HEIĀPŌPŌ!
He kura te tangata, maimoatia...
T IAKI WHĀNAU, T IAKI ORA
T E KAUPAPAKo te pūtake o tēnei rauemi, he āwhina i te hunga e aupēhitia ana e temate hinengaro. Ka taea e tātou katoa te tautoko i te hunga e pōraruraru pēnei ana kia whiwhi ai rātou i te āwhina o tētahi ratonga hauora.
Ko te nuinga o ngā kōrero ki tēnei pukapuka, he mea i ahu mai i ngā mātanga hauora hinengaro me nga mātanga kaupare mate whakamomori.
Kia Mataara Mai:Ehara i te mea koinei te tino tāhūhū o ngā rauemi hei āwhina i a koe. Mēnā rā kei te raru koe, tētāhi o tō whānau, tētahi hoa rānei, whakapā atu ki ngā ratonga hauora, ki te pirihimana rānei.
He rerekē tātou katoa, nō reira, me rerekē hoki te āwhina ki tēnā, ki tēnā o tātou. Ehara i te mea e hāngai ana ngā kōrero o te pukapuka nei ki ngā tāngata katoa, heoi he āwhina tonu.
3
Mēnā rā e āwangawanga ana koe mō te hauora hinengaro o tētahi, āta whakaarohia ngā pātai kei raro nei...E kitea ana ētāhi o ēnei tohu whakaohoreretanga?
1. Kei te kōrero tētahi mō te whakamomori i a ia anō? Kua ngana rānei tētahi ki tewhakamomori i a ia anō?
2. He uaua ki te kaupare i ngā whakaaro pāpōuri, he uaua hoki ki a ia te anga whakamua,ahakoa ngā pāinga ka pā ki a ia?
3. E āwangawanga rānei koe mō tētahi i te rerekē o tōna waiaro? Kua tere riri ia? Kua tere
hōhā ia? Ka mutu, he hiahia nōna ki te noho taratahi ko ia anahe?
He tohu whakatūpato nui ēnei!
4
5
ME PĒWHEA AHAU E MŌHIO KEI T E
HIAHIA T ĒTAHI KI TE WHAKAMOMORI I A IA
ANŌ?
6
Ngā Tūraru Ngā Whakatūpato Ngā Pūtake Ngā Tohu Ohotata
• Kua motu ngā here kiōna hoa
• Kua motu ngā here āwhānau
• Kua motu ngā honongaahurea
• Kua whakamomori kētētahi e tata ana ki a ia
• He kaha nō tana kaitarukino, me te inuwaipiro
• He kaha nō tana nohotaratahi
• Kua ngana kē ki tewhakamomori i a ia anō
• Kua tāmia e ngā matehinengaro
• Kei te kōrero/ tuhi rāneimō te whakamomori
• E pāpōuri ana• E pōkaikaha ana• E ngoi kore ana• He kaha te piki me te
heke o ngā kare- ā-roto• He hiahia nōna ki te
noho taratahi• E aro kore ana ki tōna ao• Kua rerekē tōna waiaro• Poroheahea noa te haere• Ture kore ana te haere• Ka tākoha i ōna tino
taonga ki tangata kē• Karekau ana ōna rongoā
hei whakamāmā i ngāmate hinengaro
• Ka papatahi te waiaro,ahakoa te nui o tepāpōuri
• Ka tere riri• Ka tere hōhā• Ka nui te moe, ka kore e
moe rānei• Ka whakakōpani haere i
āna toronga mahi katoa
• Kua raru tētahi hononga ā whānau, hononga ā hoa rānei
• Kua warea e te mate kanehe
• Kua mate tētahi piritata ki a ia
• Kua tautohe, kua taupatupatu
• Kua whakaitia e tangata kē
• Kua tānotia tōna mana e tangata kē
• Kua tāmia e ngā whakawhiu o te ipurangi, me ngā pae pāpāho
• Kua whakapuaki i ngākōrero whakamomori
• He hiahia nōna ki tewhakamate i a ia anō
• He takahorohoro teāhua
• E rapa haere anai ngā taputapu heiwhakamomori i a ia. Heitauira: Tētahi taura,tētahi maripi, tētahi pūrānei
• He kūrakuraku noa temahi
KIA KAHA KI TE PĀTAI ATUKaua rawa e autaki i ngā kōrero whakamomori a tētahi ahakoa tana whakahōhā i a koe, tuku i te āwhina e taea ana e koe, ā, whakapā atu ki tētahi ratonga hauora mēnā rā e tino pōkaikaha ana. (Tirohia te whārangi 15).
