dosya740

خ عوسمان بةختيار شييةن لة طا كؤمةل �وةب�ردن�ى ب�ةإي ث�رؤس�ةىدطا و بةمةت و دا حكوى ثةرلةمان ووةكان دامةزرات ةم ناوزةد دةكريتى ضوارسة دةديا كة بة هاوشانى مينت بؤ طة بيةتي ذووى مرؤظاي ئةطةر بةرهةمى ميى كورد لةوة، بؤ نةتةوةر لةدة بةوةكان، ئةوة و نةتة ي نى بةهاري سالن بةرهةمى راثةإيرى كوردستاو باشونى ئةو دامةزراوانة بة نا بةكارهي راستةو.، بو1991 وةى ثيادةكردن شيم بةت، ةل بةكار دي جؤر هةيك يةكوة.كى لةخؤ طرتورة سة وةى دووشي ةكردنى و مامةل تة دةبيةندروستة كة كى ت اني ن بةكارهي يةكةم وةى شيستنى مافيرا و ثاموكراسيةتانى دي د طةشةثي هؤيةندروست طاى ت جار كؤمةل و دواروةرى مرؤظ و دادثة ضةوانةكةيةتى، كة دووةم ثي وةى ت. شي ني مدةهي بةرهةرى و شةفافيةتروةكراسيةت و دادثةنى ديموو نةبو و ى ندةل طة طةشةكردنى هؤي تة دةبي«روونكاري« ةت لة ناو خانةكانى كؤياتؤريروةرى و ديكتدادثة ناةلةكةدا. هةيك زؤربةى ةتدان بؤ ري دةولة لة سنو دامةزراوان ئةم ميدان كى هةري حكومةتي سنوريم لة بةوةكان، نةتةري كوردستان،و نيوةى باشو لةةى كورد نةتةو بؤةية كة ئةركى ئةو دامةزراوانةيوازيش ئةو جيا ئةمةير دةكات.ةى كورد زيادتءسي نةتةور ضارةنوةرانبة ب)2005 ي ندؤمي ساليفرا ر ي كة بة ثي( ك ضارةنوءسيى كوردستانة. ةت ءنى دةولستبوي و درو سةربةخؤي وةبردن بةإي لة وةى شي كام م هةري حكومةتىى كوردستان ك طةرموطوإى خةل طةى بةبةل ثيادةكرد؟ كةوابو ك و دا، هيواى خةل1992 ي ن لة سالةنطدا بؤ د تة مايةى بي ن كة ب ك بخري يةك ري وة كان بة شيزراوة دامةشكةوتن ثي( ئاستةكان.و هةمو لةسةرشكةوتن ثيكردنة بة ماناي كاريةكانوةي ثرسة نةتة لةسةر ئاستى لة،)رةنوءسدا ضاردانى بإيا مافي وةي ضوارضي لة نيشانةا، سةدان يد نى خؤمالةنى حوكمإاماي تةمنؤرا ثان ن سةلميوة دةستدان كةئةردةرئةنجام لةبةو دة طة و بةل وةبردنى بةإي لة دووةم وةى شيانى ن بةكارهي بةراند. بؤية ي طوزة ت سال كى بيس ، تةمةنيوةكان دامةزراايةيةك دروستكان و كاريطةريان، كزراوة لة كؤي دامةي و تاكوةينايةكى نةتةةنى توا طا خاو و كة كؤمةل نةبونى بإيار لة خاوةبنةت،كة ب يةك بياري خاوةنى هؤشيونةدا، نمواترين. لة سانندا ضارةنوءسازةكا مةسةلةو بو2005 ى كةى سالة«يفراندؤمر« اثرسي ر ئةنجامىي كوردستانها بؤ سةربةخؤيى رةى زؤرينةةنطدان د كةو هةموردنى ثرؤسةكة، فةرامؤشكم ثاشو، بة بو بذارد. طييان هةل دةن طدةران بي دةن ك زؤرينةى خةلدنى راي لكر شي كدا ثي ئةمة لة كاتي خواستردةم طرى يةكةمة لة بة كة ري كى ترة كارةساتيثرسينوءس. بةرنى ضارةردا بإيا ك بؤ كاري خةل و داوا ك نةرى خةل بة نوية كة خؤيتةيسةو دةةكةميش ئة ي و رةنطىؤمى دةنطيفرانديوةندى ر ثة �ت، دةزان�ييةكىيوةندي ةتدا، ثة وستكردنى دةول در ةطةل ك ل خةلى وةك ك لةسوفي فةيني إواني تينيية.ي و عةق ذيارييةية وة ية بةهةمانشييوةنديش بؤ جؤري ئةو ثةي« طل هي« كى اني كو ذي نيية، بةل طيان كى بي ري ةت ئامي دةول(: ي دةل كةستى وي و هةلريدا و هؤشيازادية لة خودي ئانيي عةقزادي ئا . كةواتة بةبي) هاونيشتيمانييةكانة هزر وإؤحي ةت انى دةولك بؤ بنياتن هةر هةنطاويياري و هؤشي، ئةنفال و، ديلكردنبإين، نانةمة. ترس لة ذيان ئةست تةمةنى ندةى و كة هيزمةية بو وة كردن ئةو ديوارة ئاو.