Gildi hluta Mikilvægi og merking í vestrænu nútíma samfélagi
Gyða Lóa Ólafsdóttir
Lokaverkefni til BA–gráðu í mannfræði
Félagsvísindasvið
2
Gildi hluta Mikilvægi og merking í vestrænu nútíma samfélagi
Gyða Lóa Ólafsdóttir
Lokaverkefni til BA–gráðu í mannfræði
Leiðbeinandi: Sveinn Eggertsson
Félags- og mannvísindadeild
Félagsvísindasvið Háskóla Íslands Júní 2014
3
Ritgerð þessi er lokaverkefni til BA–gráðu í mannfræði og er óheimilt að afrita ritgerðina á nokkurn hátt nema með leyfi rétthafa.
© Gyða Lóa Ólafsdóttir 2014
300589-2359
Reykjavík, Ísland 2014
3
Útdráttur
Í ritgerðinni er fjallað um efnislega hluti og gildi þeirra í vestrænu nútíma samfélagi. Hlutir
eru óumdeilanlega órjúfanlegur þáttur af daglegu lífs einstaklinga og hafa ýmiss konar áhrif,
langt út fyrir notagildi sitt. Fremur erfitt hefur reynst að skilgreina hluti á fræðilegan hátt.
Markast erfiðleikarnir helst af því að skilgreiningar á hlutum eru ólíkar eftir menningum og
einstaklingum. Birtingarmyndir hluta eru ólíkar eftir því í hvaða menningarsamhengi þeir eru.
Til þess að skilja raunverulegt gildi hluta, óháð hagrænu gildi þeirra, er nauðsynlegt að skoða
þau tengsl sem myndast á milli einstaklinga og þeirra hluta sem eru þeim kærastir. Í þeim
tengslum liggja táknrænar merkingar, tilfinningar og minningar sem tengja þá við
einstaklinga, staði og atburði. Gildið felst ekki í hlutnum sjálfum heldur í tengslunum. Því
sterkari og umfangsmeiri sem þau eru því merkingarþrungnara er gildi hlutarins. Fjallað
verður um nokkrar tegundir hluta; vörur, erfðagripi og hönnunarvöru, og hvað greinir þessa
flokka að. Í síðari hluta ritgerðinnar er heimilið í brennidepli. Hlutverk heimilisins sem
umgjörð utan um alla þá hluti sem einstaklingar sanka að sér í gegnum lífið og þýðing þeirra
innan ramma heimilisins, gagnvirk áhrif og tengsl á milli hluta og heimilis sem og áhrif þess á
einstaklinga tekin til umfjöllunnar.
4
Inngangur ........................................................................................................................................... 5
1 Helstu kenningar ......................................................................................................................... 6
1.1 Efnismenning ........................................................................................................................ 8
1.2 Efnisleiki .............................................................................................................................. 10
1.2.1 Sjálfsmynd .................................................................................................................... 11
2 Hlutir .......................................................................................................................................... 11
2.1 Vörur og erfðagripir ............................................................................................................. 18
2.2 Hönnunarvörur .................................................................................................................... 20
3 Heimilið ...................................................................................................................................... 21
Umræða og lokaorð ......................................................................................................................... 25
Heimildaskrá .................................................................................................................................... 27
5
Inngangur
Frá því ég man eftir mér hef ég haft allt að því óseðjandi áhuga á hlutum og heimilum. Sem
barn gat ég eytt tímunum saman í það að skoða fallega hluti, raða þeim upp og dást að þeim.
Á einhvern hátt heilluðu þeir mig meira en hefðbundin leikföng. Við lestur bóka velti ég því
fyrir mér tímunum saman hvernig híbýli aðalsöguhetjanna litu út og skapaði í huga mér
heimili sem endurspegluðu persónuleika þeirra. Velti fyrir mér hvernig hluti þær myndu eiga,
hverskonar húsgögn og sá heimili þeirra ljóslifandi fyrir mér. Með árunum hefur áhugi minn á
hlutum og heimilum aukist og ég stend mig oft að því að skapa í huga mér heimili fólks sem
ég hitti á förnum vegi eða les um í skáldsögum. Við upphaf náms í mannfræði hafði ég óljósa
hugmynd um að tengja saman brennandi áhuga minn á innanhússhönnun og hlutum við
mannfræðina í lokaverkefninu mínu. Það er eitthvað sem gerir hluti svo áhugaverða. Þeir eru
stór partur af tilverunni og hversdeginum, mun stærri en við gerum okkur grein fyrir, hjá því
er oft litið framhjá. Mér þótti sérstaklega áhugavert að skoða hluti með tilliti til vestræns og
kapítalísks nútíma samfélags. Óhjákvæmileg afleiðing hins gríðarlega áhuga míns á hlutum er
að ég á afskaplega mikið af allskonar hlutum sem ég hef sankað að mér. Þrátt fyrir að mér
þyki vænt um alla hlutina mína og tengi einstaklinga, staði, atburði og tilfinningar við þá, þá
er einn hlutur sem ber höfuð og herðar yfir hina þegar kemur að væntumþykju og
tilfinningatengslum. Hluturinn er spegill sem ég erfði eftir föðurömmu mína sem ég er skírð
eftir. Við vorum góðar vinkonur. Spegilinn færði afi minn henni eftir langa siglingu til
Þýskalands, en hann var skipstjóri allt sitt líf. Spegillinn er lítill, bakhlið hans er djúpblá og í
hana er grafið silfurlitað blóm og nafnið okkar: ,,Gyða”. Spegillinn sjálfur er farinn að láta
talsvert á sjá, í hann eru komin svört ský eins og gerist gjarnan með gamla spegla og í raun
þjónar hann því ekki upprunalegum tilgangi sínum lengur þar sem afar erfitt er að spegla sig í
honum. Gildi hans og virði felst ekki lengur í upprunalegu notagildi hans, heldur í þeim
tengslum sem binda mig við hann. Spegilinn stendur fyrir ömmu Lóu Gyðu og samband
okkar. Hann á alltaf sérstakan heiðursstað hvar þar sem ég kem mér fyrir.
Hlutir í öllum sínum óendanlega fjölbreytileika eru órjúfanlegur þáttur í lífi mannsins.
Raunar er nánast ómögulegt að hugsa sér lífið án þeirra. Í mannlegum samfélögum samtímans
koma hlutir við sögu á nánast öllum andartökum lífs okkar og langflestum athöfnum okkar,
hlutir eru svo miklu meira en bara verkfæri sem auðvelda okkur daglegar athafnir. Burtséð frá
notagildi sínu hafa þeir margvísleg og umfangsmikil áhrif á einstaklinga, meðal annars á
sjálfsmynd þeirra og þjóna sem tákn fyrir tilfinningar, minningar og mikilvæg sambönd við
ástvini. Þrátt fyrir þetta gætir ákveðinnar tregðu þegar kemur að því að viðurkenna áhrif hluta
6
og mikilvægi þeirra, það er eins konar tabú að viðurkenna að efnisleg fyrirbæri geti verið
mikilvæg og eigi þátt í því að skapa og móta einstaklinginn og sjálfsmynd hans (Miller,
2010). Það sem vekur áhuga minn eru tengslin sem myndast á milli einstaklinga og hlutanna
þeirra. Tengsl eins og þau sem eru á milli mín og bláa spegilsins frá ömmu. Hvernig hlutir
öðlast gildi vegna tengsla við einstaklinga, staði og tilfinningar. Hvernig verðlausir
fjöldaframleiddir hlutir geta orðið að dýrmætustu eigum okkar. Ekki vegna þess að þeir verða
metnir til fjárs heldur vegna táknrænna og óáþreifanlegra eiginleika sem í þeim felast. Þetta
sem er ekki beint hægt að henda reiður á en er samt á einhvern hátt svo raunverulegt og
þýðingarmikið.
Markmið þessarar ritgerðar er að varpa ljósi á þýðingu og gildi hluta í vestrænu nútíma
samfélagi, óháð þeirra hagræna gildi. Hvaða áhrif hafa þau tengsl sem myndast á milli
einstaklinga og hluta á gildi þeirra og hafa þau áhrif á sjálfsmynd (e. identity) eigenda sinna?
Nokkrir flokkar hluta verða skoðaðir og ólíkir eiginleikar og gildi þeirra borin saman. Í kjölfar
þeirrar umfjöllunar verður þýðing heimilisins skoðuð. Hvaða eiginleikar eru það sem gera hús
að heimili og hvaða þýðingu hafa hlutirnir sem við fyllum heimili okkar af? Síðast en ekki síst
hvaða áhrif hafa þessi tengsl á framleiðslu og neyslu á hlutum, hvernig við komum fram við
þá og notum þá. Áður en hægt verður að svara þessum spurningum er nauðsynlegt að fara yfir
sögu efnismenningar og efnisleika í mannfræði og leita svara við því hvað hlutir eru í raun og
veru.
1 Helstu kenningar
Franski mannfræðingurinn Claude Lévi-Strauss er af mörgum talinn faðir nútíma mannfræði.
Strúktúralisminn, hans frægasta kennistefna, umturnaði því hvernig fræðimenn hugsa um
heiminn og virkni félagskerfa samfélaga hans. Í strúktúralisma er meðal annars lögð áhersla á
að líta til sambandsins sem ríkir á milli hluta. Lévi-Strauss áleit að til þess að skilja hluti þyrfti
að horfa til tengslanna sem liggja á milli hluta, en ekki einblína eingöngu á hlutinn sjálfan
einan og einangraðan. Skilningur á því hvað hlutur er í raun og veru liggur að jafnmiklu leyti í
því að skilja hvað þeir eru ekki og hvað þeir eru. Það er því ekki síst í samanburði og
andstöðu við aðra hluti sem mögulegt er að skilja og skilgreina þá. Pierre Bourdieu notaðist
síðar við kenningar Lévi-Strauss við sköpun á sínum eigin kenningum. Bourdieu fjallaði um
hvernig einstaklingar verða að erkitýpum (e. stereotype) þess menningarsamfélags sem þeir
tilheyra, en þar átti Bourdieu við hvernig ákveðnir einstaklingar eru skilgreindir sem til dæmis
dæmigerðir Parísarbúar eða Reykvíkingar. Erkitýpur sem einstaklingar sem gera hlutina á
ákveðinn hátt og lifa lífi sínu á ákveðinn máta sem endurspegla það menningarsamfélag sem
7
þeir tilheyra. Bourdieu hélt því fram að það væru hlutirnir sem einstaklingar alast upp með
sem hefðu úrslitaáhrif á sköpun þessara erkitýpa, það að vakna á morgnana, borða
smjördeigshorn og skola því niður með kaffi með mjólk, má nefna sem dæmi. Samkvæmt
honum þá spretta hugmyndir og hugsanir einstaklinga og hópa út frá hlutunum sem skapa
umhverfið. Líkt og Lévi-Strauss fjallaði um að skoða yrði sambandið á milli hluta, frekar en
að einblína á hlutina sjálfa, þá vildi Bourdieu að sama skapi að hegðun einstaklinga og
hlutirnir sem þeir alast upp með væru skoðaðir sem tengdar einingar sem hefðu áhrif hver á
aðra. Lærdómsferli okkar hefst í barnæsku og frá fæðingu eru börn umkringd hlutum sem
skapaðir eru af manninum. Börn læra fljótt að nota ákveðna hluti í ákveðnum aðstæðum og
oft eru hlutirnir og notkun þeirra bundin þeim menningarheimi sem einstaklingar tilheyra. Í
vestrænum samfélögum læra flest börn að borða með hnífapörum en ekki prjónum sem dæmi,
það eru slík sambönd við hluti sem bundnir eru menningunni sem skapa þessar ákveðnu
menningarbundnu erkitýpur (Bourdieu, 1977, Lévi-Strauss, 1977 og Miller, 2010). Að mati
Bourdieu eru það því að mörgu leyti hlutirnir sem skapa manninn en ekki eingöngu maðurinn
sem skapar þá. Í eftirfarandi texta verður leitast við að beita fyrrnefndum hugmyndum Lévi-
Strauss og Bourdieu til þess að reyna að varpa ljósi á í hverju gildi hluta felst, hvernig tengslin
á milli einstaklinga og hluta verða til og eru uppbyggð. Ef að þýðing hluta er fólgin í
tengslunum sem ríkja á milli þeirra eins og Lévi-Strauss hélt fram, má draga þá ályktun að
hægt sé að draga samskonar lærdóm af því að skoða tengslin sem ríkja á milli einstaklinga og
hluta. Með því að leggja sérstaka áherslu á að skoða þau tengsl sem ríkja á milli einstaklings
og hlutar sem hefur djúpstæða merkingu fyrir einstaklinginn væri hægt að varpa ljósi á í
hverju raunverulegt og persónulegt gildi hluta felst.
