Εισαγωγή στην Ιστορία, στην Ιστοριογραφία και στην Οικονομική Ιστορία

Μαργαρίτα Δρίτσα

Στις γραμμές και σελίδες που ακολουθούν θα βρείτε ορισμένες παρατηρήσεις που ελπίζω ότι θα σας βοηθήσουν να αντιληφθείτε καλύτερα το αντικείμενο τηςΘ.Ε. που επιλέξατε και βασικά στοιχεία που θα διευκολύνουν τη μελέτη σας.

Τί δεν είναι ιστορία. Τι εννοούμε όταν μιλούμε για ιστορία. Δεν είναι η απαρίθμηση στοιχείων και γεγονότων του παρελθόντος, αλλά η προσπάθεια των ιστορικών να αναδομήσουν και να ερμηνεύσουν το παρελθόν. Φυσικά χρειάζεται να γνωρίζουμε τα γεγονότα διότι τα γεγονότα είναι το αντικείμενο της Ιστορίας αλλά δεν αποτελούν από μόνα τους ιστορία, δεν αρκούν για να γνωρίσουμε το παρελθόν. Υπάρχει η ιστορία των πολυμαθών καιη επιστημονική Ιστορία. Στο πανεπιστήμιο ασχολούμαστε με τη δεύτερη μορφή ιστορίας.

Γιατί μελετούμε την Ιστορία.

΄Οπως έγραψε ο Γάλλος Ιστορικός Marc Block, η γνώση του παρελθόντος όταν γίνεται με τη βοήθεια κριτικής επεξεργασίας είναι κρίσιμη για την κατανόηση του παρόντος. Η ιστορία χρησιμεύει για την κατανόηση, αφενός, της συνέχειας στη μεγάλη ή τη μικρή διάρκεια της και, αφετέρου, της μεταβολής – επίσης μεγάλης ή μικρής - μέσα στο χρόνο. Συνέχειες και αλλαγές σημειώνονται σε όλατα επίπεδα, στην εξέλιξη του κόσμου, στην κοινωνία, στην οικονομία, στην παραγωγή των ιδεών και των πολιτισμών. Η μελέτη της ιστορίας μας βοηθεί να κατανοήσουμε για ποιούς λόγους τα πράγματα εξελίχθηκαν, συνέβησαν, όπως συνέβησαν. Η διαδικασία αυτή είναι διαδικασία αυτογνωσίας (από πού ερχόμαστε, πού βρισκόμαστε και προς τα πού κατευθυνόμαστε) και, ευρύτερα, διαδικασία κατανόησης του σημερινού κόσμου (γιατί η πραγματικότητα είναι όπως την αντιλαμβανόμαστε και γιατί την βιώνουμε με τον τρόπο που την βιώνουμε). Η κριτική επεξεργασία συμβάλλει στο να αποστασιοποιούμαστε ως μελετητές και να βελτιώνουμε την απαραίτητη αμεροληψία μας. Υπάρχουν, τέλος, σήμερα (όπως υπήρχαν πάντοτε) ομοιότητες με το παρελθόν, τις οποίες χρειάζεται να αναλύουμε για να μπορούμε να σχεδιάζουμε για το μέλλον. Συμπερασματικά, η Ιστορία είναι και εγχειρίδιο χρήσης του μέλλοντος.

Αν Ιστορία, όπως προαναφέρθηκε, δεν είναι η απλή συσσώρευση γεγονότων, τότε προϋποθέτει επιλογή, σύνθεση και ερμηνεία. Σημαντικό ρόλο στη διαδικασία απόκτησης της ιστορικής γνώσης έχει η διατύπωση ερωτημάτων και γι’ αυτό πολύτιμη αποδεικνύεται η χρήση θεωρίας – δηλαδή ενός συνόλου υποθέσεων που οδηγούν σε συμπερασματικές προτάσεις. Οι υποθέσεις εργασίας - για τις αιτίες, τις αφορμές, τις συνέπειες - βοηθούν στη διερεύνηση

