Download - Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -Παράρτημα

Παράρτημα - 1 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Παράρτημα1. Διάδραση και κοινωνικός συμβολισμός

2. Τα υποδείγματα της δράσης

3. Το σφάλμα της σύνθεσης

4. Το παράδοξο του Condorcet

5. Το �δίλημμα του φυλακισμένου�


1. Διάδραση και κοινωνικός συμβολισμόςΚάθε φορά που ένα άτομο συσχετίζεται με ένα ή περισσότερα άλλα, δηλαδή

εξορισμού σε κάθε κοινωνική δράση, η ύπαρξη και η εξέλιξη της σχέσης περνάει μέσααπό τις αμοιβαίες κοινωνικές αναμονές. Οι αναμονές εκφράζονται στο επίπεδο τηςσυμπεριφοράς (περιμένω κάποιον να συμπεριφερθεί κάπως), αλλά δεν περιορίζονται σεαυτήν: Επεκτείνονται αναγκαστικά και στο νόημά της, στη σημασία της.Συμπεριλαμβάνουν πάντα μια ερμηνεία για το νόημα αυτό. Άρα βασίζονται πάντα σε έναερμηνευτικό πλαίσιο που προϋποθέτει την πίστη για την ύπαρξη της κοινωνίας.

Αν ο Α βρεθεί με τον Β μαζί (φίλοι, ερωτευμένοι, γονέας με παιδί, συνάδελφοι στογραφείο, πολιτικοί αντίπαλοι, κλπ.) τείνουν πάντα να συμπεριφερθούν ο ένας προς τονάλλον παίρνοντας κυρίως υπόψη τους τις αμοιβαίες αναμονές.

! Αν ο Α δώσει το χέρι του στον Β είναι επειδή ξέρει πως ο Β περιμένει από τον Α ναδώσει το χέρι του, όπως και ξέρει ότι και ο Β ξέρει πως ο Α το ξέρει. Και αντίστροφα, ανδεν δώσει το χέρι του, θα πρόκειται επίσης για μια συμβολική πράξη με νόημα όχι μόνογια τον Α αλλά κυρίως για τον Β. [Το παιχνίδισμα αυτό του τί ξέρω ότι οι άλλοι ξέρουν έχειαρκετό βάθος και εκφράζεται δύσκολα με λόγια, αλλά είναι σχετικά �απλό� στην πράξη,τόσο απλό που συνήθως παίρνεται για αυτονόητο: Μόνο όταν βρεθούμε σε ένα σχετικάάγνωστο πλαίσιο, μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε τη σημασία του].

! Ο Β ούτως ή άλλως πρέπει να ερμηνεύσει τη συμπεριφορά του Α, πρέπει να τηνεντάξει σε ένα πλαίσιο, πρέπει να της αποδώσει νόημα: Να πει π.χ. �ο Α δε με χαιρέτησεεπειδή μου κρατάει μούτρα� ή �επειδή είναι αφηρημένος� ή �επειδή είναι αγενής� ή�επειδή είναι ακόμα μωρό που δεν ξέρει� ή �επειδή είναι ξένος� ή ... Ο Β δεν μπορεί να μηντην ερμηνεύσει.� Και επειδή ο Α ξέρει πως ο Β αναγκαστικά θα αποδώσει νόημα στη δική τουσυμπεριφορά, για αυτό και ο ίδιος είναι στριμωγμένος: Η δράση του, όποια και ναείναι (δώσει ή δεν δώσει το χέρι του), θα ερμηνευτεί από τον Β. Ισως έχει τηδυνατότητα να αποφασίσει τί να κάνει, αλλά δεν έχει τη δυνατότητα αυτό που θακάνει να μην έχει νόημα για τους άλλους. [Αυτό καμιά φορά ονομάζεται συμβολισμόςτης κοινωνικής δράσης. Δηλαδή οι ενέργειές μας είναι σύμβολα: Σημαίνουν κάτι].

Το κοινωνικό έργο και οι αντίστοιχοι ρόλοι μπορούν να παιχτούν επειδή η δράσητων ανθρώπων, η συμπεριφορά τους, ορίζεται μέσα από αυτή την αλληλεπίδραση, τιςαμοιβαίες αναμονές. Μια συμπεριφορά, μια ενέργεια, μια δραστηριότητα, μια γλωσσικήέκφραση, δεν μπορεί να περιγραφεί απλώς σαν τέτοια, �υλικά� ή �φυσικά�: Είναι πάντασύμβολο, έχει νόημα, είναι μορφή επικοινωνίας.

Παρόλο που πολλές πράξεις είναι απλώς συμβολικές, δηλαδή δεν έχουν -ή γενικάέχουν πολύ μικρή- υλική υπόσταση (χαιρετάω ένα γνωστό μου, στέκομαι προσοχή στονεθνικό ύμνο, κάνω το σταυρό μου, τσουγκρίζω αυγά το Πάσχα, συμμετέχω σε μιαδιαδήλωση), ωστόσο υπάρχουν πράξεις που παρουσιάζονται σαν καταρχήν υλικές


(τρώω ένα φαί, βιδώνω βίδες στο εργοστάσιο που δουλεύω, θέτω μια ερώτηση στονκαθηγητή μου, ληστεύω μια τράπεζα, φλερτάρω, κλπ.).

