2007staaner,mededooreenactievan'ItFryskeHoars'48.000Friesepaardeningeschreven.BuitenNederlandwordenzeindertiglandengehouden.Hetpaardontwikkeltzichindittijdvakvanlandbouwpaard(zieafbeelding80)toteendierdatmetnamevoorsportieveenrecreatievedoeleindenwordtgebruikt.OmdathetStamboekhetkruisenmetandererassenniettoestaat,blijfthetbestrijdenvaninteelteenaanhoudendezorg.DoordathetfokkenvanhetFriesepaardgestoeldisopeenbetrekkelijksmallebasis,bestaattussenveulensenmerrieeentegroteverwantschap.Slechtevruchtbaarheidenembryonalesterftekunnenhetgevolgdaarvanzijn.
Runderen
Indejarenzeventigstelthet'FriesRundveestamboek'(FRS)deorganisatieopenvoormelkrijkeNoordhollandsezwartbontenenvoordeinAmerikagekruisteeveneensmelkrijkeHolstein-Frisians.(Zieafbeelding81).
EnkelefokkershoudenvastaandezuivereFrieselijn.InErmelostaanbijDirkEndendijknogsteedszuiverFriesezwartbontenopstal.Hetiseeneconomischrenderendeveestapel,evenalsdievandeoverigeboerendieeranno2006nogongeveerzesduizendFries-HollandseZwartbontenopnahouden.(Zieafbeelding82).
Afbeelding 80
Afbeelding 81Holstein-Friesian rund
84
HetaantalFrieseRoodbontenisgedurendedittijdvaksterkafgenomen.JoukeGerbrandy,voorstandervanroodbontFriesvee,heeftrond1990nogmaaréénroodbontekoezonderHolsteinbloedinzijnstal.
In1993wordtdeFrieseRoodbonte'Maaieblom'(zieafbeelding83)gehuldigd.Dekoeheefthonderdduizendkilomelkgeleverd.Bijeenkoevanditrasisdateenzeldzaamheid.Opdattijdstipzijnervolgenskennersnogongeveertwintigdierenvandezeafstamming.De'StichtingRoodbontFriesVee'wordtopgericht.Deinitiatiefnemerswillenhetrasveiligstellen.DatgebeurtondermeermetbehulpvanindeGenenbankteLelystadopgeslagenspermavanenkeletientallenroodbontestieren.In2006bedraagthetaantalrunderendatvoorFrieseRoodbontendoorgaatnogongeveer300.Hetrasisergkwetsbaar.
Afbeelding 82Fries-Hollandse runderen
Afbeelding 83
Schapen
InhetbeginvandezeeeuwlooptdebelangstellingvoorhetFriesemelkschaapsterkterug.Vanwegedevlees-enwolproductie,behorendeinFryslânindittijdvakgehoudenschapenoverhetalgemeentothetTexelsras.Rond1930wordteendieptepuntbereikt.Tijdensdeoorlog1940-1945volgteenopleving,omdateendoordebezettersingevoerdedistributieregelingvoorditschaapgunstiguitvalt.Daniseropnieuwsprakevanachteruitgang.In1958zijnernogdriefokkersmetenkelerammen.Na1979iserweergroei.Vanwegedegrotemelkgiftwordthetschaapookinhetbuitenlandingrotekuddengehouden.(Zieafbeelding84).In2000staanongeveertweeduizendschapenbijhetin1908opgerichte'FryskMelkskieppestamboek'geregistreerd.Hetrasisdaarmeeveiliggesteld.
Indejaren1920-1930wordtvolgensdeoverleveringdoordeFrieseboerenVanderBurguitJelsumenSeinstrauitOudkerkdeZwartblesuitdeDrentse'Schoonebeker'geselecteerd.HetdierzoueenflinkescheutbloedvanTexelaarsenFriesemelkschapeninzichhebben.In1979wordthet'NederlandsZwartblesStamboek'(NZS)opgericht.FokkersdiezichnietinhetbeleidvandatStamboekkunnenvinden,richtenin1985de'Zwartblesfokkersgroep'op.Hetaantalbijbeidestamboekengeregistreerde
Afbeelding 84 Friese melkschapen in Schotland
85
zwartblessenbedraagtdanongeveerachtduizend.DeZwartblesstaat,evenalshetFriesemelkschaap,bekendomzijnvruchtbaarheid(zieafbeelding85).
Opinitiatiefvande'FrieseMij'wordtinBlessumeenbedrijfgestichtdatTesselseschapenmetFinsemelkschapenkruistomdevruchtbaarheidteverhogen.Bovendienwordengeboorteproblemenzohethoofdgeboden.DeTesselaargeeftnogaldikkekoppen.MethetBlessumerSchaap(zieafbeelding86)zijnindeschapenhouderijgoederesultatengeboekt.
Geiten
Wegensdevoorkeurvoornieuweproductierassen,dreigtdeNederlandselandgeitindejarenvijftigteverdwijnen.OokinFryslânwordendelandgeitenverdrongendoordeToggenburgerendeSaanegeit.In1958komendelaatstetweeexemplaren,eenbokeneengeit,opdeCrailoseheideineenkuddeheideschapenterecht.Uiteindelijk
Afbeelding 85
Afbeelding 86
belandenzeinhet'RijksinstituutvoorNatuurbeheer'(zieafbeelding87).Daarwordtermeegefokt.
Vanaf1978neemtookdeFriesepopulatiedoordebemoeiingenvande'LandgeitenFokkersclubFryslân'langzaamtoe.In2004staanbijde'LandelijkeFokkersclubNederlandseLandgeit'ongeveertwaalfhonderdgeitenenhonderdentachtigbokkeningeschreven.
