Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Leerprocessen en subtypes bij kinderen met Developmental Coordination Disorder (DCD)
Promotor: Prof. dr. Annemie Desoete
Copromotoren: Prof. dr. Herbert Roeyers
Prof. dr. Hilde Van Waelvelde
Stefanie Pieters
Gesteund door:
Overzicht presentatie:
• Probleemstelling
• Onderzoeksdesign
• Preliminaire resultaten
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Een waaier aan termen… (Magalhaes, Missiuna, & Wong, 2006)
• Developmental Coordination Disorder• Specific developmental disorder of motor function• Clumsy children (onhandige kinderen)• Developmental dyspraxia (ontwikkelingsdyspraxie)• Handwriting problems• Hand-eye coordination problems• Sensory integration dysfunction• Deficits in attention, motor control and perception
(DAMP)• Minor neurological dysfunction
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Developmental Coordination Disorder (DCD)• DSM-IV-TR (APA, 2000):
A. Dagelijkse activiteiten met motorische coördinatie duidelijker slechter dan verwachting o.b.v. CL en IQ
B. Interferentie schoolse activiteiten of dagelijks leven
C. Geen medische aandoening (vb. cerebrale parese) of ASS
D. Verstandelijke beperking: motorische moeilijkheden ernstiger dan verwacht
Gebruik in onderzoek
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Specific Developmental Disorder of Motor Function (SDDMF)
• ICD-10 (WHO, 1992) Ernstige stoornis van de ontwikkeling van motorische coördinatie Geen verklaring i.t.v. IQ of een specifieke aangeboren of verworven
neurologische stoornis Meestal een uitgesproken onrijpheid van het zenuwstelsel:
Choreatiforme (=snel, ongericht) bewegingen van niet ondersteunde ledematen of spiegelbewegingen
Gestoorde fijne en grove motorische coördinatie Exclusies: afwijkingen van gang en beweging, coördinatiegebrek, ten
gevolge van ‘zwakzinnigheid’
Gebruik in de praktijk (RIZIV) ~ DSM-IV-TR, behalve: interferentie met dagelijks leven
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Bespreking DSM-IV-TR inclusiecriteria DCD o.b.v. review (n=176) (Geuze et al., 2001)
• CRIT. A - motorisch functioneren: ‣ Meest gebruikt: M-ABC (2) of TOMI (50%)‣ Cut-off: pc 5 - 20 (ngl. type studie)‣ 97% studies: < pc 15 of -1 SD
• CRIT. B - interferentie DL: ‣ Moeilijk te operationaliseren‣ 40% studies: negeren‣ 60% studies: logisch gevolg wanneer selectie
kinderen in HV
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Bespreking DSM-IV-TR inclusiecriteria DCD o.b.v. review (n=176) (Geuze et al., 2001)
• CRIT. C - geen medische aandoening/ASS: ‣ Medische aandoening:
‧ Moeilijk om te operationaliseren‧ Bijna alle studies: voldaan, zonder verduidelijking
methode (uitz. 1 studie)‣ ASS: 0% studies
• CRIT. D - verstandelijke beperking: mot. moeilijkheden ernstiger dan verwacht‣ 45% IQ gemeten, cut-off: 70 - 85‣ 35% gevolg van selectie in gewoon onderwijs
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Vaststellingen:
• Prevalentie: 6% (APA, 1994)
‣ Vlaanderen/België?
• Zeer heterogene stoornis / comorbiditeit eerder regel dan uitzondering (Kaplan et al., 1998)
‣ ADHD: 50% (Gillberg, 2003; Kadesjo & Gillberg, 2001)
‣ Leerstoornissen onderscheid dyscalculie / dyslexie?
Onderzoeks-vragen:
• Prevalentie DCD en dyscalculie in CAR?
• Co-morbiditeit DCD en dyscalculie in CAR?
• DCD + dyscalculie > DCD + dyslexie in CAR?
