Problematische Schulden in Nederland
Een analyse en structurele oplossing voor een maatschappelijk probleem en commercieel dilemma
Door: Marcel Wiedenbrugge en Marco van Katwijk
© 2017 / december
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
1
Whitepaper Problematische Schulden in
Nederland
een analyse en structurele oplossing voor een
maatschappelijk probleem en commercieel
dilemma
Door Marcel Wiedenbrugge en Marco van Katwijk, december 2017
Samenvatting
De schuldenproblematiek in Nederland is een complexe materie. Enerzijds omdat er veel partijen met
verschillende belangen bij betrokken zijn. Anderzijds omdat oplossingen om een integrale aanpak
vragen, waarbij alle betrokken partijen (schuldeisers, incassopartijen, (schuld)hulpverleners,
gemeenten en schuldenaren) in een vroegtijdig stadium met elkaar zullen moeten samenwerken,
Tevens zullen bestaande businessmodellen moeten worden bekeken en mogelijk worden aangepast.
En last but not least hebben we te maken met privacywetgeving, waarbij het delen en verwerken van
persoonsgebonden financiële data gevoelig ligt, ook maatschappelijk. De schuldenproblematiek is
daarom niet eenvoudig op korte termijn op te lossen, aangezien diverse perspectieven en belangen
zowel maatschappelijk als commercieel op elkaar moeten worden afgestemd. Duurzame oplossingen
kunnen enkel tot stand kunnen komen als er vanuit een eenduidige en realistische visie op landelijk en
lokaal niveau samengewerkt wordt.
In deze whitepaper gaan we in op de oorzaken en mogelijke (structurele) oplossingen voor mensen
die in Nederland in een problematische schuldensituatie terecht dreigen te komen. Daarvoor is naar
onze mening een omschakeling in het denken noodzakelijk, die meer integraal, preventief en
oplossingsgericht is. Ook zal educatie op alle niveaus meer aandacht moeten krijgen.
Wie in Nederland met schulden te maken krijgt, loopt in het huidige systeem een gerede kans dat
zaken escaleren. De kern van het probleem ligt besloten in het feit dat de huidige oplossingen vooral
gericht zijn op de achterkant van het incasso- en hulpverleningsproces. Het is ook voornamelijk de
achterkant van het proces waar het geld wordt verdiend en uitgegeven. Op het moment dat
incasserende en hulpverlenende partijen aan de achterkant actief worden is de economische en
sociale schade in veel gevallen al aanzienlijk opgelopen en is het vaak een kwestie van puinruimen. De
schade neemt bovendien toe door kostenverhogingen, zoals (bestuursrechtelijke) boetes,
gerechtelijke en buitengerechtelijke kosten en rentekosten, die soms (zeer) hoog kunnen oplopen.
Hierdoor worden de betalingsproblemen eerder verergerd dan opgelost. Verder nodigt het systeem
uit tot belangenverstrengeling tussen schuldeisers en incassopartijen (incassobureaus, deurwaarders)
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
2
enerzijds en schuldenaren en hulpverleners anderzijds. Dat bevordert de efficiëntie van het oplossen
en voorkomen van schulden niet. Als laatste worden de oorzaken van het ontstaan van schulden en de
rol van de schuldeisers onvoldoende belicht, waardoor in de media een onvolledig en eenzijdig beeld
is ontstaan over de oorzaken en gevolgen van de schuldenproblematiek in Nederland. De discussie die
hierover gevoerd wordt draagt naar onze mening niet bij aan een structurele oplossing van het
voorkomen van (problematische) schulden. Door de focus en beschikbare budgetten naar de voorkant
te verleggen, vroegtijdige gecoördineerde samenwerking tussen alle belanghebbenden na te streven
en te faciliteren en op landelijk en lokaal niveau een systeem op te zetten, kan er gewerkt worden aan
een structurele oplossing van de (potentiële) problemen die voortvloeien uit het hebben van
(problematische) schulden. Dat biedt uiteindelijk grote maatschappelijke, sociale en commerciële
voordelen voor alle betrokken partijen.
De volgende onderwerpen worden in deze whitepaper besproken:
Mensen met problematische schulden in Nederland - een overzicht ...................................................... 3
Onderzoek naar problematische schulden in Nederland .......................................................................... 5
Schaarste ................................................................................................................................................... 7
Oorzaken en escalatie van schulden ......................................................................................................... 7
Mensen met schulden: een interessante en lucratieve markt!? ............................................................. 11
Verwijtbare schulden ............................................................................................................................... 12
Schulden duurzaam oplossen – een dubbelzijdig geslepen zwaard ........................................................ 13
Transitie van schulden te laat oplossen naar betaalbare schulden en preventie van schulden ............. 15
Bestaande initiatieven voor landelijke databases ................................................................................... 22
De toekomst – een ‘schuldenvrij’ Nederland? ........................................................................................ 24
Gebruikte bronnen en nuttige verwijzingen ........................................................................................... 27
Auteurs .................................................................................................................................................... 39
Utrecht, december 2017
__________________________________________________________________________________
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
3
Mensen met problematische schulden in Nederland - een overzicht
De kerncijfers van het NVVK , de branchevereniging voor schuldhulpverlening en sociaal bankieren,
geven een goed inzicht hoe het gesteld is met het aantal mensen dat in Nederland met
problematische schulden te maken heeft. In de jaarverslagperiode 2012 tot en met 2016 kunnen we
de volgende ontwikkelingen aflezen:
Het aantal hulpaanvragen is gestegen van 84.000 in 2012 naar 89:300. In 2016 zet de trend van
een lichte daling – die in 2015 begon – zich voort.
De gemiddelde schuld in euro’s stijgt aanzienlijk van 33.500 in 2012 naar 40.300 in 2016. Ten
opzichte van 2015 zien we voor het eerst een daling
Het gemiddeld aantal schuldeisers is constant. Al jaren bedraagt dit aantal 14 en in 2016 is het
gemiddeld aantal schuldeisers van mensen met problematische schulden opgelopen naar 15.
Het aantal succesvol tot stand gebrachte regelingen kende een daling tot en met 2015, maar is
in 2016 inmiddels weer gestegen naar 41%. De recidive stijgt forst van 1300 in 2012 naar 5200 in
2015, maar laat in 2016 een daling zien naar 3400 gevallen. Met recidive wordt bedoeld: “Het
aantal mensen dat zich na afloop van een eerder traject opnieuw meldt bij de
schuldhulpverlening”
Hoewel de cijfers van 2016 een lichte verbetering laten zien, tekent zich toch een beeld af dat zorgen
baart. Marco Florijn, de nieuwe voorzitter van de NVVK , gaf in een artikel in Trouw (mei 2017) aan,
dat er in Nederland een schuldenonderklasse dreigt te ontstaan. In 2016 had bijna tweederde van de
mensen met problematische schulden een inkomen dat op of onder het minimum loon ligt. In 2014
was datzelfde percentage nog 44 procent. Tegelijkertijd ontstaat er een ongewenste perverse
financiële trend, waarbij laaggeschoolden werken voor nettolonen die in vergelijking met bijstands- en
WW gerechtigden (met meerdere toeslagen), financieel gezien soms minder goed af zijn. Dit wordt
ook wel de armoedeval genoemd, wat een onbedoelde maar ook ongewenste situatie is. In mei 2017
heeft de gemeente Rotterdam hier voor het eerst publiekelijk een positie op ingenomen door de
laagst betaalden 50 euro extra toe te kennen. Het op 26 juni 2017 verschenen rapport “Eenvoud loont
– Oplossingen om schulden te voorkomen” van RVS (Raad voor Volksgezondheid en Samenleving) legt
daarom ook de nadruk op preventie van schulden.
De complexiteit van de schuldenproblematiek in Nederland, kan uit onderstaand vereenvoudigd
overzicht worden afgeleid.
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
4
Bron: WCMConsult
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
5
Onderzoek naar problematische schulden in Nederland
In Nederland wordt al jaren (heel) veel- met name beschrijvend - onderzoek gedaan naar
onderwerpen als armoede, problematische schulden en schuldhulpverlening in het algemeen, zowel
op landelijk als op lokaal niveau. Tal van instanties zijn hierbij betrokken, zoals:
Nibud,
NVVK,
RVS (Raad voor Volksgezondheid en Samenleving),
Kredietbanken,
Panteia,
Schuldhulpmaatje
Divosa,
WRR (Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid),
De Nationale Ombudsman,
Platform31 (Kennisdossier Schulden en Armoede)
SZW / Effectieve schuldhulp,
BKR,
Universiteiten, hogescholen
Non-profit initiatieven zoals:
Ethisch Manifest (Delta Lloyd Foundation),
Nationaal Initiatief Herstructurering Schulden en vrij recent het
Manifest Schuldvrij!.
Diverse rapporten van gemeenten (zie gebruikte bronnen).
Overigen/blogs van experts uit de schuldhulpsector zoals Martijn Schut en Schuldinfo.nl (André
Moerman)
De veelheid van rapporten en onderzoeken is overweldigend en tevens verwarrend, zowel voor de
buitenstaander als mogelijk ook voor de ingewijden. Een ding geeft de enorme onderzoeksproductie
wel aan: de schuldenproblematiek in Nederland is significant. Het is daarom ook wel schrijnend, dat er
al jaren allerlei onderzoeken gedaan worden, maar er ondanks deze inspanningen weinig verbetering
te bespeuren valt. Een vaak aangehaald rapport is “Huishoudens in de rode cijfers 2015” van
onderzoeksbureau Panteia. Volgens dit rapport hebben in 2015 ongeveer 650.000 Nederlandse
huishoudens problematische schulden en zijn er nog eens 735.000 huishoudens die het risico lopen
daarin terecht te komen. Op een totaal van bijna 7,7 miljoen huishoudens praten we over 18 procent
van alle huishoudens in Nederland, waar het financieel slecht tot zeer slecht mee gaat. Het onderwerp
schulden heeft enorm aan belangstelling en populariteit gewonnen sinds programma- en
documentairemaker Human de zesdelige tv-documentaire “Schuldig” eind 2016 uitzond. Nederland
leek plotseling ruw wakker geschud, want hoe kan het toch dat zoveel mensen zich in zulke
erbarmelijke financiële omstandigheden bevinden? De serie bracht het thema schulden, de gevolgen –
zowel financieel als persoonlijk - en daarbij betrokken instanties op een boeiende en inzichtelijke
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
6
manier in beeld. Een gedetailleerd en degelijk onderbouwd antwoord op de vraag hoe het komt dat
mensen zo moeilijk uit de schulden komen bleef echter onderbelicht. Er wordt in de media vaak
verkondigd, dat incassopartijen de belangrijkste veroorzakers van de problemen zijn, maar die stelling
wordt zelden cijfermatig onderbouwd. Verder wordt er weinig aandacht besteed hoe schulden
ontstaan en in welke mate de schuldenaar hier al dan niet verwijtbaar aan heeft bijgedragen. Ook de
rol van de schuldeisers komt amper in beeld.
De stelling in deze whitepaper is dat de diversiteit van het type schulden en variëteit van het type
beschikbare hulp voor mensen met (problematische) schulden te omvangrijk is om het probleem
binnen het huidige systeem effectief en structureel op te lossen. Met andere woorden: De financiële
wanorde bij de burger met schulden is meestal al aanzienlijk, en binnen die wanorde zijn sociale
wijkteams, vrijwilligersorganisaties, bewindvoering en schuldhulpverlening bezig om op verschillende
wijzen hulp te regelen en vaak tegen vergoedingen die uiteindelijk de burger en dus de maatschappij
geld kosten. Daarnaast gedraagt overheid zich als
schuldeiser dwingender en minder tolerant dan de private
sector. De overheid zorgt hiermee voor snel escalerende
financiële problemen bij burgers. Om Rick Terra, managing
director Intrum Justitia & Lindorff (Nederland), in een
recent interview op Credit Expo aan te halen:
“In Nederland is en blijft de overheid de belangrijkste
veroorzaker van schulden! In de media wordt met enige
regelmaat gesuggereerd dat incassobureaus (veel) geld
verdienen over de rug van mensen met problematische
schulden, maar daar ligt ons verdienmodel helemaal niet.