Varkens
A.T.ClasonvermeldtdathetgrotegrootorigevarkenofinlandsLandvarkeninvrijzuiverevormnoghetlangstinFryslân,onderdebenaming'Frieslandvarken',voorkomt.Eriseenstamboekvoorditvarkengeweest.InWestermeereninHommertshebbenerfokstationsvoorbestaan.Hetiseensterkgebouwdgrootvarken,metvuil-wittekleurendeborstelsopschoftenrugzijnsomsweleenhandbreedtelang.(Zieafbeelding88).Afentoetreftmendierenaanmettweevleeslelletjes(klokjes)aandeonderkaak.Hetergvruchtbarerasiswaarschijnlijkindejarendertigvandetwintigsteeeuwuitgestorven.268
Afbeelding 87
86
Hoenders
HetFriesehoenderraswordtinhetbeginvandejarentwintigverdrongendoorz.g.nutsrassenalsLeghornenWyandotte.Dierassengevenhogereopbrengstenaaneierenenvlees.In1922richtenenkeleliefhebbersvanhetFriesehoende'FryskeHinneklub'op.Deledendoenindedaaropvolgendejarenhunuiterstebestdebijhetrashorendekleurslagentebehoudenofterugtefokken.Erwordengeregeldkeuringengehoudendiedaaraanbijdragen.(zieafbeelding89)HetaantalFriesehanenwordtin2002geschatopdriehonderdenveertig,dekippenopzevenhonderd.VandeFriesekrielkipstaandan250hanenen430henneningeboekt.In2006zijnbijdeorganisatieongeveervijftienhonderdgeregistreerdedierenbekend.Doordatbepaaldekleurslagenonvoldoendevoorkomen,ishetrasopdieonderdelenkwetsbaar.
Afbeelding 88
Afbeelding 89
Honden
MetanderenrichtdeLeeuwarderJanBosin1947de'NederlandseVerenigingvanStabij-enWetterhounen'(NVSW)op.TweejaareerderzijnervijfentwintigminofmeeraanderaseigenschappenbeantwoordendeStabijhounenentwintigdergelijkeWetterhounengeselecteerd.DeVerenigingonderhoudtnietalleeneenstamboekvoordebeiderassen,maarorganiseertookgeregeldkeuringenendemonstraties.In2006staanbijdeVerenigingongeveerdrieduizendStabijhounenenachthonderdWetterhounengeregistreerd.DeWetterhounmoetdaaromalseenbedreigdraswordenbeschouwd.269
Afbeelding 90a Stabijhoun
Afbeelding 90b Wetterhoun
87
DeFrieseWindhondiseenhondenrasdaternaarallewaarschijnlijkheidinmiddelsnietmeeris.HetrasonderscheidtzichvandeEngelsewindhondendoordemeerrobuustebouwmetzwarespierendiegeschiktwasvoorhetwerkopdeFrieseklei.Uitstervenvanhetraszouhetgevolgzijngeweestvanhetrond1920verbiedenvandezogenoemde'langejacht'.Daarbijwerddewindhondgebruiktomhetwildzelfstandigtedodenennaarzijnbaastebrengen.Dezehondwerdookgebruiktalstrekhond,hetgeenookopzekermomentooknietmeertoegestaanwerd.270
7.27.Landbouwgewassen
Keuringen
In1903wordtinFryslândeeersteveldkeuringvanlandbouwgewassenuitgevoerd.DeFrieseMijisvanplaneententoonstellingvanhetzaadvanvlas,schokkers,plattebonen,haverenwitteklaverteorganiseren.Doorverschillendeafdelingenwordenvoorkeuringenverricht.Alnaeenpaarjaarkandekeuringscommissieeenduidelijkevooruitgangconstaterenbijerwten,vlasenklaver.In1908wordendeplattebonenvanhetlijstjevantekeurengewassengeschrapt,deaardappelenkomenervoorindeplaats.InheteerstejaarwordendeBorgerMunsterseendezogenaamdeEigenheimersgekeurd,in1909komendeBlauweaardappelenerbij.Hetgetuigschriftdatzokanwordenverkregen,isvanbelangvoordehandel.Bezitterswordennadienuithetgehelelandoverstelptmetaanvragenvoorpootaardappelen.Erkomteenreglementopdeverkoopervan.HetgebruikvanhetdoordeFrieseMijingesteldehandelsmerkwordtaanvoorwaardengebonden.271
NaFriesverzet,wordtin1934de'NederlandseAlgemeneKeuringsdienst'(NAK)
opgericht.InSintAnnaparochieisdeFriesevestiginggesitueerd.BijeenfusiemetGroningenenDrentheneemtdeorganisatiein1978teBuitenposteennieuwgebouwmeteenkasvoornacontroleingebruik.272Nuisernogéénlandelijkcentrum,gevestigdinEmmeloord.
Na1945beslaandepootaardappeleninFryslâneengrootdeelvandeaanakkerbouwgewassenbestedeoppervlakte.EennaarNederlandseverhoudingennoggroterdeelwordtvoordekeuringaangegeven.Meestalzijnhetveldkeuringenwaarbijstamselectiewordttoegepast.Degoedeengezondeplantenwordenzogeselecteerdenvermeerderd.Methetoogdaaropwordenvoordetelers(zieafbeelding91)selectiecursussengeorganiseerd.Behalveafzonderlijkestammenwordenookpartijengekeurd.
Uitdekeuringscijfersvanhandelsgewassen,zoalsgranen,peulvruchten,fijnelandbouwzadenengroenvoedergewassenwordtduidelijkdatzulkegewassenrond1980nogheelweinigwordenverbouwd.
Veredelen
Sumar
Omdeverkoopvandedoorhemgekweektepootaardappelentebevorderen,stuurtK.L.
Afbeelding 91
88
deVriesvanuitSumarjaarlijksprijscourantenuit(zieafbeelding92).In1902zijnbijhemuiteenkruisingvan'RichtersImperator'ende'HallumerGele'achtvariëteitenontstaan:denieuweHallummer,Overvloed,DouweJan,SuameerderGele,Forsch,Ferm,NieuweRichtersenFlink.HetraswaarmeedeVrieszijnnaamvestigt,iseenin1905verrichtekruisingtussenMunsterschenenFranschen.Hetresultaatwordtin1910alsBintjedewereldingestuurd.273DeVrieskweektinSumareenkleinehonderdrassen.
Engelum
Rond1920wordendewerkzaamhedenophetkweekveldinSumarbeëindigd,hetwordtonderleidingvanir.J.C.DorstinEngelumvoortgezet.Een'KommissievanAdvies'omschrijfthetdoelalsvolgt:winningvannieuwerassenvanaardappelen,vlas,bonenenwitteklaver;demonstratieenonderzoekvanplantenziektenenvergelijkingvannieuwerassenvanlandbouwgewassen.Belangrijkeresultatenwatbetreftdeaardappelenzijn:DeAlpha,deFriso,deFurore,deSaskia,deSirtema,deUrgenta,deBurmaniaendefabrieksaardappelDekama.(Zieafbeelding93).