رة بو مةدا طةو ئي طاي بةعس لة ناو طيانى تاكى كؤمةلو كة بةعس بو دواي ييةكانى وة خؤمال دامةزرا ئةركى بةجي ةن. ئةم ئةركة جيد و هؤشيار دروست بكزا تاكي ئازادوةكان خؤيان ئاى خودي دامةزراوةو، لةبةرئة نةبوةني ئةو ثارتانةخسيروةكان خؤيان يون، دامةزرا نةبوين، و نيشتيمانى نيوةيري نةتةروةردةى بي كة ث��ةجاريشوخؤن و دوا شةإي ناروةردةىى ثةوةندة ئةد و هؤشيارزا تاكى ئاون.ورةوة ط ي طة ندةل لة طةاثرسي بؤطدان و رنجامي دةندات ئة طة نا ز ري هةرطيت. نريمانى خؤي وة نيشتيي سةربةخؤيبنة ئةو بنتوانىنة نةياةخسيرازراوة ي دام�ة ئةم ةتى ونى دةولستبو بؤ درواغة بن كايةيةى كة بةردى بنونىستبو. بؤية هةنطاوى يةكةم بؤ درو كوردستانتيية.إةي و بنة ضاكسازيى ريشةيى كوردستان ةت دةولوةكي تر بونؤسايد كايةيربانى و جي شوناسي قو نيا دلت، بةو مانايةى نري نى بةكاربهي بة ئةري دةكراد، تةنيا ئةونؤسايوةى جي نةبوءنة دءوبارةون لة بو ةتى سةربةخؤدا ري دةول سنوونةية كة لة ناو نيابو دلو بةنؤسايد بوى كورد بة جيوة نةتةونى هةية. بو ذووة ميك لةم نى ضةند جاريتداراسةم دة قورباني بةوة.ركةوتنةد دةان هاوبةشي جةلد يك جةلدا وة ية نوي دةطيرساند اوخؤيان هةل كة شةإي نك ضةند جاري دا كةرانى تي داطيرانى سوثاي ن شتن و هي ديل كو و سزاى لةت ري دةطي طة ري كة يانجةستةكرد، بةر كةج��اري��ش دوافالضييةكان. ئةن ب�ؤ نيشتيمانىةتايبةتى لةتى خؤثيشاندةر، بت لة هاو دةكري تةقة نى د كة شوي ةبجةى شةهي و هةل طةرميان ناوضةكانىوة تا تة ني ةك نامي كايةي رةوة ن. ئيتر ليران ئةنفال و كيميابات. ان بكري رةواكي مافةنى داواةك قوربا و لة سيةندروستدا طاى ت لة كؤمةل ئةرك و مافي تاك زان خي( تيية لةت كة بري دةبيكيدا بةرجةستةرة كايةى سة ةت بؤ ونى دةولى نةبووة جطة لة ، بي) ةت دةول- –كؤمةلرى كوردستانويؤنى لة باشويةكى حةوت ملوة نةتة كؤىمؤنى طةشةكردنى ريتم و هار كضوءنى تي هؤكارية كة لة بريوةي ئةشةكة كي طاي كوردستانة. كؤمةلةستى دووواي لة بندرمانإة ةت، فة ي دةولنإةواي فةرما كى رةوشي داية. كةكردة و دوو حيزب و دوو سةر ئيدارة لة ةتدا دةولون بة كة لة ئاسؤي بو قاندووة يان خول وا ئةووازى ت. هةرلة يدةكريةمتومان بةد هيوا، ت بريي دةكات،نإةواي ةت فةرما بري دةولتةدا كة لةسة دةدنى ئةركيكرنى تاك و ديارراستنبةر ثاوازى لة بةرا ة اوى بنةمال بة نوةستبو درو، كايةيةكى تركدا و مافي تاوةىوءكردنةوة. زيندخانة ديوةشرةت و و سةنتةرى عة ئةووةىءوك�ردن�ة زي�ن�دتطةرى،شيرة عة طيانى كةيةكوة لة هةر نةتةت دةطري طة بةربةستانةية كة ري خةمى تاكوة. خؤي بكاتةيوةي ةتى نةتة دةول بير لةوة و ناوضة لةبري خةمى نةتةشرةت بة خةمى عةوة بويشتيمان. و نردانى وةى بإيا ن لة ضوارضيى كوردستا ةت دةول ي نوءسيش مافة، بةثينى ضارةرداية، بإيارةنوءسدا ضاتاي ماف لةرة ي سة ة فةلسةفييةكان، خال ناس زؤر لة ثي ئيرادةشت و مةرجي ضاوة دةطري سةرست و ئيرادةوة ويدا كةسيارة ئةو ثر ةطةل بؤية هاوشان لونة.زاد بو ئا ويةكاننكاريهؤزى طؤإا كردنى با مى هةلردة ئايا سةزاديردةم ئا لةبةران و ستةمكاةكشةي ستةم ثاش داواكردنىوةختى ساتة تة دةبييخوازاندا،زاد ئا وت ى كوردستان؟ دةبي ةت انى دةول ن كهي و ثي سةربةخؤيتسة طا و دة ، ئايا كايةكانى كؤمةل بكةينسيارة ئةو ثريةية كةو ئيرادةنى ئة خاوةندا ئةمإؤي كوردستا لةيةكانى ناوضةكةنكاريي و طؤإا ذووي مي هةليود لة سو ةتى دةولونىستبو درو بانطةشةى بؤت ري وةربطيإاستةيةدا، ةيةك بةو ئا نى هيض جولو؟ نةبو كوردستان طرى لة ية. كةواتة ريو ئيرادةمة بؤ نةبوءنى ئة وة دةرةكىزمةى وة ى كوردستان دي ةت ونى دةولستبو دروةن كةيانو كارةكتارة ناوخؤي بة ثلةى يةك ئة كو نيية، بةل لة سنوريية و رة ةو بةس، تائي رةي ان تا ئيرذةوةندي بةة كة لةبريتةيسةو دةاكةن. ئة ثةإن ة تي و بنةمال حيزب ئيرادة كشاندنى تي لةسةر كار ئيرادةوستكردنى در دةكات.لؤغانى حيزب ؛وة و شاياي نةتة تراذيدي ةتى روخانى دةولى كورد لةوةاي نةتة تراذيديو، ةتى كوردي بو م دةولكات كة يةكة دة اوة دةستثيدي ميختةيش. وة ةتى كوردي تا ئةم ساتة دواين دةولو بة كة بوو لة لةى كوردستان بوى تر دابةشكردنذيديايةك ترارانيش كة ئةنفال و كيمياباايدا، تراذيديدةى بيست سةن هةزار، قإكردنى دةياةتيية ةكانى مرؤظاي لة برينة قوءلوةاي نةتة تراذيديدن لةسةركرو. كارؤظى كورد بو مرميةكان، بةوةيكردنى مافة نةتةرنطة بؤ داوا كايةيةكى طوة كراونةتة ذيدياكان كال تراكى كورد دا يادةوةرى تا لةكردةى حيزبى حيزب و سةر ثيرؤزةرانبةردا و لة بكةن.زى خؤيان دةوة وايةكانةوةيوو ثرسة نةتة لة سةر حيزبادي، كة بؤ ي ك ى خةل ئاثورة زؤرةءنة ئةو بؤ نمو ثيغانى ضةند رؤذي نة سةر شةقام و شايلؤ دةخريدةنىةكي مةوةينةةك جوت، ئةطةر و وة دةضي بةإي ئةوت، ئةوا نري يةكان بةكاربهيوةي بؤ ثرسة نةتة فراوان طاي كة هةورازى ريوست دةبوية دروة مرؤي فشار سانا بكات.ى كوردستان ةت ونى دةولستبو درو مؤنش/د رؤنال د.فيسؤر ثإؤني:وسي نوماني مني ئةل بري زانكؤي سةرؤكي مةعروف: د. هةذاروةمانيية إاني لة ئةل وةرطي بةكةش ش ثيية موحازةرة ئةم دةقي كراوة،) بؤ طةلي كوردزاديئا( كؤنفرانسي بةسترا.نا دا لة ظييةن1992/10/3-2 كة لةمني بري زانكؤي سةرؤكي)مونش( فيسؤر •ثإؤظدا، بةهؤياساكاني مرؤسثؤإ لة يمانياو ث ئةل دؤستانةي، مرؤظزادو ئابؤضوءني راو، بة كردووة يا شكاتيان ليمان كاني ئةل راستإةوةدووة، ديارةيان كرؤر طوناهبار تيرري ثشتطيابا، ئةميش دكتؤرا ذي ئةطةر مونش لة توركي ك لةسةر ي ي ئاسا ضةند سال شكض ئيسماعيل بيية بةنديخانةوي دةخراواكة رة شة ردو كي كودةكرا. كار بينداوةدةكا نة)90( نيية لة ساوةينة كؤل •ئةم ليةتي كردووي) رطسةجاإي ني عوسمان ن حسي( لةقةيةك ئةل ضةند بة ورةبي عة بةوة.وكرايةدا ب)تحادا( رؤذنامةيشى دووةم بةكاني كورد رةوا سياسيية داوا:)موكراتيداطريمان دي( ةتاني دةول لة توركيا بؤ كورد هةرموكراتي دي وةي شي ةتي إؤذان دةولك لة ة، ئةطةر رؤذي ثإ مةترسيموكراتي،و بة دي بو) ديش ئةوانييان( توركيا كي بةسود ةتي ان دةولشتني هةمو طةي بة تي ديارة بةبآ ةتةدا حال ئالةمت، دةبي مرؤظدؤست و ةتانة و دةولعي ئةين لة واقي إوان وةو تي بيركردنةت: ردةكرية ئةنجامطي وةي ن، بةمشيوة نةتة فرة كة��ا ئيتروات( وة باشترة كةواتة ضي ل��ة دةي.)