11
3. Ü
N‹T
E
1.
DOĞAL SİSTEMLER
1. Ü
NİT
ED
oğal
Sis
tem
ler
® Mantodan kaynağını alan mağma yeryüzünde katılaşarak dış püskürük kayaçları oluşturur.
13
1. K
ON
UTo
poğr
afya
ve
Kay
açla
r
KAYAÇLAR
YERKABUĞUNUN MALZEMESİBir nehir kenarında gezerken çakılların renk ve biçim ba-
kımından birbirlerinden farklı olduğunu görürüz. Bu durum bize, kayaçların farklı ortamlarda oluştuğunu gösterir. Örneğin bazı kayaçlar göl ve deniz içerisinde çökelerek oluşurken, bazıları mağmanın hızlı bir şekilde soğumasıyla oluşmaktadır.
Akarsu kenarında yer alan çakıllara bir örnek
İnsanlar ilk çağlardan beri bu kayaçları kesici av aletleri, süs eşyaları, kap kaçak ya da mesken yapımı gibi farklı alanlarda
kullanmışlardır. Bugün de kayaçlardan çeşitli amaçlarla yararla-nılmaktadır.
İlk insanların çakmaktaşı ve obsidiyenden yaptığı taş aletler
Yerkürenin en dışında bulunan yerkabuğu çeşitli mineraller ve kayaçlardan oluşur. Yeryüzünde yaşam yerkabuğu üzerinde olduğundan coğrafyacılar katı yerkabuğunu incelerler. Akarsular, yeraltı suları, rüzgârlar ve buzullar aşındırma ve biriktirme yoluy-la yeryüzündeki kayaçları şekillendirmektedir.
1. Kayaçların Yer Şekillerine EtkileriYer şekillerinin gelişimi üzerinde kayaçlar önemli bir faktör-
dür. Bir kayaç ne kadar sertse, aşınmaya karşı o kadar direnç-lidir. Örneğin bazalt ya da granit gibi dirençli kayalar üzerinde
.1Topoğrafya ve Kayaçlar
14
1. Ü
NİT
ED
oğal
Sis
tem
ler
daha sarp yer şekilleri gelişirken, kumtaşı ve marn gibi yumuşak kayaçların bulunduğu sahalarda daha düz ya da basık yer şekil-ler oluşmaktadır.
Kayaçların direnç durumu üzerinde gelişen yer şekillerini etkilemektedir.
������ �������������
������� � ������
��������� ����
����
���������
Vadi kenarlarında dirençli kayaçların bulunduğu yerlerde daha dik yamaçlar görülürken, yumuşak kayaçların bulunduğu yerlerde daha eğimli yamaçlara rastlanır. Geçirimli kayaçlar su-yun içine sızmasına imkân verir. Geçirimsiz kayaçlarsa suyun sızmasını engellediğinden bu kayaçların bulunduğu yerlerde yü-zeysel akış oldukça fazladır. Kireçtaşı, dolomit, jips ve anhidrit gibi kolay çözünebilen kayaçların bulunduğu sahalarda, yeraltı sularının etkisiyle karstik şekiller gelişmektedir.
Kayaçların aşınmaya karşı gösterdikleri direnç, dış kuvvetlerin şekillendirme hızını etkiler.
Buna göre, dış kuvvetlerden biri olan akarsular aşağıdaki kayaçlardan hangisini daha kolay aşın-dırır?
A) Granit B) Mermer C) Tüf D) Bazalt E) Andezit
Mağmanın katılaşmasıyla oluşan granit, bazalt ve an-dezit ile başkalaşım kayaçlarından biri olan mermer akarsu aşındırmasına karşı dirençliyken, tüfler yumu-şak oldukları için çok kolay aşınıma uğrarlar.
Cevap: C
Volkanik kayaçlar aşınıma karşı daha dirençlidir. (Konya - Karapınar)
2. Yerkabuğunun BileşimiDünya’nın en dışında yer alan tabaka olan yerkabuğu, kı-
taları ve okyanus tabanlarını oluşturur. Yeryüzünü kaplayan toprağın, denizlerdeki suyun ve atmosferdeki gazların kaynağı yerkabuğudur.
Aşağıdaki tabloda yerkabuğunun bileşimini oluşturan ele-mentlerin ağırlıklarının oranları verilmiştir. Yerkabuğunun ağırlı-ğının dörtte üçünü oksijen ve silisyum oluşturur.
MİNERALMİKTARI
Oksijen 47
Silisyum 28
Alüminyum 8,1
Demir 5
Kalsiyum 3,6
Sodyum 2,8
Potasyum 2,6
Magnezyum 2,1
Diğerleri 0,8
Yerkabuğunda yer alan elementlerin ağırlıklarının % olarak oranları
Alüminyum ve demir gibi metallerin sanayinin ve medeni-yetin gelişmesinde önemli bir rolü vardır. Yerkabuğu içinde daha az oranda bulunan kalsiyum, sodyum, potasyum ile magnezyum bitki besini olarak, bitki ve hayvan yaşamı için çok önemlidir.
Bir demir-çelik fabrikası
3. Kayaçlar ve MinerallerYerkabuğunda bulunan elementler bir araya gelerek mi-
neralleri oluşturur. Minerallerin katı halde bir araya gelmesiyle kayaçlar ortaya çıkar. Kayaçlar genellikle iki ya da daha fazla mineralin birleşmesiyle oluşur. Örnek olarak granit; kuvars, mika ve feldspattan oluşan bir kayaçtır.
Kırmızı granit
15
1. K
ON
UTo
poğr
afya
ve
Kay
açla
r
Bununla birlikte yalnızca bir mineralden oluşan kayaçlar da vardır. Kalker, sadece kalsiyum karbonat (CaCO3) mineralinden oluşmaktadır.