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Methode
• Registratie:‣ Aanmeldingsklacht‣ RIZIV-code‣ ICD-10 codes
3658 patiënten CAR Vlaanderen
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Subtypes binnen DCD vanuit verschillende benaderingen: (Visser, 2007)
Empirische benadering:• Initiële focus: descriptieve analyse van motoriek
Later: clusteranalyse• Grote verschillen, naargelang gebruikte instrumenten• Geen eenduidigheid, tenzij één gemeenschappelijk subtype:
gegeneraliseerd sensomotorisch deficit
Voorbeeld: Lyytinen & Ahonen (1988); Hoare (1994); Miyahara (1994); Dewey & Kaplan (1994); Wright & Sugden (1996); Macnab, Miller & Polatajko (2001)
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Subtypes binnen DCD vanuit verschillende benaderingen: (Visser, 2007)
Klinische benadering• Klinische kijk op subtypes• Vanuit kritiek op DSM-IV (=omschrijving van een té brede
categorie)• 3 categorieën met subtypes daarbinnen:
• Onhandige kinderen: trage en niet effectieve bewegingen• Onverwachte bewegingen: tremor, tics• Dyspraxie: slecht plannen van motorische taken
Voorbeeld: Deuel (1992); David et al. (1981)
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Subtypes binnen DCD vanuit verschillende benaderingen: (Visser, 2007)
Procesgeoriënteerde benadering• Model van psychomotorisch functioneren• 3 subprocessen bij een beweging:
• Programmeren van de beweging: ophalen uit LTM• Parameterbepaling van de beweging: kracht en tempo• Initiatie van de spieren: activeren van motorische componenten
Voorbeeld: Smits-Engelsman et al. (1994); Van Galen et al. (1993); Schoemaker et al. (1994)
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Besluit:Inconsistente subtypes binnen DCD die geen rekening houden met comorbide
problemen
Vaststelling: 4 subtypes van rekenstoornissen: Semantische geheugendyscalculie: (Geary, 2004)
• Problemen met snel en accuraat oproepen van rekenfeiten• Profiel komt niet overeen met jongere kinderen (deficithypothese) (Desoete & Roeyers,
2002; Geary, 2004) Procedurele dyscalculie: (Geary, 2004)
• Problemen met begrippen en complexe algoritmes• Vertraagde ontwikkeling (retardatiehypothese)
Visuospatieel subtype van dyscalculie: (Geary, 2004)
• Visueel-ruimtelijke problemen Getallenkennisdyscalculie: (McCloskey & Macaruso, 1995)
• Problemen met lezen, schrijven en vergelijken van Arabische cijfers
Onderzoeksvraag:Gevonden subtypes: algemene ontwikkelingsvertraging (retardatiehypothese)
of afwijkend profiel (deficithypothese)?
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Vaststellingen:
• DCD vaker in BuO type 8 (Van Waelvelde & De Mey, 2007)
kans dat visueel-perceptuele problemen ook vaak voorkomen in combinatie met DCD
kans dat kinderen met DCD ook in aanmerking komen voor diagnose VSLD
• Inconsistente subtyperingen (Hoare, 1994; Macnab, Miller, & Polatajko, 2001; Wright & Sugden, 1996) die geen rekening houden met comorbiditeit (Visser, 2007)
• Subtyperingen binnen DCD enkel o.b.v. (perceptueel-)motorische variabelen (Visser, 2003; Wright & Sugden, 1996)
Onderzoeks- doel:
• Relatie tussen DCD en dyscalculie gedifferentieerd in beeld brengen
• Zoeken naar subtypes o.b.v. cognitieve, motorische én perceptueel-motorische variabelen
• PLEIDOOI VOOR HET INTEGREREN VAN ONDERZOEK NAAR SUBTYPES MET ONDERZOEK NAAR COMORBIDITEITEN (Visser, 2007)
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Comorbiditeit
• Samen voorkomen van 2 of meer stoornissen (Neale & Kendler, 1995)
• Verschillende hypothesen: ‣ Kansmodel (Neale & Kendler, 1995) biedt geen verklaring
‧ DCD: 1.7% -15.6%‧ Dyscalculie: 3% - 13.8%‧ Kaplan et al. (1998): 33% DCD bij kinderen met leer- en
gedragsproblemen
‣ Neuropsychologische profiel comorbide groep vergelijken met geïsoleerde groepen (Willcutt, et al., 2005) 3 hypothesen
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Comorbiditeit
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
• Fenocopy hypothese: Eén van de stoornissen (DCD of dyscalculie) is primair en
veroorzaakt de symptomen (motorische of rekenproblemen) van de andere stoornis, zonder bijhorende cognitieve profiel
Prestaties comorbide groep verschillen niet significant van de geïsoleerde groepen
Bijvoorbeeld: Het kind is ervan overtuigd dat hij de cijfers niet mooi (motorisch) kan schrijven en dus ook niet goed kan rekenen
(Pennington, 2006; Rhee et al., 2005; Wilcutt et al., 2005)
Comorbiditeit
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
• Cognitief subtype of cross-assortment hypothese: De comorbiditeit van beide stoornissen vormt een
andere, verzwarende derde stoornis die onafhankelijk is van de aparte stoornissen
Bijvoorbeeld: Kinderen met DCD en dyscalculie vallen anders uit wat betreft motorische en rekenvaardigheden dan kinderen met DCD en kinderen met dyscalculie. Ze hebben bovendien bijv. nog meer visueel-preceptuele problemen.