ست نيية وي نوآ ثي كوردي كي ةتي دةولموكراتي،ا: دي توركي طا ضارةي ري)5( : ةناوبردني بةكؤمةل ياساو ل ةتي دةول ياسا، بةرنامةيةك ةتي كراتي و دةول ديموزةك�ان �خ�وا ة ن�ويوة سياسيي ب�ؤ ب�زءوت�ن�ة ك ني خةليةيدا كؤمة لة سا ��ذن كة دادةإي خؤيان سوءداني مافي ن ن بؤ وةدةستهي بتوان كي فرة تيم لة وبطرن، بة ياساكان وةر لة)70( ي ثتر لةماوةداو لة توركياي وةكوةي نةتةةكشةو ثاشوة تواندنةوةو ضةوساندنة ي سالكراتي دةكرآو ديمو ي ئسول ي لة بناغةو نكؤل توركي �ط�اض�ارةي وة، ري �ت�ة �دةك�ري ث�وض�ةل ياسا ثإبةثإ ةتي كراتي و دةولية: ديمومجؤرة بةهاني��ة بؤ جي ذوءرةوةيونةتي ضو وةك بلي بليت وةكفكردنيانيةت لةثاش سةر شارستدا، لة توركيات يردةكريةي بؤش و بةتال سة قس ي يةت بةثي ديموكراتتةوسةي دةثا ناوةند سوءنة لة ناوضةخ ثيادةدةكات، بؤ نمو ب��ارودؤت دةكري ي قبول بة نابةدلدا توركياةكاني توركييت دةكؤشي تي توركيا ةتي دةولتيشدا لةهةمانكاتةسة ري دة ئاميبةتي ئةم بة هةيرنطي كة ط كؤمةكيوةك ن�ةسيارةوة، ثر ر ذي تة نةخري نت. انيا نةمي م ك ئةلكراتي وة ديموتانيرنطي و ط كورد بؤشكرا ئا بةموكراتي ديماي سياسةتي لةناوبردني و سيذيندوتي بة تووة بوؤري، تيرروةراني كوردثةؤشنبير ي ر بةكؤمةل كورد كي خةلني كؤمةةرانبةر ب ��ةت دةولانسؤريدا سن لة توركياراية، جا ئاساي كي كاريمو، بةهاي نةبو كي وة ري تةئسي رؤذنامةطةري طيراوة، سمي هةلكي رةية وة انسؤر بةشيتا سس ئيةو سةرية ئاسوءدةي ئةوروثاش بةم هةنطاوؤروتيشدا تيرت، لةهةمانكا ني لةقيي دةزامةند رةمداني ئةنجاوءسان رؤذنامةن ثاكتاوكردنييةت ديموكراتيش بؤ سةرو تةئسير ئاسانترة هةتا1992 /ءني دووةمي، لة كانوبإترة جطةرةري رؤذنامة ن نويوسي رؤذنامةنو)9( ئيمإؤندايةكا كوردي إة باذي لة كوردةكان بة سةروة شكاتينيدا لة نيساذراون، لة راثؤرتةكةي كوندا كوردستا لة راثؤرتطوزاري كةو كردبوموسا(و ئةم سياسةتة بو ي نيية، بةثيسةواري ئامةتي بلي نوءسةريوس وي رؤذنامةنو) عةنتةرش دوو هةفتة بة يدا ثي سال)74( كورد لة تةمةنيةي ر ساي يش كوذرا، لةذي زةكاني ئاسا هي دةستي سةثاندني و) الطواريءحالة( ي نائاساي بارينةي ماكيندا كوردستا ناوضةكاني بةسةرتة كارو بةبآوةتوركيا كةو ةتي تو ؤري دةول تيردةكات! نة وة دروي ثرسينة ليشتواني دانيةرانبةر ب ��ةت دةولؤري تيرت ني دةنوي خؤيزةقيدا بةوةوان لة تا بيدةني مة كة:ت ؤمبا كاولدةكري بة ب)شيرناخ( ك شاري كاتيةكةي كةسيي ه��ةزار)20( دانيشتوانة ووركي دةستيي تآ، راي طشتدةكردةرربة دةي ئاسوءدةياو هةستي بة ئؤخذن و ن يدا هي بة دلوة طرانم كة ئة ماني زؤر دل مني ئةلم كرد، بة ماني ش بة تانكي ئةلمجارةةم، ضونكة ئة باس دةكمجارةيانم ئة كرا، بةم شارةراني ئةو تؤثبا بومء بآ وة نةهاتو وة ليا نقةي ماني اسةتي ئةل سي مانيا كة ئةل( 1992/3/21 ضةوانةي و، بة ثي بو ةتي شتاري دةولةكي دذ بة كووةيردانة كا وةكك ضةند مانطي بؤ ماوةيركي لة ن�ةورؤزدا توركيا وةستاندوةخانةي بؤ تو ناردني ضةك و جبركياو تو وان ني كةوتةبلؤماسي ديةكي يي ل لي توركيااسةتيان سيمجارةيم ئة بة) مانياوة ئةلوة.تة خؤي كردووة ي ةرانبةر كورد جي بة)ةرناتيظئةلت( طاضارةو ري)6( ةتييةكان: دةولو نييدو دا، ثوختةي ضةند إةد ئةم سةردي ر لةذي زي كةم، هيك باس دةؤك و دذ بة يةةكي ناك راي ةطةلستايش ل ن هةتاكو ئي ةتمةدارا كي دةولسي ك)ق، توركيا را ران، عي ئي( ني دابةشكةردا ةتا دةولزاري روءي لة بة راطو كؤكةو ناوبةناويش ووة،ةتي بو كوردايوةي كي بزوءتنة ضةند بةشي نزيكتي ةتمةداراني خؤرهة ءني دةولبؤضو راوةإزبوءن كةضي بةبآ واردووة شكستيان خوظيةرناتي ت كةن. ئةلةيدة دةإؤن و ثياد لةسةريوةردان نة دةستي زي تيو دةب�و بؤضونة ئةم بةتةواويكييةكان دةرة زة هي ئةطةر بواية كوردستاني كي ةتي دةول ��زب��ن ث��ةري دوورةوة كايةهاتة دةدةبرد نة كي ي سالو يةكطرتوو خةون)ؤتؤبياي( وةكو، ئةمةقامطيردةبو سةاسةتيا سيم ئايك�ةوآ، بةك دةردة ي و خةيال زة هيرذةوةن�دي ب�ة دذيةدان وةرن دةستتي نيية؟