Kalker (kireçtaşı)
Yerkabuğundaki kayaçların birçoğu milyonlarca yılı kapsa-yan süreçlerle oluşmuştur. Ancak, volkanik sahalarda püsküre-rek yeryüzüne çıkan lavlar, atmosferle temas ederek kısa sürede katılaşıp püskürük kayaçları oluşturur.
Hava ile temas ederek katılaşan bazalt lavı
Yerkabuğunu oluşturan kayaçlar, üç ana kategoride incele-nir: Püskürük kayaçlar, tortul kayaçlar ve başkalaşım kayaçları.
PÜSKÜRÜK KAYAÇLAR NASIL OLUŞUR?
Püskürük kayaçlar mantodan gelen, yüksek sıcaklıkta, eri-yik haldeki mağmanın, yerkabuğu içerisinde ya da yeryüzüne çıkarak soğumasıyla oluşur. Mağma soğurken genellikle çeşitli kristaller meydana getirir. Katılaşım kayaçları oluştuğu yere göre iç püskürükler ve dış püskürükler olarak ikiye ayrılır:
Volkanlardan çıkan lavlar
1. İç Püskürük Kayaçlarİç püskürük kayaçlar, mağmanın yerkabuğunun derinlik-
lerinde soğumasıyla oluşmaktadır. Granit, diyorit, siyenit ve gabro bunların başlıca örnekleridir. Granit, içlerinde en yaygın olanıdır.
İç püskürük kayaçlardan granit yavaş yavaş soğumaya bağlı olarak iritaneler geliştirirken, dış püskürük kayaçlardan olan bazalt hızlı soğumaya bağlı olarak ince taneli yapıya sahiptir.
������������������
�����
�� ��������������
�� ����������
16
1. Ü
NİT
ED
oğal
Sis
tem
ler
Yerkabuğu içinde yavaş yavaş soğuyan mağ-ma iri kristaller geliştirir. Elinize bir granit aldığınız-da onu oluşturan kuvars, feldspat ve mikaları çıplak gözle ayırt edebilirsiniz.
Graniti oluşturan mineraller gözle ayırt edilebilir.
İç püskürükler yerkabuğunun 2 km’den daha derin kısımla-rında oluşmaktadır. Günümüzde, üzerindeki kalın örtülerin aşı-narak ortadan kalkmasıyla, iç püskürükler yeryüzünde görülebil-mektedir.
İç püskürükler yerin derinliklerinde mağmanın soğumasıyla oluşur.
�������
�������
Asit bileşimli iç püskürük bir kayaç olan granitler üzerinde de ilginç yer şekilleri gelişir. Kurak iklim bölgelerinde dirençli bir kayaç olan granitler, nemli iklim bölgelerinde zayıf kayaç niteliği gösterir. Bu kayaçlar içerisinde yer alan feldspatlar suyla temas edince kolayca çözünmeye uğrar. Granitler üzerinde, nemli iklim bölgelerinde tor topografyası adı verilen yer şekilleri gelişir. Tor topografyasına İskoçya’nın kuzeyinde yaygın olarak rastlanır. Türkiye’de Aydın – Çine vadisinde de tor topografyası bulunmak-tadır.
Granitler üzerinde gelişen tor topoğrafyası
Kurak iklim bölgelerinde dirençli bir kayaç olan gra-nitler, nemli iklim bölgelerinde su ile temas edince kolayca çözünmeye uğrar.
Granitler üzerinde kimyasal ayrışmaya bağlı ola-rak gelişen yer şekli aşağıdakilerden hangisidir?
A) Yardang B) Tor topografyası C) Mağara D) Kırgıbayır E) Peneplen
Yardanglar kurak bölgelerde farklı dirençteki kayaçla-rın ayrışmasıyla, mağaralar kireçtaşının kimyasal çö-zülmeye uğramasıyla, kırgıbayır miller, killer ve tüfle-rin akarsular tarafından ayrıştırılmasıyla ve peneplen geniş bir alanın milyonlarca yıl süren aşınımına bağlı olarak oluşur. Tor topografyası ise granitlerin aşınma-sı sonucunda oluşmaktadır.
Cevap: B
2. Dış Püskürük KayaçlarDış püskürükler, yüzeye kadar ulaşan mağmanın yeryüzün-
de hızlı bir şekilde soğumasıyla oluşmaktadır. Bazalt, andezit ve riyolit başlıca dış püskürük kayaçlardır. Ayrıca volkan camı (obsidyen), sünger taşı ve tüfler de yeryüzünde mağmanın so-ğumasıyla oluşur.
Dış püskürük kayaçlar mağmanın yeryüzünde hızlı bir şekilde soğumasına bağlı olarak ince kris-tallidir. Örneğin, bir bazalt veya andeziti elinize aldı-ğınızda onu oluşturan kristalleri gözle ayırt etmeniz zordur; ya da obsidyen çok hızlı bir şekilde soğu-duğu için kristal yapısı gelişetirememiş ve camsı bir doku kazanmıştır.
Camsı bir kayaç olan obsidyen
Dış püskürük kayaçların en yaygın rastlanan örneği bazalt-lardır. Bazaltlar soğurken bazen altıgen sütunlar oluşturur. Bu bazalt sütunlarına Zigana Geçidi’nin Trabzon tarafına çıkışında rastlanabilir. Bazalt, içerisinde silisyum oranı az olan bazik mağ-ma akıcı olduğundan yassı topografyalar oluşturur. Hindistan’da-ki Dekkan Platosu ve Doğu Anadolu’daki platolar genellikle ba-zalt lavları üzerinde oluşmuş platolardır.