1

των γεγονότων και των εξελίξεων και βασίζονται σε διάφορα άλλα στοιχεία – τεκμήρια, μαρτυρίες προφορικές, στατιστικές πληροφορίες, αρχειακό υλικό κτλ. - που συλλέγονται στην πορεία της ιστορικής έρευνας, γίνονται αντικείμενο κριτικής επεξεργασίας και φωτίζουν δομές και μηχανισμούς λειτουργίας διαφόρων συνόλων, μορφωμάτων, κοινωνικών σχηματισμών και θεσμών οι οποίοι και καθορίζουν την ανθρώπινη δράση. Καλό είναι να θυμόμαστε πάντοτε αυτό που με πολλή σοφία διατύπωσε στον 19ο

αιώνα ο Κάρλ Μάρξ, ότι δηλαδή οι άνθρωποι γράφουν την ιστορία τους αλλά όχι πάντοτε όπως την θέλουν. Μ’ άλλα λόγια, πέρα και δίπλα από την ανθρώπινη δράση και βούληση, υπάρχουν δομές, δεσμεύσεις, κανόνες, αξίες, συμφέροντα, θεσμοί που θέτουν περιορισμούς και καθορίζουν τα όρια των προσδοκιών, τους περιορισμούς των ενεργειών, ή αντίστροφα της επιτάχυνσης γεγονότων. Επίσης καλό είναι να έχουμε υπόψη μας ότι η αντίληψη για την ιστορία έχει κι αυτή μεταβληθεί στη διάρκεια του χρόνου. Για πολλά χρόνια ως ανθρώπινη δράση κυρίως εξετάζονταν τα κατορθώματα ‘μεγάλων ανδρών’. Σήμερα, ωστόσο, ιστορία δεν θεωρούνται μόνον οι βιογραφίες των Βασιλέων, των Πρωθυπουργών, των διάσημων, η καταγραφή μαχών και πολέμων, τα επιτεύγματα της διπλωματίας, αλλά και η καθημερινή ζωή και των σιωπηλών, απλών ανθρώπων, των γεωργών, των εργατών, των γυναικών, των παιδιών κτλ. Η ιστορία αναδεικνύει διαπλοκές ανάμεσα σε γεγονότα και συνειρμούς. Δεν είναι δηλαδή ούτε χρονογραφία αλλά ούτε και κοινωνιολογία. ΄Ολοι οι επιστήμονες συμφωνούν πλέον σήμερα ότι η ιστορία κατασκευάζεται, και γι’ αυτό χρειάζεται να ακολουθήσουμε για τη μελέτη της κάποια – υπάρχουν διάφορες - ερμηνευτική προσέγγιση και συγκεκριμένα κριτήρια. Οι προσεγγίσεις διαφέρουν από εποχή σε εποχή, από γενιά σε γενιά, από κοινωνική τάξη σε τάξη, από καθεστώς σε καθεστώς κτλ. Εκφράζουν, συνήθως τον κυρίαρχο λόγο (τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα καισκεπτόμαστε ή διατυπώνουμε επιστημονικές προτάσεις) στο συγκεκριμένο πολιτισμό μας με τις δεδομένες δομές του και την παράδοσή του. Μ’ άλλα λόγια δεν υπάρχει μιά μοναδική ΑΛΗΘΕΙΑ που ισχύει για όλες τις περιόδους και τους πολιτισμούς αλλά αυτή καθορίζεται από πολλούς εξωγενείς παράγοντες και από τον τρόπο με τον οποίο αναλύουμε και συνδυάζουμε τα γεγονότα. Χρήση τεκμηρίων, κριτική επεξεργασία και σφαιρική γνώση επιτρέπουν να βελτιώσουμε τις προτάσεις μας.

Πώς γράφεται η Ιστορία

Τρείς βασικές αρχές διέπουν σήμερα την ιστορική έρευνα: Τι κάνουν οι άνθρωποι. Πώς η δράση τους μεταβάλλεται στο χρόνο. Τί είναι ειδικό και τί μοναδικό. Χρειάζεται, έτσι, οργάνωση ενός χαώδους υλικού που ανατρέχει στο παρελθόν (αρκετούς αιώνες πίσω), το οποίο υπάρχει διαθέσιμο και είναι προσβάσιμο. Χρειάζεται επίσης να γνωρίζει κανείς και να χρησιμοποιεί, εκτός από την ύπαρξη του πρωτογενούς υλικού, και τη δευτερογενή ιστοριογραφική