(Pennington, 2006; Rhee et al., 2005; Wilcutt et al., 2005)
Comorbiditeit
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
• Etiologisch subtype hypothese of three-independent disorders:
Eénzelfde etiologie ligt aan de basis van de comorbiditeit van DCD en dyscalculie. Dit leidt tot verschillende aandoeningen, waaronder DCD, dyscalculie en comorbide DCD en dyscalculie
Kinderen uit de comorbide groep vertonen een combinatie van deficits die ook geassocieerd zijn met DCD en dyscalculie afzonderlijk
Bijvoorbeeld: Kinderen met een comorbide problematiek vertonen geen significant slechtere resultaten dan kinderen met geïsoleerde DCD of dyscalculie
(Pennington, 2006; Rhee et al., 2005; Wilcutt et al., 2005)
Voorspellingen van testprestaties o.b.v. comorbiditeitsmodellen
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Controlegroep DCD groep DyscalculiegroepComorbide
groep
Fenocopy hypothese a b b b
Cognitief subtype hypothese a b b > b + b +*
Etiologische subtype hypothese a b b b + b
a, b = scores, met a de hoogste score en b de zwakste score
Onderzoeksvraag
Kunnen we op basis van de tekorten die de co-morbide groep vertoont de fenocopy hypothese, de etiologische subtype hypothese of de cognitief subtype hypothese ondersteunen?
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Comorbiditeitsstudie• Normaalbegaafde (IQ ≥ 85) kinderen van 7-13 jaar met diagnose
van een leerstoornis en/of DCD en/of AD(H)D
• Klinische diagnose en klinische score op relevante test (voldaan aan discrepantie-, exclusie- en resistentiecriterium)
• Matching met controlekinderen obv leeftijd (CL en CL-1) en geslacht
• Recrutering via scholen, CAR en privé-therapeuten
• 4 testmomenten
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Testbatterij
‣Lezen (automatisatie):‧EMT: bestaande woorden (Brus & Voeten, 1999)
‧Klepel: niet-bestaande woorden (van den Bos, Spelberg, Scheepstra, & de Vries, 1994)
i.f.v. leesroutes- Fonologisch: niet bestaande woorden spellend lezen- Orthografisch: bestaande woorden herkennend/vloeiend lezenAuditieve leesstoornis: EMT >> KlepelVisuele leesstoornis: EMT = Klepel
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
EMT Klepel
Resultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- Standaardscore
Testbatterij
‣Begrijpend leestest (Aarnoutse, 1996)
i.f.v. hyperlexie: technisch lezen >> begrijpend lezen
‣Spellen:‧PI dictee (Geelhoed & Reitsma, 2000)
i.f.v. dyslexie
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Begrijpend leestest – vb. 1ste leerjaar
Resultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- C-score- Decielscore
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
PI-dictee
Resultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- Percentielscore
Testbatterij
‣Rekenen: ‧TTR: rekenfeiten (de Vos, 1992)
i.f.v. semantische geheugendyscalculie‧KRT-R (Baudonck et al., 2006)
Hoofdrekenen i.f.v. procedurele dyscalculieGetallenkennis i.f.v. getallenkennisdyscalculie‧Tedi-math (Grégoire et al., 2004)
Triple Code Model‧SVS (Cornoldi et al., 2003)
i.f.v. visuospatieel subtype van dyscalculie
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
TTRResultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- Percentielscore
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
KRT-R (2e leerjaar)
Resultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- Percentielscore
Getallenkennis
Hoofdrekenen
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Subtest R.U. Max Pc
1. Telrij kennen totaal 14
2. Tellen totaal 13
3. Getallenkennis totaal 171
4. Logisch denken totaal 18
5. Rekenoperaties totaal 81
6. Schattend rekenen totaal 18
Subtest R.U. Max Pc1. Telrij kennen
1.1 Zo ver mogelijk tellen 2
1.2 Tellen met een bovengrens 2
1.3 Tellen met een benedengrens 2
1.4 Tellen beneden- en bovengrens 2
1.5 Verdertellen 2
1.6 Terugtellen 2
1.7 Sprongen tellen (sequentieel tellen) 2
1. Telrij kennen totaal ** 14 **
voorbeeld
Tedi Math
Resultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- Percentielscore
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
1 2 3 42. Is het kind in staat om gebruik te maken van de beschikbare ruimte op het blad bij het tekenen?3. Kan het kind werken met materiaal dat onafhankelijk en gecoördineerd gebruik van beide handen vraagt, zoals een schaar, een tekendriehoek of een liniaal?4. Verstaat het kind mondelinge instructies of teksten die betrekking hebben op ruimtelijke relaties?5. Is het kind in staat om complexe alledaagse handelingen uit te voeren, zoals het knopen van schoenveters?6. Beschikt het kind over een goed begrip van de ruimtelijke relaties bij het rekenen en kan hij of zij de getallen correct onder elkaar schrijven?7. Heeft het kind een goed vermogen tot ruimtelijke oriëntatie?8. Kan het kind goed tekenen?12. Kan het kind omgaan met een leeromgeving waarin visueel-ruimtelijke vaardigheden vereist zijn?15. Is het kind een goede observator van de omgeving waarin hij of zij leeft?16. Toont het kind interesse in nieuwe objecten en kan hij of zij ermee omgaan?