[�Υλικές� εδώ σημαίνει �μη συμβολικές�, �μη τελετουργικές�, �μη συμβατικές�. Ορισμένοιτις ονομάζουν �εσωτερικές� ή �ουσιαστικές� σε αντιπαράθεση με �τελετουργικές� ή �εκφραστικές�].Είναι πράξεις δηλαδή τις οποίες οι άνθρωποι θεωρούν πως έχουν μια ουσιαστική και όχι απλώςσυμβολική σημασία. �Οτι δηλαδή γίνονται όχι γιατί έχουν συμβολικό νόημα για τους άλλους, αλλάγιατί στοχεύουν σε κάτι το αυθύπαρκτα ουσιαστικό (στα προηγούμενα παραδείγματα: ικανοποιώτην πείνα μου, κατασκευάζω ένα μηχάνημα, εκπαιδεύομαι, αποκτώ λεφτά, ικανοποιώ τιςσεξουαλικές μου επιθυμίες, κλπ.).

! Οι συμβολικές πράξεις πάντα έχουν μια �υλική� πλευρά, ωστόσο συνήθως αμελητέα.Το δώρο που πάω στο φίλο μου που γιορτάζει είναι γενικά συμβολικό, ακόμα και αξίας.Το δαχτυλίδι που προσφέρω στη μέλλουσα γυναίκα μου επίσης δεν είναι οικονομικήσυναλλαγή. Αν όντας άνδρας αφήσω μια κοπέλα να μπεί πρώτη στο ασανσέρ, το κάνωγια να δείξω την ευγένειά μου. Ωστόσο, η αμελητέα αυτή υλική πλευρά μπορεί, σεορισμένες συνθήκες, να αποκτήσει απότομα μεγάλη �υλική� σημασία. Αν π.χ. η ευγένειαμε κάνει να αφήσω μια κοπέλα να περάσει στη βάρκα και εγώ μείνω στο πλοίο πουβυθίζεται... Ή αν, όντας ληστής στο Φαρ Ουέστ, αρνηθώ να πυροβολήσω πισόπλατα τοσερίφη που ωστόσο ξέρω πως είναι πιο γρήγορος από εμένα... Ή αν η προίκα πουπαίρνω είναι αυτή που στην πραγματικότητα με ενδιαφέρει και όχι η κοπέλα πουπαντρεύομαι...

! Παρόλο που μπορεί να μην είμαστε διατεθειμένοι να αναγνωρίσουμε τη συμβολικήπλευρά των υλικών μας πράξεων, ωστόσο μια απλή ανάλυσή τους δείχνει ότι οι υλικέςπράξεις είναι πάντα ταυτόχρονα και συμβολικές. Και αυτό επειδή:

� Γίνονται πάντα με κάποιον τρόπο που δεν μπορεί να μην είναι κοινωνικάεξαρτώμενος: Τρώω με πηρούνι ή με τα χέρια, διακόπτω τον καθηγητή για να θέσω τηνερώτηση ή σηκώνω το χέρι μου για να μου δώσει εκείνος το λόγο, ...

� Η πράξη μου, ακόμα και �υλική�, δεν μπορεί να μην ερμηνευθεί από τους άλλους(και από μένα): Τρώω επειδή πεινάω ή επειδή θέλω να ευχαριστήσω την οικοδέσποινάμου, ρωτάω τον καθηγητή μου επειδή με ενδιαφέρει η απάντηση ή επειδή θέλω νααποφύγω να με εξετάσει, ...

� Ακόμα και το τί έχει �υλική� σημασία για εμένα, τα κίνητρα και οι στόχοι μου, είναικατά πολύ κοινωνικές κατασκευές: Αν θεωρώ σημαντική την παιδεία μου είναι επειδήστη συγκεκριμένη κοινωνία μου επιτρέπει ορισμένα πράγματα. Ακόμα και το φαΐ μου(και οι άλλες φυσιολογικές λειτουργίες μου που δεν μπορούν να αναχθούν μόνο σεκοινωνικές κατασκευές) επικαθορίζονται από τις αξίες και τις σκέψεις μου, που είναικοινωνικά ενταγμένες: Αν είμαι ασκητής μοναχός, θα φάω το λιγότερο δυνατόν...

Η κοινωνική μας πραγματικότητα, λοιπόν, είναι ένας κόσμος που, ακόμα και με�υλική� υποδομή, είναι πάντα συμβολικός. Με αυτή την έννοια, μπορεί να αναφερθεί σαν�κατασκευασμένος� και για αυτό και δεν μπορεί να αναχθεί σε απλό �αντικείμενο� που�υπάρχει εκεί έξω�. Μένει πάντα να �ερμηνευθεί�.