17
1. K
ON
UTo
poğr
afya
ve
Kay
açla
r
Bazalt sütunları
Andezit ve riyolit gibi içerisinde silisyum oranı yüksek olan asit mağma yapışkan özellikte olduğu için daha eğimli ve yalçın topografyalar oluştururlar. Örneğin dik yamaçlı volkan konileri genellikle asit mağmadan oluşur.
Asit lavlardan olan riyolitler dik yamaçlar oluşturur.
Volkanik faaliyetler sırasında çıkan tüfler aşınmaya karşı dirençli değildir. Bu kayaçlar içerinde volkanik faaliyet sırasında gelip düşen bazalt ya da ignimbirit gibi kayaçlar aşınmaya karşı dirençlidir. Bu malzemelerin kalın tabakalar oluşturduğu sahalar-da, akarsular ve sel sularının aşındırması sonucunda peribaca-ları oluşmaktadır.
I. BazaltII. GranitIII. AndezitIV. SiyenitYukarıda verilen kayaçlardan hangileri dış püskü-rük kayaçlar grubunda yer alır?
A) I ve II B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV
Granit ve siyenit mağmanın yer kabuğunun içinde so-ğumasına bağlı olarak oluşurken, bazalt ve andezit yeryüzünde soğuması ile oluşur.
Cevap: B
Peribacalarının en gelişmiş örnekleri Türkiye’de, İç Anado-lu’daki Ürgüp, Göreme, Avanos ve Uçhisar çevresinde yaygın
olarak bulunur. Burada yer alan Erciyes ve Hasandağı’ndan çı-kan kül ve tüfler üzerinde peribacaları oluşmuştur.
Ürgüp-Göreme çevresinde yer alan “Üç Güzeller” adlı peribacaları
3. Püskürük Kayaçlarının KullanımıPüskürük kayaçların birçok çeşidi sert, yoğun ve dayanık-
lı olduğundan eski devirlerde insanlar tarafından yaygın olarak kullanılmıştır. Önceleri volkan camı parçaları ok ve mızrak ucu olarak kullanılmış, daha sonra ise heykel yapımında ve konut yapımında püskürük kayaçlar kullanılmıştır. Bugün de özellikle iç püskürük kayaçlar, işlendikten sonra zemin kaplaması olarak tercih edilmektedir. Ayrıca süngertaşı hafif olduğundan, perlit ise ısı yalıtımına uygun olduğu için inşaatlarda yaygın olarak kulla-nılmaktadır.
Obsidyenden yapılmış bir ok ucu
TORTUL KAYAÇLAR NASIL OLUŞUR?Yeryüzünde bulunan kayaçların tümü dış kuvvetler tara-
fından ayrıştırılarak tahrip edilmektedir. Erozyon, akarsular ve rüzgârlar yardımıyla parçalanarak ayrışmış olan bu kayaç kırıntı-larının taşınması olayıdır.
Akarsular taşıdıkları unsurları tortullanma havzalarında biriktirirler.
18
1. Ü
NİT
ED
oğal
Sis
tem
ler
Kayaç parçacıklarını taşıyan akarsu ya da rüzgâr, gücünün tükendiği yerde bu tortulları biriktirmeye başlar. Şayet taşıyıcı güç su ise tortulları göl ya da denizlere ulaştırır. Tortular taşınıp biriktirildikten sonra, çimentolaşma süreçleriyle tortul kayaçlar meydana gelmektedir.
Dış kuvvetler tarafından taşınan unsurlar tortullanma havzalarında taşlaşarak tortul kayaçları oluştururlar.
Tortulanmada kayaç parçalarının yanında, kavkılar, kabuk-lar, bitki artıkları ve diğer canlı artıkları da birikmektedir. Zamanla bu canlı artıkları tortul kayalar içindeki fosilleri oluşturur.
Tortullar kayaçlar arasında kalan bir balık fosili
Farklı jeolojik dönemlerde yaşayan canlıların fosillerinden yararlanarak tortul kayaçlarda yaşlan-dırma yapılabilmektedir.
Gevşek olan tortul tabakalar, milyonlarca yıllık sürelerde üzerlerine gelen diğer tabakaların ağırlığı altında kalarak sıkışır. Üst üste biriken tortullar yeni tabakalar oluşturur ve bu tabakalar, alttakileri sıkıştırarak yoğunluğunu artırır.
Yeni biriken tortul tabakalar altta kalanları sıkıştırırlar.
Tortulanma alanlarında yoğunlaşmayla birlikte su içerisinde eriyik halde bulunan mineraller tortulların arasına sızar. Çimen-tolaşma, suda çözünmüş olan minerallerin, tortulların arasında kristalleşerek onları birbirine bağlaması sürecidir.
Tortul kayaçlar, kayacı oluşturan tortul tipine göre sınıflandı-rılır. Kırıntılı, organik ve kimyasal olmak üzere üç ana tortul kayaç grubu vardır. Bu tortul kayaç gruplarının her biri farklı süreçler-den geçerek oluşmuştur.
1. Kırıntılı Tortul KayaçlarKırıntılı tortul kayaçlar dış kuvvetlerin etkisiyle taşınan ka-
yaç parçalarının bir araya gelerek çimentolaşması sonucunda oluşur. Tortullar arasına giren çimento killi ya da kireçlidir.
Kil parçacıklarının taşlaşmasıyla kiltaşı, kum tanecikleri-nin taşlaşmasıyla kumtaşı, çakılların taşlaşmasıyla da çakıltaşı (konglomera) oluşur.
Tortul kayaçların oluşumu
������������������������
�������������� �����������������������������������
�������������������������
������������������������
�����������������
������������������
19
1. K
ON
UTo
poğr
afya
ve
Kay
açla
r
Çakıltaşı ve kiltaşı
Aşağıdakilerden hangisi tortul kayaçların özellik-lerinden biri değildir?