Hlutir hafa til langs tíma vakið athygli mannfræðinga sem og fræðimanna innan
annarra fræðigreina (Appadurai, 1986). Í rannsóknum fornleifafræðinga eru manngerðir hlutir
mikilvægustu heimildir sem liggja fyrir um fortíðina og leggja fornleifafræðingar nú í auknum
mæli áherslu á einstaklinginn í rannsóknum sínum. Sú nálgun, að skoða manngerða hluti út
frá einstaklingum, opnar augu fornleifafræðinga fyrir hegðun og tilgangi ólíkra einstaklinga.
Með áherslu á líf og gjörðir eins einstaklings skapast ekki einhliða sýn á hegðun og tilgang
einstaka einstaklinga heldur er slík nálgun jafnframt talin virkja „raddir” annarra einstaklinga
og auðvelda þannig fræðimönnum að koma auga á þau tengsl sem ríkja á milli einstaklinga í
samfélaginu sem um ræðir (White, 2009). Þó þessari nálgun sé beitt í fornleifafræði við
rannsóknir á löngu horfnum samfélögum og einstaklingum þá tengist hún samt sem áður
efnismenningu (e. material culture) og rannsóknum hennar á hlutum og stöðu þeirra í
samfélögum nútíma manna. Í þeim rannsóknum efnismenningar sem leitast við að varpa ljósi
8
á gildi þýðingarmikilla hluta fyrir einstaklinga er nálgun af þessu tagi þekkingarskapandi. Það
að skoða hluti út frá einstaklingnum beinir einnig athyglinni að tengslunum sem ríkja
einstaklinga á milli sem oft á tíðum eru merkingarþrungin og persónuleg (Berry, 2009).
1.1 Efnismenning Þrátt fyrir fyrrnefndan áhuga fræðimanna á hlutum og stöðu þeirra í samfélögum þá verður
efnismenning innan mannfræðinnar ekki til fyrr en frekar seint í sögu fræðanna.
Rannsóknarefni efnismenningar eru efni sem öðrum sviðum mannfræðinnar fannst sér að
einhverju leyti óviðkomandi eða ósamboðin; það sem maðurinn skapar (Miller, 2010).
Rannsóknarefnin eru fjölbreytt og mýmörg. Sem dæmi má nefna rannsóknir sagnfræðinga á
texta þar sem þeir hafa nýtt sér nálganir efnismenningar. Áherslan er þá ekki einungis lögð á
eiginlegt innihald textans heldur ekki síður á hvernig textinn er settur upp, gæði pappírs,
sambandið á milli myndskreytinga og texta, stærð bóka og hvernig þær eru uppsettar. Með
slíkum rannsóknum spretta upp nýjar og spennandi spurningar. Spurningar um eigandann,
hvernig textinn var lesinn, af hverju bókin var keypt og hvernig hún var sýnd eða geymd.
Spurningar sem snúa í raun að því hvaða þýðingu hluturinn, í þessu tilfelli bók, hafði fyrir
eiganda sinn (Berry, 2009). Sjónarhornið sem skapast við slíka rannsóknarvinnu er spennandi
og varpar nýju ljósi á hlutina. Einstaklingurinn er áberandi og oft á tíðum eru hlutirnir
skoðaðir út frá honum en ekki einangraðir (White, 2009). Aftur verður áhrifa Lévi-Strauss og
Bourdieu vart, þau tengsl sem ríkja á milli einstaklinga og hluta eru að mörgu leyti uppspretta
þekkingarinnar. Kastljósi efnismenningar er ekki eingöngu beint að hlutum heldur er áherslan
ekki síður á það hvernig það eru hlutirnir sem skapa manninn, hver áhrif hluta eru á
sjálfsmynd einstaklinga og hvernig þeir bera vitni um svo mikið meira heldur en bara
notagildi sitt; persónulegar tengingar einstaklinga við staði, atburði, tilfinningar og aðra
einstaklinga (Miller, 2010).
Hugtakið efnismenning kom fram á tuttugustu öldinni í kjölfar rannsókna fornleifa-,
félags- og menningarmannfræði. Fræðasviðið hefur haldið áfram að vaxa og dafna og er í dag
kennt á flestum háskólastigum innan sviða fornleifa- og mannfræði um allan heim (Hicks,
2010). Innan fræðanna var rannsóknum efnismenningar lengi vel ekki tekið af mikilli alvöru,
það er að breytast og er þetta kjörsvið mannfræðinnar og hennar kenningarfræðilega framlag
er að sækja í sig veðrið og verður sífellt áhrifameira (Miller, 2010). Efnismenning spratt fram
sem svar við brennandi spurningum fornleifa- og mannfræði um sambandið á milli þess
félags- og menningarlega við hið efnislega. Sú efnismenning sem varð til þá þróaðist út frá
rannsóknum safnafræði (e. museology) á tækni og listsköpun svokallaðra ,,frumstæðra”
9
samfélaga seint á nítjándu öld. Efnismenning hefur aldrei náð að samlagast fullkomlega
fornleifa- eða mannfræði og er af þeim sökum af mörgum álitin vera kjörsvið. Í byrjun
tuttugustu aldar komu fram nýjar áherslur í mannfræði í svokölluðum vettvangsrannsóknum
og höfðu þessar nýju nálganir gífurleg áhrif á fræðin og breyttu þeim mikið. Þessar nýju
aðferðir báru einnig með sér nýtt upphaf í rannsóknum mannfræðinnar á manngerðum hlutum.
Mannfræðingar á borð við Bronislaw Malinowski og Alfred Radcliffe-Brown fóru á vettvang
og dvöldu þar í lengri tíma en tíðkast hafði fram til þessa. Þeir öfluðu gagna sjálfir í stað þess
að fara á söfn og rannsaka þá muni sem fyrir lágu, eða fá gögn frá öðrum aðilum eins og til
dæmis trúboðum eða ferðamönnum eins og gjarnan hafði verið gert. Þessi nýja nálgun breytti
sýn mannfræðinnar á hluti og hlutverk þeirra í félagsgerðinni. Í kjölfarið fóru augu
fræðimanna að opnast gagnvart stöðu og áhrifum hluta innan samfélaga, sem dæmi má nefna
margfræga greiningu Malinowski á Kula-hringnum (Hicks, 2010). Kula-hringurinn er flókið
skiptakerfi sem finnst í Nýju-Gíneu. Innan þess er flókin hringrás hluta þar sem einstaklingar
sigla langar vegalengdir með hluti sem þeir skipta á við aðra meðlimi hringsins. Hlutirnir, sem
í flestum tilfellum eru hálsmen og armbönd búin til úr skeljum og steinum, búa yfir miklu
táknrænu gildi og hafa margir hverjir verið í Kula-hringnum svo árum skiptir. Skiptin hafa
mikið félagslegt gildi og skapa og viðhalda sérstöku vinasambandi á milli þeirra einstaklinga
sem eru í skiptasambandi. Hlutirnir búa yfir miklu táknrænu gildi og einkennast samskipti
einstaklinganna af gagnkvæmni og hafa skiptin mikil áhrif á sjálfsmynd og félagslega stöðu
einstaklingana sem að skiptunum komu (Malinowski, 1922). Það er því deginum ljósara að
hlutir eru ekki bara hlutir án merkingar heldur hafa áhrif og virkni langt fyrir utan notagildi
sitt í samfélögum um allan heim.
Þrátt fyrir að tungumálið sé vel fallið til margs konar tjáningar og útskýringa þá getur
það einnig verið hamlandi og orð þess virst fátækleg til brúks í lýsingum og útskýringum á
upplifunum og hughrifum. Að útskýra merkingu, mikilvægi og áhrifum með einungis orðin að
vopni getur reynst þrautin þyngri. Rannsóknarefni efnismenningar snúa mörg að þess konar
fyrirbærum; fyrirbærum sem erfitt er að koma orðum að. Uppsprettu vandræðanna má að
hluta til finna í því að það er einfaldlega skrýtið að setja eitthvað sem er svo stór hluti af
hversdeginum og þarfnast venjulega ekki útskýringa skyndilega í orð og ætla að koma því til
skila á skiljanlegan máta (Tacchi, 1998). Í eftirfarandi máli verður þó gerð tilraun til að nota
hið skrifaða mál til þess að útskýra mikilvægi, merkingu, áhrif og tengsl hluta við
einstaklinga. Eins og síðar kemur fram hafa fræðimenn átt í stökustu vandræðum með að
skilgreina mörg þeirra lykilhugtaka sem efnismenning notast við. Mörg þeirra eru huglæg og
persónubundin, því getur verið erfitt að setja saman skýra skilgreiningu á þeim.
10
1.2 Efnisleiki Að skilgreina efnisleika innan félagsvísinda er ákveðnum vandkvæðum háð, ekki er hægt að
styðjast við neinar nákvæmar mælingar eða úttektir eins og oft er mögulegt í náttúruvísindum.