SVS Cornoldi
1 2 3 41. Kan het kind gemakkelijk materiaal zoals namen, informatie en gedichten uit zijn of haar hoofd leren?10. Heeft het kind een goed leerniveau bereikt op het gebied van taal voor zijn of haar leeftijd?
VSLD-score
verbalescore
Signaal voor VSLD: VSLD-score < RU 21 én verbale score > RU 5
Testbatterij
‣Motoriek:• M-ABC 2 (Henderson & Sugden, 2007)Handvaardigheid, mikken en vangen en evenwicht
• SOS (Smits-Engelsman, Vrenken, Stevens & Van Hagen, 1999)
Schrijfmotorische vaardigheden
• Beery VMI (Beery, Buktenicka, & Beery, 2004)Visueel-motorische vaardigheden, visuele perceptie
en motorische coördinatie
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Leeftijdsband 2 (7 - 10 jaar)
‣Handvaardigheid:‧Pinnetjes plaatsen‧Veter rijgen‧Schrijfspoor
‣Mikken en vangen:‧Vangen met twee handen‧Pittenzakje op de mat gooien
‣Evenwicht:‧Balanceren op een plankje‧Koorddansersgang‧Hinkelen op de matten
Leeftijdsband 3 (11 - 16 jaar)‣Handvaardigheid:
‧Draaien van pinnetjes‧Construeren van een driehoek‧Fietspadspoor
‣Mikken en vangen:‧Vangen met één hand‧Mikken op een schijf
‣Evenwicht:‧Balanceren op twee plankjes‧Achterwaartse
koorddansersgang‧Zig-zag hinkelen
M-ABC 2
Resultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- Percentielscore
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
SOS-07
jos is in de weihij eet koekmus is er ookzij zit op een muuren is heel blij
Mus vliegt naar het hek, ze fluit een vrolijk lied.Jos loopt naar het musje toe. Wat een mooi liedje is dat!Dan ziet Jos een poes hoog in de boom.
Ben je daarom zo blij Mus, omdat poes bang in de boom zit? Poes schreeuwt: "miauw, miauw..."wel 10 keer achter elkaar. Jos rent naar poes toe en wil haar helpen. Maar het vogeltje wordt nuboos. Poes zat mij achterna en nu is ze bang. Laat haar daar maar lekker zitten want ik heb geenmedelijden met haar. Maar Jos gaat poes wel helpen.
…
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Scoring van de eerste 5 zinnen:
Vloeiendheid: kan het kind de pen vloeiend over het papier sturen?
Overgangen: hoe worden de letters met elkaar verbonden?
Gemiddelde grootte en regelmatigheid grootte: hoe is de grootte van de letters en hoe verhouden de letters zich onderling tot elkaar?
Woordspaties en regelverloop: Kan het kind de letters en woorden op de juiste plaats op het papier krijgen?
Scoring van het totaal aantal geschreven letters
SOS-07Resultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- Percentielscore
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Beery VMI
1. KOPIEERTAAK: 27 figuren te kopiëren van eenvoudig naar moeilijk
Resultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- Standaardscore- Percentielscore
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Beery VMI
2. VISUELE PERCEPTIE TAAK: dezelfde figuur aanduiden
Resultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- Standaardscore- Percentielscore
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Beery VMI
3. MOTORISCHE COORDINATIE TAAK: tussen de lijntjes tekenen
Resultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- Standaardscore- Percentielscore
Testbatterij
‣Auditieve functies:‧Spraakonderzoek:i.f.v. fonetische/tonologische spraakstoornis of verbale
dyspraxie
‧Proef Fonologisch Bewustzijn (Elen, 2006)
– Rijmen– Segmenteren– Samenvoegen– Nonsenswoorden nazeggen
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
PFB Resultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- Percentielscore
Testbatterij
‣Verkorte intelligentie (Grégoire, 2000; Wechsler et al., 2002)
‣Subtests: overeenkomsten, plaatjes ordenen, blokpatronen en woordkennis
‣Betrouwbaarheidscoëfficiënt: .92‣Validiteit: .93‣Correlatie met totale IQ volledige WISC-III: .92
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Verkorte intelligentie: WISC-III
1. OVEREENKOMSTEN: Vermogen tot verbale begripsvorming, abstractievermogen
“Ik noem 2 dingen en jij moet zeggen wat de overeenkomst tussen die dingen is. Dus op welke manier die twee dingen gelijk zijn.”