A) İçlerinde fosillere rastlanır.
B) Genellikle tabakalı yapı gösterirler.
C) Dış kuvvetlerin etkisiyle oluşurlar.
D) Oluştukları alanların sıcaklık değerleri yüksektir.
E) Göl ya da deniz tabanlarında birikerek oluşurlar.
Fosiller yaygın olarak tortul kayaçlar içerisinde oluşur-lar. Oluştukları alanlarda genellikle tabakalı bir yapı gösterirler. Dış kuvvetler tarafından taşınan unsurla-rın birikmesiyle oluşurlar. Taşınan malzemeler göl, deniz ya da çukur alanlarda birikirler. Ancak tortul ka-yaçların iklim üzerinde bir etkisi yoktur.
Cevap: D
2. Organik Tortul KayaçlarOrganik tortul kayaçlar, bitki ve hayvan kalıntılarının tabaka-
lar halinde birikmesiyle oluşur. Bunların en çok bilinen örnekleri taşkömürü, linyit, tebeşir ve mercanlardır.
Bitki artıkları bir araya gelerek kömürleri oluş-turur. Kömürlerden antrasit en eski olanıdır. Pa-leozoik sonlarında taşkömürü, Tersiyer’de linyit, Kuvaterner’de ise turba oluşmuştur. Eskiden yeni-ye doğru kömür türlerinin içerisindeki karbon oranı azalır.
Paleozoik’te oluşan taşkömürü
Mercanlar su sıcaklığının 20°C’nin üzerinde olduğu sığ ve berrak denizlerde yaşayan canlıların iskeletlerinin birikmesiyle oluşmaktadır. Tebeşirse, mikroskobik deniz hayvanlarının kalker kabuk ve iskeletlerinden meydana gelmiş, dayanıksız bir kayaç-tır. Gerek kimyasal gerekse mekanik aşınma sonucu kolaylıkla parçalanırlar.
Mercan
3. Kimyasal Tortul KayaçlarKimyasal tortul kayaçlar suyun içinde erimiş halde bulunan
maddelerin çökelmesiyle oluşur. Kireçtaşı; göllerde, denizlerde ve yeraltı sularında yaygın olarak bulunan kirecin çökelmesinin sonucu oluşur. Kimyasal tortullardan jips, anhidrit ve kayatuzu evaporit havzalarında, kurak iklim şartları altında suların uzun yıl-lar buharlaşmasıyla oluşur.
Anhidrit
Kayatuzu
20
1. Ü
NİT
ED
oğal
Sis
tem
ler
Kimyasal tortul kayaçlar suyla temas edince kolayca çözü-nür. Bundan dolayı nemli ve sıcak iklim koşulları altında kimyasal tortul kayaçların bulunduğu sahalarda lapya, dolin, obruk, uvala ve polye gibi karstik şekiller oluşmuştur.
Kireçtaşlarından oluştuğu ve Akdeniz iklim bölge-sinde yer alan bir arazi için aşağıdakilerden han-gisi kesin olarak söylenebilir?
A) Fiziksel parçalanma yaygın olarak görülür.
B) Gür ormanlar görülür.
C) Karstik şekiller oluşmuştur.
D) Şiddetli depremler yaşanır.
E) Akarsuların rejimleri düzenlidir.
Kimyasal tortul kayaçlar arasında yer alan kireçtaşları üzerinde sıcak ve nemli iklim şartları altında karstik şekiller gelişir.
Cevap: C
Karstik şekiller özellikle saf ve kalın kireçtaşları üzerinde daha iyi gelişme gösterir. Jips, anhidrit ve kayatuzları üzerinde oluşan karstik şekiller ise ko-layca tahrip olmaktadır.
Karapınar yakınlarındaki Yarımoğlu obruğu
4. Tortul Kayaçların KullanımıKumtaşı ve kireçtaşı yüzyıllardır inşaat malzemesi olarak
kullanılmaktadır. Gerçekten de birçok tarihi yapıda yaygın olarak bu kayaçlara rastlanılır. Ayrıca, kireçtaşı, kiltaşı çimento; jips alçı yapımı için sanayide kullanılmaktadır. Kömür ise ısıtma amaçlı kullanılır.
BAŞKALAŞIM (METAMORFİK) KAYAÇLAR NASIL OLUŞUR?
Yerin derinliklerindeki yüksek sıcaklık ve basınç koşulları altında kayaçların değişime uğramasına metamorfizma denir. Meta değişim; morf şekil anlamına gelir. Bir kayaç metamorfiz-
maya uğrayınca görünümü, bileşimi, kristal yapısı ve mineral içeriği değişir.
Başkalaşım kayaçları, tortul ya da volkanik kayaçların meta-morfizma geçirmesi sonucunda oluşur. Yerkabuğundaki hareket-ler sonucunda bir kayaç derinlere doğru inebilir. Derine inildikçe, mantodan gelen ısı ve maruz kalınan büyük basınç kayaçların başkalaşmasına neden olur.
Metamorfik kayaçların oluşumu
�������������
��������������
�� � �
��
� � �� � � � � � �
� � � � �
Yüksek sıcaklık ve basınç altında kalan kayaçların mineral-leri ince tabakalar halinde dizilerek yapraklı bir yapı kazanır. Kırıl-dıklarında ince katmanlara ayrılır. Metamorfizma sonucu oluşan şist, gnays ve arduaz yapraklı bir yapı kazanır.
Şist
Metamorfizma sonucunda kireçtaşı (kalker) mermere, kilta-şı killişiste, granit gnaysa, kumtaşı kuvarsite ve taşkömürü ise elmasa dönüşmektedir.