2

παραγωγή (τις προσεγγίσεις που παλιότεροι ιστορικοί με βάση το πρωτογενές υλικό που μελέτησαν πρότειναν για την ερμηνεία του παρελθόντος), για να μπορέσει να σταθμίσει τις σύγχρονες προσεγγίσεις. Επιστημονικά, πάντοτε εντάσσομε κριτικά στην ανάλυσή μας και την προηγούμενη εμπειρία, διότι πρέπει να μη ξεχνάμε ότι άλλοι πριν από εμάς έχουν ανακαλύψει σχεδόν τα πάντα. Χρειάζεται επίσης να ορίζουμε τα βασικά κριτήρια περιοδολόγησης (πώςκαι πότε σημειώνονται οι τομές, ποιές περίοδοι και υποπερίοδοι προκύπτουν) και κατανόησης εννοιών (π.χ. λέξεις κλειδιά, όπως εκβιομηχάνιση, φεουδαρχία, κοινωνικές τάξεις, πολιτισμός κτλ.) που κι αυτές διαφοροποιούνται διαχρονικά.

Η φάση στην ιστορική έρευνα που ακολουθεί την επεξεργασία στοιχείων και ανάλυση είναι η ιστορική σύνθεση. Και τα δύο αυτά στάδια διευκολύνονται και συνήθως δανείζονται υποθέσεις από άλλες κοινωνικές κυρίως επιστήμες, οι οποίες δημιουργούν ερεθίσματα, βοηθούν να διατυπώνουμε ερωτήματα, βοηθούν να συσχετίζουμε το παρελθόν με το παρόν, να χρησιμοποιούμε τη φαντασία μας, να συγκρίνουμε την ιστορική πραγματικότητα με τα δικά μας βιώματα.

Λίγα λόγια για την Οικονομική και Κοινωνική Ιστορία

Πώς αναδύθηκε η οικονομική και Κοινωνική Ιστορία (εδώ και περίπου 100 χρόνια) Μέσα από την κριτική παλαιότερων προσεγγίσεων.

΄Εχει λεχθεί ότι αν τα Οικονομικά διαχωριστούν από την Ιστορία είναι ένα καράβι χωρίς τιμόνι. Γι’ αυτό και η διάσταση μεταξύ οικονομολόγων και οικονομικών ιστορικών που επικρατεί εδώ και τουλάχιστον ένα αιώνα, κατά καιρούς προκαλεί έντονες αντιπαραθέσεις αλλά και απόπειρες συγκερασμού. Ο βαθμός επιτυχίας όμως είναι πολύ μικρός και οι διαφωνίες παραμένουν μεγάλες. Αυτό που έχει γίνει επανειλημμένως σαφές είναι ότι οι προβλέψεις των Οικονομολόγων (όχι των Ιστορικών) που δεν χρησιμοποιούν την Ιστορία γιατην εξέλιξη της οικονομίας στη χώρα μας, στην Ευρώπη γενικότερα ή ακόμη καισε όλο τον υπόλοιπο κόσμο, διαψεύστηκαν. Το κύρος των οικονομετρικών αναλύσεων μειώθηκε ενώ χαρακτηριστικό είναι ότι τα τελευταία χρόνια το βραβείο Νομπέλ δόθηκε σε Οικονομικούς Ιστορικούς.

Το ενδιαφέρον των Οικονομολόγων και των Ιστορικών για την κοινωνία εκδηλώθηκε κυρίως στον 19ο αιώνα τροφοδοτούμενο από τον ενθουσιασμό για την αλματώδη ανάπτυξη και τη πίστη ότι η επιστήμη έκανε δυνατή την ακριβή μέτρηση ποσοτικών μεγεθών, και βοηθούσε να εναρμονισθεί καλύτερα η κυβερνητική πολιτική ώστε να εξασφαλίζεται η ευημερία των κοινωνιών μέσα