ĒTAHI WHAKAOHORERETANGA
7
Me aha ahau ki te kite atu i ēnā whakaohoreretanga?• Āta kōrero ki a ia, āta whakarongo ki a ia.
• PĀTAI ATU; “ E pēwhea ana koe?”, Akiaki hoki i a ia kia whakahua i ōna whakaaro, ka mutu, ki te tino raru ia whakapā atu ki tētahi ratonga hauora hinengaro. (Tirohia te whārangi 15).
• UIA TE PĀTAI; " E hiahia ana koe ki te whakamomori i a koe anō?”.
• KAUA E MATAKU k i te whakahua i te kupu whakamomomori, ehake i te mea ka hiahia tonu ia ki te whakamomori i a ia anō ki te rongo ki te kupu.
• UIA TE PĀTAI; “Kua whakarite rautaki koe ki te whakamomori i a koe anō?”. Mēnā rā ko te“Ae” te whakautu, me whakapono koe ki āna kupu. Ahakoa te whitawhita, te makaro rāneio ngā kōrero.
• KAUA RAWA e waiho kia muna ēnei kōrero, whakamōhiotia atu ki tangata kē, ki tētahi mātanga hauora hinengaro rānei. (Tirohia te whārangi 15).
• KIA MĀRAMA HOKI KOE i te nuinga o te wā ko te whakamomori te huarahi e pōhēhē nei te tangata ka whakamāmā i tōna pāpōuritanga, heoi āno, ka utaina noa te pōuri ki runga ki tōna whānau me ōna hoa. Whakamāramahia ēnei kōrero ki a ia, kaua hoki e riri, e hōhā, e akiaki rānei i a ia kia whakamomoritia. Kia tau tō mauri. Tukuna he wā ki a ia hei whakapuaki whakaaro, hei kōrero hoki mō ngā āhuatanga katoa e aupēhi ana i a ia, mā reira koe e awhi tika atu ai.
8
9
MĀU E ARATAKI, MĀU E ĀWHINA10
Me pēwhea ahau e mōhio kei te pono ngā kōrero whakamomori?• KIA MĀRAMA; ehara i te mea e mahea ana te kite i te whitawhita, i te makaro rānei o
ngā kōrero whakamomori ā tētahi. Heoi, maimoa tonutia e koe.
• I ētahi wā ka whakamā te tangata ki te whakapuaki i te retōtanga o ōna whakaaro, kia mataara mai koe.
• He ohorere te whakamomori i te nuinga o te wā, ā, kāore te hunga whakamomori i te tino hiahia kia mate rānō, he hiahia noa te kaupare i ngā mamaetanga. Heoti, ko te manako, kia kauparehia ēnā whakaaro i mua rānō i tērā.
Ka kaha ake ngā mōreareatanga mehemea:
- Kua motu tētahi hononga piritata
- Kua taratahi te noho
- Kua kaha te kai tarukino, inu waipiro rānei
- Kua haurangi
- Kua mate tētahi e piritata ana
- Kua whakamomori kē tētahi e piritata ana
- Kua ngana kē ki te whakamomori
Ki te kī mai te tangata he hiahia nāna te whakamomori, aro nui ki āna kōrero. Whai āwhina!
11
Me pēwhea ahau e manaaki tika i
tētahi e raru ana?
12
Noho tahi ki a ia, mahia mai he inu wera, he kai rānei mā kōrua, areare taringa atu.
Kōrero mō ngā nawe e kai nei i tōna ngākau, ka mutu, tahuri ki te kōrero mō ngā āhuatanga e hiki ai tōna wairua.
Kōrero mō ōna moemoeā me ōna wawata, uia ngā pātai whakahihiko hinengaro pēnei i ēnei -
‘Whakahua mai kia 10 ngā whāinga e hiahia nei koe ki te whakatutuki ā te 5 tau’.
‘He aha ō tino moemoeā?’
Akiaki i a ia kia whakaarohia ngā painga o roto i tōna ao, ahakoa nui mai, ahakoa iti mai rānei.
Akiaki i a ia kia whakapono ki a ia anō.
13
Ki te hiahia āwhina koe, kua āpitihia ētahi nama, ētahi īmērā rānei kia āhei ai ki te whakapā atu ki te tētahi ratonga hauora
hinengaro.
14
Mehemea e tino raru ana koe, tētāhi atu rānei
• Waea i te nama 111 ināia tonu nei
• Haere rānei ki te hohipera e tata ana ki a koe
He rerekē tātou katoa, nō reira me rerekē te āwhina ki tēnā, ki tēnā o tātou. E rārangi mai nei ngā rautonga hauora mēnā e raru ana koe, e raru ana tētahi o te whānau.