2. Τα υποδείγματα της δράσηςΓιατί οι άνθρωποι καταλήγουν να συμπεριφερθούν έτσι όπως συμπεριφέρονται;

Στην απάντηση του ερωτήματος αυτού μπορούν να αναμειχθούν διάφορα υποδείγματαγια τη δράση και τη �λογική� της. Σχηματικά, τα κυριότερα είναι:

1. Τελεολογική ή στρατηγική δράση. Οι άνθρωποι και οι ομάδεςσυμπεριφέρονται με βάση στόχους που θέτουν και με μια εκτίμηση για τα μέσα πουδιαθέτουν.!!!!! Τελεολογική ονομάζεται συνήθως η δράση όταν οι στόχοι αναφέρονται στοναντικειμενικό κόσμο: Πώς να μεγιστοποιήσει κανείς τα εισοδήματά του; Πώς να καταλάβειμια υψηλότερη θέση; κλπ. Η τελεολογική δράση είναι κατεξοχήν η δράση που βασίζεταιστη σύγκριση �στόχων� του ατόμου με �μέσα� που διαθέτει. Για το λόγο αυτόν ονομάζεταικαι �ορθολογική� ή �ορθολογικοποιημένη� (ίσως ο �στόχος� μου, να καταλάβω μιαυψηλότερη θέση, να μην είναι παρά το �μέσον� για να βγάλω λεφτά). Το πρόβλημα είναι,πρώτον, ότι οι έννοιες αυτές, �στόχοι� και �μέσα� είναι αλληλένδετες, είναι κοινωνικές (δενμπορώ να είμαι �ευγενής� αν δεν ξέρω σε τί η �ευγένεια� συνίσταται) και η σύγκρισημπορεί να περιπλακεί. Κατά δεύτερον, και κυριότερο, υποθέτοντας τους άλλους σαναντικείμενα, κινδυνεύουμε να σπάσουμε τα μούτρα μας: αν θέλω να καταλάβω μιαυψηλότερη θέση πρέπει να εξουδετερώσω τις παγίδες που θα μου ρίξει ο ανταγωνιστήςμου, επειδή ακριβώς αυτός ξέρει ότι εγώ θέλω να του φάω τη θέση (δεν είναι δηλαδήαπλό αντικείμενο) Για αυτό και το υπόδειγμα αυτό (που χρησιμοποιείται π.χ. από τουςμηχανικούς στην κατασκευή ενός εργαστηρίου) τείνει να εντάσσεται, από τουςκοινωνιολόγους, σε άλλα υποδείγματα, που παίρνουν υπόψη του άλλους:!!!!! Στρατηγική ονομάζεται η δράση όταν αναφέρεται στο συνυπολογισμό της δράσηςτων άλλων ατόμων και ομάδων.

� Η νεοκλασική οικονομική θεωρία έχει αναπτύξει ακριβώς αυτό το υπόδειγμα τηςδράσης. Ο καταναλωτής θέλει να μεγιστοποιήσει την ικανοποίησή του και, με δεδομένατα μέσα που διαθέτει, διαλέγει να αγοράσει το τάδε προϊόν.

� Η θεωρία των παιγνίων έχει εμβαθύνει στη στρατηγική διάσταση της δράσης. Μιαομάδα συμπεριφέρεται παίρνοντας υπόψη της αυτό που θεωρεί πως ενδέχεται να κάνουνοι άλλοι (που επίσης με τη σειρά τους συμπεριφέρονται εξίσου στρατηγικά).

� Το πέρασμα σε μια συλλογική δράση συχνά εξηγείται στρατηγικά (π.χ. μέσα απόσυμφέροντα, σε αντιπαράθεση άλλων). Γενικότερα για το θέμα της συνεργασίας ανάμεσασε ανθρώπους, βλ. και δίλημμα του φυλακισμένου.

Και η στρατηγική δράση είναι ένας συνυπολογισμός στόχων και μέσων και γιααυτό επίσης μπορεί να θεωρηθεί σαν �εξορθολογισμένη�, με την παρατήρηση ότι οι�άλλοι� παίρνονται, αν όχι σαν �πράγματα�, τουλάχιστον σαν �αντικειμενικές οντότητες�.Αλλά, επειδή αναγκαστικά παίρνεται υπόψη μια πρόβλεψη για τη δράση των άλλων, γιααυτό η στρατηγική δράση έχει και μια υποκειμενική λογική. Στην απόφασή μου


συνυπολογίζω το ότι οι άλλοι μπορούν να φανταστούν τα σχέδιά μου και να θελήσουν νατα ανατρέψουν.

[Για αυτό καμιά φορά με τη λέξη �στρατηγική� αναφέρεται η δράση που γίνεται για ναχειραγωγήσει ή και να εξαπατήσει τους άλλους].

2. Κανονιστική δράση. Οι άνθρωποι συμπεριφέρονται με βάση τις κοινωνικάσυμφωνημένες οδηγίες, με βάση κανόνες που θεωρούνται από όλους σαν θεμιτοί ήδίκαιοι ή σωστοί. Η θεωρία των ρόλων (τουλάχιστον στην πρώτη της έκδοση, των ρόλωνδηλαδή που απλώς επιβάλλονται από την κοινωνία στα άτομα), για παράδειγμα, στηρίζεταισε αυτό το υπόδειγμα της δράσης.

� Ο Ντυρκάιμ ή ο Πάρσονς έχουν δώσει ιδιαίτερο βάρος στο υπόδειγμα αυτό τηςδράσης. Η ομάδα ή η κοινωνία ορίζει συμπεριφορές, οδηγίες, υποδείγματα δράσης,θεσμούς, που τα άτομα εσωτερικεύουν σαν σωστά, δίκαια, θεμιτά, φυσικά ή προφανήκαι συμπεριφέρονται ανάλογα.