3

από την οικονομική πρόοδο (την οποία αντιλαμβάνονταν κυρίως ως οικονομική μεγέθυνση, εκπαιδευτική ολοκλήρωση και άνοδο του βιοτικού επιπέδου). Αναπτύχθηκε επίσης μια σειρά κοινωνικών επιστημών έκτοτε, όπως η κοινωνιολογία, η ψυχολογία, η ανθρωπολογία με σκοπό να συμβάλουν στην καλύτερη κατανόηση των αναγκών και των προβλημάτων που αντιμετώπιζαν οιαναπτυσσόμενες κοινωνίες της Ευρώπης. ΄Ηταν η εποχή που αναδύονταν νέες νοοτροπίες αλλά και νέα κοινωνικά κινήματα αναζητούσαν μια θέση στη πολιτική και οικονομική διαδικασία. Ταυτόχρονα, άρχισε και από τους ιστορικούς – κυρίως από τη Γερμανική Σχολή - η συλλογή πολλών στοιχείων (στατιστικών, εγγράφων κτλ.) τα οποία, θεωρείτο ότι μπορούσαν να μιλούν από μόνα τους (ιστορικισμός). Την ίδια εποχή άρχισαν να εμφανίζονται παρόμοιες τάσεις και στην Γαλλία. Μια νέα γενιά ιστορικών εκπαιδευόταν στις τεχνικές της αρχειακής έρευνας σε ειδικές σχολές.Λίγο αργότερα προς τα τέλη του 19ου αι. διατυπώθηκε έντονη κριτική αυτών των ιστορικών προσεγγίσεων και παλιότερων, που τόνιζαν τη θετικιστική αντικειμενικότητα και τη ευθύγραμμη συνεχή ιστορική εξέλιξη. Οι προσεγγίσεις αυτές θεωρήθηκαν ανεπαρκείς για την κατανόηση του κόσμου. Η ιστορία δεν μπορούσε πια να διαχωριστεί από την ιστορία της κοινωνίας και του πολιτισμού. ΄Ετσι διευρύνθηκε η οπτική των ιστορικών σπουδών και με την αυξανόμενη τάση για επιστημονικότητα και αυστηρές μεθοδολογικές θέσεις, η επιστημονική ιστορία άρχισε να διέπεται από κανόνες που γίνονταν αποδεκτοί συλλογικά, και δεν βασίζονταν στην ατομική διαίσθηση, παρότι η διαίσθηση παρέμεινε σημαντικός παράγων που καθοδηγει πολλές φορές την έρευνα.

Για την οικονομική ιστορία σημαντική υπήρξε η επίδραση της Γερμανικής Σχολής. Οι Γερμανοί Ιστορικοί κατανοούσαν όμως την οικονομία ως τομέα της κρατικής πολιτικής που απεικάζει τις εθνικές αξίες. (Σμολερ). Την υποβίβαζαν, έτσι, ταυτόχρονα σε ιστορία της δημόσιας διοίκησης, του δικαίου και των θεσμών. Χρειάσθηκε να σημειωθεί η επιστημολογική τομή των τελών του 19ου αιώνα και του 20ού, για να διευρυνθεί η εμβέλεια των ιστορικών σπουδών, διότι ακριβώς αυτή τη περίοδο η υφή του Δυτικού και του υπόλοιπου κόσμου μεταβλήθηκε ραγδαία. Δημιουργήθηκε μια κοινωνία τεχνολογική με όλα τα πολιτικά, κοινωνικά και πνευματικά της συμπαρομαρτούντα. Εμφανίσθηκαν νέα στρώματα στο προσκήνιο. Ασκήθηκε, όπως ήταν φυσικό, μεγάλη κριτική στην επιστημονική ιστορία, αμφισβητήθηκε ο ελιτισμός της, και η ενασχόληση με την πολιτική, ενώ τονίσθηκε η ανάγκη μιας συγκριτικής, κοινωνικής και πολιτισμικής ιστορίας που να μελετά τη ζωή των μαζών, των σιωπηλών δημιουργών. Να αναλύει το κοινωνικό γίγνεσθει των

4

ανωνύμων δραστών. Κυριότερος εκπρόσωπος αυτής της τάσης υπήρξε η Γαλλική Σχολή που έμεινε γνωστή ως Σχολή των Annales. Οι γάλλοι ιστορικοί θεωρησαν επίσης ότι η ιστορική γνώση εξαρτάται από τα ερωτήματα που θέτει ο ιστορικός. Γι’αυτό έθεσαν τις υποθέσεις εργασίας ως απαραίτητους όρους γιατη κατάκτηση της ιστορικής γνώσης. Η προσέγγιση πρέπει να περιλαμβάνει ανάλυση των πηγών και να προχωρεί στην ιστορική ερμηνεία με τη βοήθεια γενικεύσεων προερχομένων από το χώρο των κοινωνικών επιστημών.