Afbeelding 93 Kweekveld Engelum
ErwordtinEngelumookgewerktaanhetveredelenvanlandrassenvanvlas,bonenenwitteklaver.DoorafzonderingvandezuiverelijnenhooptmenhieruithetFriesewitbloeivlassoortenteselecterendievoordeakkerbouweenhogerewaardehebben(zieafbeelding94).In1925ontstaatinEngelumonderdebenamingAlbadeeerstevlasselectie.WeldravolgenBellaenConcordia.In1929doetdeConcurrenthaarintrede.Datrasheeft,vanwegedegoedestro-enzaadopbrengst,dehogevertakking,hetuitstekendevezelgehalte,deprimakwaliteitenhetbestandzijntegenroest,verrewegdebestepapieren.Tot1953houdthetstand.Deinvoeringvanhetmachinaaltrekkenbetekentheteindevanditgewas.
89
OokvoordedaarnaontwikkeldevlasrassenRembrandt,Saskia,SolidoenNoblesseisdoordeveranderdemaniervanwinnenweinigeerweggelegd.
Watdegrote-oftuinbonenbetreft,wordtinEngelumhetrasAdriegeselecteerd(zieafbeelding95).Dezadenervankunnenwordeningezettegeneennierkwaal.
Afbeelding 94
Afbeelding 95
Hetselecterenvanwitteklaverlevertuiteindelijknietsop.Naenkelejarenwordtdeveredelingstopgezet.InEngelumwordtookbegonnenmethetveredelenvanwintertarwe,daarvankomenookgeenblijvenderesultaten.274
Nadathetin1954voorheteerstopdeNederlandserassenlijstvoorkomt,wordthetlandrasFries-GroningerWitteKlaverin1979vandelijstafgevoerd.Boerengevendevoorkeuraanhetgoedkoperuithetbuitenlandaangevoerdzaad.Doorhetblauwzuurgehaltevandatzaadwordthetveemindervruchtbaar,erzitmeerjodiumindemelkendedierenhebben,volgensJanMedemainZuurdijk,veelaleenslappegang.DekwaliteitenvanhetraswordenbenadruktdoorDr.Ir.A.ZevenvandeLandbouwuniversiteitteWageningen275.
Metslawier
In1965wordthetkweekbedrijfRoptainMetslawierofficieelgeopend.Hetiseenzeermodernendoelmatigingerichtcomplexvangebouwenenkassen,metindedirectenabijheidvierenzestighabouwlandentienhablijvendgrasland.Inhetlaboratoriumwordenveelbelovendezaailingenophunkook-enbakkwaliteitenonderzocht.HetkruisenvanaardappelrassenisverreweghetbelangrijksteonderdeelvandewerkzaamhedenbijRopta.Daarbijwordthetstuifmeelvandevaderplantmetbehulpvandenagelopdestampervandemoederplantgebracht(zieafbeelding96).
91
Datlevertin1965deHumaldaop.InhetjaardaaropdeKoningenvervolgensdeGraldaenJaerla.In1949wordtde'Wetophetbestrijdenvanaardappelmoeheid'uitgevaardigd.Slechtséénkeerindedriejaar(laterwordthetéénkeerindevierjaar)mogendeknollenopdezelfdeplekverbouwdworden.Hetoptredenvandeziekteiseenstimulansomnaarrassentezoekendievoordezeziekteresistentzijn.In1963enlaterverschijnendeaandieeigenschapbeantwoordenderassenAmaryl(zieafbeelding97),IntensoenAmelioopdemarkt.In1968gevolgddoorhet-metovaleknollen,gladdeschilenondiepeogen-voordeexportgeschikterasMarijke.
Deresistentietegenaardappelmoeheidwordtbereiktdoorhetinkruisenmetwildesoorten.Dedaaruitvoortkomendebijverschijnselenalslateknolzetting,
Afbeelding 96
Afbeelding 97
vatbaarheidvoorschimmel-envirusziekten,slechteconsumptiekwaliteit,enz.maken,dathetprobleemaardappelmoeheidnietgeheelwordtopgelost.
AanheteindevandejarenzestigstaanbijhetkweekbedrijfRoptanogenkelevlas-enwintertarweselectiesopstapel.BijhetvlaslevertdatdewitbloeiendeNynke(zieafbeelding98)endeblauwbloeiendeSaskiaenNatasjaop.276
NadatopRoptanoghetvlasrasElisaontwikkeldis,wordtdeveredelingvanvlas,evenalsdievantarwe,beëindigd.Dedirectieverwachtmeerresultaatvanhetveredelenvantulpen.Hetveredelenvanaardappelenwordtvoortgezet.
Anderekweekbedrijven
Ookdoorde'ZPC-kwekersgroep'wordtinRiedendaarnainSt.Annaparochieveelkweekwerkverricht.Blijkenseenadvertentiebrengtdecoöperatierond1980meerdere,vooreendeelbekende,Frieseaardappel-rassenopdemarkt.DeZPCkentronddezetijdzogenaamde"aangeslotenkwekers".Zewerkengeheelzelfstandig.Tothenbehoreno.a.I.H.Bierma,H.I.Bierma,I.MinkesenO.Braak.Rassendieuitdezegroepvoortkomenzijnonderandere:Doré,Avenir,WoudsterenBaraka.
Afbeelding 98
92
H.vanderMolennoemtnogenigekweekbedrijvenvooraardappelen,dieindittijdvakwordenopgericht:deNVFobekteBeetgumermolen,hetkweekbedrijfHettemaBVteEmmmeloord,hetTranssolanumteDrachtenendeNorthSeaBreedingCompany(NOC)teSintAnnaparochie.277
Van'NVFobek'stammendeRedmerendeNynke,eenselectieuitdeRedmermetalskenmerkroodomrandeogen(zieafbeelding100).OpditbedrijfwordtbovendiendedoorD.LanghoutinWelsrypontwikkeldeVroegOpinstandgehouden.
Afbeelding 99
Afbeelding 100
Ir.J.P.Haismaontwikkeltin1958inBurgumhetaardappelrasCarina.Hetwordtopderassenlijstgeplaatstenin1972indehandelgebracht.