Í tilfelli félagsvísinda þarf að skoða og rannsaka efnisleika með tilliti til þess hvernig
einstaklingar umgangast hugmyndina um efnisleika í sínu daglega lífi. Með þess háttar nálgun
er mögulegt að komast nær einhvers konar sannleika um hvað efnisleiki er í raun og veru
(Miller, 2010). Forsenda þess að skilja efnisheiminn er fólgin í því að skilja úr hverju hann er
byggður (Ingold, 2007), hinum efnislegu hlutum. Eins og áður kom fram hefur efnisleiki og
það að vera upptekinn af hinum efnislega heimi sjaldan verið álitinn kostur. Það er meðal
annars undirliggjandi meginregla í flestum trúarbrögðum heimsins að það að vera efnislegur
og of upptekinn af hinum efnislega heimi sé eitthvað sem einstaklingar eiga að forðast eins og
heitan eldinn, sem dæmi má taka búddatrú, hindúatrú og kristni. Þessi lífsviðhorf eru
alltumlykjandi og rótgróin menningu samfélaga. Þegar eitthvað er ofið á slíkan hátt inn í
menningu hefur það óumflýjanlega áhrif á lífsviðhorf einstaklinga og sem þáttakendur í
hinum kapítalíska heimi, þar sem nánast ómögulegt er að gera annað en að taka þátt í þeirri
neysluhyggju sem ræður ríkjum, er afleiðingin oft á tíðum samviskubit yfir því að girnast
hluti og viðurkenna gildi þeirra. Gert er ráð fyrir að efnishyggja sé alltaf á kostnað þess
félagslega (Miller, 2010). Með hinu félagslega er átt við hin fjölbreyttu samskipti og sambönd
sem einstaklingur stofnar til á lífsleiðinni. Hlutir eru ekki álitnir vera ,,alvöru” og of mikil
tenging við þá á einhvern hátt talin skaða annarskonar samskipti sem eiga sér stað í
félagsheiminum. Kannski þetta viðhorf sé ein af ástæðum þess að efnismenning og hlutir áttu
í fyrstu erfitt uppdráttar innan mannfræðinnar?
Út frá umræðu um að efnislegir hlutir og það að kunna að meta þá sé eitthvað sem er
neikvætt og hafi jafnvel slæm áhrif á „gæði“ einstaklinga. Hverjar eru afleiðingar slíkra
viðhorfa í hinu stóra samhengi? Hægt væri að draga þá ályktun að ef einstaklingum finnst þeir
ekki hafa „leyfi“ til þess að meta hlutina sína að verðleikum og viðurkenna táknrænt gildi
þeirra, þá verði afleiðingin sú að einstaklingurinn kemur fremur fram við hluti líkt og honum
standi á sama um þá. Í stað þess að fara vel með hlutina, kunna að meta þá og þýðingu þeirra,
þá er frekar farið illa með þá. Óhjákvæmilegur fylgikvilli slíkra hugmynda hlýtur að valda
aukinni neyslu og vannýtingu. Ef við áttuðum okkur á mikilvægi hluta og metum þá að
verðleikum myndum við kannski hugsa betur um þá og neyta minna, henda minna og
endurnýta meira. Í því neyslusamfélagi sem við á Vesturlöndum búum mörg hver í hlýtur það
að teljast ákjósanlegt markmið.
11
1.2.1 Sjálfsmynd Skilgreining sjálfsmyndar og samsemdar (e. identity) hugtaksins hefur reynst mörgum
fræðimönnum innan hinna ýmsu fræðigreina fjötur um fót. Hægt er að finna margar
mismunandi skilgreiningar á hugtakinu (Berry, 2009). Ástæðan fyrir hinum fjölmörgu
skilgreiningum er sú að sjálfsmynd er ekki eitthvað eitt fyrirbæri, óbreytanlegt og algilt. Hún
er ekki eitthvað sem er eingöngu menningarlega staðsett í tíma og rúmi heldur er hún
skilgreind persónulega af einstaklingunum sjálfum. Persónuleg skilgreining einstaklings er
svo annaðhvort hafnað eða hún staðfest í samfélaginu sem hann er þátttakandi í. Sjálfsmynd
einstaklinga skarast á marga vegu og skilgreinir persónu hvort tveggja sem einstakling og
hluta af þeim hópum sem hún tilheyrir (White, 2009). Einstaklingar hafa margs konar
hugmyndir um sig sem þeir byggja sjálfsmynd sína á og er sjálfsmynd þeirra samtvinnuð
þeim aðstæðum sem þeir eru í og takast á við daglega, sem og þeim skilaboðum sem þeir fá úr
samfélaginu og frá fólkinu í kringum sig. Það eru hin gagnvirku áhrif hluta á sjálfsmynd
einstaklinga sem vekja forvitni og áhuga. En hvernig er samspili dauðra hluta við sjálfsmyndir
einstaklinga háttað, eru tengsl þar á milli? Sú hugmynd er á skjön við margar af þeim
grunnhugmyndum sem er að finna í samfélaginu, eins og hugmyndum sem oft byggjast á
aldagömlum hefðum og trúarbrögðum. Það er fremur ráðandi hugmynd að tengingar við og
áhersla á efnislega hluti sé eitthvað sem einstaklingar eigi eftir fremsta megni að forðast. Því
verður þó ekki neitað að efnislegir hlutir eru stór þáttur af lífi nútímamannsins, hjá þeim
verður ekki komist og áhrif þeirra á sjálfsmynd eru óneitanlega til staðar (Miller, 2010).
2 Hlutir
Staða hluta innan mannfræðinnar er og hefur verið flókin. Í langan tíma voru þeir ekki teknir
alvarlega og á einhvern hátt ekki álitnir fræðunum samboðnir, þrátt fyrir staðsetningu þeirra í
bakgrunni sem órjúfanlegur hluti af viðskipta- og gjafaskiptakerfum þeirra samfélaga sem
rannsóknir mannfræðinga snúa að, sem dæmi má nefna fyrrnefndan Kula-hring Malinowski
og gjafaskiptakenningu Marcel Mauss, sem báðar voru og hafa verið áhrifamiklar innan
fræðanna. Kannski má að hluta til rekja þetta til hugmynda um að efnisleiki sé á einhvern hátt
neikvæður og það að einblína um of á efnisleika og afurðir hans, hluti, geri fólk á einhvern
hátt minna ,,andlegt” eða ,,gott” (Miller, 2010). Gjafaskiptakenning Mauss varpar ljósi á
hvernig gagnkvæmni gjafaskipta stuðlar að og skapar sambönd á milli einstaklinga.
Gagnkvæmnin er lykilatriði, ef einstaklingur fær gjöf þá skapast alltaf krafa um endurgjald.
Tími er ekki lykilatriði þegar kemur að gagnkvæmni, það er hægt að endurgjalda gjöf dögum,
mánuðum eða jafnvel árum eftir að hún var gefin. Það sem skiptir máli er að gildi hennar sé
12
svipað gildi þeirrar gjafar sem gefin var. Slík gjafaskipti viðhalda samböndum á milli
einstaklinga og það að slíta slíkum gjafaskiptum er mjög táknrænt og hefur neikvæð áhrif á
samband gefanda og þiggjanda. Við í hinum vestræn heimi könnumst vel við slík gjafaskipti,
jólagjafir og afmælisgjafir má nefna sem dæmi. Gjafir öðlast oft gildi sitt út frá gefanda og
samtvinnast gildi þeirra oft því sambandi sem ríkir á milli þiggjanda og gefanda. Mauss hélt
því einnig fram að einstaklingar gefi gjafir fyrir sig og í raun og veru sé ekkert til sem heiti
óeigingjörn gjöf. Það er, gjöfin er alltaf gefin vegna þess að hún hefur jákvæð áhrif á ímynd
og persónu gefandans (Mauss, 1954/1970).
Önnur skýring á áhugaleysi fræðanna á hlutum gæti verið sú að þýðing og mikilvægi
þeirra í félags- og menningarlegu samhengi er einfaldlega of augljós. Það getur nefnilega oft á
tíðum reynst auðvelt að líta framhjá því sem er beint fyrir framan nefið á manni (Miller,
2010). Áður en hægt er að taka til við að svara spurningum á borð við hvað skapi og viðhaldi
gildi hluta og hverjar afleiðingarnar af því eru fyrir sjálfsmynd einstaklinga vakna aðrar og
aðkallandi spurningar. Svör við þeim eru eiginleg forsenda þess að hægt sé að fá svör við
fyrrnefndum spurningum. Hvað eru hlutir? Eru náttúruleg efni hlutir, eða verða þeir það
eingöngu þegar maðurinn er búinn að taka náttúruleg efni og umbreyta þeim á einhvern hátt?
Svör við þessum spurningum eru ekki jafn einföld og ætla mætti. Hvar og hvenær ætlum við
að draga línuna? Sum fyrirbæri eru augljóslega hlutir, eins og skrautmunir, húsgögn og tölvur.
En hvað með tölvupóst, flokkast hann sem hlutur? Náttúruleg og óáþreifanleg fyrirbæri eins
og stjörnurnar og tunglið? (Miller, 2010 og Ingold, 2007). Raunin er sú að nákvæm
skilgreining á hugtakinu hefur lengi valdið fræðimönnum vandræðum. Skilgreiningarleysið er
þó ekki tilkomið vegna skorts á tilraunum en fjölmargir fræðimenn hafa í gegnum tíðina gert
heiðarlegar tilraunir til þess að skapa nákvæma og lýsandi skilgreiningu fyrir hluti. En eins og
kom fram hér að ofan þá eru línurnar margar og loðnar. Af þeim sökum hefur reynst erfitt að
skapa hugtak sem gefur réttmæta og upplýsandi sýn af fyrirbærinu. Á afar einfaldan máta er
hægt að skilgreina hluti sem þá grundvallar einingu sem skapar efnisheiminn í heild. Það sem
veldur fræðimönnum vandræðum er á hversu gífurlega ólíkan hátt mismunandi
menningarheimar og einstaklingar skilgreina hluti. Efnisheimurinn er menningarlega
ákvarðaður í því menningarlega samhengi sem hann er í og því hefur fræðimönnum til þessa
reynst erfitt að skapa nákvæma skilgreiningu sem nær yfir birtingarmyndir hluta í öllum þeim
menningarsamfélögum sem rannsökuð hafa verið (Attfield, 2000). Er þá átt við að ólík
samfélög búa yfir ólíkum hugmyndum um hluti. Hugmyndirnar eru skapaðar í menningarsögu
samfélagsins og þar öðlast hlutir þátt af gildi sínu. Í raun má einnig tengja þetta við kenningu
Bourdieu um erkitýpur. Tilteknir hlutir öðlast ákveðna merkingu í menningu sinni. Merking
13
þeirra er staðfest í tíma og rúmi og verður á endanum að einhvers konar táknmynd fyrir
ákveðna menningu (Miller, 2010).
Til þess að skilja hluti er ekki nóg að horfa bara á hlutina sjálfa og ætla með því að
skilja virkni þeirra og áhrif heldur þarf að leita lengra. Til þess að öðlast skilning á hlutum
þarf að veita sambandinu sem ríkir á milli hluta og svo sambandinu sem ríkir á milli hluta og
einstaklinga athygli. Því það er einmitt í sambandinu og mótsögninni við aðra hluti sem þeir
öðlast þýðingu. Hlutir öðlast skilgreiningu út frá því sem þeir eru ekki, alveg jafn mikið og út
frá því sem þeir eru (Miller, 2010). Þarna gætir arfleiðar Lévi-Strauss og Bourdieu. Til þess
að flækja málin enn frekar þá eru tengslin á milli einstaklinga og hluta einnig byggð á
menningarlegu samhengi og sköpuð í því samfélagi sem við á hverju sinni, þau eru þó ekki
eingöngu byggð í menningarlegu samhengi heldur ekki síður í persónulegu sambandi
einstaklinga við hluti (Hoskins, 2006). Í rannsóknum efnismenningar er lögð áhersla á að
skoða hluti sem skipta fólk máli og komast að því af hverju þeir skipta fólk máli, hvaða
eiginleikar það eru sem fá ákveðna hluti til þess að skipta máli. En að sama skapi og það hefur
reynst erfitt að skilgreina hluti þá hefur einnig reynst erfitt að skilgreina hvaða eiginleiki það
er „að skipta máli“ og hvernig hægt er að koma orðum að honum. Í rannsóknum
efnismenningar hafa margs konar tilraunir til þess verið gerðar (Miller 1998). Það þarf þó
engan mannfræðing til þess að komast að því að það ríkir ekki alltaf samræmi á milli þess
sem fólk segir og þess sem það svo gerir eða álítur, eins og Malinowski rak sig á
(Malinowski, 1922).
