"teħen is-sewwa" - 24 ta' Marzu, 1973 3 -----___;.--------------------------~m-•"----·-------------

u MINI/ MONS. PROF. ARTURO BONI#ll1

Fit-triq ewlenija tal-Isla, Triq ir-Rebħa, fiż-żmien l-imghoddi " Strada Vittorja" , jew Triq lr jarli", f'nofs ii-Pjazw l -ġdida, " 4. ta' Settembru" , hemm Madonna ta' rf1am b!I-Balil­bin fuq dirgħajha. Qabel li-gwerra, dik ii-Mad .)nna wieqfa fuq pedista!l twil l} rqieq, l<ella skrizzjoni bil-latin imnaqqxa f'irħam li bil-malt i tgħid hekk: "lil Alla t -Tajjeb u Kbir nett (D.O.M.) u m Ommu 1 -Verġni. Bambina, taħt it-titlu tai-Vit orja, mahtura minn missierijietna Pat runa ta' din ii-Belt , b'qima speċjal i - għaliex fis-sena 181'3, meta l-pesta laqtet b!-iqraħ lill-Gżira ta' Malta, in-nies tal-Isla ġew meħlusin mit-turment tal-pesta bil-ħarsien bia waq­fien ta' dik ii-Verġni kbira,- b'tifkira dejjiema tal-gratitudni tagħhom, bħala temm tal-wegħ­-da, bil-kunsens tal-Gvern, mogħti b'digriet tas-17 ta' lulju 1914, huma jaghtu, jiddedikaw u jikkonsagraw lill-istess salvatriċi Omm Alla din .ix-xbiha maħduma, mħallsa miċ-ċittadin Salvatur Debarro u soillennement imwaqqfa".

Kienet pestar ·qalila ħaf­na dik imsemmija n -is-­krizzjoni.. Bdiet' fit-3 ta ' Mejju: 1813 u damet sejra sal-bidu, tas-sena 18:14. Qerdet xejn inqas minn 4,572 ruħ. Ma ġewx mimsus:in minn ·dik il -ma.r­da l-Isla u l-irħula Qrendi, Kirkop, Għaxaq u Balzan. Meta waqfet .f'Malta, bdiet - Jit-22 ta' Fra.r -:- Għaw­dex u qerdet hemm 96 ruħ oħra sakemm fit-8 ta ' Set­tembru 1814, l-Awtoritajiet iddikjaraw li l-periklu in­temm.

IF'mar'da . hlakk ··· tal __ - b iżgħa --għand!n:ar · ·• ;għla7x · nri sta~ħ:ġbu

mhuXJ hi (Jħe:ls i en ta ' p.ost mi::' mard1a, daqskemm hi,t ­tieba u, qawwa nisranija ta' dawk H b'sens ta' kari­ta' u bil-periklu Jl jittiehdu u jmutu biha, k:ienu jdum bL-impes!tatL'

Jgħidilna Akil,le Ferris li -meta skuppJat f'Malta d'ik' il-marda, l-Isqof Mattei ki1en G:ħa.wdex }aghmel' iż­żjara p1astoraH. IMall!li sar jaf, -ġ:ie Malta u għammar M-palazz ta,f-'Belt, f'nofs 'il­periklu.. Ta/ m!i·ssier :huwa ħareġ 'i,ttri p.astonal,i hiex i.w:issi .f:in,·nies jagħmlu. hili­thom h ie·x dak i. l-flaġell ma jinxteridx. Fl-24 ta! Mejju b'dieqa t-a' qalb, huwa or­dna l-għeluq tal-knejjes ,tJli,ex jev(ita' 1-aflfoHament,, u talab 'LinJ-nies h ie.x ja'Sisils:tu bil-moħħ għall-quddiesa li k e Ilha_ ti:l:iq:add'e1s. f' kul!l .:k n i-