� Πολλοί επίσης ανθρωπολόγοι στηρίζονται σε αυτό το υπόδειγμα της κανονιστικήςδράσης. Οι διάφορες κοινωνίες δημιουργούν ειδικούς πολιτισμούς, κουλτούρες, πουείναι σύνολα από κανονιστικές ρυθμίσεις και κοσμοαντιλήψεις και αξίες, οι οποίες γίνονταιπαραδεκτές από τα άτομα σαν προφανείς.

Η δράση είναι έτσι προσαρμογή στις κοινωνικές αναμονές μέσα σε πλαίσιαδιάδρασης, όπου υλοποιούνται τα θεσμικά πλαίσια. Με αυτή την έννοια η δράσηχαρακτηρίζεται σαν κανονιστικά προσανατολισμένη. Εγώ τείνω να συμπεριφερθώ έτσιόπως ορίζουν οι κοινωνικοί κανόνες. Την ύπαρξη των κανόνων την αισθάνομαι από τιςκοινωνικές αναμονές που έχω απέναντί μου, αλλά δεν είναι πάντα εξωτερική πίεση, στομέτρο που μαθαίνω να τις αισθάνομαι και εγώ σαν νόμιμες, θεμιτές, δίκαιες, σωστές. Τιςεντάσσω μάλιστα σε κοσμοαντιλήψεις (�κουλτούρες�, ιδεολογίες) και αξίες που τιςθεμελιώνουν σαν ορθές.

Ούτε η κανονιστική δράση μπορεί να περιγραφεί απλώς σαν αντικειμενικέςχειρονομίες: πρέπει να κατανοηθεί σαν υποκειμενική λογική για το τί οι άνθρωποι θεωρούνωραίο, δίκαιο και σωστό.

3. Δραματουργική δράση. Οι άνθρωποι συμπεριφέρονται μεταχειριζόμενοι τουςάλλους σαν θεατές ή σαν κοινό. Η δράση θεωρείται σαν παράσταση, σαν προσπάθειακατασκευής μιας εικόνας για το άτομο ή την ομάδα, ή σαν προσπάθεια έκφρασης τηςυποκειμενικότητάς του.

� Η καλλιτεχνική δημιουργία είναι το πρότυπο της δράσης αυτής και για αυτόονομάστηκε και δραματουργική.

� Ο Γκόφμαν είναι ο κατεξοχήν κοινωνιολόγος που εμβάθυνε τη δραματουργικήδιάσταση της δράσης. Βλέποντας ότι ο ρόλος επιτρέπει πάντα μια αποστασιοποίησηαπό αυτόν, μελέτησε τη δυνατότητα των ανθρώπων να ερμηνεύουν το ρόλο τους δίνοντας


πραγματική παράσταση, για να μεταλλάσσουν την κοινωνική τους πραγματικότητα. Μετο υπόδειγμα αυτό εξήγησε μια σειρά από καταστάσεις σε οργανώσεις που τις ονόμασε�ολοκληρωτικές�, όπως φυλακή, άσυλα ψυχασθενών. Ιδιαίτερα έδειξε για παράδειγματην τεράστια κοινωνική ικανότητα των υποτιθέμενα ψυχασθενών στο να ερμηνεύουνδραματουργικά το ρόλο τους.

� Η γερμανική παραδοσιακή κοινωνιολογία επίσης έθεσε το ζήτημα από την άποψητης αυθεντικότητας της ανθρώπινης δράσης. Κατά πόσο υπάρχει αυθεντικότητα στηνανθρώπινη δράση και κατά πόσο, αντίστροφα, η ανθρώπινη δράση παρασύρεται σε μιαψεύτικη έκφραση;

� Η ανθρώπινη δράση μπορεί πάντα να ειδωθεί, τουλάχιστον και, σαν παράσταση,αφού είναι προσπάθεια οικοδόμησης μιας ταυτότητας, τόσο απέναντι στους άλλουςόσο και απέναντι στον ίδιο τον εαυτό.

Το υπόδειγμα της δραματουργικής δράσης θέτει το πρόβλημα τηςαντικειμενικότητας της δράσης και της κοινωνικής πραγματικότητας. Είναι η δράσηαυθεντική, είναι πραγματική έκφραση αυτού που την διεξάγει; Ώς ποιό σημείο είναιψεύτικη και απλώς �θέατρο�;

4. Ερμηνευτική δράση. Οι άνθρωποι συμπεριφέρονται προσφέροντας μεταξύτους διάφορες εκδοχές για το τί συμβαίνει, ποιά είναι η πραγματικότητα και μέσα απόαυτή τη διάδραση φτιάχνουν και την πραγματικότητα. Δηλαδή οι άνθρωποι φτιάχνουντην κοινωνία ερμηνεύοντάς την, δεν την υφίστανται απλώς. Και η κοινωνία δεν υπάρχειχωρίς την ερμηνεία αυτήν.

� Οι εθνομεθοδολόγοι (Garfinkel, Cicourel) έχουν δώσει ιδιαίτερο βάρος σε αυτή τηδιάσταση της δράσης. Δεν υπάρχει τρόπος να περιγραφεί η κοινωνική πραγματικότηταχωρίς το νόημα που δίνουν οι ίδιοι οι συμμετέχοντες σε αυτήν. Η δράση των ανθρώπωνθεωρείται σαν μια αμοιβαία προσπάθεια μέσα από τη διάδραση να οριστεί το τί συμβαίνει,τί είναι θεμιτό.