Sterker nog, wij verdienen geen geld aan mensen die
ernstig in de financiële problemen zitten. Zodra wij weten
dat een klant in de SHV en/of WSNP zit of gaat komen,
richten wij ons op de hulpverlenende instantie. “
Deze uitspraak geldt in het algemeen voor alle in
Nederland opererende incassobureaus, uitzonderingen daargelaten. Als we in Nederland de
schuldenproblematiek gestructureerd willen aanpakken, dan zal er een andere structuur, mentaliteits-
en cultuuromslag nodig zijn om zo het aantal “mensen dat kampt met (problematische) schulden”
terug te brengen, schulden beter beheersbaar te krijgen en nieuwe gevallen te voorkomen. Op die
manier kan het toekomstperspectief voor alle betrokkenen en in het bijzonder de schuldenaren
verbeterd worden.
Problematische schulden vs
risicovolle schulden.
Risicovolle schulden: iemand heeft
een risicovolle schuld als hij of zij een
of meer rekeningen niet op tijd
betaalt, rood staat of een
creditcardschuld heeft.
Problematische schulden: Bij een
problematische schuld kunnen
schulden aan een bedrijf of de
overheid niet meer betaald worden.
De schuldenlast is te hoog.
Bron: Algemene Rekenkamer
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
7
Schaarste
Er is behoorlijk wat onderzoek gedaan naar het fenomeen “schaarste”, en wat dit doet met mensen.
In het gelijknamige boek van Harvard-econoom Sendhil Mullainathan en Princeton-psycholoog Eldar
Shafir gaan zij diep in op de logica (psychologie) en gevolgen van schaarste. Mensen met
problematische schulden ervaren schaarste in een extreme vorm. In een veldstudie onder Indiase
boeren tijdens een periode van schaarste kwam naar voren dat zij op een IQ test ongeveer13 punten
lager scoorden. Naast de impact van schaarste op kinderen die opgroeien in gezinnen waar ernstige
financiële problemen bestaan, kan het gevoel van schaarste mensen met problematische schulden
ernstig in hun persoonlijke ontwikkeling belemmeren en vaak brengen problematische schulden hen
in een (sociaal) isolement. Uit de praktijk blijkt dat mensen met problematische schulden hier in hun
hoofd vaak zo intensief mee bezig zijn, dat zij geestelijk minder ruimte hebben om
betalingsproblemen adequaat aan te pakken. Het gevolg is dat signalen en waarschuwingen niet of
onvoldoende opgepikt worden en (betalings)problemen en schulden daardoor verder verergeren. De
mogelijkheid en soms ook het gemak waarmee op krediet gekocht kan worden kunnen voor extra
problemen zorgen, zeker als leveranciers een soepel kredietbeleid hanteren.
In de huidige consumptiemaatschappij zijn veel mensen opgevoed met de gedachte of handelwijze
een lening af te sluiten als ze iets willen aanschaffen in plaats van ervoor te sparen. Deze handelwijze
wordt uiteraard door de kredietverstrekkers mogelijk gemaakt en kan gemakkelijk de bron van
toekomstige (betalings)problemen vormen. Naast schulden die voortvloeien uit het kopen op krediet
ontstaan eveneens veel schulden door zaken die onderdeel uitmaken van de primaire
levensbehoeften., Naast hypothecair en consumptief krediet, kunnen we ook denken aan huur,
energie, zorgkosten en water, maar ook lokale belastingen en (terugbetalen van) toeslagen. Een
on(der)belichte bron van de groeiende schuldenproblematiek is de online aankoop van diverse
producten en/of diensten.
Oorzaken en escalatie van schulden
Iedereen kan gedurende zijn leven met schulden te maken krijgen. De oorzaken van schulden kunnen
heel divers zijn en in veel gevallen is er sprake van een samenloop van omstandigheden. We kunnen
de meest voorkomende oorzaken van het ontstaan van schulden in de volgende zes categorieën
onderverdelen:
1. Aanpassing. Grote veranderingen in het leven, al dan niet in combinatie met een
inkomensterugval. Onvoldoende aanpassingsvermogen of je niet snel genoeg kunnen/willen
aanpassen aan gewijzigde omstandigheden. Voorbeelden: scheiding (al dan niet in combinatie
met kinderen), werkloosheid, ziekte / arbeidsongeschiktheid.
2. Compensatie. Geld uitgeven (wat je niet hebt) om je beter te voelen, vaak voortvloeiend uit een
laag zelfbeeld, stress of negatieve gevoelens.
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
8
3. Overbesteding. Meer geld uitgeven dan je te besteden hebt. Niet goed met geld kunnen
omgaan, mede als gevolg van een gebrek aan educatie. Ook laaggeletterdheid kan hier een
belangrijke rol spelen.
4. Overleving. Langdurig een (te) laag inkomen hebben, vaak ook in combinatie met geen of een
zeer beperkte financiële buffer.
5. Gedrag. Niet goed met geld kunnen omgaan, voortvloeiend uit gedragsproblemen (diverse
vormen van verslavingen).
6. Overig, Tal van andere oorzaken, zoals het terugbetalen van toeslagen of psychische problemen
/ beperkingen. Ook kun je denken aan stijgende woonlasten* in de gereguleerde dan wel vrije
huursector (bij een gelijkblijvend – laag - inkomen). Mensen met een bepaald inkomen worden
immers verplicht een minimaal bedrag te verwonen aan huur, terwijl door het hebben van
schulden de vrije besteedbaarheid van dit inkomen in de praktijk lagerkan zijn. Bedenk daarbij
dat door de jaarlijkse stijging van de huur of woonlasten er mogelijk nog meer schulden kunnen
ontstaan.
Bron: bewerking van EHBS (Eerste Hulp bij Schulden)
*Mensen met koopwoningen hebben nauwelijks toegang tot georganiseerde hulp (zoals vastgelegd in gemeentelijke
convenanten).
In de praktijk kom je vaak allerlei combinaties van bovenstaande oorzaken tegen, want schulden staan
zelden op zichzelf. Iemand raakt bijvoorbeeld werkloos en komt thuis te zitten. Dit kan tot extra
spanningen in de privésfeer zorgen, wat in sommige gevallen in een scheiding kan uitmonden. De
persoon in kwestie ervaart in een dergelijke situatie niet alleen een significante daling van het
(gezamenlijk) besteedbaar inkomen, maar kan door de samenloop van omstandigheden ook psychisch
in zwaar weer terecht komen, waarvan depressie en burnout bekende voorbeelden zijn. De vaste
lasten lopen ondertussen gewoon door, terwijl aanpassingen in het uitgavenpatroon niet snel genoeg
doorgevoerd (kunnen) worden. Als er in die fase niet door de directe omgeving van de schuldenaar
ingegrepen wordt, kunnen problemen snel verergeren: van letterlijke stapels niet opengemaakte post
van leveranciers, incassobureaus en deurwaarders tot beslaglegging, executieverkoop en in het ergste
geval huisuitzetting.
In de praktijk ontstaan vaak meer betalingsproblemen door relatief kleine aankopen, die niet betaald
(kunnen) worden. Denk aan de kapotte wasmachine die zonder spaargeld toch vervangen moet
worden. Al gauw wordt een kredietfaciliteit gebruikt om deze wasmachine aan te schaffen. Maar
zonder aanbetaling (met bijvoorbeeld spaargeld) kan aan een consumptief krediet een stevig
rentepercentage gekoppeld zijn.
Als gevolg hiervan is het aflossen van een consumptief krediet meestal een langdurig traject. In het
geval van betalingsachterstand op de (maandelijkse) aflossing kunnen door extra kosten zoals rente-,
en incassokosten, de achterstanden snel oplopen. Dit geldt uiteraard ook voor diverse andere
consumentengoederen. Denk bijvoorbeeld aan het afsluiten van een telefoonabonnement in
combinatie met een mobiele telefoon. In de telefoniesector is het per 1 mei 2017 via de Wet op het
financieel toezicht (Wft) als volgt geregeld: als je een mobiele telefoon vanaf 250 euro (mee)koopt bij
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
9
het afsluiten van een telecomabonnement, wordt dit feitelijk als een lening gezien. Daarbij is een BKR
toets en BKR registratie verplicht. De gevolgen van deze BKR registratie kunnen voor de consument
nadelig uitpakken, immers het op afbetaling aanschaffen van de nieuwste telefoon van 900 euro kan
zomaar betekenen dat je bij een hypotheekaanvraag 9000 euro minder kunt lenen.
Escalatie van schulden
Hoe financiële problemen in een kort tijdsbestek kunnen escaleren laat het volgende (fictieve)
voorbeeld zien. Stel dat iemand 1000 euro netto in de maand verdient (exclusief toeslagen) en na
aftrek van vaste lasten 100 euro per maand vrij te besteden heeft. Voor iedere aanmaning die hij of zij
via een incassobureau binnenkrijgt moet de schuldenaar minimaal 40 euro aan incassokosten
bovenop de hoofdsom betalen. Als we deze incassokosten met 15 vermenigvuldigen (“15” is volgens
de laatste cijfers (2016) van het NVVK het gemiddeld aantal schuldeisers van iemand met
problematische schulden), dan praten we alleen al over minimaal 600 euro (15 x 40) aan
incassokosten. Als er op aanmaningen vervolgens niet (of niet op tijd) gereageerd wordt, dan neemt
de kans significant toe dat de schuldenaar richting het juridische traject gaat, waardoor de
incassokosten verder toenemen. In het gerechtelijke of juridische traject komt niet alleen de
deurwaarder, maar eventueel ook de rechtbank in beeld en krijgt de schuldenaar met bijkomende
(hoge) tarieven te maken, zoals deurwaarderskosten (Btag tarieven) en gerechtelijke kosten (met
name relatief hoge griffiekosten). Op dat moment is de situatie qua kosten feitelijk al geëscaleerd, wat
uiteindelijk kan uitmonden in beslaglegging, executoriale verkoop en in het ergste geval huisuitzetting.
Dat laatste brengt enorme financiële, sociale en maatschappelijke kosten met zich mee. Financieel,
omdat de hoge kosten verbonden aan een huisuitzetting meestal niet door de huurder betaald
kunnen en/of zullen worden. In dat geval draait in eerste instantie de verhuurder, vaak een
woningcorporatie, voor de kosten op. De directe kosten van een huisuitzetting kunnen tussen de 4000
en 8000 euro liggen, afhankelijk van de omstandigheden waaronder een uitzetting plaatsvindt. Sociaal
is een huisuitzetting eveneens onwenselijk, omdat de bewoner dan immers geen vaste verblijfplaats
meer heeft. Als er tevens kinderen in het spel zijn, kan een huisuitzetting een (zeer) traumatische
ervaring zijn voor zowel de direct als de indirect betrokkenen. Als laatste zijn de maatschappelijke
kosten van een uitzetting hoog, omdat ondanks alle problemen mensen toch gewoon door moeten
gaan met hun leven en er soms tal van instanties en hulpverleners nodig zijn om dergelijk mensen (en
de eventuele gezinsleden) op te vangen en de bijkomende problemen in goede banen te leiden. De
kosten hiervan kunnen een veelvoud zijn van de kosten van een huisuitzetting, die feitelijk door de
maatschappij worden gedragen.
Problematische schulden
Schulden worden pas een probleem op het moment dat iemand structureel over te weinig geld
beschikt om aan zijn of haar periodieke contractuele betalingsverplichtingen te kunnen voldoen. De
schulden worden dan niet meer ingelopen en lopen verder op, mede door bijkomende kosten. In het
algemeen geldt dat hoe eerder een schuldenaar met met zijn/haar leverancier of schuldeiser contact
opneemt over uitstaande vorderingen , hoe groter de kans dat problemen in de kiem gesmoord
kunnen worden (bijvoorbeeld door middel van een betalingsregeling). Vanuit het perspectief van de
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
10
schuldeiser is het in contact treden met de “schuldenaar” één van de fundamentele uitdagingen.