Frieskanariezaad
Indeelfdebeschrijvenderassenlijstvan1935wordtmeldinggedaanvan'Frieschkanariezaad'.HetiseenlandrasdatondertoezichtvandeFrieseMijinstandwordtgehoudenbijG.J.AnemateDongjum.
IndejarenzestigwordendoorgardeniersopdeFrieseKleiveelkoolsoorten,zoalsspruitkool,bloemkool,rodeengelebewaarkoolverbouwd.EnkeletelersindeDongeradelenontwikkelenuitstekendeeigenselectiesvanspruitkool.278EvenalsRuniaenSybrandyteBerlikum,ontwikkelteneWassenaarteMenaldumeenselectievankoolrapen.Debeschrijvenderassenlijstvan1955vermeldtJ.O.WassenaarteMenaldumalskwekervandeFriesegelekoolraapWassenaar'sFriese.DouweBoukes
93
WiersmauitBerlikumselecteerteenvoorhetKleigebiedgeschikteui.279
OpAmelandverbouwendeboerenindejarenvijftignogsteedshetrasAmelanderRogge.Hetbijzondereisdathetalswinterroggeenzomerroggegebruiktkanworden.Hetisnietveeleisendenkanonder
moeilijkeomstandighedennogeenbevredigendeopbrengstgeven,metalsvoordeeleenhogebakwaarde.Hetheeftechterslapenfijnstrodatspoediggaatlegeren.280Hetraskomtopheteilandeneldersnietmeervoor.
94
Afbeelding101
Derassenlijstvermeldtin1952voorheteersthetlandrasFries-GroningerWitteKlaver.HetzaadwordtvanoudsinFrieslandenGroningengewonnen.Hetiszeergeschiktvoorwitteklaverweidenenvoorkunstweiden.Omdathetwintervastis,ishetookbruikbaarvoordeaanlegvanblijvendgrasland.
ErkendeFrieseaardappelrassenin1980,1994en2006
Alsresultaatvandewerkzaamhedenvanmeerderekweekbedrijven,wordenin1980doordeNAKpootaardappelenvandertigFrieserassengoedgekeurd(zieafbeelding101).
Inde'NederlandseCatalogusvanaardappelrassen'van1984zijnongeveerdertigvandeongeveerhonderddaarinvermelderassenvanFrieseoorsprong(dekwekersofkweekbedrijvenwordentussenhaakjesvermeld):
Alpha(FrieseMij),Amadeus(ZPC),Aminca(B.Dankert),Asterix(Ropta),Bartina(ZPC),Berber(FrieseMij),Bildtstar(ZPC),Bintje(K.L.deVries),Blanka(ZPC),Colmo(v.d.Zee),Favorita(Elzinga),Flamenco(ZPC),Frisia(ZPC),Jaerla(FrieseMij),Liseta(R.K.Wiersma),Lutetia(ZPC),Manna(ZPC),Mansour(FrieseMij),Marijke(FrieseMij),Monalisa(v.d.Zee),Obelix(ZPC),RodeEersteling(Brandsma)-zieafbeelding102-,Saskia(FrieseMij),Sirtema(FrieseMij),Ukama(FrieseMij)enVanGogh(ZPC).Hetzijnerzesentwintig.
In2006propageertde81erassenlijstdevolgendeFrieseaardappelrassen:Adora(HZPC),Alpha(FrieseMij),Asterix(HZPC),Berber(HZPC),Bildtstar(HZPC),Bintje(K.L.deVries),Caesar(HZPC),Désirée(HZPC),Doré(Bierma)-zieafbeelding103-Draga(HZPC),ElPaso(Riemersma),Innovator(HZPC),Irene(HZPC),Jaerla(HZPC),Latona(v.d.Zee),Liseta(R.K.Wiersma),Monalisa(v.d.Zee),Redstar(HZPC),Victoria(HZPC),Voyager(vandeWerff).Datzijnertwintig.
Huidigekweekbedrijven
HetkweekbedrijfvandeFrieseMijvanLandbouwteMetslawiergaatopindeZPC.RonddeeeuwwisselingfuseertditbedrijfmetHettemaBVteEmmeloordtotdeHZPC.Dedemonstratieserievanditbedrijfomvatin2006vierenzeventigaardappelrassen.Ze
Afbeelding 102
Afbeelding 103
95
wordendoorhandelshuizenovervrijweldegehelewereldverhandeld(zieafbeelding104).
Indez.g.geniteurscollectievandeHZPCkomen,uitgaandevandezaaiperiode1944-1979,vierentachtigFrieseaardappelrassenvoor.BehalveHZPC,bestaatanno2008inFryslânnoghetkweekbedrijfFobek.Erzijnookdiverseboerendiehetkwekenvanaardappelrassentothuntaakrekenen.
Collectieaardappelrassen
Indecollectievanhet'WerkverbandFrieseRassen'komendevolgendeaardappelrassenvoor:
DeoudstenoggangbareFrieseaardappelishetdoorK.L.deVriesgekweekteBintje.
Totdeaardappelcollectiebehoreneveneenszesgeeltjes:Woudgeeltje,BerlikumerGeeltje,
Afbeelding 104
MarrumerGeeltje,FinkumerGeeltje,WierumerGeeltjeenBildtseGeeltje.HetWoudgeeltjewerdgeleverddoorJ.deJongteSumar.HetBerlikumerGeeltjekwamuiteenDuitsegenenbank.S.J.HijmateMarrumbewaardehetMarrumerGeeltje.M.TerpstrateStienshieldhetFinkumerGeeltjeinstand.HetBildtsegeeltjewerdgeleverdS.ZwartteSt.Annaparochie.
Ir.J.C.DorstontwikkeldeopdeproeftuinteEngelumdenogindecollectievoorkomendeaardappelrassenNederlander,Burmania,Sirtema,Saskia,FuroreenAlpha.AnderedoordeFrieseMijgekweekterassen:MarijkeenUkema.VanZPCzijnDesiréeenIreneafkomstig.
H.J.BrandsmateStienskweektedeRodeEersteling,H.HettemateBeetgumdeAmaryl.
G.BergsmateLuxwoudebehielddedoorhaarvadergeteeldeaardappelBlauke.
J.DijkstrateKollummerzwaagkoesterdedeFrieseJammen.
DurkvanderSchaafkweekteofselecteerdeVroegOp,NynkeenRedmer.