• Kaars - lamp• Wol - zijde
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Verkorte intelligentie: WISC-III
2. PLAATJES ORDENEN: Logisch denken
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Verkorte intelligentie: WISC-III
3. BLOKPATRONEN: Analyse en synthese
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Verkorte intelligentie: WISC-III
4. WOORDKENNIS: Passieve woordenschat, het aantal gekende woorden als maat voor de bekwaamheid tot leren
“Ik zal nu een paar woorden noemen. Luister goed en vertel me wat elk woord betekent.”• Huis• Boom• Sprookje• Bedreigen• Absorberen• Amendement
Resultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- Normscore
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Verkorte intelligentie: WISC-III
Omzetting som normscores 4 subtests naar TIQ
Testbatterij
‣Diepteinterviewi.f.v. kwalitatieve resultaten
Voorbeeld: Hoe beleven kinderen met DCD de les turnen…?
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Vragenlijsten
‣ Vragenlijst voor Gedragsproblemen bij Kinderen (VvGK): versie ouders en leerkracht (Oosterlaan et al., 2000)
– Aandachtstekort– Hyperactiviteit/impulsiviteit– Oppositioneel opstandige gedragsstoornis (ODD)– Gedragsstoornis (CD)
‣Gedragsvragenlijst voor kinderen van 6-18 jaar (CBCL) (Achenbach, 2004; Verhulst et al., 1990)
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
CBCLDomein Score InterpretatieInternaliserende schaal
Angstig depressiefTeruggetrokken depressiefSomatische klachten
Internaliserend totaal Externaliserende schaal
Grensoverschrijdend gedragAgressief gedrag
Extenaliserend totaal Overige
Sociale problemenDenkproblemenAandachtsproblemenAndere problemen
Totaal
Verkennende studie
• 4 groepen: Controlekinderen Kinderen met DCD Kinderen met dyscalculie Kinderen met DCD + dyscalculie
Onderzoeksinstrumenten: Subtest blokpatronen WISC-III (Barnes et al., 2002; Cirino et al., 2007) SVS (Cornoldi et al., 2003) Beery VMI (Beery, Buktenicka, & Beery, 2004)
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Preliminaire onderzoeksresultaten
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Comorbiditeit van motorische, visueel-perceptuele en rekenproblemen
• Gillberg (1986): “Deficits in attention, motor control and perception” (DAMP)
gegroeid vanuit Minimal Brain Damage (MBD) kritiek op de term: vage omschrijving en onduidelijke grenzen
tussen DAMP en gedragsstoornissen en DAMP en ADHD
• Rourke (1989): “Nonverbal learning disorder” (NLD) motorische, perceptuele en rekenproblemen auditief en verbaal > visueel en tactiel omstreden term
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
NLD
• Vaardigheden: goede geluidswaarneming, goed auditief en verbaal geheugen, goede herhaling van verbale informatie, sterk verbaal associatievermogen en een grote verbale output
• Tekorten: slechte verwerking van nieuwe en complexe informatie, onvoldoende begrip van inhoud, moeite met ingewikkelde denkprocessen, slecht inzicht in oorzaak- gevolgrelaties
• Invloed op de leerprestaties en de sociaal- emotionele ontwikkeling
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Comorbiditeit van motorische, visueel-perceptuele en rekenproblemen
Cornoldi (2003): “Visuospatial learning disability” (VSLD) Specifieke groep binnen leerstoornissen Visueel-ruimtelijke problemen
DCD: Deficits in visueel-motorisch functioneren Tegenstrijdige resultaten wat betreft visueel-ruimtelijke
problemen (Van Waelvelde et al., 2004; Wilson & McKenzie, 1998)
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Visuele perceptie?