Ondanks de ernst van betalingsachterstanden overzien klanten vaak niet wat de implicaties zijn als ze
de achterstand niet tijdig (kunnen) inlopen. Een veel gehoorde reactie is: ” Hoezo een probleem? Ik
heb een keer niet betaald, maar er is echt nog geen sprake van een probleem! Waarom valt u mij
hiermee lastig?”. Daar komt nog bij dat het hebben van schulden voor veel mensen een taboe is:
mensen praten er liever niet over en steken niet zelden de kop in het zand totdat schulden
onhoudbaar worden.
De consequentie van het uitblijven van contact tussen klant (schuldenaar) en de leverancier
(schuldeiser) of incassopartij (incassobureau, deurwaarder) is dat de kosten hard kunnen oplopen.
Denk daarbij aan te betalen boeterente, incassokosten en gerechtelijke kosten in de (eventuele)
juridische fase van het incassoproces. Ook moeten we de gevolgen van registratie bij meerdere
instanties niet uitvlakken, zoals BKR, Preventel en andere soortgelijke initiatieven. Dit kan soms
vergaande financiële consequenties hebben, zoals hogere kosten voor identieke diensten of
waarborgen die vooraf betaald moeten worden. Ook worden regelmatig in diverse (toegestane)
vormen aanvullende voorwaarden opgeworpen als een schuldenaar eenmaal geregistreerd is. Als de
klant/schuldenaar dan niet over voldoende financiële reserves beschikt, kan hij/zij al gauw in een
neerwaartse spiraal terecht komen.
Hoewel we moeten oppassen niet alles op een grote hoop te gooien, geeft de beschreven situatie aan
dat een schuldenaar zonder snel ingrijpen makkelijk in een neerwaartse spiraal terecht kan komen.
Werkloosheid, het verlies van een partner of een scheiding zijn life changing events, die tijdelijk en
soms structureel een grote invloed kunnen hebben op het leven van de betrokken persoon/personen.
Zowel persoonlijk (psychisch) als financieel. Mensen die met een sterke daling van inkomen te maken
krijgen en tegelijkertijd ook met privéproblemen geconfronteerd worden, moeten sterk in hun
schoenen staan. Is dat niet het geval, dan is de kans op verval en escalatie reëel aanwezig. Het
patroon van schulden en daaruit voortvloeiende betalingsproblemen begint meestal klein. Het vervolg
kenmerkt zich door een fase waarin aanmaningen of betalingsherinneringen niet worden opgevolgd of
(on)bewust vergeten, mede als gevolg van stress. Vervolgens komt er een tweede (meestal
schriftelijke) aanmaning, die ongeopend op de vaak letterlijke stapel met post blijft liggen. Als we alle
herinneringen en aanmaningen van gemiddeld 15 schuldeisers (leveranciers) in gedachten nemen en
iemand maakt een paar maanden zijn post niet meer open, dan is er weinig fantasie voor nodig om je
voor te stellen hoe betalingsproblemen in een kort tijdsbestek kunnen escaleren, mede door de
bijkomende kosten. Vandaar ook, dat een mentaliteitsverandering in de gehele keten noodzakelijk is,
waarin vroegsignalering en preventie centraal dienen te staan. De vraag hoe een identificatie en
(vroeg)signaleringssysteem opgezet moet worden, trachten we in deze whitepaper te beantwoorden.
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
11
Mensen met schulden: een interessante en lucratieve markt!?
In de discussie over schulden en mogelijke oplossingen staat de schuldenaar centraal, maar te weinig
wordt gekeken naar hoe andere belanghebbende partijen bij het proces van het ontstaan van
schulden betrokken zijn. Hierbij kunnen we denken aan de schuldeisers (en de opdrachten die zij
verstrekken aan de incassobureaus en deurwaarders) en tal van hulpverlenende instanties.
De leveranciers of schuldeisers (inclusief overheden) staan feitelijk aan de basis van het ontstaan van
schulden en zouden hier tot op zekere hoogte ook hun verantwoordelijkheid in moeten nemen. In de
commerciële wereld moet de leverancier de discussie met de klant over leveringsvoorwaarden niet
schuwen. De vraag of het verstandig of financieel verantwoord is om een product of dienst op krediet
aan te schaffen, moet goed onderbouwd worden. In de praktijk wordt dit uit concurrentie- of
commerciële overwegingen soms achterwege gelaten. Dit kan op termijn ten koste kan gaan van de
financiële positie van de schuldenaar als blijkt dat de schuldenaar niet aan zijn of haar financiële
verplichtingen kan voldoen.
Als we echter vanuit een commercieel oogpunt naar mensen met schulden kijken, dan ontstaat een
heel ander beeld. Mensen met (problematische) schulden vormen feitelijk ook een (grote) markt,
waar diverse hulpverlenende instanties en professionals verschillende, soms zelfs tegenstrijdige
belangen hebben, zoals:
1) De leveranciers / schuldeisers zelf. Zij staan aan de bron van de schuldenproblematiek en
ervaren als eerste wanneer het misgaat;.
2) Schuldhulpverleners en beleidsmakers (zowel lokaal als landelijk);
3) Adviesorganisaties (schuldhulp);
4) Budgetcoaches;
5) Bewindvoerders;
6) Incassobureaus;
7) Deurwaarders;
8) Consultancy / onderzoek- & advies bureaus (zoals Panteia).
En dan spreken we nog niet over alle mensen die zich op landelijk, regionaal en gemeentelijk niveau
direct en/of indirect bezighouden met de uitvoering en controle van tal van maatregelen en wetgeving
rondom schuldhulpverlening, armoedebeleid en alles wat daarmee samenhangt. Kortom, er zijn in
Nederland - naast veel vrijwilligers - veel mensen actief, die een boterham verdienen aan mensen die
(problematische) schulden hebben. Behalve de leveranciers en in zekere zin ook incassopartijen,
hebben al deze professionele partijen er in meer of mindere mate financieel belang bij dat deze
‘markt’ in stand blijft.
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
12
Verwijtbare schulden
Tegelijkertijd moeten we niet vergeten dat er ook een groep mensen met schulden is, die het niet zo
nauw nemen met betalingsmoraal en de verplichtingen die voortvloeien uit het aangaan van zakelijke
( juridisch bindende) overeenkomsten. Deze groep komt – al dan niet terecht - ook in aanraking met
hulpverlenende partijen. Voor commerciële bedrijven die te goeder trouw producten en/of diensten
op rekening leveren, maar daarvoor door de klant niet betaald worden, kan dit grote verliezen
opleveren, die uiteindelijk worden doorbelast aan wel betalende klanten. Hoewel exacte cijfers
ontbreken zijn zijn er in Nederland ook veel mensen met betalingsproblemen, die het gevolg zijn van
een slordige administratie of omdat ze zich weinig aantrekken van het nakomen van
betalingsverplichtingen. Een groot gedeelte van deze groep valt buiten de categorie ‘problematische
schulden’. Een probleem daarbij is dat er voor mensen met problematische schulden geen integrale
oplossing bestaat, waarmee je zou kunnen beoordelen wanneer er ergens in de tijd een fout of
verkeerde keuze door de schuldenaar gemaakt is. Het gevolg is dat daardoor vaak uitzichtloze situaties
ontstaan, die veel tijd, inspanning en discipline van alle betrokken partijen vergen om ze op te lossen.
Toetsingskader voor kopen op krediet
Een antwoord op de ’zorgplicht’ van bedrijven en instanties is een toetsingskader voor de gehele
markt. Iedereen mag tegen gelijke condities diensten en producten kopen als er op een aantal criteria
onafhankelijk getoetst is. Als het toch misgaat kan een schuldenaar naast de normale arbeid (tegen
betaling van loon), zijn of haar schuld aflossen door bijvoorbeeld maatschappelijk werk te verrichten
tegen een bepaald tarief om de opgebouwde schuld(en) in te lopen.. Minder mensen met schulden en
betalingsproblemen betekent ook minder of ander werk voor de vermelde beroepsgroepen. Voor
commerciële partijen betekent minder schulden, minder incasso-opdrachten en dus minder omzet en
winst en minder werkgelegenheid. Je zou derhalve kunnen stellen dat de ‘markt’ van mensen met
(problematische) schulden in Nederland te groot en daarom commercieel of qua werkverschaffing cq
inkomensverwerving te aantrekkelijk is om zonder financieel gelijkwaardig alternatief om te vormen.
Zolang het probleem niet bij de wortel wordt aangepakt en geherstructureerd, is het niet
waarschijnlijk dat het NVVK in de komende jaren significante verbeteringen van de kengetallen zal
laten zien.
Financiële belangen incassopartijen
Het grootste deel van de inkomsten in de incassosector bestaat uit verdiensten door met slordige
schuldenaren betaalafspraken te maken, betalingsregelingen te treffen of bij kleinere bedragen een
volledige betaling van de uitstaande schuld af te dwingen. Als dergelijke afspraken succesvol zijn,
wordt de (slordige) schuldenaar voor zijn of haar wanprestatie een ‘premie’ of vergoeding in rekening
gebracht in de vorm van rente, wettelijke incassokosten en eventuele andere bijkomende kosten.
In deze kosten zitten feitelijk ook de kosten van de diverse belangengroepen en/of vrijwilligers
verwerkt. Ondanks hun vaak oprecht goede intenties, nemen deze belangengroepen extra tijd van
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
13
Wet Incassokosten (WIK)
Incassokosten voor consumenten zijn in
Nederland wettelijk geregeld via de Wet
Incassokosten, ook wel in het kort “WIK” genoemd
(zie www.consuwijzer.nl/thema/incassokosten ).
In de praktijk betekent dit dat de schuldenaar of
debiteur voor een achterstallige vordering
(exclusief rentekosten) via een incassobureau
maximaal 15% van de hoofdsom als boete moet
betalen, met minimum bedrag van 40 euro voor
vorderingen tot 2500 euro. Een uitvoerig artikel
over berekeningen met betrekking tot
incassokosten kunt u hier lezen:
www.schuldinfo.nl/index.php?id=50
instanties en bedrijven in beslag en die tijd wordt uiteindelijk in kosten vertaald. Belangengroepen,
vaak in samenwerking met vrijwilligers, zijn meestal aangewezen op inkomsten uit donaties van
bijvoorbeeld kerkelijke genootschappen maar ook wordt er gebruik gemaakt van subsidies en
daarmee dus indirect belastinggeld , die worden gebruikt voor begeleiding van mensen met
aankomende of reeds bestaande problematische schulden. Uiteindelijk draait in het huidige systeem
de belastingbetaler op voor de kosten van het oplossen van problemen die voortvloeien uit het
hebben van schulden, ongeacht of deze schulden al dan niet door nalatig handelen van de
schuldenaar ontstaan zijn.
Schulden duurzaam oplossen – een dubbelzijdig geslepen zwaard
De kern van het probleem rondom problematische schulden is tweeledig. Ten eerste is er het
probleem dat veel mensen met
problematische schulden relatief hoge
incasso- en rentekosten moeten opbrengen in
verhouding tot hun vrij beschikbare
aflossingscapaciteit en vermogen. De incasso-
en rentekosten zijn wettelijk gemaxi-
maliseerd. Wat de inkomsten betreft gaat het
niet alleen om de al dan niet vaste
maandelijkse inkomsten, maar ook om
spaargeld en/of andere vermogens-
bestanddelen, die op korte termijn in
contanten kunnen worden omgezet. Met
name als zaken richting het juridisch traject
gaan, kunnen schulden en de daarmee
samenhangende betalingsachterstanden al
snel problematisch worden. Dit is vrijwel
zeker het geval wanneer er sprake is van een (langdurig) laag inkomen en er betalingsachterstanden
van enkele maanden over een breed front van leveranciers ontstaan. De kans op escalatie kan
daarnaast vrij snel toenemen wanneer je te maken hebt met mensen die beperkt of volledig niet
zelfredzaam zijn, maar in het incassotraject wel als zodanig behandeld worden. Hierbij kun je denken
aan verslaafden, verwarde personen of personen met een psychische stoornis, laaggeletterden en
mensen met een (zeer) laag IQ. Uiteraard kunnen ook andere ‘normale’ mensen in een
schuldensituatie terechtkomen door life changing events zoals ontslag, ziekte, het verlies van een
partner, een scheiding of een andere negatieve samenloop van omstandigheden.