Í tilfelli efnismenningar þá hafa rannsakendur rekið sig á að samræmi virðist ekki ríkja
á milli þeirra hluta sem einstaklingar segja að skipti sig mestu máli og svo þeirra sem þeir
veita mesta athygli og virðast, frá sjónarhorni rannsakandans, því skipta einstaklingana mestu
máli. Það sem sem flækir þetta enn frekar í tilfelli efnismenningar er svo sú augljósa
staðreynd að hluti viðfanga er mállaus og staðreyndin virðist oftar en ekki vera sú að þeir
hlutir sem skipta hvað mestu máli í félagslegu samhengi eru þeir hlutir sem við fyrstu sýn
virðast smávægilegir og skipta ekki neinu máli. Því minna meðvituð sem við erum um hlutina
því meiri áhrif hafa þeir á okkur og upplifanir okkar. Þeir skapa ákveðið andrúmsloft og
ákveðna hegðun. Það er því fremur hæpið að ætla að notast við rannsóknarsnið hefðbundinnar
mannfræði í rannsóknum á efnismenningu og einhverja aðra leið þarf að finna (Miller, 1998).
Flestir virðast þó sammála um að eiginleikinn sem veitir hlutum þýðingu sé að finna í
tengslunum sem Lévi-Strauss og Bourdieu var svo tíðrætt um. Tengslin eru fjölbreytt og
persónubundin, sem útskýrir af hverju erfitt hefur verið að kortleggja þau á skýran hátt, þau
geta verið við einstaklinga, staði, ákveðna stund eða minningu. Hlutir hafa ekki einungis
14
ákveðið hlutverk sem er beintengt virkni þeirra, þess sem þeir eru skapaðir til að gera, heldur
eru þeir oft táknræn miðja heimilisins og vekja upp minningar hjá eigendum sínum sem gerir
þá mikilvæga. Það er svo í kringum þessa hluti, sem oft hafa verið fluttir á milli staða
margsinnis, sem heimilið er endurbyggt eða skapað á táknrænan hátt. Gildi hluta getur
markast af sambandi þeirra við þá atburði sem eru hluti af manneskjunni. En hlutir öðlast líka
gildi á öðrum forsendum (Marcoux, 2001). Leiðin sem leitað er að gæti því legið í því að
skoða einmitt þessi tengsl. Þegar einstaklingar og fjölskyldur flytja búferlum fæst tækifæri til
þess að velja hvaða hlutir eru teknir meðferðis. Einstaklingar fá með flutningum tækifæri til
þess að endurskrifa persónulega sögu og ritskoða þá hluti sem fá að flytjast með. Ef þess er
þörf þá skapast þar tækifæri til þess að vinna í og bæta hvernig einstaklingar kynna sig og sína
sögu fyrir sjálfum sér og öðrum í samræmi við hvernig þeir sjá sjálfa sig (Miller, 2010). Börn
læra um hluti, virkni þeirra og gildi í gegnum margar ólíkar upplifanir. Þau læra af reynslunni
og byrja fljótt að aðgreina hluti út frá ýmiss konar ólíkum eiginleikum eins og þyngd,
þéttleika, áferð og hitaleiðslu. Snemma læra þau að þó svo að hlutir eigi það sameiginlegt að
vera til dæmis kúlulaga þá þýðir það samt ekki að þeir séu eins á alla aðra vegu. Þessa
aðgreiningu læra þau í gegnum upplifanir, þegar börn og fullorðnir horfa á tvo kúlulaga hluti
þá upplifa þau ekki bara lögun þeirra heldur upplifa þau og skynja margs konar ólíka
eiginleika hlutanna sem aðgreina þá hvern frá öðrum, þrátt fyrir að þeir búi yfir sömu
rúmfræðilegu lögun. Aðgreining þessara eiginleika er lærð og hún lærist með því að prufa og
snerta; með því að upplifa (Rasmussen, 1962).
Einn þeirra þátta sem gerir hluti eins flókna og raun ber vitni er fólginn í því að gildi
þeirra er háð einstaklingnum og hans persónubundnu upplifunum. Þegar hlutir eru upplifaðir í
fyrsta skipti eru þeir endurskapaðir á ákveðinn hátt og svo er lesið í þá á upplifun og hluturinn
„skilinn“ út frá henni. Með endursköpun er átt við hvernig þýðing hlutarins er endursköpuð í
huga einstaklingsins. Þessi endursköpun er sameiginleg upplifun allra en afurð hennar er
persónubundin. Áhrif hluta á einstaklinga og hvernig þeir upplifa þá eru meðal annars bundin
fortíð þeirra, augnablikinu og jafnvel því dagsformi sem viðkomandi er í þá stundina. Þó er
auðvitað um einhverja sameiginlega þætti að ræða, einstaklingar sem alist hafa upp í sama eða
svipuðum menningarheimi tengja kannski á svipaðan hátt við ákveðna hluti. Það er það sem
auglýsinga- og markaðsfólk hefur reynt að ná fullkomnum tökum á; að finna þessa hluti og fá
fólk til þess að upplifa þá á ákveðinn hátt og þar með selja þeim tiltekna vöru. Menningin
hefur mótandi áhrif á smekk og hvernig einstaklingar upplifa sig í gegnum þá hluti sem fylla
líf þeirra (Rasmussen, 1962). Það eru þessar menningarbundnu upplifanir einstaklinga af
hlutum sem eiga þátt í því að skapa erkitýpur eins og þær sem Bourdieu fjallaði um (Miller,
15
2010). Sem dæmi um menningarmótaðan smekk má nefna söluvörur sænska húsgagnarisans
IKEA. Fyrirtækið heldur utan um lista yfir 100 mest seldu vörur sínar. Slíkt utanumhald er í
raun ekki frásögu færandi nema fyrir utan þær sakir að topplistinn er nánast hinn sami í þeim
24 löndum þar sem verslanir keðjunnar eru starfandi (Shove, 1999). Smekkur er vissulega
menningarlega skapaður, en út frá þessu dæmi má draga þá ályktun að internet- og
hnattvæðing heimsins geri það að völdum að umfang þessa menningarlega mótaða smekks
verði sífellt minna. Áhrif markaðssetningar og auglýsinga eru gífurleg og virðast bara að vera
að aukast. Áhrif þessara fyrirbæra gætu að einhverju leyti verið ábyrg fyrir þessum líkindum
topplista IKEA þvert á samfélög og menningar. Líkurnar á að víðtæki þessara áhrifa fari
minnkandi eru litlar og því verður áhugavert að fylgjast með áframhaldandi þróun og
afleiðinga þeirra, til dæmis með því að skoða listann yfir 100 mest seldu vörur IKEA á milli
ára.
Í þeim samfélögum sem á Vesturlöndum eru oft kölluð frumstæð er náttúrulegum og
dauðum hlutum oft gefið líf og persónuleiki. Tré, fjöll og ár eru álitin búa yfir lifandi anda
sem hægt er að eiga í einhvers konar samskiptum og sambandi við. Skurðgoðum og styttum
eru oft á tíðnum gefnir sömu eiginleikar. Íbúar hins vestræna heims, henda stundum gaman að
þessu og finnst fjarstæðukennt að hugsa til þess að dauðir hlutir geti búið yfir anda eða
persónuleika. Hins vegar þarf ekki að leita langt til að sjá að persónugerð sambönd við dauða
hluti tíðkast líka í vestrænu nútíma samfélagi. Hlutir í vestrænum samfélögum eru oft álitnir
búa yfir einhverjum mannlegum eiginleikum eða sérstökum persónuleika og litið á þá nánast
eins og gamla vini og félaga (Rassmussen,1962). Á sama hátt geta manneskjur líka verið
afmennskaðar (e. dehumanized) og gildi þeirra gert svipað og gildi hluta og komið fram við
þær á sama hátt og hluti. Slík afmennskun og hlutgerving á sér til dæmis stað gagnvart
þrælum og jafnvel innflytjendum (Hoskins, 2006). Hlutir geta haft margvísleg áhrif á huga
okkar og vakið upp mismunandi hughrif sem við tengjum svo ólíkar tilfinningar og
hugmyndir við út frá sögu hlutarins og hvernig við höfum í gegnum tíðina séð notkun hans
háttað (Rassmussen, 1962). Flestir kannast við einstakling sem talar um og við bílinn sinn líkt
og um sé að ræða einstakling af holdi og blóði með þarfir og venjur. Hlutir hafa líka áhrif á
minningar okkar og hvernig við heiðrum minningu hinna látnu. Hluti af persónu þess látna er
yfirfærður á þá muni sem haldið er eftir og tilhugsunin um að losa sig við þá verður óbærileg
einungis vegna þess hlutirnir tilheyrðu einhverjum sem var okkur kær (Attfield, 2000).