كييةكان دةرة وجةكان ئامان تةعليماتةكان، بةرنامةويقةدارو بر بؤيةكةن،دة بةرجةستة طاكان ريريش شاعي ي)طؤتة( ي).......( دةرن، فاوست فريووة تيية ةكي و ييري رؤشنبي ي دةيان سال ذي بة دريركةوت كةو بؤيدةم كة ثيربوون، بة خةريكبوةي طةنامةو دؤسي ة قةبة ثإ لة بةل بةكان و فايل كتي بإيارنامةويةكان،وةي ونةتة ني كؤنفرانسة واقيعيدااني ذي ةطةل لؤكان ثإشكوازة بانطة لةكاتي كةرتبوءني ديةكيتايوازن، بةوا جيا بإيارةكانور ذمارةي باشوءرو جيهان بؤ باكو زياديكردووة،دين جار ةتي ضةن دةول و نياساي و ييةن لة كوردوةي ضةوسانة هاوكاتم بةية، زؤري روول��ةرةوة داب�ةش�ك�ة ةتاني دةول دذي ةتانة دةول ئةووةي ضةوسانة كدا لةكاتيوةو ثرسينة بةبآ لية، كةضي ةتيي دةول و نياساي يوة!تة ماوة سزا ضإوثإةكانونامةيإةسك و ثرشنطي ثة بري كي تيشكيران، راطةيةن كورد لةطري بةر بؤندا خؤيا طاي ردو لةجيي كو تاريكاني نةطةيشتة ذيي خؤش بةان و مذدة ماي جو ك وشةو هي وةوة تة طةإي دة ئةمةش هؤيوة، مانةوي ضةقيزي و تةنفيدنةكي راثةإان دةزطايوني بؤ نةبوراستني ثا كةرانةي بإيا ئةومداني ئةنجا بؤوةو ثرسينة ليوني نةبوكةن.ابيندة د ك�ورد نة ثيرؤزو ي اندا بةلجامنةد ةتي ئةن لة حال سزا رؤذانةيعين لة واقي ةتييةكا دةول و ارنامة ني بإيمجؤرة نيام كة ئة وة، دلخةنةتر دةرد دوءر كو كي نطةلي ي بةل مذدةويانةوةي ونةتة نيستة وي هةلوةةكي باش لة رادةي بةس كورديش تا رءوتن وي و وشةنكاري جواي و ذي و رةوانبي، ئةوة طةيشتو طاضارةي ريم بةين،سوءدن بييسكةدارانة برستي وي ن. باشترين هةل بةرجةستةش نيي ماديتيية لةد بريةرانبةر كور ب) UN ( ئةمإؤيةكي دةزطاي كةك بةجؤري)..........( اساي يني طؤإي و ثةيمانة ن ي ت، بةل هةبي و راثةإاندنيزي تةنفيمبداو ئةنجا خؤيرةكاني بريقةدا و قةشةنط ةتي تة ئةستؤ لة حال بطريزكردني تةنفي ئةركيزطايةو دة يدا ئة خستنة ثشتطوي لكردن و شي ثيستا هةتا ئيوةييبكات، ئةزؤر ثيادة بتوانآ بةوةسيانتا هةوة وا بو)ؤنيستانةئؤثؤرت( هةيةونوريش نةبو مةجبمت كردويانة، بة هةبوءبيا قورس لةفي وين تةكلي دةتوان، ئايا بة كردنيإواني ئةو طؤإانة ضاوةةين كةورد بك مرؤظي كي بكات. ةت دةول و نياساي يةي إي شؤإشطي ةتي: دةولو ني دانسقةيةكي طا ضارةي ري وان لةني كي نارةسمي كهاتني و ثيوةندي ثةية لة ناوضةيندا هةي كوردةكاةكان و هاوثةيمان كي ئةو بةشي راق، عي كوردستاني زراوي ثاري كي سمية بةشيتي و رة زي حكومة كهاتة تي ثيية،رؤي دةستطي و كردن رثي خي زي تيشي تري لةترةسي زؤر مةتر زي دووةم تي ناوةإؤكيني ئةمة كةفيل و زامةي، ضونك روخساري دةرةويوةندة واتة ثة كوردةاي دوذمن بة زة توركي تي كةركياوة رؤذانةي توةكانييرذةوةندي بة بة دةبن و بطرةنديانة زؤررذةوةوام ئةو بةردة بة ذة ية هةتا دري طا ضارة ، ئةم ريوةبنة تازةش دة بة دةكات كوردةكان تروةندةي ئةت شي بكيتيشدا لةهةمانكا،) كةر سوالطرو وةرقةدةسة( ت، ئةم مان دةطري يةخة زة بةثيسيارة ئةم ثروادا بةلة ئةوروثاي رؤذئ�ا( كارية بي كؤمةكيور، كة بة كوردي باشو) كار دةدرآ بي كاني خةلي ولخؤري بةرتية تةشةنةكردني ت ا نابي دةدرآ، ئاياوني سو مةسئوتاني دةزطاو بنجداكو فةسادوك و شتيية بةر لة هةمو طاضارة ؟ ئةم ري ر خي ء بي دةست كة سوكانةكةي لةندة بةوة كة بة فاكتةريزعة لةإاني دؤخ و وةة، ئةويش طؤ كورددا نيياي دواي سةداموءني بةغدةغدا، يةكةم رازيب برذةوةنديوا، بةةتي رؤذئ�ا ن بة دؤستاي حسيت، ئةوسا ني نامييشدا لة ناوضةي ئاساوا رؤذئا خؤيةكانيي ذوءي ت لة ئةزموءنة مي كورد دةبي دةشآوات: كةية بك ئةنجامطري ئةمت وة ني رامير نةإوات.ةو خراثتزعي بةر وةش نيية دءوريظيةرناتيو ئةنت طاضارة ري)7( يةكان:وةيةتيية نةتة كةمايراستني ثا كةمينةراستني ثا كةةي مةسةلةي ئةو بارودؤخي ك��ردووةرنط طةكانييوةي نةتة كو بةل نيية،ران ج��ا تي سؤظي وظ يوطوس ناكؤكي بةيوةندة ثة كؤنةةكيشةي كيوة ئةوةكان،وري نةتة و سن ةتان ري دةول سنو وان نيتسةستني دةون و ضةقبة بة خإبويوةندة ثةارخستن وو كةنورةي ط���ةوةي ن��ةت��ة ل��ة. ئةم ناكؤكيية لةةي بضوءك بداني نةتةو لةقالت، دةوي راي خيةكردني ضار ئيمإؤدا رؤذطاري و �ت �ذري داإيك هةرضؤنيية طاضارة ري ئةمكة بناغةموكوإي زؤرة، ضونت كة بيي شةرعي ر و خستنة ذيدنتيية لة لكان بريةكةييكري فيك ةتي ةست بؤ ناو دةولةتي و بند كةماي في ركيستة،دةتي بةسةا دةايدورة تيي طةوة كة نةتةت قامطيردةبيةتي ضؤن سة كةمايراستني ئيتر ثا ة! ل ليكةيرضاوة بناغةكةي بؤشةو سةندة و ضةةتييةكان كةمايراستني مة بؤ ثا كة ئيانةي ن شوي لةو لةسةر كارنك ةتاني ين، دةولكة شيوةن دةوارو ها ئةمانة ةتدارين، ئاشناي دةولش ئةوروثييةكان ثيدوبةندي قةي بيتيسة دة تاكةت وةك �ة دةولكةن،دة ناسة ثيستبةكار دة تةيارو)موتلةق( نيية)يان ياساي ةتي دةول( ةكيابردوءي نةريت و ر بيخةنةإوو. تاكو14 دؤسيةتي هاو[email protected] 2011/6/15 مة ضوارشةم)740( ذمارةرى كوردستانو ةت لةباشوَ ثرسى دةولةى كوردستان ةتى ئايند دةولوةكانى ي دامةزرا رؤلةكاني تر وةبردنء كاي بةأي ويستة ثي كي بةشداربوءني كوردي كي ةتي دةول نزيكدا تي لة ضةسثاندني ئاشتي لة خؤرهةستيزانى، بؤ وي بةثيتى هاو، رؤذنامةى م ى هةريناوةوة و دةرةوةن لةوة ثشتيوانى كؤكردنةن و ى لؤبي كردن تا سةرقال س ةمخؤران كة ئي ك لةخ ي ن و لةسةرداواى كؤمةلرى كوردستاو ةتى سةربةخؤ لة باشو رنطى ثرسى دةول لةبةر رؤشنايى طيان،وةكان ينة كؤل ون و لي بؤضون بكات، بة بابةت وكبيرا و روناوسةرانا لة نووةو داو بةم ثرسة بكاتةايبةت كى ت وةريرنطة، تةم دؤزة طكان لةسةر ئةوازةنطة جياوةى دة و كؤكردنةان ن كهي ةتى سةربةخؤ و بؤ ثي وستكردنى دةولسى در ثرتى هاووة.ةتكردن بةم ثرسة وى خزم نة ضوارضيةكان بضونى سةرجةم بؤضووةد بكةن. بة هيواى ئة ةمةن وةرة دةول ئةم تةانةي ن شوي لةوراستني مة بؤ ثا كة ئيواروةتييةكان ها كةمايكةين، شيوةن دة لةسةر كارنك ةتاني دةولش ئةوروثييةكان ثي ةتدارين، ئاشناي دةول تاكةت وةك ة دةول ئةمانةدوبةندي قةي بيتيسة دةستبةكاريارو دة تة)موتلةق( ، نةريت وكةندة ناسة ثي ةتي دةول( ةكيابردوءي ر نيية تاكو)يان ياساي بيخةنةإوو