DeLekkerlanderendeFrieslanderwerdengekweektdoorP.deSwartteSintAnnaparochie,deDorédoorI.H.BiermateHolwerd.
SietseJansKloostermanteGarijpkruisterond1960uitéénofmeeronbekendgeblevenaardappelrassendeKike.
96
DeFrieseBlauwewerd in stand gehouden door Ruurd Walrecht te Bakkeveen.
DeNederlanderwerdgeteelddoorprof.dr.ir.J.C.Dorst.HijontwikkeldeookAlpha,deSaskia,deSirtema,deFuroreendePandora.
Ir.I.MinkesontwikkeldeteDrachtendeWoudster.
DeFrieseMijstondaandewiegvandeBurmania,deMarijke,deUkema.
ZPCkweekteDesirée,IreneenBea.
H.J.BrandsmainStiensteeldedeRodeEersteling,P.deSwartuitVrouwenparochiedeLekkerlander,deFrieslanderendePandora.
KwekervandeDoréwasI.H.BiermateHolwerd.
Carinawerdgekweektdoorir.J.P.HaismateBurgum.
Ir.I.MinkesontwikkeldeopdeproeftuininDrachtendeWoudster.
DeBildtstariseendoorHZPCverrichtekruising.
Afbeelding 105
Selecties
Uitgangbaregewassenwerdennieuweselectiesgemaakt.Sommigendedenditdoorrassentekruisen.
AlseerstewordthierdeBerlikumerWortelgenoemd.Sindsjaarendagmaaktdezedeeluitvandecatalogivanzaadhandelaren.UitdezewortelselecteerdeDooitsenWestrateBerlikumdeLangeDunneHerfstwortelenIdsBiermateHolwerddeBerlikumerWortelmodelBierma.
DeReadeKrobbeisalslandraseendrogeboondieindeFrieseWoudenhierendaarnoggeteeldwordt.Volkstuindersnoemendezedrogeboonookwel'ReadePoep'wateropzoukunnenwijzendathijuitDuitslandstamt.
Afbeelding106
IndeFriesezandstrekenverbouwenvolkstuindersooksporadischdeLeverkleurigeBoon.Dezewordtookwel'Kûgelbeantsje'genoemd.
EenanderedrogeboonisdenogveelvuldighobbymatigencommercieelgeteeldeFrieseGeleWoudboon.DitlandraswerdondermeerinstandgehoudendoorJurjendeJongteSumardiebovendienuitdezeboondeFrieseBruineBoonselecteerde.DeFrieseGeleWoudboonkomtvolgenshemhieruitvoort.
97
DedrogeboonCitroentjewerdgeselecteerddoorPietHobmateKoudum.HijverkreeghetzaadvanThysdeBoeruitMirns.
HetlandrasSietske,eendrogestokboon,werdverkregenvanTheunisvanderMeiuitHarkema,diehetvondopdevolkstuininEastermar.
DeRoodbonteFrieseStokboonwerdgeselecteerddoorKoopBakkerteSurhuisterveen.
JanDoumateBurgumselecteerdeuiteennietmeergangbaarrasdeRinox,eensperzieboondieaandestokgroeit.
DeKollumerPronkboonwerdgeselecteerddoorRuurdWalrechtteBakkeveen.HijleverdeookdeWaalseTuin-enAkkerboon.
DetuinboonAdrieontstondophetproefbedrijfinMetslawier.BijhetgangbaretuinbonenrasDriemaalWitvondBrianKabbesteSumareenroodbloeiendeplantmetkleineregroenebonen.DaaruitselecteerdehijdetuinboonGrieneNêst,waaruitRobyntsjeontstond.DatleiddenogweertotdetuinboonAkke.
afbeelding107
TotdeveldbonenindecollectiewordendeOldambsterWierdeboon,deRinalPaardeboonendeDuiveboongerekend.
ZewerdenverkregenuitdegenenbankinWageningen.DegrootvadervanGerrytJullensteGiekerkselecteerdedesperzieboonGraddus'Reuzen,ingedroogdevormkandezealsknipselboonwordengenuttigd
Afbeelding108,Graddus’Reuzen
DeuitdeFrieseWoudenkomendeFrieseKapucijnerisafkomstigvanRuurdWalrecht.
HetveredelingsbedrijfPieterPikteLuxwoudeheeftinhaarcollectiedeVerbeterdeHeerenveenseWitkiem.
PietHobmateKoudumselecteerdehetKoudumerBoontjeuitdeImpala.HijontwikkeldeookdeKoudumerBloemkoolmethetrasAlpha4endeKoudumerStamsnijboonmethetnietmeergangbarerasCompliment.HetKoudumerBoontjewordtanno2017doorDaanTrimpeinKoudumvermeerderdenverkocht.
HetzaadvanLinzenwerdverkregenvaneenGenenbankinDuitsland
98
Afbeelding109KoudumerBoontje
W.GritteWinsumselecteerdeinJanumuitdeStienzeboondeJanumerPronkboon.UitdedrogeboonKidneyontwikkeldehijdeGritney.BovendienkomenDoperwtFryslânenPeulopReisuitzijnkoker.
Afbeelding109a,JanumerPronkboon
DegrootvadervanJ.vanderVeldeteKollumselecteerdedeZoeteGrauweErwt.DezewerdontleendaaneneEijeWykstrateDonkerbroek.
J.VlamingteDenBurgvondinFrieslandderabarberrassenLioessens1en2.VanoudswerdinFryslânFries-GroningerWitteKlavergeteeld.HetwerdinstandgehoudendoorJanMedemainZuurdijk.
DetotdecollectiebehorendekoolrapenkomenalleuitBerlikum.ZewerdengeselecteerddoorBorn,SybrandyenRunia.BrianKabbesverzameldezaadvanwatnadiendenaamdraagtvanSumarderOorlogstabak.
DeindecollectievoorkomendeFriesevlasrassenwerdenvooreendeelverkregenvanHeinSterkteFerwerddiezejaarnajaarinstandhieldenvanGenenbankeninWageningenenTsjechië.HiertoebehorenFriesWitbloeivlas,Concurrent,Concordia,Nynke,Natasja,Saskia,Noblesse,Solido,Berber,RembrandtenBella.ZaadvandeAlbawerdwaarschijnlijkinTsjechiëverwisseld.IshiersprakevaneenafwijkendesoortdankrijgtdatdenaamFriesBlauwbloeivlas.