� Η �επικοινωνιακή δράση� (Habermas) είναι επίσης μια προσπάθεια αμοιβαίαςαναζήτησης ερμηνειών, ιδιαίτερα του τί είναι ορθό.

� Η επιστημονική πρακτική ακολουθεί (ή υποτίθεται πως ακολουθεί) αυτή τηνερμηνευτική κατεύθυνση.

� Η ανταλλαγή μηνυμάτων ακολουθεί επίσης ερμηνευτικό πρότυπο. (Γλώσσα,επικοινωνία).

� Η ανάγνωση της ιστορίας, της κοινωνίας αλλά και του ατόμου (βιογραφία,ψυχανάλυση), επίσης ακολουθεί το ίδιο πρότυπο.

Το υπόδειγμα αυτό δίνει βάρος στο ότι η κοινωνία είναι πάντα μια ερμηνεία καιυπόκειται σε μεταλλάξεις καθώς και στο ότι ο κοινωνικός επιστήμονας δεν έχει τρόπο να


μελετήσει από τα έξω το αντικείμενό του: Πρέπει να λάβει ο ίδιος μέρος πλήρως σανεταίρος της δράσης. Δεν μπορεί να καταλάβει τί συμβαίνει, αν δεν μπλεχτεί ο ίδιος στηνκατάσταση που θέλει να περιγράψει, για να κατανοήσει το νόημα που έχει. Αυτό οφείλεταιστο ότι η δράση είναι πάντα �περιστασιακή�, δηλαδή το νόημά της εξαρτάται από τιςπεριστάσεις, τις συνθήκες, το πλαίσιο, που με τη σειρά του εξαρτάται από το νόημαπου δίνουν οι ίδιοι οι συμμετέχοντες στη διάδραση.


3. Το σφάλμα της σύνθεσης�Αν χρωστάτε 100.000 δολλάρια στην τράπεζά σας και δεν έχετε να πληρώσετε,

τότε έχετε σοβαρό πρόβλημα. Αν όμως χρωστάτε 100 εκατομμύρια, τότε η τράπεζά σαςείναι που έχει πρόβλημα�. Η ιδέα αυτή του Κέυνς έχει γενικότερη μεθοδολογική εφαρμογήστην κοινωνιολογία:

Ό,τι ισχύει σε ατομικό επίπεδο δεν ισχύει αναγκαστικά και σε συλλογικό επίπεδο.Αυτή είναι μια από τις πιο βασικές μεθοδολογικές αρχές που καθοδηγούν τονκοινωνιολόγο. Στην ουσία της λέει ότι πρέπει να είναι πολύ καχύποπτος στις γενικεύσεις.Ένα παράδειγμα είναι το παράδοξο του Κοντορσέ, δηλαδή η αδυναμία διαμόρφωσης�γενικής θέλησης� με απλή �πρόσθεση� των ατομικών θελήσεων. Άλλα παραδείγματα:

� Μια εταιρεία που φτιάχνει οδοντόκρεμες έχει κάθε συμφέρον να τις διαφημίσει γιανα αυξήσει το μερίδιό της στην αγορά. Αν όλες οι εταιρείες που φτιάχνουν οδοντόκρεμεςτις διαφημίσουν, καμία δεν θα αυξήσει το μερίδιό της στην αγορά.

� Στην οικονομία, τα φαινόμενα σύνθεσης είναι πολύ συχνά: Αν ένας επιχειρηματίαςκαταφέρει να μειώσει τους μισθούς που δίνει στους εργάτες του, θα αυξήσει τα κέρδητου. Αν όλοι οι επιχειρηματίες κάνουν το ίδιο, τότε όλοι μαζί θα έχουν πρόβλημα για ναπουλήσουν τα προϊόντα τους.

Το πρόβλημα είναι ότι τα φαινόμενα της σύνθεσης δεν είναι τόσο ευνόητα όσο σταπροηγούμενα παραδείγματα. Συνήθως χρειάζονται μια ανάλυση που ξεπερνάει την απλήεποπτική ματιά. Για να καταλάβει κανείς το παράδοξο του Κοντορσέ δεν αρκεί να τοσκεφτεί, πρέπει και να το αναλύσει. Πολλές κοινωνιολογικές θεωρίες χρησιμοποιούνπαρόμοια σχήματα σύνθεσης:

� Η θεωρία του Μαρξ για την πτωτική τάση του μέσου ποσοστού του κέρδους: Επειδήοι καπιταλιστές θέλουν να αυξήσουν τα κέρδη τους, κάνουν επενδύσεις εξοικονόμησηςεργασίας και αντικατάστασής της από αποδοτικές μηχανές. Όταν ένας καπιταλιστήςκάνει τέτοιες επενδύσεις, τότε καταφέρνει να βγάλει υπερκέρδη. Όμως επειδή και οιάλλοι καπιταλιστές θα κάνουν το ίδιο, το αποτέλεσμα δεν είναι μόνο ότι κανείς δεν θαβγάλει υπερκέρδος, αλλά και ότι στο τέλος όλοι θα βρίσκονται με παρόμοια κέρδη γιαμεγαλύτερες αναγκαίες αρχικές επενδύσεις. Δηλαδή το ποσοστό του κέρδους θα γνωρίσειπτωτική τάση.