• Helpline - 1737 (He waea utu kore, he pātuhi utu kore i te ao, i te po)
• Healthline - 0800 611 116
• Youthline - 0800 376 633Pātuhi utu kore - 234Īmērā - [email protected]
• Rainbow Youth - 09 376 4155
• Depression Helpline - 0800 111 757Paetukutuku - www. depression.org.nz
• Kidsline - 0800 54 37 54 (ka tautoko i ngā tamariki iti, tae noa kia 14 te pakeke. Mai i te 4 karaka i te ahiahi, ki te 6 karaka i te pō, kei ia rā o te wiki)
• Child Helpline - 0800 366 694 (ka tautoko i ngā tamariki mai i te 5 tau, tae noa kia 18 tau te pakeke. Mai i te 9 karaka i te ata, ki te 6 karaka i te po, kei ia rāo te wiki)
• What’s Up - 0800 942 8787 (ka tautoko i ngā tamariki mai i te 5 tau, tae noa kia 18 tau te pakeke. Mai i te 1 karaka i te rā, ki te 11 karaka i te pō, kei ia rā o te wiki) Pāetukutuku - www.whatsup.co.nz
• Rural Support Trust - 0800 787 254
• Alcohol Drug Helpline - 0800 787 797Pātuhi utu kore - 8691
• Samaritans0800 726 666 (mō ngā tāngta mai i Te Ūpoko o Te Ika, Ōtautahi me Te Tai o Poutini)0800 211 211 (mō ngā tāngata mai i te motu whānui)
• OUTLine NZ - 0800 688 5463 (ka tautoko i ngā te hunga takatāpuhi)
• The Lowdown - Pātuhi utu kore - 5626Īmēra - [email protected] (ka whakautua ngā īmēra me ngā pātuhi i waenganui i ngā hāora o te 12 karaka i te rangi, ki te 12 karaka i te pō, kei ia rā o te wiki)Paetukutuku - www.thelowdown.co.nz
15
16
I ngā wā o te mōrearea
• Kia tūpato, kaua e tuku i tō mana kia tānotia e ngā taumahatanga o te awhi i tētahi e pōkaikaha ana.
• Mehemea kei a ia he taputapu hei whakamomori i a ia anō, waea atu ki te pirihimana.
• Mehemea ka whati atu te tangata me te kī ka whakamomori i a ia anō, waea atu ki te pirihimana.
• Ki te whakahē mai tētahi i te āwhina o te tangata atu i a koe, me whakapā tonu koe ki tētahi ratonga hauora.
• Kia whiwhi rānō i te āwhina o ngā ratonga hauora, ngana ki te whakatau i te wairua o te tangata kia tae rawa mai rātou.
Ea ana ngā wā o te mōrearea
• Ahakoa kua ea ngā moreareatanga,akiaki i te tangata kia whai tonu i teāwhina.
• Kia kaha tonu ki te tautoko i te tangata iroto i ngā piki me ngā heke.
• Kaua e taurangihia te kupu ki te kore epono te whakaaro.
• Whai āwhina hoki māu hei kōrero mōngā taumahatanga o te awhi i tētahi atu.(Tirohia te whārangi 15).
Kaua e whakarere iho i te tangata ahakoa ko wai!
17
HE KURA T E TANGATA,
MAIMOATIA . . .
18
Kia Mataara Mai:Ehara i te mea koinei te tino tāhūhū o ngā rauemi hei āwhina i a koe. Mēnā rā kei te raru tētāhi o tō whānau, tētahi hoa rānei, whakapā atu ki ngā ratonga hauora, ki te pirihimana rānei.
He rerekē tātou katoa, nō reira, me rerekē hoki te āwhina ki tēnā, ki tēnā o tātou. Ehara i te mea e hāngai ana ngā kōrero o te pukapuka nei ki ngā tāngata katoa, heoi he āwhina tonu.
Waea Utu Kore: 0800 628 284
terauora.comteaumaori.com
facebook.com/TeRauOra
instagram.com/TeRauOra
Te Rau Ora22 Kaiwharawhara Road, Wellington 6035
PO Box 5731, Lambton Quay, Wellington 6140 Aotearoa New Zealand Phone: +64 4 473 9591
Te Reo Māori Version 1.0 © Te Rau Ora 2019 I tāngia ki Aotearoa
Waea Utu Kore 0800 628 284 | www.terauora.com