sja parrokkjali u fil-knejjes talr patri'~i et, fJ'I!in i·ffiiss!at . lrriklmanda wkoH !11-;ghaj­nuna u I-mħabb-a lejn il­fqan, s:peċjallmemt l'uiil-kiap· pi:l.6arili. 'L-Insqofi 6ngħaqad uko:ll' maP-k ummissa:r'jUi Ci­vii'i rSili1 Hildlebl1and Oakes, meta dan ħ!areġ ·Ordn:ijiet ieb~\ ·1h'ċ-ċirkio·stan:z:a · JUI ,k,i ­teb Ili. min jiikser dawk l-or­dnijiet ikun qedl jonqos mill-karita' nrisranija. !l:n· għaqad u-koll :ma Sir The­mas Maitland, li kien għa ­du k:if wasal .fil -Gżira blit­titl u. gdid ta ' "Gvernatur u Kap-Km a nda nt ~a~ :f~Gże;j •­j~r Maltin:'.,, u, . . b.'ż~wġ pas­totlali\i:iet wissa! n1nies biex ·jobdu b-is-sabar 1-or­d!n.ijiet tai-·Gvem u pproj ­b i.xxa, taħt piena tal'-isko-munika, li jżommu ħwei'jeġ jm ni1ġ:gsa bil -pesta, jew ja­ħbu lbies, mobbl1i jew oġ­ġetti oħra, ikunu ta! liema va:l'ur fl<unu, kemm •il•dlarlba dawn ikunu mni·ġġsa jew sospetti, jew kemm i r-dar­ba huma ma jgħarrfux ·lill­Gvem blii-Nwejj!eġ• :miSjuba.

ATTI EROJGI L4sqof Matte.i ma kienx

waħdu fost il·-kleru li mar­ru jew baqgħu .fil -perik-lu, b i ext jaqdu d-dmir'ijiet p<as· toraH tagħhom qalb 1'-im­pesta:t,i. ~ls•stemmewl bħal'a martri li waqgħu vittmi tad­d!m irr saċerdotali tagħhom Dun Gu:żepp Camil:le·ri, Ka­nonlw Propostu ta' San Pawl tai~Bel.t, "Patri · Niko-1-

Trapan:i, Viċ i··.Parr!ku ta' Portui Salvu, Dun Feridi­na.nd Camj.(:leri,. Viċi-'•Parr­

ku t.ahFurj.ana, l:i k ienet għadha mhiex parroċċa, u 1lr-Partrijiet ikapuċ.ċini ·'D,anje·l, Anton u Samwe.l:. Dun V i­ċenz Cac:hia, Ainċipdet tal·' l'sla ġ i e delegat mill -·lsqof ' biex minn floku j'ieħu kura tat-Tliet Ibliet.

Meta spiċċat il-pest&, u sewwa sew fid:-29 ta-' J an~ nar 1814, .J-ilsqofi Matte·i ord1na Te Deum fil'-knejjes parrok<jaH klo:llha tai·Gż1ra bħala radd il-ħajr lil Alla għa·ħ ħe· lrsien; !huwa stess

.jn.tona t-Te Deum - fil-knisja ta' San Gwann, jid~ :hirl i H qr ajt x'imkien~ f il­p;re•żenzai ta.J-G~e.rn.atu:r..

Espożliz.z~on:i:jiet ewka-ristiċi lll priedki, daqq ta' qniepen, u sparar tal-kanu­ni, proċes.sjoni~et, f.osn:-hOim wa!ħdla d!jblċesana għas-ISan\twarju: tai-Mei-Heħa " b ' radd i 1-ħajr se ru ma Malta: u Għawdex u għadhom isiru kull sena:

'' CTCIE RO{ PHO DO!M 0 SU~".

:lis·sa 1għ idltidik•om, ibiiż!żej­jedl. dwar ii,l:,pesta; ·ħallu.ni gha:lhekk~ ne:rġ•a +ura- minn ,fejnr tlaq.t u tgħidulix " Ci­cero pro domo sua, Mons. Bonn\iiċii i għ:a<!k ·l l isrl:a\"., Ne-r­ġgħu! !fu:q H-Madonna ta' rħam. Konna nsejħuliha "11-Madonna liall-Nofs''. Għax kienet . sewwa- sew. f' nofs it-tul . tai-lsla u, għal ftit, mlhux f'nofs H-wisa ta·għha wko:l!l. .Kont taraha mi.nn fuq ii-Vitorja u minn fuq San Filippu, iż-żewg poH tal-·lsla. MaJI.i titla mit­telqħa ta' San . Giljan, H da­ri kienet trieq ·l-aktar pas~ saġġa għax minnha kienu jjgħladldUI n-nie<s, ~Jħlaj:(-·la.neċ u għad'-digħ.ajjes, kont . til­maħ dik ·iJ-Madonna. rlrr~"'liOKK'1' liAiL I:USILA