� Το παράδοξο του �Αντερσον: Όταν ένας μαθητής μορφώνεται περισσότερο απότους γονείς του, τότε αυξάνει τις δυνατότητές του να ανέβει κοινωνικά. Ωστόσο, στοεπίπεδο της γενιάς ολόκληρης, που μορφώνεται περισσότερο από τους γονείς της, δενσυνεπάγεται πως η αύξηση της μόρφωσης οδηγεί σε μεγαλύτερη κοινωνική κινητικότητα(και μάλιστα ανοδική). Ίσα-ίσα, στον αιώνα μας η κοινωνική κινητικότητα έμεινε στάσιμη,παρά την συχνά μαζική άνοδο της μόρφωσης.


� Όταν κάποιος δανείζεται για να ζήσει, τότε μπορούμε να πούμε ότι �ζει πάνω από τιςδυνατότητές του�. Όταν, όμως, ένα κράτος αυξάνει το δανεισμό του (δημόσιο χρέος),δεν συμβαίνει το ίδιο: Εξακολουθεί να ζει ακριβώς με τις ίδιες δυνατότητες που είχε καιπριν (με απλώς διαφορετική κατανομή των πόρων του). Ή, αν σε μια ολόκληρη κοινωνία,τα δάνεια και οι πιστώσεις (σε τράπεζες και ανάμεσα σε ιδιώτες) αυξηθούν, αυτό πάλιδεν σημαίνει πως η κοινωνία �ζει πάνω από τις δυνατότητές της�. Γενικότερα, μιαοικονομία δεν μπορεί στο σύνολό της να ζήσει �πάνω από τις δυνατότητές της�, δηλαδήνα χρησιμοποιήσει μέσα που δεν υπάρχουν, ενώ το άτομο μπορεί να χρησιμοποιήσειμέσα που δεν τα έχει, αν του τα δώσει κάποιος άλλος.

� Γενικότερα, κάθε φορά που μια πραγματικότητα είναι προϊόν �σύνθεσης�, η ίδια ησύνθεση μπορεί να έχει επιπτώσεις που δεν αναμένονταν από τα άτομα που την κάνουν.Αυτές εννοούμε όταν αναφερόμαστε στις �μη ηθελημένες� επιπτώσεις της δράσης, πουμπορεί μάλιστα να είναι και τελείως �στρεβλές�, δηλαδή παραμορφωτικές και αντίθετεςμε τη θέληση αυτών που προχωρούν σε δράση και ακόμα και αντίστροφες με τη θέληση(να οδηγούν δηλαδή στο αντίστροφο αποτέλεσμα από το στόχο για τον οποίο έγιναν). Αςπαραπέμψουμε απλώς στα φαινόμενα της �δημιουργικής προφητείας�, σαν ένα δείγμααυτών των αθέλητων επιπτώσεων της σύνθεσης.

Από την άποψη του κοινωνιολόγου, το σημαντικό είναι ότι έχει σαν γενική αρχή ναείναι καχύποπτος απέναντι σε οποιαδήποτε γενίκευση στο σύνολο της κοινωνίαςδιαπιστώσεων που μπορεί να ισχύουν στο επίπεδο του ατόμου.


4. Το παράδοξο του Condorcet�Όταν προτείνεται ένας νόμος στη συνέλευση του λαού, το ερώτημα που τους

τίθεται δεν είναι ακριβώς εάν εγκρίνουν ή εάν απορρίπτουν την πρόταση, αλλά εάν αυτήσυμφωνεί με τη γενική θέληση, που είναι η δική τους: ο καθένας τους με την ψήφο τουδίνει τη γνώμη του στο θέμα. Και με τον υπολογισμό των ψήφων εξάγεται η διακήρυξητης γενικής θέλησης.� Η γενική θέληση �προέρχεται από τις προτιμήσεις που ο καθέναςδιατυπώνει� <J.-J.Rousseau>.

Η δημοκρατική αρχή θέλει την κοινωνική ομάδα (παρέα, συνδικάτο, κόμμα,τάξη, έθνος, κλπ.) να μπορεί να κάνει αυτό που η ίδια θέλει, στη βάση των ατομικώνπροτιμήσεων των μελών της. Αν συγκεντρώσουμε τις προτιμήσεις των μελών της ομάδαςμπορούμε να βγάλουμε μια συνισταμένη που να είναι τότε �η γενική θέληση�. Αυτόυποτίθεται πως γίνεται μέσα από τις εκλογές (ή και μέσα από την αγορά).