Maðurinn hefur tilhneigingu til þess að lesa tilfinningaviðbrögð út úr heiminum í kringum sig,
jafnvel hlutum. Maðurinn er félagsvera sem þráir að eiga í samskiptum. Náttúra þeirra
gagnvirku samskipta sem við eigum í byggir á getu okkar til að skilja skap hvers annars upp
16
að því marki sem mögulegt er. Eins og við lesum í hegðun, svipbrigði og hreyfingar
samferðamanna okkar og drögum út frá því ályktanir um skoðanir og tilfinningar þeirra eigum
við oft á tíðum í svipuðum „samskiptum“ við hluti. Að einhverju leyti eru þessi viðbrögð
ósjálfráð og að einhverju leyti eiga þau uppruna sinn í hlutgervingu hluta sem eiga rætur að
rekja í menningu okkar. Dauðir hlutir búa augljóslega ekki yfir neinni getu til þess að eiga í
samskiptum, samt sem áður er þeim oft kennt um þegar illa gengur eða hrósað þegar vel
gengur. Hver hefur ekki átt í slæmum „samskiptum“ við tölvuna sína, orðið gramt í geði þegar
hún gerir ekki það sem ætlast er til? En við hvern er í raun og veru að sakast, hinn dauða hlut
eða einstaklinginn sjálfan sem beitir hlutnum ekki á réttan hátt? (Norman, 2004). Gildi hluta
er, eins og áður sagði, tilkomið af ólíkum ástæðum, margir hlutir öðlast gildi einfaldlega
vegna aldurs og lengdar þess tíma sem þeir hafa verið í eigu einstaklinga eða fjölskyldna
(Marcoux, 2001). Aldur hluta og sá tími sem þeir hafa verið í eigu einstaklinga og fjölskyldna
virðist því vera veigamikill þáttur í að gera þá þýðingarmeiri, en það er ekki algilt, fleiri atriði
geta aukið gildi hluta. Það er tilkomið af því að fleiri minningar tengjast hlutunum
óhjákvæmilega og verða þeir því gildishlaðnari og þýðingarmeiri í kjölfarið. Erfðagripir eru
gott dæmi um slíka hluti, þeir hafa oft á tíðum fylgt fjölskyldum um áraraðir og þeim fylgja
margar minningar. Hlutir með slíkt gildi verða oft að óframseljanlegum hlutum (e. inalienable
possessions), persónu- og tilfinningalegt gildi þeirra hefur vaxið svo mikið í gegnum árin að
þeir eru af eigendum sínum álitnir ómetanlegir. Það þarf þó ekki að þýða að þeir séu
ómetanlegir á efnahagslegan máta, heldur eru þeir frekar ómetanlegir vegna þeirra tilfinninga,
minninga og áhrifa sem þeir hafa á sjálfsmynd eigenda sinna (Weiner, 1992). Hugmyndir um
að ákveðnir hlutir búi yfir einhverskonar ósviknum (e. authentic) eiginleikum hefur einnig
áhrif á gildismat þeirra, það er samt sem áður ekki náttúrulegur eiginleiki hluta heldur
menningarleg smíð. Hið ósvikna gildi felst í hugmyndum um að hluturinn sé á einhvern hátt
upprunalegur og sprottinn frá raunverulegri rót (Jones, 2010). Oft getur verið erfitt að festa
fingur á í hverju nákvæmlega þetta ósvikna gildi felst, það felst ekki beinlínis í hlutnum
sjálfum heldur frekar í tengslunum á milli hlutarinns og hönnuðar hans (Spooner, 1986).
Hlutir sem geta búið yfir slíku gildi eru meðal annars hönnunarvara og erfðagripir en nánar
verður farið í slíkar tegundir hluta í næsu köflum.
Í gegnum líftíma einstaklings er stöðugt flæði einstaklinga. Sumir þessara einstaklinga
marka stór spor, skilja mikið eftir sig og staldra lengi við. Tengsl við þá eru djúpstæð á máta
sem oft reynist erfitt að koma orðum að. Sumir skilja ekkert eftir sig og stoppa stutt, en það
þarf ekki að endurspegla þá manneskju á neinn sérstakan hátt, að hún sé endilega svona eða
hinsegin. Marcus álítur að það sama eigi sér stað í tengingum við hluti. Hlutir koma og fara úr
17
lífi okkar, sumir staldra stutt við, aðrir lengi, sumir að eilífu og haldast jafnvel í fjölskyldum í
marga áratugi. Einstaklingurinn velur, í sumum tilfellum á ómeðvitaðan hátt, hvaða hlutum
hann veitir athygli og fjárfestir tilfinningar sínar í þeim. Hlutir geta því spilað ákveðið
hlutverk í ómeðvituðu sjálfsköpunarferli einstaklingsins sem tekur allt lífið þar sem
einstaklingar eru sífellt að endurskapa og breyta sjálfsmynd sinni. Mikilvægt fólk í lífi
einstaklinga er oft ákveðin framlenging á sjálfi þeirra, hlutir sem tengjast þessum mikilvægu
einstaklingum verða því sérstaklega þýðingarmiklir (Marcus, 2006).
Í kjölfar iðnvæðingarinnar urðu ýmsar veigamiklar breytingar á samfélögum.
Breytingar á félagslífinu voru miklar og áþreifanlegar en þær breytingar sem vekja mestan
áhuga á sviði efnismenningar eru þær breytingar sem virðast hafa orðið á því hvernig
einstaklingar tengdust efnislegum vörum sem framleiddar voru á iðnvæddan máta.
Fjöldaframleiddir hlutir urðu hluti af veruleikanum og skyndilega varð auðveldara að eignast
ýmiss konar hluti. Hlutirnir sem fylla og skapa heimilið eru í dag oft samansafn af
fjöldaframleiddum hlutum. Það eru því í raun ekki hlutirnir sjálfir sem eru sérstakir og þess
vegna þýðingarmiklir heldur eru það samböndin við hlutina sem eru mikilvæg í samræmi við
sjálfsmynd eigenda sinna (Chevalier, 1999). Gildi hluta er ekki stöðugt heldur umbreytanlegt.
Gildi þeirra breytist í gegnum tíma, hvernig þeir ganga manna á milli og færast á þann hátt á
milli í hinu félagslega samhengi (Tilley, 2006). Með öðrum orðum þá hefur félagslegur
raunveruleiki einstaklinga áhrif á þýðingu og gildi hluta. Þegar eitthvað stórvægilegt í lífinu
kemur upp á, dauðsfall eða skilnaður til dæmis, þá getur gildi hlutanna umbreyst. Hlutirnir í
lífi okkar eru meira en bara efnislegar eignir, þeir hlutir sem skipta einstaklinga mestu máli
þurfa ekki að vera dýrustu, vönduðustu eða fallegustu hlutirnir í eigu þeirra. Þeir geta vel
verið ódýrt glingur, slitin húsgögn, ljósmyndir eða bækur sem eru ræfilslegar, snjáðar og
skítugar. Gildið er ekki fólgið í verði. Uppáhaldshlutur einstaklinga er tákn, stendur fyrir
minningar og býr yfir sögu, minningum og einhverju sem tengir einstaklinginn persónulega
við hlutinn (Norman, 2004). Slík tengsl verða ekki til í framleiðslu hlutarins heldur eru þær
persónubundnar og verða til á ómeðvitaðan hátt á milli einstaklinga og hluta. Því skiptir ekki
alltaf máli hvort um er að ræða fjöldaframleidda afurð iðnvæðingarinnar eða fágætan og
fjörgamlan grip. Í augum eigenda sinna getur gildi hins fjöldaframleidda hlutar vegið þyngra.
Það er algeng tilhneiging að stilla tilfinningum og vitsmunum upp hvoru á móti öðru.
Tilfinningar eru í þessu samhengi álitnar dýrslegar og órökréttar en vitsmunir mannlegir og
rökréttir. Andstæðurnar eru afurð langrar vitsmunalegrar hefðar sem stærir sig af rökréttum og
skynsamlegum rökleiðslum og eru tilfinningar ekki taldar eiga heima í kurteisu og fáguðu
samfélagi mannanna. Þær eru hluti dýrslegs uppruna okkar, eitthvað sem við þurfum að kunna
18
að hafa stjórn á. Norman (2004) álítur þessar fullyrðingar ekki eiga við nein raunveruleg rök
að styðjast. Tilfinningar eru órjúfanlegur og nauðsynlegur hluti af vitsmunum, allt sem við
gerum og hugsum er tengt þeim í undirmeðvitund okkar. Þær eru leiðbeinandi og breyta því
hvernig við hugsum. Það virðist kannski fjarstæðukennt að ætla að setja umræðu um
tilfinningar og vitsmuni í samhengi við hluti og gildi þeirra en sannleikurinn er sá að þetta er
nátengt. Hlutir hafa ekkert sérstaklega þýðingarmikið gildi ef þeir eru ekki tengdir
tilfinningum okkar. Hlutir geta virkað fullkomlega en það er samt eitthvað sem vantar. Það
eru tilfinningatengslin sem mynduð eru við hluti sem gera þá einhvers virði, fá þá til að skipta
máli. Áherslan er því ekki á hlutinn heldur á tengslin á milli hlutarins og einstaklingsins, þar
liggur hið raunverulega gildi þeirra (Norman, 2004). Þessi umræða kallast á við fyrri umræðu
um kenningar Lévi-Strauss og Bourdieu þess efnis að gildi liggi í tengslum milli hluta og
einstaklinga en ekki innan þeirra.
Innan hluta er að gæta ákveðins stigveldis – þar er að finna ólíka flokka. Í eftirfarandi
köflum verður farið nánar í nokkra þessara flokka; vörur, erfðagripi og hönnunarvöru. Þeir
flokkar voru valdir þar sem andstæðurnar á milli þeirra eru miklar og varpar frekari greining á
gildi þeirra og þýðingu því skýrara ljósi á í hverju gildi hluta felst.
2.1 Vörur og erfðagripir Vörur eru á einfaldan hátt skilgreindar sem hlutir sem búa yfir hagrænu gildi. Samkvæmt
skilgreiningu Georg Simmel er hagrænt gildi ekki meðfæddur eiginleiki hluta, heldur eitthvað
sem hlutir öðlast. Vörur eru ekki eitthvað sem einskorðast við vestræn kapítalísk samfélög
heldur finnast út um allan heim í margs konar ólíkum menningarheimum (Appadurai, 1986).
Sami hlutur getur jafnvel verið vara á einhverjum ákveðnum tímapunkti en eitthvað annað á
öðrum tímapunkti, eins og til dæmis gjafir. Þó svo að hlutur sé álitin vara af einum
einstaklingi þýðir það samt sem áður ekki að hann sé álitinn vara af öllum öðrum
einstaklingum. Allir hlutir geta því í raun verið vörur á ákveðnum tímapunkti, en hlutir þurfa
ekki að vera vörur alltaf og það er hægt að afvöruvæða hluti, til dæmis með því að kaupa þá.