Kienet ~ċ-ċentm - it­"T 01kkl" t a 1-Y.isla. I t-traflfiik u kien joħaddi minn naħa u m:i.!ll-)oħra; 'tagrJha; de:jjem • iżomm<. ma:Xf-•x:eHu:g. VJil-p:ro­ċessjonijiet jew il-funerali

(ikompli fil-paġna 4)

4 "leħen is-sewwa" - 24 ta' Marzu, 1973

IL-PESTA TAL-1813 u L-MADONNA TAN-.N.OFS (ikompLi mill-paġna 3)

kie.nu jgħaddu minn ħdej­ha ·iżommu maH•emin. Ma1:.i:wrar1ha tliet kaŻ'ini: dak tai'-Handa1 l-iehor ;ims,eHa'ħ taż-Zumżum u dakl tas-

. "Societp Operpia Cattoli-ca - s. Giuseppe"; Katm­ra ta' Lettura, id-Dockyardi Literary Club u s-Sedle· tai­Azzjonli Kattolika•; żewġ SJ?!~żerilii', , tHet parir}ukiktiem, tlietl ċ;1i n'em a.tograti;,, kiafe•t­terija, hajjat, ħwienet tal­merċa, pastizzerija u ħvirie­net ta~"\Xorb, u · 'l,·posta waħdienija,, 11-ewwe'l mal­ħajt, imbagħad ,fuq kolon­na ħamra.

Qudof.eml d:f,( ·1-.i,s:tatwa l . ' l <'le:ne•t •titkebbes :l'iakbia'r ħuġġieġ1a ta' San Gwann; quddiemha kien jibda i,ċ­ċirku taż-żfin fil-Karnival meta ddoqq ii-Handa bal!':ra· 1-Każin; sa ħdejha kie,nu jas:'u n-n:ies li j.ippass•ilġ.­·ġaw, bħ.al fi Strada RjaH 1-Bielt, speċjalment nlhar ta' l=ladd; quddiemha sar l-ew­wel ":te,rm:inusl" me•ta bdiew ··:t!lilcarro:z;ziil ·mHHB.elt għa'\1·-ll:sl.a,.. ~1-Madonna ta:n­No'iis kienet pont ta' orjen•­tamenrtt Konna · ngħ1idlu: ''Hdejn: ii-Madonnat ta•ni­Na.fs~·, "Quddilem· ; ·VIHM!a-· donna tan:·Nofs" u. "Wara HMad'onna tan~Nofs''.

RA:NAL U STHJLAIRJU Fid-29 ta' J,annar ta'

kull sena kienu jdawru 1-pedestall. 1tagħ1ha ibit-1tazz:i kkul urifj taż·ll:~ej(t mix;għiuliin u matu:i) ·il-fe!sti\ tat-·Twe•lid taHMadonna kienu' j•telhgħu warajha stillarju kbir ta•l·­ħad.id, mixgħul 1-ew:wel bit-tazzi taż-żejt - ħomor. bojod u ħodor.

N iftakar fil1·familj'i li kien hemm mal-erba' truf tal­bini ta' madwarha: il-fat·

m'ilja Cuschieri, li minnha ħare•ġ is-Sur Edgar, li lahaq Segreltarju. Amm·inistrat­:tiv tali Gvern, ··:;li':Lamilja Sc~riha, i!l-famil:ja: IFiorini, li lm;inniha ,ħe:re•ġl ti-U•s1J:.1-.ż.j•ari Fred!u, illum hl-isp:ij:erija tieghu mhux •il•'bogllod' · miH­Madonna, ċentru · ta' ħafna Sengleani li ħarġ.u mill·il•s•la, meta, kull sena, imorru hemm għaH-festa tai-Bam" bna, u s-Sinjura Zeżin, xwejħa dejjem ser tmut u ma tmut qat;t; fi-aħħar mie­tet. hi wkon, kif .għad immu­tu aħna lkoll.