Η αλλαγή στο γνωστικό κλάδο της ιστορίας δεν μπορούσε να διαχωρισθεί από την ιστορία της κοινωνίας και του πολιτισμού των οποίων ήταν και είναι μέρος. ΄Ετσι διευρύνθηκε η οπτική των ιστορικών σπουδών ώστε να περιλάβει τον μη ευρωπαϊκό κόσμο και ευρύτερα στρώματα του πληθυσμού. Έκτοτε προέκυψε σύγκλιση στην άποψη ότι δεν είναι αρκετή μια ιστορία των συνειδητών πράξεων αλλά πρέπει να κατανοήσουμε την ανθρώπινη συμπεριφορά μέσα στο πλαίσιο των δομών που την περιβάλλουν. Οι δομές αυτές είναι συχνά βαθειές, υπόρρητες, και καλείται ο ιστορικός να τις ανακαλύψει. Χρειάζεται γι αυτό μια στέρεη μεθοδολογική βάση με διατύπωση υποθέσεων και συμπερασμάτων που σχετίζεται με την κριτική χρήση της μαρτυρίας (των πηγών). Οπως συνέβη και στις ανθρωπιστικές σπουδές, οξύνθηκε, έτσι, η ευαισθησία των ιστορικών, διεύρυναν την οπτική τους γωνία και όρισαν με μεγαλύτερη σαφήνεια τις μεθόδους και τις κοσμοθεωρήσεις τους.

Στον 20ό αι. θα θριάμβευε ο ιστορικός σχετικισμός. Ο σύγχρονος κόσμος υφίστατο ριζικό μετασχηματισμό. (εντατική εκβιομηχάνιση, πολιτικές και κοινωνικές επαναστάσεις, παρακμή των παλιών ελίτ). Χρειάσθηκε όμως να φθάσουμε μετά τον Β’ παγκ. Πόλεμο για να ακολουθήσει η ιστοριογραφία μια διαυγέστερη πορεία. Διαφορετικά ερωτήματα και ζητούμενα ήρθαν στο προσκήνιο. Κατ’ αρχήν στη Γαλλία και στην Ανατολ. Ευρώπη, ύστερα στην Αγγλία, την Ιταλία και τη Δυτ. Γερμανία. Οι ιστορικοί άρχισαν να γενικεύουν την εφαρμογή μεθόδων των κοινωνικών επιστημών διευρύνοντας και τα αντικείμενα έρευνας. Σήμερα υπάρχει εκλεκτικισμός και πλουραλισμός στην ιστοριογραφία. Γενικότερα, αναφερόμαστε πια στην ιστορική κοινωνική επιστήμη, ενώ παραδεχόμαστε ότι κάθε τι το ανθρώπινο έχει ιστορικό ενδιαφέρον. Οι απόψεις σχετικά με τους στόχους και τις μεθόδους διαφέρουν πολύ αφού διαφέρουν τα γνωστικά ενδιαφέροντα αλλά και οι ιδεολογικές θέσεις των ερευνητών. Η ιστοριογραφία σήμερα είναι χώρος που χαρακτηρίζεται από μικρή ομοφωνία τόσο ως προς τις μεθόδους όσο και ως προς τις ερμηνείες του παρελθόντος. Στα ζητήματα που θέτουν οι επιστήμονες