• “The interpretation and the organization of visual information” (Kavale, 1982)
• Nodig om een puzzel te maken, een driehoek, cirkel of kubus te herkennen
• Verschillende definities, verwarring omtrent gebruikte terminologie
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
ICF (WHO, 2001) < categorie “mentale functies”
• Perceptuele functies (b156)‣Specifieke mentale functies om sensorische stimuli te herkennen en te
interpreteren‣Omvat auditieve, visuele, geur, smaak, tactiele en visuospatiele perceptie
• Visuele perceptie (b1561)‣Mentale functies die betrokken worden om vorm, grootte, kleur en andere
visuele stimuli te onderscheiden
• Visuospatiële perceptie (b1565)‣Mentale functies die betrokken zijn bij het zichtbaar onderscheiden van
de positie van een object in de ruimte en de relatie tegenover zichzelf
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Wilson and McKenzie (1998)
• Review over typologiën van verwerken van informatie bij DCD
• Onderscheiden: ‣visuele perceptie‣kinestetische perceptie: waarnemen van de bewegingen van het lichaam
‣cross-modale perceptie: transfer van informatie tussen sensorische modaliteiten
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Wilson and McKenzie (1998): Visuele perceptie
1. Oculaire factoren: Low-level sensorisch en motorisch functioneren binnen de visuele modaliteit
Voorbeeld: visuele scherpte, vergentiecontrole, accomodatie, strabisme…
2. Visueel-perceptueel: Visuospatiële taken die geen motorische component vereisen, zoals discriminatie op basis van lengte, figuur vervolledigen, visuele integratie…
Voorbeeld: Visuele discriminatie van vorm, Gestalt Completion Test, Frostig Figure-Ground Perception
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Wilson and McKenzie (1998)
3. Complex visuospatieel (item score): visuospatiële taken met een motorische component zoals kopiëren van figuren en taken met constructie van blokken
Voorbeeld: Complexe figuur van Rey (kopieertaak), Beery VMI, subtests ‘blokpatronen’ en ‘figuur leggen’ van de WISC-III
4. Complex visuospatieel (schaalscore): De optelling van twee of meer visuospatiële items
Voorbeeld: Totaalscore van subtests ‘blokpatronen’ en ‘figuur leggen’ van de WISC-III
5. Visuospatieel geheugen: korte termijn geheugen en het zich herinneren van visuele informatie
Voorbeeld: Complexe Figuur van Rey (geheugentaak)
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
ICF
• Perceptuele functies:auditieve, visuele, geur, smaak, tactiele en visuospatiele perceptie
• Visuele perceptie:vorm, grootte, kleur en andere visuele stimuli te onderscheiden
• Visuospatiële perceptie: positie van een object in de ruimte en de relatie tegenover zichzelf
Wilson & McKenzie (1998)
• Oculaire factoren
• Visueel-perceptueel (geen motoriek)
• Complex visuospatieel (wel motoriek)
• Visuospatieel geheugen
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
DUS:
VISUELE PERCEPTIE (ICF): Mentale functies die betrokken worden om vorm, grootte, kleur en andere visuele stimuli te onderscheiden
Bijvoorbeeld: Beery VMI visual perception
VISUELE MOTORIEK: De mogelijkheid om visuele informatie te gebruiken om een motorische activiteit te kunnen volbrengen
Bijvoorbeeld: Beery VMI copy test en Blokpatronen (WISC-III) Wilson & McKenzie: complex visuospatieel (verwarrende term!)
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
DUS:
VISUOSPATIELE PERCEPTIE (ICF): Mentale functies die betrokken zijn bij het zichtbaar onderscheiden van de positie van een object in de ruimte en de relatie tegenover zichzelf
= onderdeel van visuele perceptie, naast o.a. ook (zie verder bij TVPS-3): Visuele discriminatie “welke figuur is hetzelfde?”
Visueel geheugen “welke figuur zag je hiernet?”
Visueel sequentieel geheugen “in welke volgorde zag je deze figuren hiernet?”
Visuospatiele relaties “welke tekening is verschillend?”
Visuele vormconstante “welke vorm is hetzelfde?”
Visuele figuur-achtergrond “waar zit dezelfde figuur verborgen?”
Visuele vervolmaking (closure) “welke tekening zie je als de lijntjes worden doorgetrokken?”
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Doel studie
Is er een verschil in visuele perceptie bij kinderen met NLD/VSLD, kinderen met DCD en controlekinderen?
Vallen verschillende deelgebieden uit?