Vara er hlutur með ákveðið notagildi sem hægt er að skipta út fyrir einhvern annan hlut sem
hefur, samkvæmt þeim sem að skiptunum kemur, sambærilegt gildi (Kopytoff, 1986). Vörur
eru hlutir sem auðvelt er að losa sig við, þeim fylgir í flestum tilfellum ekki partur af
sjálfsmynd eigenda sinna, eins og óframseljanlegir hlutir gera og því er auðveldara að selja
þær eða skipta á þeim. Erfðagripir eru gripir sem gengið hafa mann fram af manni í
fjölskyldum og erfast oft á milli kynslóða við dauðsföll (Weiner, 1992). Erfðagripir eru
tengdir minningum og sögum og verða því mjög táknrænir og þýðingarmiklir fyrir þá sem þá
19
eiga eða hafa umsjón með þeim. Þeir eru hafðir inná heimilinu þó þeir passi ekki endilega við
stíl heimilisins og um þá er gengið af virðingu (Chevalier, 1999). Annette B. Weiner setti
fram í bókinni Inalienable Possessions: The Paradox of Keeping-While-Giving kenningu um
svokallaða óframseljanlega hluti eftir rannsóknir sínar á samfélögum í Pólýnesíu og Papúa
Nýju-Gíneu. Óframseljanlegir hlutir eru hlutir sem eiga í sterkum tengslum við eigendur eða
umsjónarmenn sína og mynda hluta af sjálfsmynd þeirra. Umsjónarmenn í þeim skilningi að í
sumum tilfellum er ekki litið svo á að hægt sé að eiga erfðagripinn heldur gengur hann mann
fram af manni og einstaklingar hafa einfaldlega umsjón með gripnum þar til næsta kynslóð
tekur við. Slíkir hlutir hafa oft verið í eigu fjölskyldna kynslóð fram af kynslóð og „drukkið” í
sig sögu fjölskyldna og eiginleika fyrrum eigenda. Af þessum sökum er mjög erfitt og jafnvel
nánast ómögulegt að selja eða skipta á slíkum hlut (Weiner, 1992). Líkt og áður var tekið
fram er einnig um að ræða einhverskonar hugmynd um ósvikna eiginleika hluta, að þeir séu
,,alvöru” og upprunalegir. Í slíkum tilfellum virðist tími oft skipa veigamikinn þátt í því að
auka hið ósvikna gildi hlutanna. Það er líkt og þessi ósvikni upprunaleiki hlaðist í lögum á
hluti eftir því sem þeir verða eldri (Jones, 2010). Í tilfelli erfðagripa er þetta óvéfengjalegt,
þeir eru oft á tíðum álitnir verðmætari eftir því eldri sem þeir eru (Curasi, Price og Arnould,
2004). Þarna er um skýran greinamun að ræða á milli flokka hluta, vörur og gjafir eru hlutir
sem auðvelt er að selja eða gefa, það er jafnvel tilgangur þeirra (Kopytoff, 1986). Þó geta
komið upp aðstæður þar sem nauðsynlegt er að selja slíka óframseljanlega hluti en ekki er
hægt að réttlæta slíka sölu nema í alvarlegum aðstæðum þar sem mikið er í húfi og eina
lausnin í sjónmáli er sala á erfðagipnum. Til dæmis aðstæður þar sem líf og velferð
fjölskyldunnar eru að veði (Curasi o.fl., 2004). Að tapa óframseljanlegum hlut hefur neikvæð
áhrif á sjálfsmynd einstaklinga og hópsins sem hluturinn tilheyrir. Hinn óframseljanlegi hlutur
stendur fyrir og táknar einhverja ákveðna eiginleika þess hóps sem hann tilheyrir, skapar
ákveðna samsemd. Gildi óframseljanlegra hluta felst því í miklu meira heldur en bara
efnislegum gæðum hans, gildið felst í þessum tengslum. Virðið sem bundið er í hlutum af
þessari tegund er ekki endilega af efnahagslegum toga, það er mun frekar félagslegt og
pólitískt. Það er því ekki skiptigildið sem vegur þyngst, þó þeir geti vissulega verið verðmætir
í efnahagslegum skilningi (Weiner, 1992). Þetta rennir enn frekari stoðum undir að gildi hluta
felist ekki eingöngu í hlutnum sjálfum heldur í tengslunum sem ríkja á milli einstaklinga og
hluta. Það er því ekki bara hægt að skilja hluti betur með því að skoða tengslin á milli þeirra
eins og Lévi-Strauss hélt fram, heldur fæst útskýring á gildum hluta einnig með því að skoða
þessi tengsl.
20
2.2 Hönnunarvörur Í flestum tilfellum hefur einstaklingur enga stjórn á því hvernig sá hlutur sem hann kaupir úti í
búð eða á netinu lítur út. Á bakvið hvern hlut er ákveðið hönnunarferli og hönnuður, ákveðinn
einstaklingur sem hefur fengið hugmynd að hlut sem verður síðan að vöru. Í hönnunarferlinu
þarf að huga að mörgu, val á efnivið, framleiðsluaðferð, markaðssetningu og ganga þarf úr
skugga um að varan verði nothæf og virki sem skyldi. Þrátt fyrir alla þessa þætti sem lúta að
stjórn hönnuðar og þess fyrirtækis sem hann starfar hjá þá situr einstaklingurinn, neytandinn
sjálfur, við stjórnvölinn þegar kemur að því að velja hlutina og hvar, hvenær og hvernig þeir
eru notaðir. Þegar einstaklingur stjórnar og mótar sitt nánasta umhverfi eftir eigin höfði hefur
hann að vissu leyti tekið sæti hönnuðar. Einstaklingurinn og neytandinn velur hvaða hluti
hann vill eiga og hafa í kringum sig. Það eru þessar persónulegu uppraðanir og breytingar á
hlutum og híbýlum sem umbreyta nafnlausum, hversdagslegum hlutum og ópersónulegum
rýmum í persónulega hluti og rými (Norman, 2004). Hönnunarvöru er erfitt að skilja og
skilgreina því allir hlutir eru hannaðir af einhverjum. Sú hönnunarvara sem hér er átt við eru
hlutir sem hannaðir eru undir ákveðnum merkjum sem eiga að auka hagrænt gildi þeirra.
Hlutir sem gjarnan eru seldir með einhverjum auðkennum um hvaðan þeir koma og hver
skapaði þá. Verð slíkra hluta er oft hærra en verð „venjulegra“ hluta, einmitt vegna þessa
ákveðna merkis sem fylgir þeim. Hönnunarvöru er hægt að skilgreina á víðan hátt sem hluti
sem boða ákveðna afstöðu (e. attitude), hluti sem skapaðir eru með ákveðna sýn og takmark,
oft til þess að hlutgera einhver siðferðileg gildi eða standa fyrir samsemd ákveðins hóps eða
einstaklinga. Þeir staðfesta ákveðna stöðu og sýna fram á einhvers konar yfirburði, tæknilega,
félagslega eða bera vitni um pólitískt vald. Ef við setjum hluti upp í stigveldi þá væri flokkur
hönnunarvöru með þeim efstu í píramídanum. Hönnunarvara fellur í flokk hluta sem sýna
fram á einhverskonar forréttindi, í slíkum flokk væru einnig erfðagripir og hlutir sem hafa
persónulega sköpunarsögu; búnir til fyrir ákveðinn einstakling af einhverjum sem tengist
honum til dæmis (Attfield, 2000). Vissulega eiga færir hönnuðir ekki í vandræðum með að
skapa notendavæna og fallega vöru sem höfðar til fjölda fólks, en það er hinsvega ekki
mögulegt að hanna persónuleg tengsl sem ljá hlutum þýðingarmikið gildi og fá þá til að skipta
einstaklinga raunverulegu máli. Sköpun slíkra tengsla er í höndum kaupandans. Af því má
álykta að einstaklingurinn sé í raun partur af hönnunarferli hluta. Fyrsta stig hönnunarinnar er
í höndum hönnuðarins sjálfs. Það er hans að finna út hvernig hluturinn mun líta út, gera hann
nothæfan og ljá honum eitthvað fagurfræðilegt gildi. Það sem svo tekur við þegar hluturinn
verður að vöru og einstaklingur ákveður að kaupa tiltekinn hlut má líta á sem annað stig
hönnunarinnar. Þá eru þau persónulegu tengsl sem gera hlutina merkingarbæra sköpuð, en það
21
getur allt eins átt sér stað í búðinni. Kaupandinn kemur auga á einhvern hlut og tengir við
hann vegna einhverra tengsla. Það er verk hönnuðarins að reyna að gera hlutinn kaupvænan
en tengslin verða til í huga neytandans (Norman, 2004).
Hlutir með ákveðin og viðurkennd merki öðlast oft aðra merkingu en hlutir sem eru
ekki seldir undir formerkjum ákveðinna fyrirtækja eða merkja. Sem dæmi má nefna iittala
glervöruna sem hefur átt mikilli velgengni að fagna á Íslandi undanfarin ár. Iittala vörur bera
allar límmiða með kennimerki fyrirtækisins eins og margar aðrar hönnunarvörur, til þess að
taka af allan vafa af að um alvöru iittala vöru sé að ræða. Eftir því sem vinsældir
vörumerkisins jukust hérlendis fór að færast í aukana að sífellt fleiri virtust veigra sér við að
fjarlægja límmiða þrátt fyrir að hafa byrjað að nota vöruna. En hver er ástæðan fyrir því að
fólk kýs að halda þessari staðfestingu á ákveðinni vörutegund límdri á vörunni? Ef gestir eru
áhugafólk um hönnun fer væntanlega ekki framhjá þeim að um alvöru iittala glös er að ræða.
Eins getur ástæðan varla verið sú að fólk gleymi því að taka límmiðann af, þeir eru fremur
áberandi og hárauðir á lit. Hvort sem ákvörðunin er meðvituð eða ekki er hún samt sem áður
áhugaverð. Í þessu eru einhver skilaboð fólgin, eitthvað til þess að koma því til skila að þú
sért „svona“ manneskja og „svona“ neytandi. Ástæðan gæti hinsvegið legið í hugmyndinni
um að upprunalegir og ósviknir hlutir séu verðmætari en aðrir. Það sem límmiðarnir staðfesta
er þetta upprunalega og ósvikna (Jones, 2010). Þegar þeir eru enn á hlutnum leikur enginn
vafi á því að um „alvöru“ iittala er að ræða. Tengingin við hönnuðinn verður staðfesting á
ósviknu gildi hlutarins. Það eru tengslin á milli hönnuðarins og vörunnar sem skapa þetta gildi
(Spooner, 1968). Í hinu ósvikna gildi er ekki einungis fólgin hugmynd um að hluturinn sem
um ræðir sé upprunalegur og ósvikinn, heldur einnig sú að það er ekki hægt að „endurskapa“
þennan hlut. Eftirlíkingar öðlast ekki sama gildi heldur eru fá stöðu sem einhverskonar
lítillækkuð útgáfa af hinum upprunalega hlut (Attfield, 2000).
3 Heimilið
Staðurinn þar sem hlutirnir okkar koma saman er ekki síður mikilvægur er hlutirnir sjálfir.
Heimilið sjálft, rýmið sem heldur utan um margar af okkar mikilvægustu stundum og hýsir
okkar nátengdasta fólk. Hús eru ólík vegna ýmiss konar umhverfisþátta, aðgangur að efnivið
og veðurfar er ólíkt um allan heim og kallar eftir ólíkum eiginleikum og úrlausnum þegar
kemur að því að búa manninum samastað. Það sem á við í einum menningarheimi getur verið
algjörlega fráleitt í öðrum. Þessi menningar- og umhverfislegu áhrif endurspeglast meðal
annars í arkitektúr og hvernig fólk innréttar híbýli sín. Á landsvæðum þar sem veðurfar er
kaldara finnast oft stærri og mikilfenglegri gluggar en í hlýrra loftslagi. Þar sem veðrið veldur
22
því að óhjákvæmilega þarf að halda sig meira innandyra er lögð meiri áhersla á það að
gluggar séu stærri og hleypi þannig meira ljósi inn og jafnvel lögð meiri áhersla á að innrétta
híbýli, þar sem fólk eyðir óhjákvæmilega meiri tíma innandyra (Rasmussen, 1962).
Þrátt fyrir mikilvægi heimilisins hefur furðu lítið verið fjallað um það á fræðilegum
vettvangi, en talsvert er til um innviði vinnustaða og þau áhrif sem það hefur á starfsmenn.