5

και στις θεωρίες που διατυπώνουν υπεισέρχονται εξω-επιστημονικοί παράγοντες (π.χ. κυρίαρχα σύμβολα πολιτισμού, ιδιαίτερη οργάνωση της γνώσης σε κάθε εποχή. Δεν υπάρχει συνέχεια ούτε στον τρόπο γραφής της ιστορίας αλλά βίαιες επιστημολογικές τομές που οδηγούν σε ριζικούς αναπροσανατολισμούς στις επιστημονικές απόψεις μιας συγκεκριμένης εποχής.Η οικονομική και κοινωνική ιστορίαυπέστη κι αυτή την ίδια διαφοροποίηση. Επιχειρήθηκε να κατασκευασθούν ποσοτικά μοντέλα για να καθιερωθούν μετρήσιμες κανονικότητες και οργανωτικές αρχές που να βασίζονται σε απομονώσιμα και παγιωμένα στοιχεία. (τιμές, δημογραφικές μεταβολές, εισοδήματα). Αυτά όμως, θεωρήθηκε ότι απλουστεύουν την εικόνα του κόσμου.Η θεωρία των σταδίων (κυριότερος εκπρόσωπος της οποίας υπήρξε ο Rostow χωρίς να ξεχνούμε και ορισμένα από τα έργα του Marx) που για αρκετά χρόνια καθοδηγούσε τις μελέτες για τη διερεύνηση του φαινομένου της οικονομικής ανάπτυξης αμφισβητήθηκε έντονα από πιό ευαίσθητες μελέτες που διέκριναν ιδιαιτερότητες στις διάφορες κοινωνίες. Ιδιαιτερότητες σε σχέση με το επίπεδο ανάπτυξης, με το ρόλο των κοινωνικών τάξεων, με τους θεσμούς, με τον τύπο επιχειρήσεων και το ρόλο τους στην ανάπτυξη (Gerschenkron). ΄Αλλοι, επεδίωξαν να διαχωρίσουν τις οικονομικές διαδικασίες από τις κοινωνικές και πολιτικές.(Fogel).Οι Γάλλοι εκπρόσωποι της Σχολής των Annales (ή Νέας Ιστορίας) προσπάθησαν να τονίσουν θέματα δομής, προχωρώντας πέρα από τα εμπειρικά ποσοτικά δεδομένα. Επισημαίνουν τη σημασία και των πολιτισμικών και ανθρωπολογικώνστοιχείων για να ερμηνεύσουν το παρελθόν. Υποστηρίζουν ότι οι ‘ασύνειδες ή βαθύτερες δομές’ και συνήθειες βρίσκονται κάτω από θεσμούς και εξασφαλίζουν τη συνοχή των κοινοτήτων και κοινωνιών. Αλλά για να αποκαλυφθούν χρειάζεται να αποκρυπτογραφούνται οι μαρτυρίες. Οι μελετητές αναζητούν επαναλαμβανόμενα φαινόμενα, τα συσχετίζουν με οικονομικά δεδομένα και κοινωνικές σχέσεις, αποκρυπτογραφούν τη γλώσσα των μαρτυριών, τις μορφές τέχνης και τα σύμβολα, τα ποσοτικοποιούν και επιχειρούν να αποκαλύψουν έτσι τις βαθύτερες δομές. Ιδιαίτερη επίδραση στην οικονομική και κοινωνική ιστορία είχε η μαρξιστική προσέγγιση. Αυτή τονίζει την ενσυνείδητη δράση των ανθρώπων, θεωρώντας ότι αποφασιστική σημασία για την ιστορική μεταβολή έχουν πρωταρχικά οι παραγωγικές σχέσεις, ο τρόπος παραγωγής. Η αλλαγή όμως που επέρχεται δενείναι προκαθορισμένη ούτε αυτόματη. Αυτή προκύπτει από τη δράση των ανθρώπων αλλά και από τους περιορισμούς και τους καθορισμούς που επιβάλλει το φυσικό περιβάλλον. Η ιστορία, κατ’ άλλους, εκλαμβάνεται ως το αποτέλεσμα της λειτουργίας ενός συστήματος κοινωνικών σχέσεων, που έχει

6

εσωτερική δομή και δικές του τάσεις. Η εσωτερική δυναμική μεταβάλλει και τη δομή.