Afbeelding110b,Natasja
TotdeoliegewassenbehorenookDederzaadofHuttentut,Manholt'sWinterkoolzaad,HannaZomerkoolzaad,Raapzaad,Karwijzaad,Herik,HennepenHop.
DeBerlikumerUiwerdverkregenvanRuurdWalrechtuitBakkeveen.
99
Afbeelding 110a
ZaadvandeMaagdenburgerCichoreiwerdgeleverddoorzaadhandelVanderWalteHoogeveen.
Tenslotteeenoverzichtvandebijdecollectiebehorendemeelvruchten.DatzijndeAmelanderRoggeendeSintjanstrogge.DeeerstewerdverkregenvanAntonNagtegaalteBallum,deSintjansroggevanRuurdWalrechtteBakkeveen.HetzomertarwerasManholt'sJaphetkwamuitdeGenenbankteWageningen,dewinterrassenWilhelminatarwe,WintertarweenRodeSpeltkwamenvanTheoBastiaansuitBeek.DeVierrijigeZomergerst,evenalsdeZesrijigeWintergerstendeTerschellingerTweerijigeZomergerstwerdenverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.WalrechtleverdeookdeZandhaver(Eeft)endeZwarteHaver.DeZwarteHaverPresidentkwamvandeGenenbankteWageningen.TotdemeelvruchtenwordenookdeZwarteVeenboekweit(verkregenvanBrianKabbesteSumar)endeGrijzeZandboekweit(verkregenvanRuurdWalrecht)gerekend.
DemonstratietuinophetBildt
In2005bestaatdegemeenteHetBildt500jaar.BijdiegelegenheidmaaktPietHoekstrauitSt.Jacobiparochiemetenkeleandereneendemontratietuinmetdelandbouwgewassendie,voorzoverhijweet,ooitopHetBildtverbouwdzijn.Zewordenbeschrevenindebrochure'Deuzegewassenbinnein500jaarop'tBildttotwasdomkommen.(Zieafbeelding111).Devolgenderassenmakeneronderdeelvanuit.
IMeelvruchten
BijdemeelvruchtennoemtHoekstra:zomertarwe,wintertarwe,zomergerst,wintergerst,zomerrogge,haver,rogge,boekweit,mais,teffenkanariezaad.Zomertarwewordtverbouwdommeerspreidingvandewerkzaamheden(zaaienenoogsten)teverkrijgen.Wintertarweblijkttotopzekermomenteenprimagewasvoordevruchtwisselingindeakkerbouw.Zomergerstdoeteerderdienstalsbrouw-envoergerst.Wintergerstwordtdantoegepastalsvoorvruchtvooronderanderenstoppelgewassenenkoolzaad.AlsernogveelwerkpaardenopHetBildtzijn,wordtvooralalsvoervoordezedierenhavergeteeld.Omstreeks1850wordtertweehonderden-vijfenzeventigmorgen(=0,92hectare)roggeophetBildtverbouwd.Hetwordtverwerktinmengvoeders.Boekweitwordtvóór1850alopHetBildtverbouwd.Enkeletientallenjarengeledendoetdesnijmaisz'nintrede.
Afbeelding 111
100
Doorselectiezijndehuidigerassengoedbestandtegenhetzeeklimaat.Hetdientalsveevoer.EeneerderverbouwdgewasdathetmiddenhoudttussengraanengrasisTeff.Hetisgeschiktvoormensendieleidenaandedarmziekte'coeliakie'.Kanariezaadiseengraansoort.In1851staatdrieëntachtigmorgenvanditzaadopHetBildt.
IIPeulvruchten
Watpeulvruchtenbetreft,kwamenindeBiltsecollectiegroeneerwten,conserven-erwten,grauweerwtenentuinbonenvermeld.GroeneerwtenzijnopHetBildtomstreeks1700albekend.Zewordenondermeergebruiktvoorhetkokenvansnert.Dearbeidskostenstijgensnel,zonderdathetdoordeprijsgecompenseerdwordt.Zoverdwijntdezeteeltsnel.Conservenerwten(dekleurkanvariërenvangroentotwit)wordenindejarenzestigenzeventigvandetwintigsteeeuw-evenalsdegrauweerwten-opHetBildtgrootschaligingrotehoeveelhedenverbouwd.Mentrefternogwelenigepercelentuinbonenaan.
IIIOlievruchten
HetverbouwenvanolievruchtenomvatopHetBildtvlas,koolzaad,raapzaad,blauwmaanzaad,karwijzaadenhennep.Metdeopkomstvantextielekunststoffenisdeverbouwvanvlasnietlangerrendabel.Omstreeks1980verdwijntdeteeltuitHetBildt.Vanafdeachttiendeeeuwtotindejarenzestigwordenerhonderdenhectareskoolzaadverbouwd.Deteeltvanraapzaadwordtdanbeëindigd.VanblauwmaanzaadwordtgedurendeenigetijdineenoliefabriekjeteSt.Annaparochieoliegemaakt.Hetwordtnunietmeerverbouwd.Karwijbehoorttotdespecerijen.Hetwordtgebruiktalsondervruchtonderbijvoorbeelderwten.Alsdeerwtenzijngeoogst,begintdekarwijtegroeien.Vanwegedegeurensmaak
wordtolieuithetzaadgewonnen.Hetwerktbovendientegenbepaaldeschimmelziekten.KarwijwordtnunietmeeropHetBildtverbouwd.Hennepwordt,evenalsvlas,zowelvoordevezelalsookvoordetewinnenolieverbouwd.
IVUi-enwortelgewassen
Bijdebol-enwortelgewassennoemtHoekstrawinterwortelen,encichorei.Deteeltvanuiengaatvangardeniersovernaardegrotereakkerbouwbedrijven.Winterwortelenwordenooknunogmetsterkwisselendfinancieelresultaatopcontractgeteeld.Van1790totdejarendertigvandetwintigsteeeuwwordtopHetBildtcichoreiverbouwd.