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
14
Ten tweede is er het probleem dat schulden een verdien- of inkomstenmodel vormen voor diverse
dienstverlenende partijen, zowel profit als non-profit. Qua verdiensten zijn er tal van voorbeelden,
zoals:
subsidies voor non- profit hulpverlenende organisaties/instanties,
financiële drempels (denk aan borgstellingen in de vrije huursector),
hoge zorgverzekeringpremies met in veel gevallen minimale ondersteuning bij wanbetaling,
de kosten van bewindvoering (variërend tussen de 80 en 175 euro per maand),
subsidies, (lokale) belastingen en de (inflexibele) invorderingsaanpak indien bedragen zoals
toeslagen (terug)betaald moeten worden.
Incassokosten (WIK),
Juridische kosten, zoals griffierecht, Btag (deurwaarderstarieven).
Binnen deze context is de incassomarkt de enige markt die niet oneindig de kosten van invordering
kan en mag verhogen. Incassobureaus worden immers door de WIK (Wet Incassokosten) aanzienlijk in
hun verdienmogelijkheden beperkt. Alleen bij onvindbaarheid, betwisting of onwelwillendheid volgt
een gerechtelijke procedure, waarbij de kosten van griffierecht en overige bijkomende kosten (zeer)
hoog kunnen oplopen, met name als de hoofdsom groter is dan 500 euro. Het is het economisch
model dat voor problemen zorgt. De primaire reactie van de publieke opinie daarentegen is dat de
incassobranche de bron van alle kwaad is en zij de problemen juist verergeren in plaats van ze op te
lossen. Deze conclusie is maar ten dele correct. Het is de manier waarop het systeem is opgezet, dat
ertoe bijdraagt dat schulden snel kunnen toenemen en de situatie daardoor kan escaleren.
Incassobureaus en deurwaarders kun je het niet kwalijk nemen dat ze door schuldeisers (profit -
bedrijven - en non-profit - overheden) worden ingehuurd om onbetaalde vorderingen te innen, wat
tevens hun bestaansrecht en verdienmodel rechtvaardigt.
Door de huidige maatschappelijke discussie over schulden en de sociaal-maatschappelijke en
financiële problemen die hieruit voortvloeien, zullen alle partijen in de keten hun werkwijze en
verdienmodellen onder het vergrootglas moeten leggen.
Enkel aflossing van schulden levert inkomsten voor de
schuldeisers op, maar door het gebrek aan inkomsten bij
de schuldenaar lukt dit vaak niet of zeer moeizaam. De
schuldhulpverlening of in het ergste geval schuldsanering
(WSNP) beslaat vaak een periode van meerdere jaren,
waarin de schuldenaar in ieder geval geen extra schulden
meer mag maken, maar tegelijk ook vaak een (zeer) laag
vrij besteedbaar inkomen heeft. Voor de betreffende
schuldenaar wordt dit in veel gevallen als een zware
periode ervaren, al helemaal wanneer er ook kinderen bij
betrokken zijn. Financiële problemen in Nederland monden
Stapeling incassokosten
In bijna alle gevallen mag geen
stapeling van incassokosten worden
toegepast. Er zijn echter voorbeelden
van commerciële organisaties, die bij
recente schulden wel zo handelen.
Voor meer informatie:
www.consuwijzer.nl/thema/incassok
osten
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
15
amper uit in honger of geen dak meer boven je hoofd hebben, maar vaak wel in sociale uitsluiting.
Door een gebrek aan geld, kan de betroffene niet meer deelnemen aan allerlei sociale activiteiten.
Vooral op kinderen kan dit een behoorlijke impact hebben.
Zoals reeds eerder betoogd: als we de situatie van mensen met problematische schulden duurzaam
willen verbeteren, zullen we dus iets aan het systeem moeten veranderen. In het huidige systeem
belanden (te)veel mensen met (problematische) schulden van de regen in de drup. Als je immers over
weinig geld (inkomen, spaargeld, etc.) beschikt, dan zullen bijkomende (juridische) incassokosten,
rente en de maandelijkse kosten voor schuldhulp de betalingsproblemen eerder verergeren dan
verminderen. De tijd en het geld die we nu met name aan de achterkant van het proces besteden,
zoals schuldhulpverlening, incasso, rechtspraak (lees: correctieve hulp) moeten dus verschoven
worden naar de voorkant van proces, oftewel vroegsignalering, preventie, advisering en educatie
(lees: positieve hulp).
Transitie van schulden te laat oplossen naar betaalbare schulden en
preventie van schulden
De weg naar een schuldenvrije samenleving is wellicht een utopie en past ook niet binnen de evolutie
van onze rijke handelsgeschiedenis. Mensen willen nu eenmaal graag handelen en op basis daarvan
geld verdienen, dan wel op de maatschappelijke ladder klimmen. Momenteel lijkt het echter zo dat er
na de recessie van 2008 een onbalans is ontstaan in ons handelsmodel. Met name in
consumentenmarkten wordt er maar al te vaak aan een ieder die maar wil kopen verkocht, zonder
eerst grondig te kijken naar de (financiële) realiteit cq kredietwaardigheid. Iedere leverancier wil
vanzelfsprekend graag verkopen. Zij doen dit echter soms tegen beter weten in op rekening of krediet,
terwijl sommige klanten op grond van hun financiële profiel en/of gedrag(ingen) in het verleden hier
niet voor in aanmerking zouden moeten komen. Ondanks dat de (verplichte) toetsingen bijna altijd
worden gedaan, zullen in voorkomende gevallen mensen tegen zichzelf in bescherming genomen
moeten worden. Producten of diensten kunnen dan alleen contant of tegen vooruitbetaling
afgenomen worden. In de commerciële praktijk stuit dat echter vaak op praktische bezwaren,
waardoor men dan toch producten of diensten op rekening levert. Met de nodige politieke wil en
meer realiteitszin bij de aanbieders van producten en diensten is het echter wel degelijk mogelijk om
de excessen (mensen met problematische schulden) die uit het huidige systeem voortvloeien
significant te verminderen. Hoe kan dit gerealiseerd worden? Hieronder volgt in zes - niet per definitie
lineaire - stappen een mogelijke opzet om het huidige Nederlandse systeem en de wijze waarop we
met (problematische) schulden omgaan op een effectieve manier te hervormen.
1. Definiëring en identificatie van mensen met (dreigende) problematische schulden. Het gaat hier
met name om patroonherkenning, en vroegsignalering van mensen die openstaande
vorderingen (regelmatig) te laat of niet betalen.
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
16
2. Profielanalyse van mensen met (dreigende) problematische schulden of verhoogde kans op
problematische schulden, zodat een grootschalige effectieve behandeling op maat voor diverse
schuldenprofielen mogelijk wordt.
3. Segmentatie en het opstellen van (preventieve) behandelmethoden op basis van
schuldenprofielen en communicatiemethoden.
4. Financiële APK.Net als een VOG (Verklaring Omtrent Gedrag) gedrag zou er een soort financiële
APK moeten komen, die een voorwaarde is om (verantwoord) op rekening te mogen kopen. De
primaire verantwoordelijkheid voor de correctheid van de APK ligt in eerste instantie bij de
consument. Mocht er dan toch iets misgaan, dan zal de consument daar ook de gevolgen van
ondervinden. Een financiële APK heeft ook tot doel om financieel bewustzijn bij de consument
te bevorderen.
5. Convenanten – van lokaal naar landelijk. Geformaliseerde samenwerking tussen diverse
leveranciers (zorg, ziektekosten, energie, huur, wellicht ook banken) en instanties (gemeenten,
schuldhulp). Op dit vlak ligt de grootste uitdaging, want lokale overheden en de landelijke
overheid zullen nauw(er) met elkaar moeten samenwerken om tot een standaardsysteem te
komen. Daarin moeten worden meegenomen dat er in Nederland altijd sociale groepen zullen
blijven, die het moeilijk vinden om zich aan betalingsafspraken te houden of het gewoonweg
niet voor elkaar krijgen om hun financiële zaken op orde te hebben en te houden. In het huidige
politieke klimaat is de maatschappij als geheel hiervoor integraal verantwoordelijk. De
decentralisatie van de verantwoordelijkheid voor schuldenbehandeling lijkt niet echt van de
grond te komen. Slechts enkele vooruitstrevende gemeenten hebben acties of pilots
ondernomen of zijn hier nog mee bezig. Vroegsignalering is hier een concreet voorbeeld van. De
beperking van vroegsignalering is echter dat hier vooral sociale huur doelgroepen bediend
worden en niet de steeds meer voorkomende problemen in de koopmarkt (huizenbezitters, die
hun hypotheek niet meer (tijdig) kunnen aflossen).
Opzet van een (landelijke) database van betalingsachterstanden, oorzaken en (structurele)
oplossingen. Er zou een keurmerk moeten komen om dit te faciliteren. Er is het SVI (Sociaal
Verantwoord Incasseren) keurmerk (jong en nog weinig bekend), echter dit keurmerk kent nog geen
brede markterkenning. Hoewel het SVI keurmerk een goed en belangrijk initiatief is ontbreekt een
classificatiesysteem. Ieder van de bovenstaande punten zullen we hieronder bespreken.
Definiëring en identificatie problematische schulden
Belangrijk is dat het begrip “problematische schuld” goed wordt afgebakend. Je kunt van een
problematische schuld spreken als een schuldenaar niet meer zelfstandig in staat is om kortlopende
schulden (achterstallige periodieke betalingen als huur, energie, ziektekosten, water, verzekeringen,
etc.) in minder dan bijvoorbeeld één jaar af te lossen. Anders gesteld is er sprake van een
problematische schuld, als de schuld en toename van de bijkomende lasten (kosten, rente, etc)
dusdanig is, dat aan de maandelijkse verplichtingen structureel niet meer kan worden voldaan zonder
dat de uitstaande schuld oploopt. Per sector kan de definitie echter verschillen. Voor
ziektekostenverzekeraars wordt een schuldenaar pas als problematisch aangemerkt als er sprake is
van zes maanden betalingsachterstand op de basispremie. Hoewel je over de looptijd kunt
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
17
discussiëren, kan een schuldsituatie al problematisch zijn of worden als er sprake is van
betalingsachterstanden van 2 of meer maanden bij minimaal twee kernleveranciers (bijvoorbeeld een
woningbouwvereniging of verhuurder, energiemaatschappij, ziektekostenverzekeraar, waterleiding).
De persoonlijke situatie waarin de schuldenaar zich bevindt, de hoogte van het inkomen, het aandeel
vaste lasten en beschikbare vermogensbestanddelen cq het voor afbetaling vrij beschikbare inkomen
spelen daarbij een belangrijke rol, want deze bepalen de mate waarin een schuldenaar financieel-
technisch in staat is om betalingsachterstanden binnen een acceptabele termijn in te lopen of af te
lossen. Hierbij moet ook goed gekeken worden in hoeverre schulden al dan niet ontstaan zijn door
omstandigheden of gedrag, waarbij iemand stelselmatig boven zijn of haar budget leeft cq voor
langere tijd structureel meer geld uitgeeft dan er geld binnenkomt.