Όμως πόσο συνεκτική μπορεί να είναι η κοινωνική ομάδα; Ακόμα και αν τα μέλητης ξέρουν τί θέλουν, μπορούμε να πούμε το ίδιο και για την ομάδα σαν σύνολο (γενικήθέληση);

Θα παρουσιάσουμε -με ένα παράδειγμα- εδώ το πρόβλημα που έθεσε οCondorcet: Ας υποθέσουμε πως υπάρχει μια ομάδα 100 ατόμων (π.χ. μια σχολικήτάξη) που πρέπει να αποφασίσει κάτι (π.χ. πού να πάει εκδρομή ή να εκλέξει ένανπρόεδρο). Ας υποθέσουμε πως υπάρχουν τρεις προτάσεις, οι Α, Β και Γ. Ας υποθέσουμεακόμα πως το κάθε άτομο ξέρει πολύ καλά τί θέλει (τις �προτιμήσεις� του) και ότι αυτέςκατανέμονται ως εξής: 40 άτομα προτιμούν το Α από τις δύο άλλες προτάσεις, αλλά σεσχέση με το Γ προτιμούν το Β. Εν συντομία μπορούμε να το γράψουμε Α>Β>Γ : 40(όπου �>� σημαίνει προτίμηση). 25 άτομα προτιμούν το Β>Γ>Α και 35 άτομα προτιμούντο Γ>Α>Β.

Σχηματικά μπορούμε να τα γράψουμε:

Α > Β > Γ : 40

Β > Γ > Α : 25

Γ > Α > Β : 35

[Σημείωση: Για απλοποίηση εδώ υποθέσαμε ότι κανείς δεν έχει άλλη προτίμηση (όπως π.χ.Α>Γ>Β). Στα ίδια ακριβώς συμπεράσματα μπορεί να καταλήξει κανείς αν έπαιρνε ένα πιομπλεγμένο αριθμητικό παράδειγμα όπως π.χ.:

Α > Β > Γ : 25Β > Γ > Α : 30Γ > Α > Β : 20Β > Α > Γ : 10Α > Γ > Β : 8Γ > Β > Α : 7


Το ερώτημα που τίθεται είναι κατά πόσο η ομάδα αυτή, δεδομένων των ατομικώνπροτιμήσεων, έχει μια �γενική θέληση�, κατά πόσο �θέλει� κάτι που να είναι στοιχειωδώςσυνεκτικό. Πράγματι, για κάθε πρόταση υπάρχει πάντα μια άλλη που η πλειοψηφία τηςομάδας προτιμάει:

Το 75% προτιμάει το Α από το Β. Το 60% προτιμάει το Γ από το Α. Και το 65%προτιμάει το Β από το Γ.

Είναι κάτι σαν �φαύλος κύκλος�. Η �γενική θέληση� της ομάδας είναι κυκλική:Έναντι του Α η ομάδα προτιμάει το Γ. Έναντι του Γ η ομάδα προτιμάει το Β. Έναντι τουΒ, η ομάδα προτιμάει το Α. Αλλά έναντι του Α, κ.ο.κ.

Σε σχήμα:

Α Β

Γ

75

6560

Όλα τα άτομα που αποτελούν την ομάδα ξέρουν τις προτιμήσεις τους ή �ξέρουντί θέλουν�. Και όμως, όταν συγκεντρώσουμε όλες αυτές τις ατομικές προτιμήσεις, τοσύνολο δεν είναι αναγκαστικά συνεκτικό.

Σημείωση περί συνοχής: Σε μαθηματικούς όρους, η συνοχή συνίσταται στο ότι υποθέτουμεπως η σχέση �προτίμηση� είναι μεταβατική: Δηλαδή, αν προτιμώ το Α από το Β και προτιμώ τοΒ από το Γ, τότε εννοείται ότι προτιμώ και το Α από το Γ.

Ισχύει το:

Α Β

Γ


και ποτέ το:

Α Β

Γ

Όμως, αν προσθέσουμε μια σειρά από ατομικές προτιμήσεις, το σύνολο δεν είναιαναγκαστικά συνεκτικό, δηλαδή η προτίμηση της ομάδας δεν είναι αναγκαστικάμεταβατική (όπως το δείχνει το προηγούμενο παράδειγμα).

Παρότι σχηματικό, το παράδειγμα αυτό δείχνει ένα πολύ σημαντικό στοιχείο γιατις κοινωνικές επιστήμες: Αυτό που ισχύει σε ατομικό επίπεδο δεν ισχύει αναγκαστικάκαι σε συλλογικό επίπεδο. (Οι οικονομολόγοι το ονομάζουν καμιά φορά �σφάλμα τηςσύνθεσης�).

Ο αναγνώστης μπορεί εύκολα να διαπιστώσει πως, με αυτές τις προϋποθέσεις,οι προτιμήσεις θα οδηγήσουν στην υιοθέτηση άλλης απόφασης, ανάλογα με το �εκλογικό�σύστημα που θα υιοθετηθεί. Ας δοκιμάσει να δει το αποτέλεσμα που δίνουν:� Σχετική πλειοψηφία� Πλειοψηφία με 2 γύρους� Αντιπαράθεση ζευγών με διαδοχικούς αποκλεισμούς, αρχίζοντας από ένα απ� όλατα δυνατά ζεύγη:

ΑΒ

ΒΓ

ΑΓ

[Είναι άραγε πάντα η ατομική προτίμηση συνεκτική (μεταβατική); ]


5. Το �δίλημμα του φυλακισμένου��Μαζεύονταν άραγε να πιάσουν ένα ελάφι; Ο καθένας διαισθανόταν ότι, για να το

πετύχουν, έπρεπε να μείνει πιστός στη θέση του. Αλλά, έτσι και πέρναγε ένας λαγός εκείκοντά, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα προσπαθούσε να τον πιάσει χωρίς να αισθανθείντροπή και, αφού έπιανε το θήραμά του, πολύ λίγο θα τον ένοιαζε που με την πράξη τουθα έκανε τους άλλους να χάσουν το δικό τους� <J.-J. Rousseau>.