VKnolvruchten
DeaardappelneemtopHetBildtnogaltijdeenbelangrijkeplaatsin.Hetisdekurkwaaropdeakkerbouwbedrijvendrijven.Ergroeienperjaargemiddeld1.550hapootaardappelenenongeveer200haconsumptieaardappelen.Bijdepootaardappelteeltwordteenonderscheidgemaakttussenpootaardappelenvoordeindustrieenvoordeexport.Overigegenoemdeknolvruchtenzijn:koolrapen,zandrapen,knolvenkel,knolselderij,bladrammenas,suikerbieten,voederbietenenzaadbieten.Zandrapenwordenmeestalineenvroegestoppelgebruiktalsgroenbemester.Gardenierstelenveelkoolrapen.Somswordenzeindeherfstverkochtof,methetoogopverkoopinhetvoorjaarineenbewaarkuilgebracht.Restantenofhelepartijendienenalsveevoer.OoknunogwordenkoolrapenopHetBildtverbouwd.Zewordenindevoedingsindustrieenalsvulstofbenut.KnolvenkelenknolselderijzijnopbescheidenschaalopHetBildtverbouwd.Bladrammenaswordteentijdlanggeteeldvanwegedescherpesmaakvandewortel.
101
Suikerbietenkomenalsbronvanzoetigheidindeplaatsvandecichorei.Deteeltvanditgewasbegintomstreeks1890.Nadeaardappelenisheterooknunoghetbelangrijkstegewas.AlsbijnaalleboerenopHetBildtnogkoeienenwerkpaardenhebben,wordenervoederbietengeteeld.Nugebeurtdat,overwegenddoorhobbyisten,nogmondjesmaat.Tussen1950en1975groeienerzaad-ofstekbieten.Hetiscontractteeltvoorzaadproducerendebedrijven.Deteeltheeftzichverplaatstnaarzuidelijkerlandenwaarhetwarmerendrogeris.Bovendienisdearbeiddaargoedkoper.Tenslottewordenvoordeconservenfabriekenrodebietengeteeld.Zegaanindietijdnaarveilingen,zoalsinBerlikumenLeeuwarden.
VIBladgewassen
TotdeinHetBildtverbouwdebladgewassenwordenindeBildstedemonstratietuindespinazie,deijsbergsla,dewitlof,hetraketblad,bladkool,spruitkoolenwitteenrodekoolgerekend.VoordezaadwinningwordtopHetBildtopbescheidenschaalspinazieverbouwd.HetBildtleentzichnieterggoedvoordeteeltvanijsbergsla.Dooroverproductieenslechteprijzenverdwijntdeteeltvanwitlofomstreeks2000.Hetraketbladwordtvanaf1998verbouwdalsgewasvoordebestrijdingvanaardappelmoeheid.Hetgewasloktdelarvenuitdecystendiedeziekteveroorzakenendoodtdeze.Despruitkoolendewitteenrodekoolbehorentothetbouwplanvandegardeniers,doorakkerbouwerszijnzeopHetBildtopbescheidenschaalgeteeld.
VIIGroenbemesters
TotdedoorHoekstragenoemdegroenbemestersbehorenwitteenrodeklaver,hopperupsklaver,phaceliaengelemosterd.
Witteklaverwerdveelgebruiktalsondervrucht.Hetwordtgemaaidenopruitersalsveevoergedroogd.Dewortelsvanklavershebbendeeigenschapdatzestikstofbinden.Zoookderodeklaver.Dezeklaverwerdevenalsdewitteklaversomsookgeteeldvoordezaadwinning.Methetvlasverdwijnthetomstreeks1980.Tegenwoordigwordenphaceliaengelemosterdnogverbouwdalsgroenbemesterenvoordebodemverbetering.Hetkannoglaatinstoppellandgezaaidworden.281
7.28.Fruit
Rond1900komeninFryslâneenvijftalconcentratiesvanfruitteeltvoor:Berlikum,hetBildt,zuidoostelijkvanLeeuwarden,OpsterlandenSchoterland.(Zieafbeelding112).
HuizumenLeeuwarden
IndietijdwordenopdekwekerijenbijHuizumenLeeuwardentientallenperen-enappelrassenaangetroffen.SommigerassenwordenookaldoorKnoopinzijn'Pomologia'genoemd.Dezezijnindeopsommingmeteen(x)gemerkt.
Afbeelding 112
102
P.Smeding,dielangetijdopzo'nkwekerijgewerktheeft,herinnertzichdevolgendeperenrassen:Zomer-enWinterbergamot(x),Dirkjepeer(zieafbeelding113),Doinjeneelpeer(x),Perzikpeer-rondeenlange,Keizerin(x),Juttepeer,Noord-HollandseSuikerpeer,Goudballen,Kleiperen(x),Foppepeer(x),Rietperen(x),BrusselsePeer(x),KamperVenus(x),GezegendePeer(x),LouwtjesPeer(x)CitrondeSirene(x),SonderSchil(x),SonderSieltjes(x),Hoelangerhoeliever(x),Diamantpeer(x),BonCretien(x),PipmatosDuches(x),NouveauPoiteau,Clapp'sFavourite,MooiNeeltje(x),BeurreClairgeau,JosephinedeMalinesenConcileerdelaCourt.
IndeproeftuinaandeHuizumerlaanbijLeeuwardenwordenindietijdzo'nhonderdappelrassenonderzocht:diverseBellefleuren(x),Bloemzure(x),Bloemzoete(x)Fintjes,FranseKroon(x),IJzerappel,Joppe,Kalwijn-appel-witenrood(x),Pippelingen(x),PrincesAppelenReinetteDoré(x).Verderderassen:Bismarck,KeizerAlexander(x),BaumansReinette,CodlinKeswick(zieafbeelding114),LordSuffieldenLordGrosvenorenFranseKroon.
Afbeelding 113
De(voornamelijk)rodebessenstruikendieergroeien,zijnonderbeplantingbijdefruitbomen.(Zieafbeelding115).ZehebbenvolgensSmedingenigeovereenkomstmetheteerdervermeldeSintAnnaKorfkedatuitHetBildtstamt.(Zieafbeelding116).Totde"nieuwebessen"behoortdeFay'sProlific.Zwartebessenwordenrond1900nietveelopdetuinenbijLeeuwardengeteeld.VoorzoverSmedinghetzichherinnert,zijnhetderassenBoskoopGiantenGoliath.
OpdemeestetuinenstaanKruisbessen.DeEarlySulphur(de"rûgegiele")isheteerstrijp.HetrasWhiteSmithwordthetmeestgeteeld.VeelgardenierstelenindezetijdframbozenvanhetzeerouderasHornetenhetrasSuperlatief.