Profielanalyse mensen met (dreigende) problematische schulden
Om tot structurele vermindering van het aantal mensen met (latente) problematische schulden te
komen kan het opstellen van profielen van de meest voorkomende situaties die kunnen leiden tot
problematische schulden een effectieve aanpak zijn. Deze profielen kunnen generiek gedefinieerd
worden, gebaseerd op omgevingsvariabelen. Mensen kunnen dan op basis van hun eigen situatie
beter inzicht krijgen in de kans dat zij een problematische schuldensituatie zullen ontwikkelen.
We kunnen denken aan van de volgende kenmerken:
Leeftijd
Geslacht (man, vrouw)
Opleiding
Werkstatus (werkend, niet-werkend, student, ZZP-er, gepensioneerd, chronisch ziek,
gehandicapt)
Bronnen van inkomsten (salaris, toeslagen, uitkering, ZZP-er)
Hoogte inkomen (over meerdere jaren)
Stabiliteit inkomsten (vast, variabel)
Huwelijkse status (alleenstaand, gehuwd, samenwonend, gescheiden),
Kinderen (ja/nee, pleegkinderen of anderszins de verantwoordelijkheid voor minderjarigen)
Uitstaande schulden (hypotheek, persoonlijke leningen, studieschuld, aankopen op
rekening/krediet)
Laaggeletterd (ja/ nee)
Spreekt Nederlandse taal (ja/nee)
Psychosociale problemen (verleden: ja/nee; heden: ja/nee)
Mate van financiële zelfredzaamheid (laag, gemiddeld, hoog)
Mate van digitale zelfredzaamheid (laag, gemiddeld, hoog)
Culturele aspecten. Toelichting: In bepaalde culturen wordt de familie belangrijker gevonden
dan het afbetalen van een openstaande schuld. Wanneer de familie of een familielid om hulp
vraagt (lees: geld) dan wordt ook hulp gegeven. Dit kan tot gevolg hebben dat de normale
betalingen dan maar even moeten wachten.
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
18
Sociaal milieu. Toelichting: Als mensen in een omgeving gewend zijn boven hun budget of
draagkracht te leven en/ of voor langere tijd gebruik maken van subsidies of toeslagen (waar ze
soms achteraf geen recht op blijken te hebben) , dan moet je heel sterk in je schoenen staan om
daar weerstand tegen te bieden. In Nederland mag je gebruik maken van een of meerdere
regelingen op gemeentelijk of landelijk niveau als je onder bepaalde inkomensgrenzen valt.
Denk hierbij aan huursubsidie, zorgtoeslag, kinderopvangtoeslag en het kindgebonden budget.
De aanvraagprocedures kunnen echter soms ingewikkeld zijn, waardoor mensen die recht
hebben op toeslagen verzuimen om deze ook (zelf) aan te vragen of simpelweg niet weten dat
ze toeslagen kunnen krijgen. Daarnaast zijn er ook groepen mensen die dit uit principe (geloof of
cultuur) niet willen of mogen. Daarmee doen ze zichzelf dan wel financieel tekort, wat eventuele
financiële problemen in de hand zou kunnen werken. Anderzijds kunnen door de opzet van het
toeslagenstelsel betalingsproblemen ontstaan, doordat toeslagen onterecht ontvangen zijn en
dus later moeten worden terugbetaald. Het geld is dan vaak al uitgegeven en zo kunnen
betalingsproblemen snel verergeren. Er zou derhalve naar praktische manieren gezocht moeten
worden hoe dit voorkomen kan worden of in ieder geval eerder in beeld gebracht kan worden,
zodat het terug te betalen bedrag binnen acceptabele grenzen blijft.
Op basis van deze informatie kunnen een aantal kernprofielen en/of schuldensituaties bepaald
worden, die vervolgens naar een effectieve standaard uitgewerkt kunnen worden, die tegelijk een op
de situatie afgestemde aanpak op basis van best practice mogelijk maakt. In een latere fase zouden op
basis van statistische analyses meer nauwkeurige uitspraken gedaan kunnen worden over de kans dat
iemand in een problematische schuldensituatie terecht komt en welke (preventieve) maatregelen en
oplossingen hier het beste bij passen. De uitdaging ligt vooral in de uitvoering en de financiering
hiervan. Mensen die dit kunnen begeleiden of willen begeleiden moeten natuurlijk wel betaald
worden en gezien de problematiek waar ze mee te maken krijgen kan dit ook zeker mensen betreffen
met een modaal of hoger inkomen. Verdienmodellen voor de betrokken commerciële parten moeten
in deze opzet goed uitgewerkt en afgebakend worden. Op die manier kan er ook draagvlak voor een
verandering in het denken en handelen gecreëerd worden.
Segmentatie en communicatiemethoden
Het identificeren van mensen met (een hoge kans op) problematische schulden impliceert dat er ook
goed nagedacht moet worden over effectieve en efficiënte manieren van communiceren. De
communicatiemethode moet goed aansluiten bij de belevingswereld van de schuldenaar. Het heeft
immers weinig zin om een brief te sturen naar iemand die laaggeletterd is of een buitenlander/
statushouder moeilijke (ambtelijke) teksten in het Nederlands voor te leggen, terwijl die persoon de
Nederlandse taal niet of onvoldoende machtig is en wellicht de inhoud cultureel ook niet goed kan
duiden. Door middel van geautomatiseerde inbound- en outbound communicatieplatformen, is het
mogelijk om 24/7 communicatie met de schuldenaar te faciliteren op een wijze die aansluit bij
mogelijkheden, wensen en achtergrond van de klant/schuldenaar. Door middel van het inrichten van
dynamische workflows is het mogelijk om het proces van betalen en het nakomen van gemaakte
betalingsafspraken c.q. termijnbetalingen te volgen en te bewaken en waar nodig aan de actuele
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
19
financiële omstandigheden aan te passen Belangrijk is, dat er een duidelijke logica in de
processtappen wordt aangebracht, zodat er bij afwijkingen tijdig kan worden ingegrepen.
Dataregistratie, privacy en veiligheid
Op het moment dat je over het vastleggen en bewerken van persoonsgebonden data spreekt, kom je
al snel terecht op het terrein van privacy en veiligheid van data-opslag. Dit is zeker het geval wanneer
het over (negatieve) financiële data gaat, zoals betalingsachterstanden. Het is daarom zaak om het
delen en vastleggen van data met betrekking tot betalingsachterstanden ten behoeve van
vroegsignalering aan strenge privacy en veiligheidsnormen te onderwerpen. Schematisch zou een
opzet er als volgt uit kunnen zien.
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
20
Met partijen als stichting BKR of Idensys (eIDAS), een dienstverlener die namens de overheid
zorgdraagt voor de digitale identiteit van alle Europese burgers, kunnen burgers eventuele extra
kenmerken op verzoek toevoegen. Een dergelijke partij zou mogelijk als onafhankelijk intermediair
kunnen optreden (zoals Vindplaats van Schulden van BKR). De data in de door BKR beheerde database
mag echter NOOIT gekoppeld worden aan de data die BKR reeds heeft over lopende kredieten.
Waarom? Het risico dat geregistreerde alleen nog kredieten kunnen krijgen van commerciële
instellingen tegen strengere eisen en/of hogere rentepercentages is dan namelijk reëel aanwezig.
Leveranciers kunnen individueel betalingsachterstanddata aanleveren. Deze leveranciers kunnen
eventueel ook commerciële partijen zijn, zoals telecommaatschappijen energieleveranciers. Bij twee
of meer meldingen op dezelfde naam op hetzelfde adres binnen dezelfde periode kan dan een signaal
uitgestuurd worden naar de betreffende gemeente. Een gemeente kan vervolgens een wijkteam
aansturen, die op haar beurt weer terugkoppeling geeft over de genomen actie(s) en resultaten.
Individuele leveranciers kunnen op die manier klant- en privacygevoelige data delen, zonder dat
partijen elkaars gegevens kunnen inzien. Uiteraard moet er overeenstemming tussen partijen bestaan
over de criteria voor melding, opvolging en (tijdige, bij voorkeur workflow gestuurde) terugkoppeling.
Convenanten op landelijk niveau
Zoals in het vorige punt besproken moet het streven zijn om op landelijk niveau tot een standaard
convenant te komen, dat voldoende flexibiliteit biedt om lokaal uit te rollen. In een dergelijk
convenant staan zaken beschreven waarin op landelijk en lokaal niveau alle betrokken partijen zich
kunnen vinden. Dit gaat van aanlevering van data, datacommunicatie en koppelingen (data-
infrastructuur , architectuur, data-interfaces met diverse softwarepakketten), verwerking en
bewerking van gegevens, analyse en terugkoppeling. Nu is het nog zo dat convenanten op
gemeentelijk niveau worden afgesloten. In de praktijk betekent dit, dat er met iedere gemeente
afzonderlijk gesproken moet worden en iedere gemeente zijn eigen spelregels bepaalt. Dat komt de
efficiëntie voor partijen die landelijk opereren niet ten goede. Bovendien nemen zulke pilots bij
gemeente ook veel tijd en middelen in beslag. Bij een landelijk systeem is er één regiehouder, die voor
aansluiting van zowel leveranciers als gemeenten zorg draagt. Het proces van aanmelding kan in hoge
mate geautomatiseerd worden. Zodra authenticatie, verificatie en de datakoppeling succesvol tot
stand is gebracht, kan een partij/leverancier volgens een vast formaat data inzake
betalingsachterstanden veilig aanleveren. Gemeenten kunnen op haar beurt ook een koppeling met
de database maken. Voor de interne routing naar de wijkteams zal wellicht enig maatwerk nodig zijn,
maar ook hier moet standaardisatie de norm zijn. Het grote voordeel is, dat zowel kleine als grote
gemeenten eenvoudig op dit systeem moeten kunnen aanhaken en gebruik kunnen maken van best
practice ervaringen van alle gemeenten en leveranciers. Op gemeentelijk niveau is de
maatwerkbehoefte afhankelijk van de beschikbare eigen of aanvullende schuldhulporganisaties.
Iedere gemeente kan op basis van kenmerken van de lokale gemeenschap een andere hulpmix
inrichten.
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
21
Database oorzaken en structurele oplossingen
Ervan uitgaande dat de weg naar landelijke convenanten uiteindelijk bewandeld zal worden, kan met
behulp van de vastgelegde en verrijkte data uitgebreid analyse gedaan worden op basis van:
Klantprofiel (omgevings- of situatieprofiel);
Oorzaken van schulden en mate van verwijtbaarheid;
Communicatiemethoden;
Genomen maatregel(en);
Effectiviteit / behaalde resultaten.
Hoewel ieder mens en iedere situatie uniek is, neemt dat niet weg dat een zekere mate van
standaardisatie van mogelijke oplossingen in voorkomende gevallen door middel van dataverrijking en
data-analyse mogelijk gemaakt wordt. Zo kan bijvoorbeeld per geval aangegeven worden:
de mate van zelfredzaamheid (digitaal, financieel);
de noodzakelijkheid voor de inzet van aanvullende ondersteuning, zoals een budgetcoach
(persoonlijk,online/digitaal);
de meest effectieve methode van communicatie met de debiteur;
het eindresultaat (succesvolle betalingsregeling, voorkoming (juridisch) incassotraject);
de kosten/batenanalyse.
Een eenvoudig (fictief) voorbeeld staat weergegeven in onderstaande tabel.
Profiel Begeleiding / behandeling
Schatting kosten (direct en maatschappelijk)
Effect op lange termijn / kans op recidive
Oplossingen / suggesties
A: alleenstaande man, uitkering, geen kinderen
Schriftelijk/telefonisch, niet intensief Duur: 1 maand Totaal aantal uren: 10
Direct: laag (schatting in euro) Maatschappelijk: gemiddeld
50% valt terug
Maatregelen nemen om terugval te voorkomen / praktijkonderzoek.