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Opzet studie
• Inclusiecriteria NLD/VSLD groep:
Kinderen tussen 8 en 13 jaar oud met (een vermoeden van) de diagnose NLD/VSLD
TIQ ≥ 85 (4 subtests Grégoire)
PIQ-VIQ discrepantie: min. 10 punten verschil
SVS Cornoldi: VSLD score < pc 10 verbale score > pc 30
NLD schalen: aanwijzing voor NLD
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
ClassificatieregelInstrumenten Rourke
Eigen voorstel
(1) Less than two errors on simple tactile perception and suppression vs. finger agnosia, finger dysgraphesthesia and astereognosis composite greater than 1 SD below the mean (90.9%)
Simple tactile-perceptual skills are superior to complex tactile-perceptual skills
Finger Agnosia; Fingertip Writing; Tactile Form Recognition; Tactile Perception
/
(2) WRAT/WRAT- R standard score for Reading is at least 8 points greater than Arithmetic (85.7%)
Single-word reading is superior to mechanical arithmetic
WRATReading, spelling and arithmetic scales
EMTTTR
(3) Two of WISC/WISC-R Vocabulary, Similarities, and Information are highest of the Verbal scale (77.9%)
Straightforward and/or rote verbal skills are superior to those involving more complex processing (e.g. Comprehension)
WISC-RWoordenschatOvereenkomsten(WISC-III)
NLD (Rourke): Classificatiecriteria 9-15 jarigen
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
ClassificatieregelInstrumenten Rourke
Eigen voorstel
(4) Two of WISC/WISC-R Block Design, Object Assembly, and Coding subtests are the lowest of the Performance scale (76.6%)
Complex visual-spatial-organizational skills and speeded eye-hand coordination are impaired
WISC-RBlokpatronenFiguur Leggen(WISC-III)
(5) Target Test at least 1 SD below the mean (63.6%) Memory for visual sequences is impaired
Target TestBlock recall (WMTB-C)
(6) Grip Strength within 1 SD of the mean or above vs. Grooved Pegboard Test greater than 1 SD below the mean (63.6%)
Simple motor skills are superior to those involving complex eye-hand coordination, especially under speeded conditions
Grip strength testGrooved Pegboard Test
Pinnetjes plaatsen (M-ABC 2)
NLD (Rourke): Classificatiecriteria 9-15 jarigen
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
ClassificatieregelInstrumenten Rourke
Eigen voorstel
(7) Tactual Performance Test Right, Left, and Both hand times become progressively worse vis-a-vis the norms (59.7%)
Complex tactile-perceptual and problem-solving skills under novel conditions are impaired
Tactual Performance Test
Tactual Performance Test
(8) WISC / WISC-R VIQ > PIQ by at least 10 points (27.3%) Verbal skills are superior to visual-spatial-organizational skills
WISC-R WISC-III
The first 5 features: Definite NLD7 or 8 of these features: Definite NLD5 or 6 of these features: Probable NLD3 or 4 of these features: Questionable NLD1 or 2 of these features: Low Probability of NLD
NLD (Rourke): Classificatiecriteria 9-15 jarigen
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Venneri, Mammarella en collega’s (2003-2005)
• SVS Cornoldi: VSLD < pc 10• SVS Cornoldi: verbale score > pc 30
• Afwezigheid van verbaal intellectuele of socioculturele moeilijkheden
• Falen op minstens één van de taken van de visuospatiële werkgeheugenbatterij, aanbevolen door Cornoldi (bijv. Rey Complex Figure) of andere gerelateerde vaardigheden
• Score WISC-III ‘Woordkennis’ mag niet kleiner zijn dan score WISC-III ‘Blokpatronen’
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Williams en collega’s (2008): IQ profiel ASS ~ NLD?
• VIQ >> PIQ (min. 15 punten)
• WISC-III ‘Rekenen’ < WISC-III ‘Woordenkennis’ (min. 3 punten)
• WISC-III ‘Blokpatronen’ < WISC-III ‘Woordenkennis’ (min. 3 punten)
Opzet studie
• Inclusiecriteria NLD/VSLD groep:
Kinderen tussen 8 en 13 jaar oud met (een vermoeden van) de diagnose NLD/VSLD
TIQ ≥ 85 (4 subtests Grégoire)
PIQ-VIQ discrepantie: min. 10 punten verschil
SVS Cornoldi: VSLD score < pc 10 verbale score > pc 30
NLD schalen: aanwijzing voor NLD
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Opzet studie
Inclusiecriteria DCD groep: Kinderen tussen 8 en 13 jaar oud met M-ABC 2 totaalscore <
pc 15 of deeltest (handvaardigheid, mikken en vangen, evenwicht) < pc 5
Exclusiecriterium: Anderstaligen
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Opzet studie: testing• Standaardtestbatterij (zie eerder) +
• TVPS-3 (Martin, 2006): visuele perceptie • JLOT (Benton, Hamsher, Varney, & Spreen, 1983): visuospatiële perceptie• WMTB-C subtest Block recall (Pickering & Gathercole, 2001): visueel
werkgeheugen• P-TPT (Reitan & Davison, 1974): tactiele perceptie • WISC-III (Wechsler et al., 2002) ‘rekenen’ en ‘figuur leggen ‘(visuele motoriek)• Primary Mental Abilities (PMA) subtest ruimtelijk inzicht (Thurstone &
Thurstone, 1962): visuele perceptie
• Vragenlijsten: NLD schalen (Serlier, 2006) en SCQ Levensloop (Warreyn, Raymaekers en Roeyers, 2004)
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
TVPS-3
1. VISUAL DISCRIMINATION
“Welke van deze tekeningen onderaan is net hetzelfde als bovenaan?”