Το �δίλημμα του φυλακισμένου� είναι ένα από τα πιο γνωστά υποδείγματα μιαςτυποποιημένης στρατηγικής ανάλυσης (θεωρίας των παιγνίων). Έχει ονομαστεί έτσιαπό την πρώτη του διατύπωση (από τον M.W.Tucker) και μπορεί να συνοψιστεί στοεξής:

Δύο άνδρες συλλαμβάνονται για ένα σοβαρό έγκλημα. Όμως, καθώς δεν υπάρχουνμεγάλες αποδείξεις, κινδυνεύουν να πάνε φυλακή μόνο για 1 χρόνο ο καθένας. Ηαστυνομία τους βάζει σε ξεχωριστά κελιά (χωρίς δυνατότητα επικοινωνίας) και ζητάειαπό τον καθένα να ομολογήσει. Ξεκαθαρίζει στον καθένα ότι: 1) Αν ομολογήσουν και οιδυό τους, θα πάρουν από 5 χρόνια φυλακή. 2) Αν κανείς δεν ομολογήσει, θα πάρουναπό 1 χρόνο φυλακή. 3) Αν ο ένας ομολογήσει και ο άλλος δεν ομολογήσει, τότε οπρώτος θα απελευθερωθεί, ενώ ο άλλος θα καταδικαστεί σε 20 χρόνια φυλακή. Ταδεδομένα, όπως τίθενται για τον καθένα, μπορούν να παρουσιαστούν στον εξής πίνακα:

Ομολογεί Δεν ομολογεί

Ομολογώ 5 χρόνια Αθωώνομαι

Δεν ομολογώ 20 χρόνια 1 χρόνο

Ο "άλλος"

Εγώ

��

��

��

��

��

��

Το ερώτημα είναι ποιά είναι η �καλύτερη στρατηγική� μου; Τί είναι το καλύτεροπου έχω να κάνω; Όπως εύκολα διαπιστώνεται από τον πίνακα, ό,τι και να υποθέσωπως θα κάνει ο �άλλος�, εγώ είναι �καλύτερο� να επιλέξω να ομολογήσω. Καθώς το ίδιοακριβώς συμβαίνει και για τον άλλον, ο θεωρητικός της στρατηγικής θα πει ότι οι δύοφυλακισμένοι θα επιλέξουν να ομολογήσουν (και άρα θα καταδικαστούν με 5 χρόνιαφυλάκιση).

Όμως, είναι προφανές, ότι αυτό δεν είναι το καλύτερο που είχαν να κάνουν: Γιατί,αν και οι δύο κρατούσαν το στόμα τους κλειστό, τότε θα μπορούσαν να πετύχουν μιαφυλάκιση μόνο 1 έτους. Δηλαδή, το παράδοξο εδώ είναι ότι η καλύτερη στρατηγική δενείναι και η καλύτερη!


Βέβαια, όλο το ζήτημα προέρχεται από το ότι οι δύο φυλακισμένοι δεν έχουνδυνατότητα επικοινωνίας, δεν ξέρουν τί θα κάνει �ο άλλος�. Επιπλέον, υποθέτουμε ότιείναι �ορθολογικά� άτομα και όχι �κανονιστικά προσανατολισμένα� (όπως π.χ. οι μαφιόζοιπου σέβονται το �νόμο της ομέρτα�). Τέλος, είναι μια απόφαση �μια κι έξω� (γιατί, σε μιαπαρόμοια επαναλαμβανόμενη κατάσταση, θα μπορούσαν έμμεσα να καταλήξουν στηνισορροπία της λύσης κάτω δεξιά).

Όπως ο κυνηγός του Ρουσώ προτιμάει το λαγό μόνος του από το ελάφι γιαόλους, έτσι και ο φυλακισμένος, ορθολογικά σκεπτόμενος, προτιμάει να μην συνεργαστείμε τον άλλον, και ας επιδεινώνει έτσι την κατάστασή του.

Το δίλημμα του φυλακισμένου είναι μια σχηματοποίηση καταστάσεων που έχουνπολλές φορές ερευνηθεί (δεν παραπέμπουμε εδώ σε παραδείγματα). Το ενδιαφέρον τουβρίσκεται στο ότι δείχνει πόσο περίπλοκη μπορεί να είναι η �στρατηγική δράση�:� Ποιά είναι η �καλύτερη� στρατηγική.� Πού μπορεί να οδηγήσει μια �σύνθεση των ατομικών θελήσεων� και γενικότερα

συμπεριφορών.� Πώς η κοινωνία δεν είναι �άθροισμα� ατόμων.� Τί είναι η �συνεργασία�.� Ποιά σημασία μπορεί να έχει η �επικοινωνία�.� Ποιά σημασία μπορεί να έχει η �κοινωνική αναμονή�.� Πώς μπορεί να παρέμβει η �ερμηνεία�, ο ορισμός της κατάστασης.....

Download - Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -Παράρτημα

Top Related