Upload: hawlati-hawlati

Post on 06-Mar-2016

225 views

Category:

Documents


3 download

DESCRIPTION

newspaper hawlati

TRANSCRIPT

بةختيار شَيخ عوسمان

لةاليةن كؤمةَلطا ب��ةإَي��وةب��ردن��ى ث��رؤس��ةى بة و دادطا و حكومةت و ثةرلةمان دامةزراوةكانى هاوشانى ميديا كة بة دةسةآلتى ضوارةم ناوزةد دةكرَيت طةالن بؤ بَيت مرؤظايةتي مَيذووى بةرهةمى ئةطةر لة كورد نةتةوةى بؤ لةوة، بةدةر ئةوة نةتةوةكان، و باشوورى كوردستان بةرهةمى راثةإينى بةهاري ساَلي 1991 بوو.، راستة بةكارهَينانى ئةو دامةزراوانة بة يةك جؤر هةيكةل بةكار دَيت، بةآلم شَيوةى ثيادةكردن و مامةَلةكردنى دووشَيوةى سةرةكى لةخؤ طرتووة. دةبَيتة تةندروستة كة بةكارهَينانَيكى يةكةم شَيوةى مافي ثاراستنى و ديموكراسيةت طةشةثَيدانى هؤي مرؤظ و دادثةروةرى و دواجار كؤمةَلطاى تةندروست بةرهةمدةهَينَيت. شَيوةى دووةم ثَيضةوانةكةيةتى، كة شةفافيةت و دادثةروةرى و ديموكراسيةت نةبوونى و طةندةَلى طةشةكردنى هؤي دةبَيتة »روونكاري» كؤي خانةكانى ناو لة ديكتاتؤريةت و نادادثةروةرى

هةيكةلةكةدا. ئةم دامةزراوانة لة سنوري دةوَلةتدان بؤ زؤربةى نةتةوةكان، بةآلم لة سنوري حكومةتَيكى هةرَيميدان بؤ نةتةوةى كورد لة نيوةى باشووري كوردستان، دامةزراوانة ئةو ئةركى كة جياوازييةية ئةو ئةمةيش دةكات. زيادتر كورد نةتةوةى ضارةنوءسي بةرانبةر ضارةنوءسَيك )كة بة ثَيي ريفراندؤمي ساَلي 2005(

سةربةخؤيي و دروستبوءنى دةوَلةتى كوردستانة.بةإَيوةبردن لة شَيوةى كام هةرَيم حكومةتى ثيادةكرد؟ بةبةَلطةى طةرموطوإى خةَلكى كوردستان بؤ دةنطدان لة ساَلي 1992 دا، هيواى خةَلك وابوو كة دامةزراوةكان بة شَيوةيةك رَيك بخرَين كة ببَيتة مايةى )ثَيشكةوتن ئاستةكان. هةموو لةسةر ثَيشكةوتن لةسةر ئاستى ثرسة نةتةوةييةكان بة ماناي كاركردنة لة ضارةنوءسدا(، بإياردانى مافي ضوارضَيوةي لة ثانؤراماي تةمةنى حوكمإانى خؤماَليدا، سةدان نيشانة و بةَلطةو دةرئةنجام لةبةردةستدان كةئةوة دةسةلمَينن بةإَيوةبردنى لة دووةم شَيوةى بةكارهَينانى بة بؤية طوزةراند. بيست ساَلي تةمةنَيكى دامةزراوةكان، لة كؤي دامةزراوةكان و كاريطةريان، كايةيةك دروست نةبوو كة كؤمةَلطا خاوةنى توانايةكى نةتةوةيي و تاك لة بإيار خاوةنى ببنة بَيت،كة هؤشيارييةك خاوةنى نموونةدا، ساناترين لة ضارةنوءسازةكاندا. مةسةلة ئةنجامى راثرسي »ريفراندؤم»ة كةى ساَلى 2005 بوو كة دةنطدانى زؤرينةى رةها بؤ سةربةخؤيي كوردستان هةموو ثرؤسةكة، فةرامؤشكردنى ثاش بةآلم بوو،