Çorum-Osmancık’taki bir mermer ocağı
21
1. K
ON
UTo
poğr
afya
ve
Kay
açla
r
Katılaşım ve tortul kayaçların yüksek sıcaklık ve ba-sınç altında değişmesi ile başkalaşım kayaçları olu-şur.
Buna göre, aşağıdaki kayaçlardan hangisi başka-laşmaya uğramıştır?
A) Dolomit B) Andezit C) Gnays D) Kumtaşı E) Riyolit
Dolomit ve kumtaşı tortul kayaçlar yer alırken, andezit ve riyolit katılaşım kayaçları arasında yer alır. Ancak gnays, granitin yüksek basınç ve sıcaklık altında baş-kalaşmasıyla oluşur.
Cevap: C
Başkalaşım Kayaçlarının KullanımıMermer ve şist en çok kullanılan iki başkalaşım kayacıdır.
Mermer çok sayıda mimarın ve heykeltıraşın eserlerinde tercih etmiş olduuğu malzemedir. Hindistan’ın Agra kentindeki, sanat şaheserlerinden biri olan Taç Mahal buna bir örnektir.
Hindistan’ın Agra kentindeki Taç Mahal
Yapraklı bir yapıda olması nedeniyle şist zemin, çatı ve kal-dırım kaplaması olarak kullanılmaktadır. Ayrıca gri, siyah, kırmızı ve mor gibi renkleri olan şistlerin binalarda dekor malzemesi ola-rak kullanıldığı da olur.
– Kalker– Konglomera – Mermer– BazaltYukarıda kayaçlar arasında, aşağıdaki türlerden hangisi bulunmaz?
A) İç püskürük B) Kimyasal tortul C) Başkalaşım D) Mekanik tortul E) Dış püskürük
Kimyasal tortul kayaçlar arasında yer alan kireçtaşları üzerinde sıcak ve nemli iklim şartları altında karstik şekiller gelişir.
Cevap: A
KAYAÇ DÖNGÜSÜJeolojik zamanlarda milyonlarca yıl içerisinde bu üç sınıf
kayaç birbirlerine dönüşmektedir. Kayaç döngüsü de denilen bu olayda mevcut kayaçlar derinlere doğru inerek eriyip mağma ha-line gelir. Sonra bu mağma, yerkabuğu içinde veya yeryüzüne çıkıp soğuyarak püskürük kayaçları oluşturur. Çözülme ve eroz-yonla yeryüzündeki kayaçlar parçalanıp, taşınıp tabakalar halin-de biriktirilerek tortul kayaçları oluşturur. Tortul ya da püskürük kayaçlar da yüksek basınç ve sıcaklığın etkisiyle başkalaşım ka-yaçlarına dönüşmektedir.
Kayaç döngüsü
��������
��������
��������
�������������������
��� ��
�������������������
����
������������������
��������������������������������
������������������
�����������������
��������������
������������������
�����
������
Aşağıda verilen kayaç ve oluşum şekli eşleştirme-lerinden hangisi yanlıştır?
A) Andezit - Dış Püskürük
B) Jips - Kimyasal Tortul
C) Mermer - Başkalaşım
D) Kumtaşı - Mekanik Tortul
E) Gnays - İç Püskürük
Andezit, dış püskürük; jips, kimyasal tortul; mermer, başkalaşı ve kumtaşı mekanik tortul kayaçlar arasın-da yer alır. Ancak gnays iç püskürük değil, granitin başkalaşması ile oluşmuştur.
Cevap: E
22
1. Ü
NİT
ED
oğal
Sis
tem
ler
Kayaçlar oluşum şekillerine göre üç gruba ayrılır. Mağmanın katılaşmasıyla püskürük kayaçlar, yeryüzündeki tortulların bir çimentoyla birleşmesiyle tortul kayaçlar, tortul ya da püskürük kayaçların yüksek basınç ve sıcaklık altında değişmesiyle başkalaşım kayaçları oluşur.
Aşağıda verilen kayaç türlerinin hangi kayaç grubuna ait olduğunu, numaralarını örnekteki gibi yazarak gösteriniz.
Aşağıda kayaç döngüsü şamatize edilmiştir. Bu döngüde yaşanan süreçler için anahtar kelimeler numaralandırılarak verilmiştir. Bu numaraları uygun yerlere yazarak kayaç döngüsünü tamamlayınız.
1. Erime
2. Sıcaklık ve Basınç
3. Soğuma
4. Yükselme
5. Sıkışma ve Taşlaşma
6. Birikme
1. Bazalt
2. Çakıltaşı
3. Mermer
4. Volkan camı
5. Kaya tuzu
6. Kumtaşı
7. Volkanik tüf
8. Gnays
9. Diorit
10. Elmas
11. Andezit
12. Kireçtaşı
13. Şist
14. Mercan
15. Riyolit
16. Gabro
17. Dolomit
18. Granit
19. Kuvarsit
20. Kiltaşı
Püskürük Kayaçlar Tortul Kayaçlar
Kayaç Türleri
Kayaç Gurupları
Başkalaşım Kayaçlar
3
�����������������
��������������
������������������
�����
�����
������������������
Etkinlik1.
Etkinlik2.
23
1. K
ON
UTo
poğr
afya
ve
Kay
açla
r
Aşağıdaki resimlerde gösterilen yer şekillerinin oluşumunda etkili olan kayaçların isimlerini resmin altındaki kutucuğa yazınız.
1. 2. 3.
4. 5. 6.
7. 8. 9.
Etkinlik3.
24
1. Ü
NİT
ED
oğal
Sis
tem
ler
Aşağıdaki tabloda verilen kayaç özelliklerinin hangi kayaç grubuna ait olduklarını örnekte olduğu gibi işaretleyerek gösteriniz. (Bir özellik birden fazla kayaç grubuna ait olabilir.)