B: alleenstaande man/vrouw, uitkering, verward persoon, laagtalig
Persoonlijk, intensief Duur: 2-4 maanden Totaal aantal uren: 20
Direct: hoog (schatting in euro) Maatschappelijk: hoog (bij geen behandeling)
90% valt terug
Continue begeleiding noodzakelijk. Vaste lasten automatisch inhouden op uitkering / salaris
C: Gescheiden vrouw, werkend, 1 of
Schriftelijk / telefonisch, begeleiding sterk
Gemiddeld (schatting in euro)
5% valt terug
Praktische ondersteuning met tips en
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
22
meer kinderen,
afhankelijk van emotionele status Duur: 1-3 maanden Totaal aantal uren: 15
Maatschappelijk: Laag tot gemiddeld
suggesties op het gebied van kinderopvang, budgettering
Bestaande initiatieven voor landelijke databases
Op dit moment zijn er drie initiatieven om tot een landelijke database te komen voor mensen met
(problematische) schulden en incasso.
Vindplaats van Schulden (VPS)
Allereerst is er de ‘Vindplaats van Schulden (VPS)’. Dit is een registratiesysteem dat in 2015 door het
BKR is opgezet met als doel om gemeenten te voorzien van informatie over betalingsachterstanden
van burgers bij huur, zorgverzekering, energie, water en dergelijke. Dit systeem draagt niet alleen
positief bij aan vroegsignalering van schulden, maar maakt ook een efficiëntere uitvoering van de
schuldhulpverlening mogelijk. VPS is begonnen als landelijk registratiesysteem, maar door discussies
over maatschappelijke ongewenstheid, mede samenhangend met de privacybescherming, is het
systeem herontworpen tot een lokaal-gemeentelijke VPS.
VISH
Het tweede systeem is de Verwijsindex Schuldhulpverlening (VISH). Dit is een in 2014 gesloten
samenwerkingsovereenkomst tussen de Vereniging voor Schuldhulpverlening en Sociaal Bankieren
(NVVK) en de Koninklijke Beroepsorganisatie van Gerechtsdeurwaarders (KBvG). In deze database
staan gegevens geregistreerd van mensen met problematische schulden, die schuldhulpverlening van
één van de bij het NVVK aangesloten leden ontvangen. Alle deurwaarders van Nederland hebben
toegang tot dit systeem, zodat onnodige (incasso)werkzaamheden en daaruit voortvloeiende (extra)
kosten voorkomen kunnen worden. Momenteel zijn meer dan 15 gemeenten in Nederland
aangesloten op VISH. Het systeem kent echter wel beperkingen. Zoals Paul Otter (Syncasso) in zijn
artikel “Onschuldig” aangeeft, zijn er vanuit de NVVK vijftien kredietbanken aangesloten, die slechts
46 van de 388 gemeenten vertegenwoordigen. Schuldhulpverlenend Nederland blijft hier dus achter
als het gaat om het vullen van de database.
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
23
Digitaal beslagregister (DBR)
Op de website van de KBvG valt te lezen:
Het DBR heeft ten doel:
1. te voorkomen dat de schuldeiser, in onwetendheid omtrent de beslagpositie van de schuldenaar,
proces- en/of executiekosten maakt, althans die kosten zoveel mogelijk te beperken;
2. te bevorderen dat de beslagvrije voet van de schuldenaar op de juiste wijze wordt vastgesteld en
toegepast.
Ondanks dat het initiatief te loven is, zijn er ook hier beperkingen, met name op het gebied van
regelgeving. Paul Otter geeft in het eerder vermelde artikel drie beperkingen aan:
1. Alle beslagen zouden in het beslagregister moeten worden verwerkt. Niet alleen beslagen op periodieke inkomsten gelegd door gerechtsdeurwaarders, maar ook beslagen op banktegoeden, onroerende zaken, roerende zaken enz. Verder niet alleen beslagen gelegd door gerechtsdeurwaarders maar ook door belastingdeurwaarders;
2. Het register moet worden uitgebreid met het Centraal Curatele en Bewind register (CCBR), het Insolventieregister en de data vanuit het VISH. Daarmee wordt het register de betrouwbare manier om de niet-willers en de niet-kunners beter te onderscheiden! Het bespaart veel ellende en kosten en zorgt ervoor dat de gehele keten professioneel kan gaan doen waar ze goed in is: niet-kunners bij de schuldhulpverlening en de niet-willers bij de gerechtsdeurwaarder onderbrengen!
3. De overheid zal zich moeten realiseren dat deze gevoelige data alleen in één database mag worden opgenomen als deze wordt beheerd door de onafhankelijk van de overheid opererende gerechtsdeurwaarders, zoals de Wereldbank al herhaaldelijk heeft aangegeven. Daarmee wordt de scheiding van de machten, bijvoorbeeld de overheid als schuldeiser en NIET tegelijk als incasseerder, duidelijk neergezet.
Het grote verschil tussen VPS, VISH en DBR is dat VPS vooral gericht is op vroegsignalering en daarmee
het in de toekomst voorkomen van schulden en/of escalatie hiervan. VISH en DBR richten zich in feite
vooral op de achterkant van het proces. De schuldenaar zit dan inmiddels al diep in de problemen,
terwijl het juist zaak is dit te voorkomen.
Een probleem is derhalve de brede acceptatie en uitrol van dergelijke centrale databases. Met
betrekking tot VPS lopen er enige pilots (o.a. Nijmegen en in het verleden Rotterdam). Zowel over VPS
als VISH en DBR zijn vooralsnog geen of zeer weinig concrete resultaten te vinden, althans niet in het
publieke domein. Dat zet aan het denken, want alle partijen hebben er immers belang bij om een
efficiënt landelijk systeem voor mensen met problematische schulden op te zetten, waarop
gemeenten en leveranciers zich kunnen aansluiten.
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
24
Incassoregister
Op https://www.rijksoverheid.nl/regering/regeerakkoord-vertrouwen-in-de-toekomst/2.-zekerheid-
en-kansen-in-een-nieuwe-economie/2.1-arbeidsmarkt-en-sociale-zekerheid valt meer te lezen over de
opzet van een incassoregister en overige voorgenomen maatregelen met betrekking tot het
terugdringen van schulden en armoede. Quote: “Er komt een incassoregister waarin incassobureaus
worden opgenomen, die voldoen aan eisen met betrekking tot oprichting, bedrijfsvoering en opleiding.
Indien een incassobureau te vaak de fout ingaat, wordt het beboet en verliest het de registratie.”.
Wanneer het incassoregister ‘live’ gaat is nog niet bekend, evenals aan welke eisen incassobureaus in
de nabije toekomst dienen te voldoen en hoe de handhaving van op te stellen regels is gewaarborgd.
Overige alternatieven
De landelijke website www.waarstaatjegemeente.nl is een website waarop tal van gegevens van
gemeenten overzichtelijk zijn samengebracht. Het zou in principe een kleine moeite zijn als
schuldhulpverleningafdelingen van de diverse aangesloten gemeenten deze database meer gaan
vullen. Inzake vroegsignalering en preventie is https://schuldhulpmaatje.nl/over-ons/onze-aanpak een
goed initiatief. Andere initiatieven met landelijke ambities om schulden efficiënter te helpen oplossen:
BringWay (een online platform voor zowel schuldeisers en schuldhulpverleners ter voorkoming
van escalatie van betalingsachterstanden, gericht op consumenten). Meer informatie
(interview): www.creditexpo.nl/nieuw-platform-bringway-vermindert-problematische-schulden
SchuldendeBaas: een online platform dat streeft naar landelijke dekking, gericht op
consumenten met schulden. Meer informatie: https://www.schuldendebaas.nl/
De toekomst – een ‘schuldenvrij’ Nederland?
Het schuldenprobleem in Nederland kan uiteraard niet van vandaag op morgen opgelost worden.
Daar zal veel tijd overheen gaan, omdat een oplossing vooraleerst een verschuiving van de focus
vereist. De focus ligt nu nog te veel op de achterkant van het proces (incasso, schuldhulpverlening
achteraf), terwijl de focus juist op de voorkant van het proces moet komen te liggen (vroegsignalering,
preventie, advisering, educatie). Om een landelijk systeem van vroegsignalering, risico en data-analyse
van de grond te krijgen is naast politieke wil ook de bereidheid van alle partijen nodig om het met
elkaar eens te worden over een gestandaardiseerde aanpak, die zowel door grote als kleine
gemeenten kan worden toegepast en waar lokale regelingen en initiatieven aan kunnen worden
toegevoegd. Deze aanpak kan door een hoge mate van automatisering lokaal worden uitgerold. Zo zal
iedere gemeente in Nederland gebruik (moeten) kunnen maken van de beschikbare data-
infrastructuur. Op die manier kunnen (problematische) schulden op een effectieve en efficiënte wijze
in kaart gebracht worden en kennis over soorten situaties, oorzaken, oplossingen, kosten en
resultaten op korte en lange termijn met elkaar worden gedeeld en geanalyseerd.
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
25
De winst van een dergelijke aanpak is in eerste instantie gericht op de schuldenaars, de leveranciers
en de gemeenten. Incassobureaus en deurwaarders zullen veel meer aan de voorkant van het
(incasso)proces moeten opereren. Daarbij kan gedacht worden aan preventie / voorlichting, analyse,
opleiding, monitoring en opvolging. Het is zelfs denkbaar dat er een situatie kan ontstaan waarbij
klanten met meervoudige betalingsachterstanden door één incassobureau / deurwaarder afgehandeld
kan worden, waardoor het incassoproces efficiënter en tegen per saldo lagere kosten voor alle
betrokken partijen kan worden afgehandeld. Uiteindelijk zal het inzicht moeten doordringen dat de
maatschappij er geen enkel belang bij heeft om zoveel mensen met (problematische) schulden lang te
laten ‘aanmodderen’. Iemand met (problematische) schulden kan immers maar beperkt deelnemen
en bijdragen aan de maatschappij. En dan hebben we het nog niet over de eventuele emotionele en
materiële gevolgschade voor eventueel aanwezige kinderen. Het geld dat nu aan de achterkant
‘verdiend‘ en uitgegeven wordt, zou veel meer rendement opleveren als dit naar de voorkant
verschoven wordt. Als mensen met schulden eerder in beeld komen en de kosten die aan de
schuldenaar worden doorberekend sterk gereduceerd kunnen worden, dan kunnen mensen met
(beginnende) schulden veel eerder grip op hun leven krijgen en kan voorkomen worden dat schulden
escaleren. Een ‘schuldenvrij’ bestaan schept perspectief voor alle betrokkenen en geeft hoop op een
normale toekomst, ook in commercieel opzicht! Het is een kwestie van politieke wil om tot een
landelijk systeem te komen, gericht op vroegsignalering, preventie en educatie. Door een
overgangsfase te bepalen, kunnen belanghebbende (markt)partijen geleidelijk aan hun
businessmodellen en werkmethoden omvormen en tegelijkertijd werken aan duurzame oplossingen
ter voorkoming en het beter beheersbaar maken van schulden. Schematisch kan dit er als volgt
uitzien.
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
26
Bron: WCMConsult
Op deze manier kunnen we samenwerken aan een rechtvaardiger, socialer en tevens commercieel
zinvollere samenleving.
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
27
Gebruikte bronnen en nuttige verwijzingen
Deze lijst met gebruikte bronnen pretendeert niet volledig te zijn, maar vermeld in ieder geval de
meest relevante en/of interessante onderzoeken en artikelen die er in de afgelopen twee tot
maximaal drie jaar gepubliceerd zijn. Deze lijst kan tevens een handige bron van informatie zijn voor
onderzoekers, studenten en andere geïnteresseerden.