Innan fræðanna hefur að vissu leyti myndast hálfgert tómarúm þegar kemur að þessu
mikilvæga rými þar sem mikið af persónulegustu og nánustu samskiptum og atburðum eiga
sér stað (Short, 1999). Hús voru í fyrstu skjól fyrir veðri og vindum en ekki leið á löngu þar til
þau fóru að gegna öðrum mikilvægum félagslegum hlutverkum fyrir fjölskyldur og mörg verk
og samskipti færðust inn á heimilið. Það er með tilkomu þessara félagslegu hlutverka sem hús
verða að heimilum, skjóli fyrir ýmiss konar athafnir, tilfinningar og atburði sem snúa að
fjölskyldulífinu (Briganti og Mezei, 2012). Heimilið hefur í gegnum tíðina orðið að
persónulegum og helgum stað. Í því samhengi verður heimilið, hvernig við veljum það og þeir
hlutir sem við veljum að koma fyrir þar, áhugavert rannsóknarefni. Hvaða þýðingu hafa þessir
hlutir og hvað liggur að baki valinu? Staðsetning skrautmuna og uppstilling þeirra er ekki
tilviljun háð, það er miklu frekar tjáning á persónum okkar og fjölskyldum. Því er hægt að
skoða og rannsaka heimilið sem einhvers konar sýningarrými einstaklingsins og
fjölskyldunnar (Miller, 2001). Sú staðreynd að þrátt fyrir að við lifum á tímum þar sem mikil
áhersla er lögð á að leggja mikið tilfinninga- og fjárhagslegt framlag í heimilið hefur
mannkynið aldrei eytt minni tíma heima í sögu vestrænnar þéttbýlissögu. Sú ofuráhersla sem í
dag er lögð á það að gera heimilið að persónulegu rými sem endurspegli íbúa þess hefur
vafalaust orðið fyrir áhrifum frá fjölmiðlum og markaðssetningu. Í kjölfar þeirra áhrifa hefur
heimilið orðið að einum aðalvettvangi sjálfstjáningar (Cieraad, 1999). Í ýmiss konar
fjölmiðlum og lífsstílsblöðum má merkja áherslu á að heimili sé ekki heimili nema það
endurspegli persónlegan stíl íbúa sinna.
Heimilið er þýðingarmikið í félags- og menningarlegu samhengi samfélagsins. Þrátt
fyrir áðurnefnt tómarúm innan fræðanna þegar kemur að rannsóknum sem snúa að heimilinu
hefur mannfræðin á síðastliðnum árum tekið við sér hvað það varðar og beinir nú í auknum
mæli sjónum sínum að heimilinu og þýðingu þess. Rannsóknaraðferðir mannfræðinnar gefa
henni ákveðna sérstöðu þegar kemur að rannsóknum á heimilinu, mannfræðingar stunda
rannsóknir á vettvangi; fara inn á heimilið og rannsaka það innanfrá. Með slíkri nálgun
skapast önnur sýn en fæst með því að rannsaka hlutina utanfrá (Miller, 2001). Í flestum
tilfellum eru það fagaðilar sem stjórna hönnun og byggingu húsa og íbúar þess, þeir sem
innan veggja þess munu eiga margar af sínu persónulegustu og mikilvægustu upplifunum og
23
stundum, koma inn í tilbúið rými sem skapað er af einhverjum þeim alls ótengdum. Í mörgum
tilfellum eru íbúar ekki fyrstu íbúar húss þar sem fremur algengt er að fólk flytji á milli húsa
og skapi sér heimili á nokkrum stöðum á ævinni. Í slíkum tilvikum hefur ákveðið hús hýst
fleiri en eitt heimili þó alltaf sé um að ræða sama hús. Sagt hefur verið að fólk sjái sjálft sig í
spegilmynd sem myndast af heiminum, í þessu tilfelli efnisheiminum, sem það býr innan, en
hvað með það þegar það skapar ekki sjálft heiminn, heldur einhver annar? Hefur það áhrif á
hvernig spegilmyndin verður? (Miller, 2010). Svissneski geðlæknirinn Carl Gustav Jung velti
upplifunum af hinum ytri heimi og sjálfsmyndarsköpun mikið fyrir sér. Hann áleit sálina (e.
psyche) án meðvitundar, þó að vöxtur hennar og þroski ætti sér stað á ómeðvitaðan hátt í
gegnum hið andlega líf einstaklingsins. Sálin, og þar af leiðandi einstaklingurinn, vex fyrst og
fremst í gegnum upplifanir af hinum ytri heimi; fólkinu í kringum sig, hlutum og stöðum. Það
er þó mögulegt, en alls ekki sjálfgefið, að upplifa eigin þátttöku. Þegar slík meðvitund vaknar
skapast tækifæri til þess að taka upplifunina og bæta henni við í upplifun einstaklings af sér
sjálfum. Að mati Jung er það á þennan hátt sem persónuleiki vex, með stöðugri hringrás
endurvörpunar og endurheimtingar á innihaldi sálarinnar. Þegar einstaklingur skaðar eitthvað,
hvort sem það er eitthvað minniháttar eða meiriháttar á þetta ferli sér stað. Það getur verið
þegar hann eldar eða er að vinna og skapar þá á ómeðvitaðan hátt þar sem hann er í raun að
einblína á einhvern annan tilgang, eða þegar einstaklingur á meðvitaðan hátt notar eitthvað
efni eins og málningu, leir eða hreyfingar til þess að skapa eitthvað og tjá sig. Slík sköpun
getur líka verið hluti af enn stærra og flóknara ferli, þegar einstaklingar skapa umhverfi í
kringum sig, eins og til dæmis heimili. Það að skapa sér heimili, koma sér þar fyrir og láta sér
líða vel er þáttur í persónulegri tjáningu og þróun persónuleikans. Við sköpun nánasta
umhverfis myndast ákveðin speglun af einstaklingnum sem svo fellur aftur inn í upplifun
einstaklingsins af honum sjálfum (Yandell, 2006). Er þá átt við hvernig einstaklingurinn
varpar ákveðnum þáttum af sjálfum sér á heimilið. Setur hluta af sér í sköpun þess sem hann
sækir síðar í sem staðfestingu á upplifun sinni af sjálfum sér.
Heimilið veitir íbúum sínum ákveðna vernd, líkamlega og sálræna. Líkamlega sem
skjól fyrir veðri og vindum, sálræna þar sem þar finnst einstaklingum þeir vera öruggir og þar
upplifa þeir margar af sínum persónulegustu stundum umkringdir þeim einstaklingum sem
standa þeim næst. Það er einn þeirra miðla sem einstaklingar nota til þess að tjá hverjir þeir
eru. Heimilið er þó ekki eingöngu notað til sjálfstjáningar heldur hjálpar það einnig til með
skilgreiningar og þróun á sjálfsmynd, í gagnvirkni með þeim hlutum sem safnað er saman
innan ramma þess. Það að eiga heimili eru í raun forréttindi sem alls ekki allir búa við, en í
því samfélagi sem við búum í í dag er það þó frekar undantekning en regla að eiga ekki
24
heimili. Af þessum völdum er heimilinu oft tekið sem sjálfsögðum hlut og við áttum okkur
ekki á því hversu mikilla forréttinda við njótum. Það að eiga heimili, og þá er einnig átt við
lögheimili, er ekki bara mikilvægt fyrir hina andlegu þætti og táknrænar hliðar lífsins, þar sem
heimilið verður vettvangur fyrir sjálfsköpun og þróun á sjálfsmynd og persónu heldur líka
ýmiss konar hagnýt atriði sem við leiðum hugann sjaldan að. Það að sækja um atvinnu eða
kjósa verður til dæmis talsvert flóknara ef við höfum engan fastan samastað. Í vestrænu
samfélagi er manneskja án samastaðar oft litin hornauga og álitin grunsamleg (Marcus, 2006).
Þau tengsl sem einstaklingar eiga við heimili sín eru hvorki óbreytanleg né stöðug heldur
markast þau af atburðum sem hafa átt sér stað innan veggja þess, rétt eins og tengsl við hluti
eru breytanleg og mótanleg (Tilley, 2006). Við áföll, skilnað og dauðsföll sem dæmi,
umbreytist oft merking heimilisins. Það að vera þar verður óbærilegt vegna minninga um líf
og lífstíl sem ekki eru lengur hluti af einstaklingnum. Heimilið verður að minnisvarða um
einhvern sem fallið hefur frá eða horfið með öðrum hætti. Þýðingarmikil tilfinningatengsl við
aðra einstaklinga eru ekki einu forsendur sálræns þroska og þróunar einstaklinga sem
manneskja. Náin tilfinningatengsl einstaklinga við þýðingarmikla efnislega staði eða hluti
skipta líka máli í þessu þroskaferli (Marcus, 2006). Það að gera grein fyrir þessum tengslum
við efnislega hluti og áhrif þeirra á einstaklinga er oft á tíðum álitið ákveðið tabú, það er
innprentað í okkur að það sé á einhvern hátt „óæðra“ og ekki af hinu góða (Miller, 2010).
Heimilið hefur mjög margbreytilega þýðingu fyrir einstaklinga og þar liggur að mörgu leyti
fegurð þess. Tengsl eru mynduð við heimilið en þau eru persónuleg og markast af
einstaklingnum sjálfum. Tengslin eru því ólík en að mynda slík tengsl við heimilið er eitthvað
sem einstaklingar eiga sameiginlegt (Marcus, 2006). Heimilið er, ásamt öðru, umgjörð utan
um þá hluti sem einstaklingur sankar að sér í gegnum lífið. Því er rökrétt að tengslin sem
mynduð eru við heimilið séu einstaklingsbundin og persónuleg rétt eins og tengsl einstaklinga
við hluti (Norman, 2004).
Það sem álitið er vera heimili þarf ekki endilega að vera sá staður sem einstaklingur
hefur búsetu á hverju sinni. Það getur verið staður þar sem hann hefur á einhverjum
tímapunkti búið eða alist upp á. Tengslin myndast á ólíkan hátt, styrkur þeirra þarf ekki
endilega að markast af þeim tíma sem eytt hefur verið á tilteknum stað, eða heimili. Tengslin
myndast í samhengi við annað sem skapar heimilið, eins og fjölskyldu, minningar, land eða
náttúru (Marcus, 2006). Hús er eitthvað sem er áþreifanlegt og staðbundið, það er óhagganleg
smíð úr steypu, við og járni. Heimilið, sem vissulega er í mörgum tilfellum hús, er ekki eins
staðbundið (Briganti og Mezei, 2012). Heimilið er mun huglægara og þarf ekki alltaf að vera
fast á sama stað. Heimili getur sem dæmi verið húsbíll, hjólhýsi eða tjald. Það markast af því
25
þegar ákveðin stjórn er tekin á rými og það gert að heimili. Því eru hús og heimili ekki það
sama. Ástæða þess að heimili eru ólík er sú að hvert heimili byggir á þeim hugmyndum sem
þeir einstaklingar og fjölskyldur sem skapa það hafa búið til í huga sínum um hvernig líf
þeirra lítur út í tíma og rúmi. Heimilið er því að ákveðnu leyti uppfylling hugmynda þessara
einstaklinga (Douglas, 2012). Einstaklingar tjá gildi sín með skreytingum og hönnun
heimilisins. Þeir litir, hlutir og húsgögn sem valin eru til þess að skreyta heimilið búa öll yfir
ákveðinni fagurfræðilegri virkni. Sjálfsmynd einstaklinga breytist í gegnum tíma, af
upplifunum og atburðum sem þá henda. Hlutir og heimili, eins og áður sagði, eru oft
táknmynd fyrir ákveðna sjálfsmynd. Það sem er merkilegt við hluti er að við getum sett þá
hluti sem við teljum að endurspegli ekki okkar raunverulegu persónu lengur til hliðar.