KAYAÇLARA AİT ÖZELLİKLERPÜSKÜRÜK KAYAÇLAR
TORTUL KAYAÇLAR
BAŞKALAŞIM KAYAÇLAR
1. Aşınmaya karşı en dirençli kayaç grubudur.
2. Yerin iç yapısı ve oluşumu hakkında bilgi verir.
3. Volkanik arazilerde rastlanır.
4. Yüksek sıcaklık ve basıncın etkisi sonucu oluşur.
5. Kayaç grupları içinde ilk olarak ortaya çıkmıştır. 3
6. Bir ya da birden fazla mineralden oluşabilir.
7. İçinde oluştuğu döneme ait fosilleri bünyesinde barındırabilir.
8. Tabakalı bir yapı gösterirler.
9. Deniz, göl ya da akarsu yatağı gibi çukur olanlarda yaygındır.
10. Yaygın oldukları arazilerde yüksek ve belirgin yer şekilleri oluşur.
11. İri ya da küçük kristal yapıya sahip olabilirler.
12. Kırılma ve kıvrılmayla oluşan dağlık bölgelerde yaygın şekilde bulunur.
Etkinlik4.
25
1. K
ON
UTo
poğr
afya
ve
Kay
açla
r
Sınıf içi okuma etkinliği
Gazeteci : İyi günler AdınızTaş Baba: Kaya TAŞLARGazeteci : Maşallah aileniz baya kalabalık ailenizle ilgilenen biri
var mı?Taş Baba: Evet var bizimle ilgilenen litoloji bilimidir.Gazeteci : Çocukların adları nedir? Biraz da onları tanıyalım?Taş Baba: Sen nasıl gazetecisin beni tanımadan onları tanımaya
kalkışıyorsun.Gazeteci : Özür dilerim efendimTaş Baba: Bak sana kendimi tanıtayım. Ben yumuşak bir hamur-
dan oluşan her yanı farklı özellikte olan bir yapıya sahip-ken zaman içinde gördüğüm baskılar beni katılaştırdı ve gördüğün gibi her yanı taş gibi bir vücuda sahip oldum. Yanımda oturan Mağma hatun, bütün taşların anasıdır.
MAĞMA HATUN: Ben akışkan bir yapıya sahibim. Bütün taşlar benim evlatlarımdır. Onların her birine farklı karakter ve özellik aşıladım. Terbiyelerini daha çok babalarından ziya-de ben vermeye çalıştım.
Taş Baba: Şu yanımda oturanların farklı olduğuna bakma bir kıs-mı herhalde analarına çekmiş. Şu parlak olanlar tabii ki bana
Gazeteci : Allah bağışlasınTaş Baba: Bak gazeteci efendi çocuklarımı sana tanıtmamın ne
faydası olacak bilmiyom emme yine tanıtam belkim meşur olurlar
Bu en büyük ve en önce olan çocuğum: PÜSKÜRÜK TAŞLAR Bu Çocuklarım Mağma hatundan olma iki kardeştirler. Şu
açık renkli iri gözlü (kristalli) sert yapılı olan çocuğun adı İÇ PÜSKÜRÜK şurada oturanlarda çocukları; GRANİT, SİYENİT, GABRO, DİORİT
Bu graniti dış kuvvetler çok hırpaladığından bazı yerlerde buna TOR da denir. Ayrıca granit mutfakların vazgeçilme-zidir.
Şu koyu renkli küçük gözlü olanın adı da DIŞ PÜSKÜRÜK şu oturanlarda çocukları ANDEZİT, BAZALT, OBSİDYEN, TÜF, SÜNGERTAŞI, PERLİT.
Andezit ve Bazalt çok dayanıklı olduklarından her işte kul-lanabilirsin kaldırımlara yatırsan bile bir şey olmaz bunlara
2. Çocuğum Bana dış kuvvetlerin hediyesi yani bir nevi evlatlık-larım TORTUL TAŞLAR
Bu çocuğun aklı fikri tarih en büyük özelliği geçmişten bilgi vermek ve bir şeyler biriktirmek ceplerini karıştır içinden bitki hayvan fosilleri çıkar.
Şurada oturan oğlu ORGANİK TORTULDA tıpkı babası sanki fosil bahçeleri mübarek biriktir biriktir nereye ka-dar, bitkileri biriktirip KÖMÜR yapar, Hayvanların artıkla-rını biriktirir PETROL yapar Mercanları biriktirir MERCAN KAYALIĞI oluşturur. Tek hücreli derin deniz canlısı olan Globugerina TEBEŞİR halini almıştır.
Şu oturan FİZİKSEL TORTUL bunun da işi gücü kum çakıl kil gibi malzemeleri biriktirip bunları yapıştırarak kumta-şı, kiltaşı, çakıltaşı gibi yeni taşlar yapıp akarsu göl dere kenarlarında oturmaktır. (KONGLOMERA, ÇAKILTAŞI, KUM TAŞI, KİL TAŞI)
Şu oturan KİMYASAL TORTUL suda KİREÇ, ALÇI, JİPS gibi taşları eritir. Sonra suyu buharlaştırır yeni taşlar yeni şekiller meydana getirir. Hatta Pamukkale deki TRAVER-TENLERİ, Mağara bulunan SARKIT, DİKİT ve SÜTUNLA-RI hep torunum yapmış adlandırmıştır.