Bron of thema Titel Datum Toelichting /aanvullende links
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
28
Omvang schulden-problematiek in Nederland
Diverse rapporten
2015, 2016, 2017
1. Algemene Rekenkamer, juni 2016, Aanpak problematische
schulden (PDF, 14 pagina’s). Zie ook: Opvolging
aanbevelingen Aanpak problematische schulden (augustus
2017, PDF, 2 pagina’s)
2. Sociaal Economische Raad (SER), maart 2017, Opgroeien
zonder armoede (PDF, 168 pagina’s)
3. Coöperatie Goede Gieren, juni 2017, Minder wanbetalers:
de daling versnellen (PDF, 43 pagina’s)
4. Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP), september 2016,
Armoede in kaart 2016, (PDF, 111 pagina’s)
5. Kinderombudsvrouw, december 2017, rapport “Alle
kinderen Kansrijk” (PDF, 100 pagina’s)
6. Divosa, februari 2016, Problematische schulden nemen
nog steeds toe (artikel)
7. Panteia, november 2015, Huishoudens in de rode cijfers
2015, (PDF, 114 pagina’s)
8. Platform 31, juni 2017, Factsheet Armoede en Schulden,
(PDF, 8 pagina’s)
9. Rijksoverheid, februari 2017, Rapportage ISZW
'Vroegsignalering Problematische schulden door
gemeenten', (PDF, 10 pagina’s)
10. Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR),
juni 2016, Eigen schuld? Een gedragswetenschappelijk
perspectief op problematische schulden, (PDF, 96
pagina’s)
11. NVVK, 2016, NVVK Jaarverslagen
12. Movisie, maart 2016, Dossier Wat werkt
bij….Schuldhulpverlening, (PDF, 40 pagina’s);
maart 2017, Schulden in Nederland: wat werkt, gaan we
doen! (compact overzicht aantallen en kosten)
13. de Nationale Ombudsman, mei 2016, Burgerperspectief
op schuldhulpverlening, (PDF, 85 pagina’s)
14. CBS, oktober 2017, Drie miljoen Nederlanders financieel
kwetsbaar
15. SCP (Sociaal en Cultureel Planbureau), Armoede
publicaties
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
29
Aedes Magazine / woning-corporaties
‘Uit
schaamte
melden
mensen zich
niet zo snel’
(artikel)
Apr- 2017
Zeer informatief artikel over convenanten, (landelijke) kredietregistratiesystemen, data-matching (BKR), pilots (Nijmegen, Den Bosch, Zoetermeer) en privacy. Het blijkt dat dit laatste in veel gevallen voor problemen zorgt. Ook willen de schuldenaren zelf niet altijd meewerken. Aan het woord o.a. Vera de Wildt (woningcorporatie Talis), die ook op het huurincasso congres gepresenteerd heeft. https://goo.gl/SYez3w Gerelateerd: Dossier Schulden en Huisuitzettingen – Feiten en cijfers. Goed overzicht wat woningcorporaties doen om huisuitzetting te voorkomen.
Rechtspraak, ontwikkelingen algemeen
De
Rechtspraak
Jaarverslag
2016
Apr- 2017
Dit jaarverslag bevat veel interessante analyses, waaronder verkorting doorlooptijden, standaardisatie dagvaardingen,KEI (digitalisering). https://www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2017/04/19/tk-bijlage-jaarverslag-rechtspraak-2016
Gemeenten van de toekomst / Convenanten
Praktijkcase
convenante
n pilot
Vroegsignal
ering,
armoede en
schulden
gemeente
Nijmegen (a
rtikel)
25-jan-2017
In September 2016 is in Nijmegen de pilot Vroegsignalering van start gegaan om mensen met betalingsachterstanden sneller en beter te kunnen helpen. De gemeente tekende hiertoe samen met een grote groep maatschappelijke partners een convenant in aanwezigheid van staatssecretaris Jetta Klijnsma van Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW). Diverse berichten: https://www.portaal.nl/over-ons/actueel/nieuws/pilot-vroegsignalering-samen-schulden-vroegtijdig-te-lijf/
Zie ook: Preventieplan 2016-2017 – Gemeente Nijmegen
Vereniging Schuldhulp-maatje Nederland
Verborgen
leed - Een
literatuur-
studie over
financiën
van
Nederland-
se huis-
houdens,
schuldhulp-
Jan-2015
Goed naslagwerk voor cijfermatige onderbouwing kosten en opbrengsten. Focus op woningcorporaties. http://schuldhulpmaatje.nl/wp-content/uploads/2015/12/Verborgen-Leed-jan-2015-pdf-1.pdf (PDF, 63 pagina’s)
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
30
verlening en
schuld-
preventie
Zie ook: https://schuldhulpmaatje.nl/over-ons/publicaties/ Schuldhulpmaatje richt zich met name op vroegsignalering en preventie van schulden.
Laaggeletterd-heid en financiële problemen
Artikelen 2017 (Nibud) Laaggeletterdheid en financiële problemen
(VNG) Laaggeletterdheid terugdringen begint lokaal
Divosa / Eropaf Handreiking
Voorkomen
huisuitzettin
gen (PDF, 68
pagina’s)
19-jun-2015
Deze handreiking geeft inzicht in het proces van huurachterstand tot na de ontruiming (PDF, 68 pagina’s). https://goo.gl/pD3lBt
BKR Maat-
schappelijke
rol
(webpagina)
Maatschappelijke rol van het BKR wordt hier toegelicht, alsook het (mislukte) project LIS (Landelijk Informatiesysteem Schulden) en haar opvolger ViP (Vroegsignaleringsindex Probleemschulden) https://www.bkr.nl/over-bkr/handig-om-te-weten/jaaroverzicht-2012-signalen-uit-een-markt-in-beweging/maatschappelijk/
BKR / VPS BKR’s
vindplaats
van
schulden –
Op weg
naar een
financieel
gezonde
wereld
(artikel,
PDF, 3
pagina’s)
Dec-2015
Tijdschrift voor Schuldsanering . Achtergrondartikel over Vindplaats van Schulden, initiatief voor een landelijke database voor vroegsignalering https://goo.gl/uHmcht Lees ook artikel “BKR hulpmiddel voor vroegsignalering”, augustus/september 2016, Sociaal Bestek, (PDF, 3 pagina’s).
BKR / Schulden- problematiek.
Onderzoek
uitgevoerd
door
Universiteit
Tilburg ter
gelegenheid
van het 50
jarig
Nov- 2015
Artikel: Schuldenproblematiek kent lange nasleep Rapport “Is de economische crisis voorbij? – Een onderzoek naar de schuldenproblematiek in Nederland” www.bkr.nl/globalassets/documenten/rapport-is-de-economische-crisis-voorbij---tilburg-university.pdf https://www.vindplaatsvanschulden.nl/nieuws-en-opinies/schuldenproblematiek-kent-lange-nasleep/
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
31
bestaan van
BKR
Incasso-ontwikkelingen
Groot
incasso-
bureau gaat
voortaan
alleen
vriendelijke
brieven
sturen
19-mei-2017
Algemeen Dagblad, artikel over de nieuwe (klantvriendelijke) koers van Intrum Justitia. Resultaten (b)lijken positief te zijn. http://www.ad.nl/economie/groot-incassobureau-gaat-voortaan-alleen-vriendelijke-brieven-sturen~a88c55cf/?vwoParameters=vwo-abbo Zie ook: “Het AD zoekt mensen met schulden” http://www.ad.nl/economie/het-ad-zoekt-mensen-met-schulden~va7684a0d/?vwoParameters=vwo-abbo (Video-oproep, 9 mei 2017).
Inspectie SZW Het gebruik
van
methoden
van vroeg-
signalering
problema-
tische
schulden
door
gemeenten
(PDF, 33
pagina’s)
Jan-2016
Dit onderzoek gaat in op wat gemeenten doen om vroegtijdig burgers met problematische schulden op te sporen. Deze nota van bevindingen geeft de resultaten weer uit de tweede, verdiepende fase van het onderzoek naar vroegsignalering door gemeenten. https://www.inspectieszw.nl/publicaties/rapporten/2016/01/15/het-gebruik-van-methoden-van-vroegsignalering-problematische-schulden-door-gemeenten
Effectieve schuldhulp
Bibliotheek
(alfabetisch)
Uitgebreid en breed overzicht van publicaties op het gebied van schuldhulpverlening, vroegsignalering, preventie van diverse stakeholders in het domein. http://www.effectieveschuldhulp.nl/bibliotheek Zie ook: praktijkvoorbeelden zoeken op thema
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
32
Rijnstad Nieuwe
pilot vroeg-
signalering
(webpagina)
28-mrt-17
Rijnstad tekende op 27 maart samen met 9 andere organisaties voor de proeftuin Vroegsignalering Risicovolle Schulden. Met de methode ‘Vroeg eropaf’ willen de partijen gezamenlijk voorkomen dat problematische schulden in gezinnen ontstaan. https://goo.gl/2vtwRP
Effectieve Schuldhulp
Cases
studies
privacy
Voorbeeld hoe privacy is gewaarborgd van gemeente Amsterdam en Almere http://businesscases.effectieveschuldhulp.nl/?page_id=2078
Manifest Schuldvrij!
Aanbeveling
en aan
landelijke
politiek
17 okt 2017
De vijf aanbevelingen aan de landelijke politiek zijn:
Stop met het beboeten van armoede.
Stop de wanpraktijken bij incassobureaus.
Heroverweeg de marktwerking voor deurwaarders.
Zorg voor samenhang: geef de overheid één gezicht.
Bied meer mensen een perspectief op een schuldvrij
bestaan.