Η οικονομική ιστορία πραγματεύεται τη καθημερινή ζωή και την οικονομική δραστηριότητα των απλών ανθρώπων. Πώς προσπορίζεται τα προς το ζείν, πώςπαράγει ότι του χρειάζεται και πως διανέμει ότι παράγει. (οίκος και νόμος είναι ετυμολογικά η προέλευση της λέξης). ΄Εχει υποστηριχθεί από κάποιους ότι είναι η ιστορία του καπιταλιστικού συστήματος, ωστόσο μια τέτοια θεώρηση είναι ανεπαρκής. Η οικονομική ιστορία είναι η ιστορία του νοικοκυριού, της βασικής μονάδας παραγωγής από την πρώτη περίοδο των ανθρώπων των σπηλαίων ακόμη, μέχρι σήμερα, όταν όλοι μας χρειαζόμαστε χιλλιάδες άλλους που παράγουν, όχι πια σε νοικοκυριά, ό,τι καταναλώνουμε. Τα ερωτήματα που ανακύπτουν ανάλογα με την περίοδο που εξετάζεται δεν διαφέρουν πολύ: Αφορούν το πώς τρέφονταν, ντύνονταν, στεγάζονταν, μάθαιναν και σχετίζονταν οι άνθρωποι στις διαφορετικές κοινωνίες μέσα στο χρόνο. Ποιοί μοιράζονταν την παραγωγή και ποιοί επωφελούνταν από τη διανομή. Πώς οργανώνονταν οι δύο αυτές δραστηριότητες, πόσο τυχαίες ήταν. Τι επιπτώσεις είχαν οι λειτουργίες αυτές στις σχέσεις εξουσίας και στην γενικότερη οργάνωσητης κοινότητας. Ποιές ήταν οι συνέπειες της παρουσίας ή της έλλειψης συστήματος στην ευμάρεια και γενικότερα στη ζωή τους, και στην αναζήτηση της ευτυχίας τους. Σε ποιό βαθμό σχεδίαζαν και προγραμμάτιζαν συνειδητά για να έχουν συγκεκριμένα αποτελέσματα. Η μήπως αντιμετώπιζαν μόνον τη συγκυρία. Τι μπορούμε σήμερα να μάθουμε μελετώντας τον τρόπο οργάνωσής τους για να κατανοήσουμε σύγχρονα προβλήματα. Πώς μας βοηθούν να σχεδιάσουμε το μέλλον. Η Οικονομική και Κοινωνική Ιστορία διαφέρει από την πολιτική ιστορία σημαντικά διότι στην πρώτη γίνεται αναφορά σε πολύ λιγότερα οριστικά γεγονότα. Αντίθετα αναφερόμαστε σε μακρόσυρτες αργές ή αντίστροφα γρήγορες μεταβολές, μεταβάσεις, τομές. Αντί για μάχες και θανάτους μεγάλων ανδρών, διπλωματικές συνθήκες και πολιτικές επαναστάσεις, αναλύουμε τα χαρακτηριστικά και τη δομή της φεουδαρχίας, τη νοοτροπία και κοινωνική οργάνωση των φεουδαρχικών κοινωτήτων, τις οικονομικές δραστηριότητες, τηνακμή και παρακμή τους που χρειάσθηκε μερικούς αιώνες για να ολοκληρωθεί. ΄Η ακόμη μελετούμε την επέκταση του εμπορίου και την άνοδο του καπιταλισμού, φαινόμενα που ακόμη εξελίσσονται.

Συχνά ανακαλύπτουμε ότι τα πολιτικά γεγονότα συνήθως έχουν τη ρίζα τους στη γή και στην οικονομική ιστορία, και χρειάζεται να καταλάβουμε πώς μια