3. Çocuğum BAŞKALAŞIM TAŞLAR Bu çocuğum hayatın çilesini en çok çekenler. Yüksek sı-
caklık ve basınç altında kalarak halden hale geçmek zo-runda kalmıştır. Çocukları da şimdi aynı kaderi paylaşıyor. Bak şu oturan yere serilmiş olan MERMER. Aslı KALKER-DİR ama ne yapsın değişti,
Şu mutfaktaki GNAYS bununda aslı GRANİT Şu parlak çocuk KUVARSİT bununda aslı KUMTAŞI Şu göz kamaştırıcı çocuk ELMAS, Bunda işler de bir karı-
şıklık oldu galiba Simsiyah KÖMÜR idi böyle oldu Ya gazeteci sen şu çocuklarımın birer resmini çek bu ço-
cuklar senin her tarafta karşına çıkarlar; Bazen bir takımda Bazen kaldırımda Bazen parmakta tek taş, Bazen boyunda süs taş, Bazen hastalıkta şifa taş, Bazen sabırsızlandığında sabır taşı, Sobanda, kasanda Bazen mutfağın tezgâhında, merdivende, Bazen bir deniz kenarında avuçlarında çakıl taşı, Ve bazen son yolculuğunda mezar taşı…
Yahya Çiğ Kırıkhan Anadolu Öğretmen Lisesi - HATAY
Etkinlik5.TAŞLARLA YAPILAN MÜLAKAT
Sahne: Bir ev ortamı gazeteci kapıyı çalarak içeri girer. Evde büyükbaba ve çocuklar ve torunları vardır.
26
1. Ü
NİT
ED
oğal
Sis
tem
ler
SOLDAN SAĞA
3. Granitler üzerinde gelişen yer şekillerinin adı
5. Yeryüzünden aşınan malzemelerin çimentolaşmasıyla
oluşan kayaçlar
9. Magmanın yerin derinliklerinde yavaş yavaş soğumasıy-
la oluşan kayaç gurubu
12. Kayaçların yüksek sıcaklık ve basınç altında değişmeye
uğraması olayı
13. Asit bileşimli bir iç püskürük kayaç
14. Sular içerisinde eriyik halde bulunan minerallerin birik-
mesiyle oluşan kayaç gurubu
YUKARIDAN AŞAĞIYA1. Dış püskürüklerin en yaygın rastlanan türü
2. Elementlerin katı halde bir araya gelmesiyle ortaya çı-kan madde
4. Magmanın çok hızlı soğuma sonucunda oluşan camsı bir kayaç
6. Paleozoyikte oluşan bitkilerin jeolojik formasyonlar için-de karbonlaşmasıyla oluşan bir kayaç
7. Magmanın yeryüzünde hızlı bir şekilde soğuması ile olu-şan kayaçlar
8. Yerkabuğunun ağırlığının % 47’sini oluşturan element
10. Volkanik tüfler ve bazaltlardan oluşan araziler üzerinde akarsu aşındırması sonucunda oluşan yer şekli
11.Kum parçalarının çimentolaşmasıyla oluşan bir kayaç türü
� �
�
�
� � �
�
��
��
���
��
��
BOŞLUKDOLDURMA
DOĞRUYANLIŞ
27
1. K
ON
UTo
poğr
afya
ve
Kay
açla
r
1. Kayaçlar bir veya birden fazla mineralin bir araya gelmesiyle oluşur.
Doğru : Yanlış :
2. Fosiller tortul kayaçların içinde bulunur ve oluştuk-ları dönem hakkında bilgi verirler.
Doğru : Yanlış :
3. Granit, diorit ve gabro başlıca dış püskürük kayaç-lardır.
Doğru : Yanlış :
4. Bazalt, andezit ve riyolit başlıca dış püskürük ka-yaçlardır.
Doğru : Yanlış :
5. Kireçtaşı, jips ve dolomit kırıntılı tortul kayaçlar gurubunda yer alır.
Doğru : Yanlış :
6. Suyun eriyik halde taşıdığı unsurların çökelmesiy-le kimyasal tortul kayaçlar oluşur.
Doğru : Yanlış :
7. Tortul veya katılaşım kayaçlarının yüksek basınç ve sıcaklık altında biçim değiştirmesiyle başkala-şım kayaçları oluşur.
Doğru : Yanlış :
8. Mermer, gnays ve şist iç püskürük kayaçlar ara-sında yer alır.
Doğru : Yanlış :
9. Kayaçların kökeni magmaya dayanır.
Doğru : Yanlış :
10. Volkanik tüfler sert ve sağlam kayaçlar oldukları için aşınmaya karşı dirençlidir.
Doğru : Yanlış :
1. Magmanın yerkabuğunun derinliklerinde yavaş yavaş soğumasıyla __________________ kayaç-lar oluşur.
2. Kayaçlar oluşum özelliklerine göre ___________, __________________ ve __________________ olmak üzere üç guruba ayrılır.
3. Granitlerin nemli iklim bölgelerinde ayrışması ile __________________ adı verilen özel bir yer şekli gelişir.
4. Yeryüzüne gelen magma hızlı bir şekilde soğuduğu için dış püskürük kayaçlar __________________ kristallidir.
5. Volkanik alanlarda çıkan küllerin birikip taşlaşma-sıyla oluşan tüflerin farklı aşınmalarına bağlı ola-rak __________________ adı verilen yer şekilleri oluşur.
6. Yeryüzünde çözülen kayaçların dış kuvvetlerin et-kisiyle taşınıp göl ya da deniz tabanlarında birikip taşlaşmasıyla _______________ kayaçlar oluşur.
7. __________________ tortul kayaçların içerisin-de bulunur ve oluştukları dönemin özellikleri hak-kında bilgi verirler.
8. Konglomera, kumtaşı ve kiltaşı ________________ tortul kayaçlar gurubunda yer alır.
9. Bitkisel ve hayvansal artıkların tortulanma alanla-rında birikip taşlaşmasıyla __________________ kayaçlar oluşur.
10. __________________ kireçtaşının yüksek ba-sınç ve sıcaklık altında başkalaşmasıyla oluşan bir kayaçtır.