Afbeelding 114
Afbeelding 115
103
Deappelsenperenen-gedeeltelijk-debessenwordengeveildofopdemarktverkocht.Frambozengaannaarbanketbakkersendestillateurs.
HetBildt
DeboomgaardenbijdeadellijkehuizeninHetBildtwordenindittijdvakovergenomendoorgardeniers,dieereenbestaaninvinden.Ookhierstaanonderdehoogstam-appelbomenbessenstruiken.DatzijnondermeerdeSintAnnaKorfke,latergevolgddoordeStanza(zieafbeelding117),deFay'sProlificendeJonkheervanTets.
Appels,pereneneengedeeltevandebessen,wordenopdeveilingofdemarktverkocht.Sommigekwekersverhandelenhetfruitzelf.StoofperenuitHetBildtwordenwelnaarAmsterdamvervoerd.
EengedeeltevanhetBildtsefruitgaatnaarTerschelling.VanuitHarlingenperschip
Afbeelding 116Sint Anna Korfke
vervoerd,wetenzeerinEngelandookwelraadmee.Bessenvanminderekwaliteitwordenineenfabriekverwerkt.Erstaatzo'nfabriekinSt.Annaparochie.LaterwordtdezenaarLeeuwardenverplaatst.DevruchtenwordenafgenomendoorfabriekenwaarzeverwerktwordenendoorHarlingerkooplieden.
OpdeinhetbeginvandejarenveertiggeopendeproeftuinteSintAnnaparochiewordt,opaanwijzingenvandeRijkstuinbouwconsulentvoordeFruitteeltIr.C.M.vanderSlikke,veelonderzoekverrichtnaarfruitrassendiegeschiktzijnomindeKleistreektewordenverbouwd.
Berlikum
RondomBerlikumkomenlangetijdookveelfruitbomenvoor.Naenigetientallenjarenvanbloei,komterdekladin.Dehoogstambomenbrengenteweinigop,zewordennietgoedonderhouden
Afbeelding 117Stanza
104
ennietvervangen.Debessenteeltvaltooktegen.Alsjeereenbestaaninwiltvinden,denkendegardeniersdevrijkomendegrondbetervoordeteeltvananderegewassentekunnengebruiken.Deringvanfruitboomgaardenrondhetdorpwordtdoordorpsuitbreidingenaangetast.Zonuendanwordenerbijhetdorpnognieuwefruitbomenaangeplant,maardeomvangrijkefruitteeltvanvoorgaandejarenisindejarenzeventigvoorgoedvoorbij.
AlbijdeFrieseadellijkehuizenwordenfruitbomenonderglasgeteeld.OpdeproeftuinteBerlikumtreffenweindejarentwintigvandevorigeeeuwmeerdereaan.Hetzijnvoornamelijkdruiven,perzikenenpruimen.P.Smedingnoemtwatdedruivenrassenbetrefto.a.BlackAlicante,GoldenChampion,GrosMarocenEmilleRoyal.BijdeperzikenwordenAmsdenJune,Peregrine,Montagne,WilderenGretaJonkervermeld.InBerlikumgeteeldepruimenrassenzijn:ReineVictoria,ReineClauded'Ouillens,EarlyLaxton,GoldenJapan,Utility,LaxtonsBountiful,Combination,Burbank,BerckmanenProsperity(zieafbeelding118).282Hetkwekenvanfruitonderglaswordtdoorlaterekweekbedrijvenvoortgezet.
Afbeelding 118
VanderSlikke
ConsulentVanderSlikkebewerkstelligtdatopverschillendelocatiesindeprovinciefruitbomenwordenaangeplant.Datgebeurtookbijparticulieren.Vooralopdezandgrond,wordtbijkleineboerenbedrijvengeprobeerddefruitteeltals"eentweedetak"opgangtebrengen.Hierendaarwordengoederesultatenbehaald.Aldiefruitbomenmoetenergensvandaankomen.GerritBosgravandeboomkwekerij'Iephof'inBurgum(zieafbeelding119)levertlangetijdinFryslânendaarbuitenaanzienlijkehoeveelhedenfruitbomen.283
TuinbouwleraarPieterSmedingonderneemtindejarenzeventigdiversetochten,omteonderzoekenwatervandeaanplantvanfruitbomenindeprovincierest.Hijmoetconstaterendatzeerveelverlorenisgegaan.284
Fryslânwordtgeentypischefruitprovincie,zoalsGelderland,ZeelandofLimburg.
Afbeelding 119Kwekerij Iephof
105
Friesefruitrassen
DoorFriezeniseentientalfruitbomenontwikkeld:
Datzijndeappelrassen:SchoonevanIephof,PresentvanFriesland,DokkumerNijeendeAmbro(zieafbeelding120).HetisdevraagofdeeerdervermeldeDoekeMartensindeprovincieontstaanis,ofalleenmaarnaardeFrieseedelmanDucovanMartenavernoemdwerd.
Totdemeerrecenteontdekkingenvan'StichtingFruitynFryslân'behorendeappelrassen:ZoetevanderSchootenRoemvanDrachten.
ErzijngeeninFryslânontwikkeldeperenrassen.HetinbronnenvermelderasHallemineBonneisinEngelandteruggevonden.
Afbeelding 120
DebessenrassenSilvergietersSwarte,SintAnnaKorfkeenStanza(SintAnna'sZaailing)ontstaanresp.inLeeuwardenenHetBildt.
OpdeproeftuinteBuitenpostwordtdekiwiBuitenpostontwikkeld.Kinderenuitdatdorpnoemendevruchtnaarhoedezeeruitziet'Mûske'.
BehalvedeinFryslânontwikkeldefruitrassen,vindenweindeprovincienogeenbehoorlijkerijkdomaantraditionelefruitrassendievanbuitenFryslânkomen.Zeblijkenzichgoedaandeomstandighedenindeprovincietekunnenaanpassen.Dezerassenwordengeregistreerddoor'StichtingFruitynFryslân'(FYF).TotnutoezijndoordestichtinginFrieslandeengrootaantal(meestaltraditionele)fruitrasenaangetroffen.Teweten:125appel-,62peren-,4kersen-,2kwetsen-en19pruimenrassen.
106