pompa biex tin:għalaq wa­ħeha u dawruha :b'ħofra kbi­ra miksija bis-siment biex l­ilma ma j.ċarċarx mat-trieq. Kemm ġrejna madwar d:i k l­istatwa! Kemm qhiżna· u dħalna ġ.o dak ·il-ħadid, ,avol,­

·ja 1-g~n:itui'i · tagħna .·· kiehu jiftħ:u:l'n·a għajnejna biex ma nweġlġlgħLi•x b'dak •iJ-ħaqid j.ew i nda ħ ħ lu xi ponta fgħajnejna!

KI~RIQZZI U BOMtBII

Meta bdew jidħlu 1-k:ar­rozzi u. t-"trucks" 1-:J:sla, in­ħasset ilt'ħtieġa H jfdjiequ hbankini madwar l-istatwa

K'BM!M K!I'ENET HiEiLWA biex jagħtu aktar wi:sgha Ner't1għu għ!alil-istatwa, ghat-traffiku. U meta -Hs

mahduma mill-iskultur palzju <ma kienx biżżejjed ma:għru'f Censu Dimech. tneħħlew ihkanuni u ·li·ħ:adid Kemm k·ienet helwa u: mpo- ta.· madwarha, u saret tanġa nenti fuq dak il-pedestall dejqa ċkejkna taż-żonqor propor:zjonat, irqieq u twil, bħala ripar għall-pedistall. ·i,r:nda!Wwar b'kanċeH tal-ħa-did i;ppuntat! F'kull kantu<- •Għalkemm kienet f'nofs niera tal-kanċell 1kien hemm il-ħbit mill-ajru, dik il-Ma­kanun biJ-bokka tiegħu t--is- donna ma ġietx milquta f.il­fel, , imdeffes .fi· art iżjed gwerra. B' danakoV!u, fir-ri,­minn nofsu .• lmwaħħal· mal•- · · kostnizzjoni tal-·lsla, ġie de­pedestall, quddiem Hstatwa ċiż li dik i!Madonna titneħ­kien hemm fanaJ 'Sabieħ tal- ħa m:in-:nofs iFtrieq. Ul titqie­ħadid, · b!fampa · taż-że•jt i'i · ·għed f nofs il,,pjazza, mhux

'kienet tixgħel kulljum, għax il·bogħod minn fejn: kienet kien tħalla, għal,hekk, legat qalbe:ħ. Il-pedesta>ll sneH' ġ.ie fuq id-dar ·fejn· iHu:r:n rhemm 'mibdul fwieħed bax:x u is-IS>ede taJ-Azzjoni K.auolti- wiesa'; 1-iskrizzjoni ma !ka. Dari kienet tieħu ħsieb twahħiletx mieghu, iżda ixJ·x,egħ:iJ iJ-famil:ja Ga•lea. Il- nxteħte<t fidJ·dlam u fil-men­piż ġie tr.as;ferit :fuq post sija. B'hekk dak il-mo.nu­ieħor ħdejn dik id-dar u ment ħajj u1 jitkellem sar llum tieħu ħs·ieb il-familja statwa mejta u muta. Grech. Jixirqilha IH dik l-istatwa

Wara !:·istatwa, għal: xi voti.va taJ.-Madonna. •in-no~s żmien kien hemm . għajn tal- ta' pjazza imsemmija għal ilma; l.i minn!ha kiemu jimlew jum sabieħ u għa,żiż ta' me­i.n-·nies. tal·iskontri tan-naħa ta s-Sengleani nkurunaw il­tas-sur. Niftakar d:ik n-,ghajn Bambina sollennement; minn sp.i.ss kienu jħalluha miftu- hemm ukoll għadha 1-Patruna ha u l-ilma jinħela (ihallas tal-Isla. Iżda m'ghadhiex ak­ii·-·Gvem). imbaghad: kien ji- tar "·ii~Madonna 'tan·Nofs" ġi 1-Pulizzija jagħlaqha bil- li tfakkrek fil-ħarsien taHsla muftieħ. FI-aħħar għamlulha milhpesta tal-1813.