28
1. Ü
NİT
ED
oğal
Sis
tem
ler
1
1. Kayaçlar oluşumlarına göre katılaşım, tortul ve başkalaşım kayaçlar olarak üçe ayrılır.
Aşağıdakilerden hangisi kayaçlarla ilgili doğru bir bilgi değildir?
A) Magmanın yeryüzünde hızlı soğumasına bağlı olarak granit ve diorit gibi kayaçlar oluşur.
B) Yüksek basınç ve sıcaklığa bağlı olarak başkalaşım ka-yaçları oluşur.
C) Akarsuların taşıdığı çökellerin birikmesiyle kırıntılı tortul kayaçlar oluşur.
D) İç püskürük kayaçlar yavaş yavaş soğudukları için iri kristallidir.
E) Genellikle fosiller tortul kayaçların içinde bulunur.
2. Magmanın yeryüzüne çıkarak farklı özellikteki kayaçlar ola-rak katılaşmasıyla volkan konileri meydana gelir.
Aşağıdaki kayaçlardan hangisi bir volkan konisinde yer almaz?
A) Bazalt B) Granit C) Riyolit
D) Obsidiyen E) Volkanik tüf
3. Aşağıdakilerden hangisi yerkabuğu içine sokulan mag-manın yavaş yavaş soğumasına bağlı olarak oluşan ka-yaçlardan biridir?
A) Konglomera B) Bazalt C) Mermer
D) Dolomit E) Granit
4. Aşağıda verilen kayaçlardan hangisi üzerinde daha eğimli yer şekilleri gelişir?
A) Bazalt B) Kumtaşı C) Kiltaşı
D) Volkanik tüf E) Andezit
5. Dış kuvvetlerin etkisi ile aşınan maddelerin deniz ya da göl tabanlarında çökelmesi sonucunda oluşan kayaçlara Tortul Kayaçlar denir.
Aşağıda verilenlerden hangisi tortul kayaçların özellikle-rinden biri değildir?
A) İçlerinde fosil bulunur.
B) Kimyasal tortul kayaçlar su ile çözünürler.
C) Magmanın soğuması sonucunda oluşurlar.
D) Tabaklar oluştururlar.
E) Organik tortulların bir kısmı yakıt amaçlı kullanılırlar.
6. I. İç püskürük
II. Başkalaşım
III. Kimyasal tortul
IV. Mekanik tortul
Yukarıda verilen kayaç gruplarından hangilerinin oluşu-munda akarsular, rüzgârlar, buzullar, dalga ve akıntıların faaliyetleri etkili olmuştur?
A) I ve II B) I ve III C) II ve III
D) II ve IV E) III ve IV
29
1. K
ON
UTo
poğr
afya
ve
Kay
açla
r
7. Bir araştırma grubu Pamukkale travertenlerini incelemiştir.
Araştırma grubu bu yörede aşağıdaki kayaçlardan han-gisine yaygın olarak rastlamıştır?
A) Gnays B) Konglomera C) Andezit
D) Kalker E) Kumtaşı
8. Linyit, taş kömürü ve turba gibi kayaçlar, canlı kalıntılarının zamanla katılaşması sonucunda oluşmuşlardır.
Aşağıdaki kayaç türlerinden hangisi yukarıdaki kayaç-larla aynı gurup içinde yer alır?
A) Andezit B) Mercan C) Granit
D) Kumtaşı E) Obsidiyen
9. Bir kayacın yüksek basınç ve sıcaklık altında değişime uğra-ması ile başkalaşım (metamorfik) kayaçlar oluşur.
Aşağıda verilen eşleştirmelerden hangisinde doğru eş-leştirme yapılmıştır?
A) Kumtaşı – Mermer
B) Obsidiyen – Trakit
C) Kalker – Elmas
D) Granit – Gnays
E) Kiltaşı – Kuvarsit
10. Mağara ve traverten gibi yer şekilleri aşağıda verilen ka-yaçlardan hangisinde oluşurlar?
A) Andezit B) Kumtaşı C) Linyit
D) Kireçtaşı E) Gabro
11. Aşağıda verilenlerden hangisi başkalaşım kayaçların oluşum nedenidir?
A) Suların çözündürdüğü minerallerin göl ve deniz tabanla-rında biriktirmesi
B) Magmanın yeryüzünde hızlı bir şekilde soğuması
C) Magmatik kayaçların iklim etkisiyle ayrışması
D) Kayaçların yüksek basınç ve sıcaklığa uğraması
E) Magmanın yeraltında yavaş yavaş soğuması
12. Aşağıda iki farklı yörede gelişen yer şekillerinin kesitleri ve-rilmiştir.
Buna göre, bu yörelerde farklı yer şekillerinin gelişmesi-nin temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?
A) Etkili olan dış kuvvetler
B) Doğal bitki örtüsü
C) Ortalama yükselti
D) Yıllık ortalama sıcaklık
E) Kayaç türleri
30
1. Ü
NİT
ED
oğal
Sis
tem
ler
1. İç püskürük kayaçların oluşum şeklini açıklayarak üç örnek veriniz.
2. Kimyasal tortul kayaçların oluşumunu anlatarak üç ör-nek veriniz.
3. Başkalaşım kayaçlarının oluşumunu anlatarak üç örnek veriniz.
4. Karstik şekillerin oluşumunu açıklayınız.
5. İç püskürük ve dış püskürük kayaçların tane boyutu ba-kımından farklı olmasının nedenlerini açıklayınız.
6. Kayaçlarda metamorfizma sonucunda meydana gelen değişiklikleri yazınız.