7

χώρα ή μια ήπειρος εξασφαλίζει την επιβίωσή της, πριν μπορέσουμε να αντιληφθούμε άλλες δραστηριότητες, π.χ. τη διακυβέρνηση ή την τέχνη και τη λογοτεχνία. ΄Ετσι, αυτή η Θ.Ε. σας παρουσιάζει εικόνες της Ευρώπης σε διάφορες περιόδους και επιχειρεί να αιτιολογήσει τις διαχρονικές μεταβολές με αναφορέςσε βασικές προσεγγίσεις που έχουν διατυπωθεί.. Στο εγχειρίδιο που έχετε στα χέρια σας ξεκινούμε από τον 9ο αιώνα λόγω αντιστοιχίας με τη γενική ιστορία διότι θεωρείται ότι από τότε αρχίζει να δημιουργείται η ιδέα της Ευρώπης ως σύνολο, και αναλύουμε το φαινόμενο της φεουδαρχίας, που εμφανίζεται, ακμάζει και παρέρχεται ύστερα από περίπου πέντε αιώνες, αφήνοντας κατάλοιπα που ακόμη επηρεάζουν τη ζωή μας. Σημαντικές στιγμές είναι η λειτουργία των πόλεων και η διαμάχη συγκεκριμένων κοινωνικών κατηγοριών. Μετά το μεσαίωνα, η σύγχρονη οικονομική ιστορία ξεκινά κατά τον 16ο αιώνα την επέκταση του εμπορίου, την μεταφορά του κέντρου δραστηριοτήτων από τη Μεσόγειο στον Ατλαντικό. Κεντρικά χαρακτηριστικά της περιόδου αυτής είναι ο ανταγωνισμός που διακρίνει την οικονομική και κοινωνική ζωή, η σταδιακή άνοδος της αστικής τάξης και η προσπάθεια να προσποριστούν περισσότερους από τους παραγόμενους πόρους. Ο ρυθμός των μεταβολών ύστερα επιταχύνεται, καταλύονται οι συλλογικότητες που υπήρχαν μέχρι τότε, επικρατεί ο εξατομικισμός και ο εξαστισμός, ενώ οι οικονομικές μεταβολές και οι καινοτομίες στο χώρο της παραγωγής και της εργασίας οδηγούν σε νέες συσσωματώσεις και νοοτροπίες. Νέα κοινωνικά κινήματα διεκδικούν μεταρρυθμίσεις, ενώ αυτονομείται η λειτουργία της οικονομίας και διαχωρίζεταιαπό τη φύση. Η τεχνολογική μεταβολή με συνεχή ροή καινοτομιών καθορίζει το νέο τρόπο παραγωγής και κατανάλωσης. Εντάσεις προκαλούνται στις κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις. Προκαλείται επίσης η γεωγραφική επέκταση των καπιταλιστικών σχέσεων μέσω και της αποικιοκρατίας. Βασική δραστηριότητα σε ολόκληρη την περίοδο αποτελεί το εμπόριο.Ξεκινά η ανάλυση με λαούς που δεν γνώριζαν το σύγχρονο εμπόριο, ζώντας σε μικρές αυτάρκεις κοινότητες για να καταλήξουμε στο σύγχρονο σύστημα παγκόσμιων ανταλλαγών που ενσωματώνουν ολόκληρο τον πλανήτη, χωρίς καμμιά μερίδα του κόσμου να μπορεί να επιβιώσει μόνη της για κανένα χρονικό διάστημα, όσο σύντομο κι αν είναι αυτό.Το είδος αυτό ιστορίας μπορεί να φανεί ασυνήθιστο στην αρχή της μελέτης σας.Περιλαμβάνει ειδικούς όρους και έννοιες, δεν χαρακτηρίζεται από ορισμούς διαυγείς, δεν αναφέρονται συνήθως μεγάλα γνωστά ονόματα ή ακριβείς

8

χρονολογίες. ΄Ομως αν χρησιμοποιείστε τη φαντασία σας για να προσπαθείστε να τοποθετήστε τους ανθρώπους του μεσαίωνα στους αγρούς και στις καλύβες τους, στα εργαστήριά τους και στα μαγαζιά τους, αν φαντασθείτε τους εαυτούς σας εκείνη την εποχή, είτε σαν φεουδάρχες πλουσιοντυμένους με εξουσία, κυνηγούς, πολεμιστές κτλ. ή σαν δουλοπάροικους, φτωχούς, ζώντας σαν υποζύγια, έχοντας ελάχιστα δικαιώματα αλλά πολεμώντας για να αποκτήσετεκαλύτερες συνθήκες και ελευθερία βούλησης και δράσης, τότε θα δείτε ότι μπορεί να είναι εξαιρετικά γοητευτική. Υπήρχε και κατά το μεσαίωνα ρομαντισμός και περιπέτεια (πειρατία, ταξίδια, ανακαλύψεις, νέες ιδέες και δεξιότητες), όπως υπήρχε αθλιότητα και καταστροφή αλλά και ιδεαλισμός τόσο κατά τις σταυροφορίες όσο και κατά την βιομηχανική επανάσταση.Νέοι τρόποι ελέγχου των φυσικών καταστροφών, νέοι τρόποι βελτίωσης των καλλιεργειών για μεγαλύτερη παραγωγή αλλά και πόλεμοι για επέκταση καλλιεργήσιμων εδαφών και προσπορισμό κερδών.

΄Ενα γοητευτικό μωσαϊκό θα αναπτυχθεί όσο προχωρείτε τη μελέτη σας.Καλή Επιτυχία!

9