Einstaklingurinn er við stjórnvölinn. Heimilið verður í ákveðnum skilningi að leiksviði þar
sem sjálfsmynd er varpað af hlutum sem eru hreyfanlegir og jafnvel útskiptanlegir. Heimilið,
eins og sjálfsmynd einstaklinga, er í stöðugri vinnslu og það breytist stöðugt í gegnum allan
líftíma þess (Marcus, 2006).
Umræða og lokaorð
Það má spyrja sig að því hversu margir þeir hlutir sem komu við sögu við lestur þessarar
ritgerðar voru og jafnvel hvort mögulegt hefði verið að lesa hana án þeirra. Hlutir komu í það
minnsta töluvert við sögu við skriftir hennar og upptaling þeirra væri löng. Bækur, tölvur,
blöð, skriffæri og óheyrilegt magn af kaffibollum, þessi listi er langt frá því að vera tæmandi.
Án hluta hefði hún aldrei orðið til. Þrátt fyrir að þeir hlutir sem notaðir eru dagsdaglega í þeim
verkefnum sem koma upp búi ekki alltaf yfir persónulegri þýðingu fyrir einstakling þá gera
þeir honum kleift að gera hlutina sem þeir vilja gera. Að koma því í verk sem hann vill koma í
verk og gera það sem skiptir hann máli. Hlutir skipa veigamikinn þátt í því að hjálpa
einstakling að verða sá sem hann vill verða. Eingöngu út frá þeim punkti er fremur augljóst að
hlutir skipta miklu máli. Svo eru það þeir hlutir sem hafa persónulegt gildi og tengsl við
einstaklinginn. Þeir þjóna öðrum tilgangi en bara að hjálpa einstakling að sinna þeim
verkefnum sem liggja fyrir. Þeir hafa áhrif á sjálfsmynd einstaklinga og hafa tilfinningalegt
gildi fyrir einstaklinga. Missirinn og tilfinningarnar sem fylgja þegar slíkir hlutir tapast er
tilfinningalegur og táknrænn. Slíkar fullyrðingar eru að vissu leyti tabú, eitthvað sem má ekki
viðurkenna og horfast í augu við (Miller, 2010). En hvaða afleiðingar hefur slík afneitun á
mikilvægi gildi hluta? Það sem er mikilvægt í þessu samhengi er vitundarvakning þegar
kemur að mikilvægi hluta, hvað hlutir eru, hvernig þeir virka og hversu mikilvægir þeir eru.
Með því að viðurkenna mikilvægi þeirra og vera meðvituð um það leiðir það af sér virðingu,
26
þakklæti og betri meðferð á hlutum. Með því að meta hluti ekki eingöngu út frá notagildi
þeirra heldur horfast í augu við táknrænt gildi þeirra þurfum við kannski ekki eins mikið af
þeim. Losum okkur ekki við þá á ruslahauga sem nú þegar eru fullir eru af hlutum sem við
þurfum ekki lengur og eru að gleypa jörðina. Kannski þá gætum við farið betur með auðlindir
okkar, við erum löngu komin framúr því að geta ekki átt hluti – það er ekki raunhæft
markmið. Raunhæft markmið er hinsvegar að læra að meta hlutina sem við eigum nú þegar.
Það gerum við með því að horfast í augu við og viðurkenna tengslin sem ríkja á milli okkar og
hlutanna okkar. Hlutir eru nefnilega, í öllum sínum óendanlega fjölbreytileika, órjúfanlegur
partur af lífi okkar. Þeir koma við sögu á hverjum einasta degi, allan sólarhringinn. Í því
samhengi virðist fjarstæðukennt að afgreiða þá bara sem afurð neyslusamfélagsins.
Markmið þessarar ritgerðar var að varpa ljósi á í hverju raunverulegt gildi hluta í
vestrænu samfélagi er fólgið og hver áhrif þeirra á hugmyndir einstaklinga um sjálfa sig
felast. Hlutir eru jafn ólíkir og þeir eru margir. Í raun er erfitt að ætla að skilgreina hlut sem
eitthvað eitt, þeir eru svo margt. Skilgreining þeirra fer að mörgu leyti eftir hugmyndum og
skoðunum þess sem hefur skilgreiningarvaldið; einstaklingnum. Fyrir sumum eru náttúruleg
og jafnvel óáþreifanleg fyrirbæri hlutir. Aðrir eru öllu íhaldsamari og telja að einungis
manngerð fyrirbæri með ákveðið notagildi geti flokkast sem hlutir. Af umfjölluninni hér að
ofan að dæma er óhætt að fullyrða að gildi hluta sé tengt skilgreiningum einstaklinga og
menningar. Gildi er persónubundið, breytanlegt og bundið í þeim tengslum sem verða til á
milli einstaklings og hlutar. Það verður til einhverskonar samband á milli einstaklinga og
hluta. Samband sem er skapað af tengslum sem sköpuð eru úr tilfinningum, minningum og
tíma. Tengsl við aðra einstaklinga, staði eða atburði. Eins og Lévi-Strauss fjallaði um þá felst
gildi hluta í þeim tengslum sem rikja á milli hluta en ekki eingöngu innan þeirra. Í tilfelli
þessarar ritgerðar hefur þessum nálgunum Lévi-Strauss verið beint að tengslunum á milli
einstaklinga og hluta líkt og Daniel Miller hefur gert. Með því að skoða tengslin á milli
einstaklinga og hluta skapast ekki eingöngu skilningur á hlutunum sjálfum heldur varpa þau
skýrara ljósi á hið táknræna og raunverulega gildi hluta fyrir einstaklinga. Þannig færumst við
nær sannleikanum um gildi hluta og með þá þekkingu að leiðarljósi er mögulegt að
endurhugsa notkun og nýtingu okkar á hlutum og vonandi koma mikilvægi þeirra í
almannavitund.
27
Heimildaskrá
Appadurai, A. (1986). Introduction: Commodities and the politics of value. Í A. Appadurai
(ritstjóri), The social life of things: Commodities in cultural perspective (bls. 3-36). Cambridge: Cambridge University Press.
Attfield, J. (2000). Wild things: The material culture of everyday life. New York: Berg. Berry, H. (2009). Regional identity and material culture. Í K. Harvey (ritstjóri), History and
material culture: A student’s guide to approaching alternative sources (bls. 139-157). London: Routledge.
Bourdieu, P. (1977). Outline of a theory of practice. Cambridge: Cambridge University Press. Briganti, C., og Mezei K. (2012). Introduction. Í C. Briganti og K. Mezei (ritstjórar), The
domestic space reader (bls. 3-15). Toronto: University of Toronto Press. Cieraad, I. (1999). Introduction. Í I. Cieraad (ritstj.), At home: An anthropology of domestic
space (bls. 1-12). New York: Syracuse University Press. Curasi, C. F., Price, L. L. og Arnould, E. J. (2004). How individuals’ cherished possessions
become families’ inalienable wealth. Journal of Consumer Research, 31(3), 609-622.
Douglas, M. (2012). The idea of a home: A kind of space. Í C. Briganti og K. Mezei (ritstjórar), The domestic space reader (bls. 50-54). Toronto: University of Toronto . Press.
Hicks, D. (2010). The material-culture turn: Event and effect. Í D. Hicks og M. C. Beaudry .(ritstjórar), The Oxford handbook of material culture studies (bls. 25-98). New York: Oxford University Press.
Hoskins, J. (2006). Agency, biography and objects. Í C. Tilley, W. Keane, S. Küchler, M.
.Rowlands og P. Spyer (ritstjórar), Handbook of material culture (bls. 74-84). Los.Angeles: Sage.
Ingold, T. (2007). Materials against materiality. Archaeological Dialogues 14(1), 1-16.
Jones, S. (2010). Negotiating authentic objects and authentic selves: Beyond the deconstruction
of authenticity. Journal of Material Culture 15(2), 181-203.
28
Kopytoff, I. (1986). The cultural biography of things: Commonditization as process. Í A.
.Appadurai (ritstjóri), The social life of things: Commodities in cultural perspective (bls. 64-94). Cambridge: Cambridge University Press.
Lévi-Strauss, C. (1977). Structural anthropology. Harmondsworth: Penguin.
Lucas, G. (2009). Materiality and the paradox of material culture. Í G. Þ. Jóhannesson og H. Björnsdóttir (ritstjórar), Rannsóknir í félagsvísindum X (bls. 427-435). Reykjavík: Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands.
Malinowski, B. (1922). Argonauts of the western pacific. London: Routledge. Marcoux, J. S. (2001). The refurbishment of memory. Í D. Miller (ritstjóri), Home possessions:
Material culture behind closed doors (bls. 69-86). Oxford: Berg. Marcus, C. C. (2006). House as a mirror of self: Exploring the deeper meaning of home.
.Newburyport: Nicholas-Hays Inc. Mauss, M. (1970). The gift: Forms and functions of exchange in archaic societies. (Iann
Cunnison þýddi). London: Cohen & West Ltd. (Upphaflega gefið út 1954).
Miller, D. (1998). Why some things matter. Í D. Miller (ritstjóri), Material cultures: Why some things matter (bls 3-25). London og New York: Routledge.
Miller, D. (2001). Behind closed doors. Í D. Miller (ritstjóri), Home possessions: Material
.culture behind closed doors (bls. 1-19). Oxford: Berg. Miller, D. (2010). Stuff. Cambridge: Polity Press. Norman, D. A. (2004). Emotional design: Why we love (or hate) everyday things. New York:
Basic Books. Rasmussen, S. E. (1962). Experiencing Architecture. Cambridge: The MIT Press. Shove, E. (1999). Constructing home: A crossroad of choices. Í I. Cieraad (ritstjóri), At home:
.An anthropology of domestic space (bls.130-143). New York: Syracuse University Press.
29
Spooner, B. (1986). ‘Weavers and dealers: The authenticity of an oriental carpet’. Í A. .Appadurai (ritstjóri), The social life of things: Commodities in cultural perspective (bls. 195-235). Cambridge: Cambridge University Press.
Tacchi, J. (1998). Radio texture: Between self and others. Í D. Miller (ritstjóri), Material
.cultures: Why some things matter (bls. 25-45). London og New York: Routledge. Tilley, (2006). Introduction. Í C. Tilley, W. Keane, S. Küchler, M. Rowlands og P. Spyer
.(ritstjórar), Handbook of material culture (bls. 1-6). Los Angeles: Sage. Yandell, J. (2006) Foreword. Í C. C. Marcus (ritstjóri), House as a mirror of self: Exploring the
deeper meaning of home (bls. XV-.XVII). Newburyport: Nicholas-Hays Inc. Weiner, A. B. (1992). Inalienable possessions: The paradox of keeping-while-giving. Berkeley:
University of California Press. White, C. L. (2009). Introduction: Objects, scale, and identity entagled. Í C. L. White .(ritstjóri),
The materiality of individuality: Archaeological studies of individual lives (bls. 3-16). London og New York: Springer.