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
TVPS-3
2. VISUAL MEMORY
5 sec. aanbieden van volgende figuur:
“Welke tekening is net hetzelfde als diegene die je hier net zag?”
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
TVPS-3
3. VISUAL-SPATIAL RELATIONSHIPS
“Kijk naar deze tekeningen. Welke tekening is verschillend van alle andere?”
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
TVPS-3
4. VISUAL FORM CONSTANCY
“Kijk naar deze tekening bovenaan. Waar zie je onderaan dezelfde tekening als bovenaan?”
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
TVPS-3
5. VISUAL SEQUENTIAL MEMORY
5 sec. aanbieden van volgende reeks figuren:
“Welke van deze tekeningen toont de vormen in dezelfde volgorde als je hier net hebt gezien?”
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
TVPS-3
6. VISUAL FIGURE-GROUND
“Bovenaan zie je een vorm. In welke tekening onderaan vind je net dezelfde vorm verborgen?”
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
TVPS-3
7. VISUAL CLOSURE
“Wanneer deze tekeningen onderaan volledig zouden moeten worden gemaakt en de lijntjes niet gedraaid worden, welk van deze zou zijn net zoals hierboven?”
Resultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- Standaardscore- Percentielscore
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
JLOT visuospatiële perceptie
Resultaat uitgedrukt in:- Ruwe score
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
WMTB-C: block recall
Baddeley & Hitch (1974); Baddeley (2000)
WERKGEHEUGEN: centraal executieffonologische lusvisuospatiaal schetsblok
+ episodische buffer
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
WMTB-C: block recall
Resultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- Standaardscore- Percentielscore
Visuospatieel geheugen
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
P-TPT
Resultaat uitgedrukt in:- Ruwe score
Doel: kind blokken laten plaatsen in de gaten van het bord
Het kind wordt geblinddoekt 3 testpogingen:
Voorkeurshand Niet-voorkeurshand Beide handen
Geheugentaak: vormen en locatie van de blokken op een papier tekenen
tactiele perceptie
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
WISC-III
1. Rekenen: rekenkundig redeneervermogen, situaties in hun geheel overzien, contextrijke opgaven
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
WISC-III
2. Figuur leggen: analyse en synthese, visueel-motorische coördinatie
Resultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- Normscore
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
PMA ruimtelijk inzicht
“Welk ander stuk past erbij zodat het vierkant helemaal volledig wordt?”
visuele perceptie
Resultaten uitgedrukt in:- Ruwe score- Normscore
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
Wilson & McKenzie (1998)
Taak Motoriek Oculair Visueel-perceptueel
Complex visuospatieel
Visuospatieel geheugen
Beery VMIKopieertaak
X X
Beery VMIVisuele perceptie
X
Beery VMIMotorische coördinatie
X
SVS Cornoldi X X
BlokpatronenWISC-III
X X
Figuur LeggenWISC-III
X X
TVPS-3 X X
JLOT X
WMTB-C X X
P-TPT X (Tactiele perceptie)
PMAruimtelijk inzicht
X
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
NLD schalen Serlier
• Screent op de aanwezigheid van NLD
• 9 dimensies te verdelen in 3 clusters:• Neurologische ontwikkeling: verbaliteit en begrip, auditieve
perceptie, tactiele perceptie, visuele perceptie en onbekendheid en motorische ontwikkeling
• Schoolprestaties: letterlijk geheugen, technisch lezen, handschrift, begrijpend lezen en rekenen
• Sociaal-emotionele ontwikkeling en aanpassingsvermogen
• Interpretatie van de score: lage kans op NLD, mogelijk NLD, hoge kans op NLD
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
NLD schalen Serlier
Rekengroep – Stefanie Pieters – 16/06/2009
SCQ – versie “Levensloop”
• Screent op de aanwezigheid van een autismespectrumstoornis
• Dimensionale meting van ASS, met een cut-off score (≥15) die de waarschijnlijkheid aangeeft dat een persoon ASS heeft
• Resulteert in een:• Totaalscore• Subscores:
• Kwalitatieve afwijkingen in de wederkerige sociale interacties• Kwalitatieve afwijkingen in de communicatie• Beperkte, repetitieve en stereotiepe gedragspatronen