https://www.divosa.nl/nieuws/manifest-schuldvrij-doet-aanbevelingen-aan-landelijke-politiek
Landelijke schuldhulplijn
Initiatief van
Syncasso,
GGN
Flanderijn,
en Janssen
& Janssen
4 juli 2017
De hulplijn 115 moet schuldenaren op een laagdrempelige manier informeren over de mogelijkheden om hulp te krijgen bij het oplossen van hun schulden. Staatssecretaris Klijnsma spreekt deze week met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) over het opzetten van de landelijke hulplijn. http://www.creditexpo.nl/hulplijn-115-moet-einde-maken-aan-oerwoud-schuldhulp/
Nederlandse Zorgautoriteit (NZA)
Rapport
Onderzoek
naar
doorlooptijd
facturatie
eigen
bijdragen
nieuwe
klanten en
incassoproc
es CAK 2016
Mrt- 2017
In het rapport staan concrete aanbevelingen ter verbetering van facturatie en het incassoproces bij het CAK https://www.nza.nl/1048076/1048181/Rapport_Onderzoek_naar_doorlooptijd_facturatie_eigen_bijdragen_nieuwe_klanten_en_incassoproces_CAK_2.pdf (PDF, 32 pagina’s)
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
33
Centraliseren deurwaarders- trajecten vijf grote overheids-partijen
DUO, UWV,
RVO, CAK en
Zorginstituu
t Nederland
ism CJIB
Loopt al sinds 2014
Het centraliseren van deurwaarderstrajecten heeft tot doel mensen die bij de overheid meerdere schulden hebben door één deurwaarder te laten benaderen. Bovendien zorgt dit ervoor dat mensen meer overzicht op hun schuldensituatie krijgen en maatwerk eenvoudiger wordt. Op de wijze wordt voorkomen dat debiteuren van de overheid in de knel komen te zitten tussen verschillende incassotrajecten. https://www.cjib.nl/nieuws/aanbesteding-gerechtsdeurwaarderstraject
Convenanten: lokale oplossingen gemeenten en vroeg- signalering
Convenant
vroegsigna-
lering huur-
schulden
(artikelen en
plannen)
2014 --2017
Bij de voorbereiding van de nieuwe werkwijze is uitvoerig onderzocht hoe de privacy van de huurders geborgd kan worden. In het convenant is opgenomen welke convenantpartner welke gegevens uitwisselt en met welk doel. Gemeente Weert is eindverantwoordelijke van het convenant en meldt het convenant ook aan bij de Autoriteit Persoonsgegevens. Als extra waarborg werken de convenantpartners met een beveiligd systeem. Dat is speciaal ontworpen voor een juridisch correcte manier van gegevensuitwisseling. A http://www.weert.nl/Convenant-vroegsignalering-huurschulden.html en https://www.grenslandactueel.com/2017/02/13/convenant-vroegsignalering-huurschulden/ Initiatief gemeente Weert voor alle inwoners om grip op geld te krijgen en te houden in samenwerking met Nibud. https://www.nibud.nl/beroepsmatig/weertenaren-weer-grip-op-geld/ (18 mei 2017) Andere steden / voorbeelden:
- Vereniging Friese gemeenten en De Friesland pakken
samen schuldenproblematiek aan
- Blauwdruk Convenant Vroegsignalering Schulden - Nuon
(Nijmegen en Amsterdam)
- (BKR) Nijmegen: uniek convenant met 11 partijen
- (Stratech Software) Samenwerking voorkomt onnodig
oplopen schulden
- (Samenwerken aan Water) Convenant Schulden en
waterafsluiting
- (BKR) Vindplaats van Schulden in de Gemeente Arnhem
- Meldpunt EMMA (Zoetermeer)
- Vroegsignalering en aanvalsplan“Den Bosch Schuldenvrij
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
34
- Convenant ‘Iedereen financieel fit!’, Leeuwarden”
- Almere slaat handen ineen om schulden te verminderen
(feb 2017)
- Project DATT Werkt (pilot in zes gemeenten, o.a. Zaanstad,
Venlo en Zaltbommel). Zie ook:
https://www.dattwerkt.nl/pilots-gemeenten/
Rijksoverheid Rapport
Concretise-
ring Rijks-
incassovisie
(PDF, 68
pagina’s),
door Atos
Consulting
29-nov-2016
De Rijksincassovisie heeft mede tot doel overheidsorganisaties meer samen te laten werken, zodat beter rekening wordt gehouden met de mogelijkheden en omstandigheden van mensen met schulden. Het onnodig oplopen van schulden moet worden voorkomen en de visie dient te leiden tot een betere bescherming van de beslagvrije voet en een besparing op bijkomende kosten verbonden aan inning van de vorderingen. https://goo.gl/LAUuqz
Pamflet schulden en armoede gemeenten in Nederland
VNG,
Divosa,
NVVK en de
MOgroep
2016 “ Naar een betere aanpak van schulden en armoede Het bestaande stelsel van wet- en regelgeving waarbinnen schuldhulpverlening moet werken, is onwerkbaar en niet efficiënt. Het stelsel belemmert mensen om uit hun schulden te komen. En nog erger: het stelsel veroorzaakt meer of nieuwe schulden.” https://vng.nl/files/vng/20160405-schuldhulp-pamflet.pdf
Samenleving en schulden, Trouw
Artikel “In
de samen-
leving
ontstaat een
onderklasse
met
schulden“
15 mei 2017
Interview met Marco Florijn, de nieuwe voorzitter van het NVVK. In het artikel geeft hij aan, dat er in Nederland een schuldenonderklasse is ontstaan of lijkt te ontstaan. Dit zijn mensen die zeer langdurig in een schuldensituatie blijven hangen. https://www.trouw.nl/home/in-de-samenleving-ontstaat-een-onderklasse-met-schulden~a788a312/
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
35
Consumenten-bond / ACM
Artikel
“Positieve
ontwikke-
ling voor
consumen-
ten in
incasso-
trajecten
1 nov 2017
Online hulpmiddel (toolkit) voor consumenten: “Met een online hulpmiddel van de ACM kunnen zij (consumenten) nagaan of het incassobureau zich aan de regels houdt” Tevens wordt in het artikel het “Verbeterplan Incasso” besproken: “Zo staat in het regeerakkoord dat er een verplicht register voor incassobureaus komt, met eisen aan oprichting, bedrijfsvoering en opleiding.“. https://www.creditexpo.nl/positieve-ontwikkelingen-consumenten-incassotrajecten/
Trends en ontwikkelingen in incasso en deurwaarderij in Nederland
Diverse
artikelen /
interviews
op Credit
Expo, online
platform
voor de
credit-
manage-
ment
sector, en
andere
bronnen
2017 Interview Laurens Ruster (Advanced Analytics – GGN): “Data-
analyse en klantsegmentatie leiden tot betere voorspellingen”
Interview Michaël Brouwer (Reazon): “State of the art
creditmanagement is nu voor iedere organisatie haalbaar”
Interview Rick Terra (Intrum Justitia & Lindorff) – ‘Sociaal
incasseren betekent de klant centraal stellen’
Interview Ed Nijpels (Garantiefonds Gerechtsdeurwaarders) –
‘Financiële stabiliteit incassopartner is een basisvoorwaarde voor
kwaliteit en continuïteit’
Interview Mark Hafkamp (Hafkamp Gerechtsdeurwaarders):
“Omnichannel communicatie is essentieel in minnelijk traject”
Interview Janssen & Janssen: “De deurwaarder wordt steeds meer
een kennispartner”
Jaarverslag 2016 Janssen & Janssen: “Actief kennis delen,
schuldpreventie en proactief advies – van schulden naar
perspectief”
Verklaring NVI inzake Manifest Schuldvrij – “Wie iets koopt of
leent, betaalt dit (terug)”
Sociaal incasseren kan hoge schulden voorkomen
Intrum Justitia wil problematische schulden helpen voorkomen
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
36
Trends en Innovatie in schuldhulp
VNG 9 nov 2017
1. Quote: “De gemeente Den Haag onderneemt veel vernieuwende initiatieven om te voorkomen dat mensen diep in de schulden komen. Voorbeelden daar van zijn het recent opgerichte Schuldenlab 070 en het Jongerenperspectieffonds.”
https://vng.nl/onderwerpenindex/werk-en-inkomen/armoedebeleid-en-schuldhulpverlening/nieuws/den-haag-blij-met-ruimte-voor-vernieuwende-aanpak-schuldhulp
2. Nieuwe aanpak schuldhulp mogelijk door Village Deal, 5
december 2017
Quote:“Hoewel het beleid van Weststellingwerf gericht is op het voorkómen van schulden, bleek uit onderzoek van de Rekenkamer (30 juni 2016) dat in de praktijk de meeste tijd en het meeste geld gaan naar het achteraf oplossen ervan.”
Overheid en sociaal incasseren
Credit Expo
/ SVI
25 sep 2017
Achtergrond artikel over het SVI (Sociaal Verantwoord Incasseren)
keurmerk, dat toetst of bedrijven een sociaal incassobeleid
voeren. De overheid staat positief tegenover dit initiatief. Quote:
“In de laatste aanbestedingseisen van het Centraal Justitieel
Incassobureau is men al begonnen om Sociaal Verantwoord
Incasseren op te nemen in de criteria. Ook in de Rijksincassovisie is
vastgesteld dat er bij de benadering van de debiteuren door
deurwaarders en incassobedrijven aandacht moet zijn voor de
schuldenproblematiek van de debiteuren.”
https://www.creditexpo.nl/overheid-hecht-belang-aan-sociaal-incasseren/
Schuldhulp algemeen
Platform 31 feb 2017
Standaardwerk dagelijkse ondersteuning van
wijkteamprofessionals, vrijwilligers en anderen die mensen met
schulden ondersteunen. Titel: “De eindjes aan elkaar knopen –
Cruciale vragen bij financiële problematiek in de wijk”, PDF (164
pagina’s).
http://www.platform31.nl/publicaties/vernieuwde-editie-de-
eindjes-aan-elkaar-knopen
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
37
Schuld-preventie
RVS (Raad
voor
Volksgezond
heid en
Samenlevin
g)
26 juni 2017
In de publicatie “Meer eenvoud voor burgers voorkomt schulden” (PDF, 56 pagina’s) worden drie oplossingen aangedragen om schulden te voorkomen:
1. Eenvoudige regels 2. Financiële hulp 3. Meer verantwoordelijkheid bij schuldeisers
Quote: “Wij zien ook veel voordelen in een landelijk incassobureau – naar Zweeds voorbeeld. Het biedt betere bescherming aan mensen met een schuld. Bovendien zijn schuldproblemen eerder zichtbaar, omdat problematische schulden op één plek terechtkomen”, https://www.raadrvs.nl/actueel/item/meer-eenvoud-voor-burgers-voorkomt-schulden
Overigen Schulden
algemeen
4 dec. 2017
1. Promotieonderzoek ‘Het incasseren van ongenoegen: deurwaarders en schuldenaren’, Marjolein Odekerken
https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/356999 (PDF, 500 pagina’s)
2. Onderzoek Nibud Personeel met schulden in
internationaal perspectief , Nibud in samenwerking met
Aon (rapport “Werknemers met financiële problemen”
3. Website “Zelfjeschuldenregelen.nl”,initiatief van NVVK ism
Nibud, zelfhulptool, actieplannen en voorbeeldbrieven.
Vrij gedetailleerd, maar lastig in te vullen voor
bijvoorbeeld laaggeletterden of mensen die de
Nederlandse taal niet machtig zijn.
Pubicatie, 7 december 2017, “Oproep Nibud & NVVK: laat
de schuld niet oplopen”
Een wat eenvoudiger alternatief voor deze toolkit is de
test van SchuldHulpMaatje: https://uitdeschulden.nu/doe-
de-test/ . In 12 eenvoudige en praktische ja/nee vragen
krijg je in een paar minuten al een algemeen beeld hoe je
er financieel voor staat.
4. Positieve ontwikkelingen voor consumenten in
incassotrajecten, 1 november 2017, Consumentenbond.
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
38
Nieuwe toolkit ACM voor (schuld)hulpverleners en
consumenten: berekenen incassokosten en rente,
controleren correctheid vordering, voorbeeldbrieven
5. Wettelijke rente in Nederland. Zie ook:
http://www.wettelijkerente.net/wettelijkerente2.aspx
6. Besluit Beslagvrije voet (Overheid.nl, internetconsultatie).
7 december 2017
7. https://www.schulden.nl/ . Een particulier initiatief om
mensen met schulden en/of betalingsproblemen kosteloos
in een vroegtijdig stadium te helpen.
© 2017, Marcel Wiedenbrugge, Marco van Katwijk
39
Auteurs
Marcel Wiedenbrugge Marcel Wiedenbrugge is bijna 30 jaar actief in B2B sales, creditmanagement en servicemanagement, waarvan de laatste 9 jaar als zelfstandig ondernemer, trainer en adviseur (WCMConsult). Geïnspireerd door één van zijn opdrachtgevers, een woningcorporatie, en als medeorganisator van het Huurincasso Congres is hij zich steeds meer gaan verdiepen in de oorzaken van schulden en hoe de problemen die hieruit voortvloeien structureel voorkomen of beter beheersbaar gemaakt kunnen worden. Met zijn brede kennis van creditmanagement in zowel zakelijke als consumentenmarkten , onderzoek naar schulden in Nederland en de toepassing van technieken uit marketing en CRM, heeft Marcel een pragmatische en integrale kijk op de schuldenproblematiek ontwikkeld. Zijn passie om praktische oplossingen voor bestaande problemen te bedenken staat aan de basis van deze whitepaper. U kunt Marcel bereiken via e-mail: [email protected] of telefonisch op 06 4590 2601 Marco van Katwijk Met een ICT en bedrijfskundige achtergrond heeft Marco bij meerdere organisaties in managementposities gewerkt. Sinds 2011 is hij actief in creditmanagement en heeft dit nadrukkelijk opgepakt vanuit een Tone of Voice aanpak. Hij heeft hierover in binnen- en buitenland op tijdens diverse seminars mogen spreken. In 2014 is Marco verkozen tot Credit Manager van het Jaar. Vanuit een persoonlijke visie zoekt hij gelijkgestemde collega’s om structurele problemen aan te pakken door middel van het organiseren van platformen, waarbij iedere bijdrage ervoor zorgt dat we echt iets kunnen verbeteren. Hij is onder andere medeoprichter geweest van de VGI (Vereniging van Groot Incassanten) ter verbetering van de SEPA dienstverlening voor consumenten. Marco heeft met meerdere gemeenten samengewerkt aan vroegsignalering convenanten. In 2016 heeft hij bij een creditmanagement organisatie richting mogen geven aan een nieuwe generatie van incassodienstverlening. U kunt Marco bereiken via e-mail: [email protected]