دةنطدةران بَيدةنطييان هةَلبذارد. ثَيشَيلكردنى راي زؤرينةى خةَلك لة كاتَيكدا ئةمة كارةساتَيكى ترة كة رَيطرى يةكةمة لة بةردةم خواست و داواكاري خةَلك بؤ بإياردانى ضارةنوءس. بةرثرسي يةكةميش ئةو دةسةآلتةية كة خؤي بة نوَينةرى خةَلك رةنطى و دةنط ريفراندؤمى ثةيوةندى دةزان��َي��ت، ثةيوةندييةكى دةوَلةتدا، دروستكردنى لةطةَل خةَلك وةك فةيلةسوفَيكى تَيإوانيني عةقآلنيية. و ذياريي »هَيطل»يش بؤ جؤري ئةو ثةيوةنديية بةهةمانشَيوةيةية كة دةَلَي:)دةوَلةت ئامَيرَيكى بَي طيان نيية، بةَلكو ذيانَيكى عةقآلنيية لة خودي ئازادي و هؤشياريدا و هةَلوَيستى هزر وإؤحي هاونيشتيمانييةكانة(. كةواتة بةبَي ئازادي دةوَلةت بنياتنانى بؤ هةنطاوَيك هةر هؤشياريي و و ئةنفال ديلكردن، نانبإين، ذيان، لة ترس ئةستةمة. تةمةنى هَيندةى كة بوو دَيوةزمةية ئةو ئاوارةكردن بةعس لة ناو طيانى تاكى كؤمةَلطاي ئَيمةدا طةورة بوو. ئةركى دامةزراوة خؤماَلييةكانى دواي بةعس بوو كة تاكي ئازاد و هؤشيار دروست بكةن. ئةم ئةركة جَيبةجَي نةبوو، لةبةرئةوةى خودي دامةزراوةكان خؤيان ئازاد نةبوون، دامةزراوةكان خؤيان يةخسيري ئةو ثارتانةن نين، نيشتيمانى و نةتةوةيي بيري ث��ةروةردةى كة ئةوةندةى ثةروةردةى شةإي ناوخؤن و دواجاريش هؤشيار و ئازاد تاكى طالون. طةورةوة طةندةَلي لة بؤ راثرسي و دةنطدان ئةنجامي نادات رَيطة هةرطيز

سةربةخؤيي نيشتيمانى خؤي وةال نرَيت. ئةو ببنة نةيانتوانى يةخسيرانة دام��ةزراوة ئةم كايةيةى كة بةردى بناغة بن بؤ دروستبوونى دةوَلةتى دروستبوونى بؤ يةكةم هةنطاوى بؤية كوردستان. دةوَلةتى كوردستان ضاكسازيى ريشةيي و بنةإةتيية.

شوناسي قوربانى و جينؤسايد كايةيةكي تر بوو دَلنيا مانايةى بةو بةكاربهَينرَيت، ئةرَينى بة دةكرا ئةو تةنيا جينؤسايد، نةبوءنةوةى دءوبارة لة بوون ناو سنوري دةوَلةتى سةربةخؤدا لة دَلنيابوونةية كة بة بوو جينؤسايد بة كورد نةتةوةى هةية. بوونى قورباني بةآلم دةسةآلتدارانى ضةند جارَيك لةم مَيذووة نوَييةدا وةك جةلالد يان هاوبةشي جةلالد دةركةوتنةوة. ضةند جارَيك كة شةإي ناوخؤيان هةَلدةطيرساند تَيدا داطيركةرانى سوثاي هَينانى و كوشتن ديل و سزاى لة دةطيرَيت رَيطة كة يان بةرجةستةكرد،

كة دواج��اري��ش ئةنفالضييةكان. ب��ؤ نيشتيمانى لة بةتايبةتى خؤثيشاندةر، هاوآلتى لة تةقةدةكرَيت ناوضةكانى طةرميان و هةَلةبجةى شةهيد كة شوَينى ئةنفال و كيميابارانن. ئيتر لَيرةوة كايةيةك نامَينَيتةوة تا

وةك قوربانى داواي مافة رةواكان بكرَيت.ئةرك و مافي تاك لة كؤمةَلطاى تةندروستدا لة سَي كايةى سةرةكيدا بةرجةستة دةبَيت كة بريتيية لة )خَيزان –كؤمةَل- دةوَلةت(، بَيجطة لةوةى نةبوونى دةوَلةت بؤ كوردستان باشوورى لة مليؤنى حةوت نةتةوةيةكى هؤكاري تَيكضوءنى ريتم و هارمؤنى طةشةكردنى كؤى بري لة كة ئةوةية كَيشةكة كوردستانة. كؤمةَلطاي لة بندةستى دوو فةرمانإةوايي دةوَلةت، فةرمانإةواي ئيدارة و دوو حيزب و دوو سةركردة داية. كة رةوشَيكى وايان خوَلقاندووة كة لة ئاسؤي بوون بة دةوَلةتدا لة ئةو بةديدةكرَيت. هةرلة الوازى تةمتومان بري هيوا، دةكات، فةرمانإةوايي دةوَلةت بري لة كة دةسةآلتةدا الوازى لة بةرانبةر ثاراستنى تاك و دياريكردنى ئةرك و مافي تاكدا، كايةيةكى تر دروستبووة بة ناوى بنةماَلة و سةنتةرى عةشرةت و ديوةخانةوة. زيندوءكردنةوةى ئةو زي��ن��دءوك��ردن��ةوةى عةشيرةتطةرى، طيانى بةربةستانةية كة رَيطة دةطرَيت لة هةر نةتةوةيةك كة تاك بكاتةوة. خةمى نةتةوةيي خؤي دةوَلةتى لة بير بووة بة خةمى عةشرةت و ناوضة لةبري خةمى نةتةوة

و نيشتيمان. بإياردانى ضوارضَيوةى لة كوردستان دةوَلةتى بةثَيي مافة، بإياردانى ضارةنوءسيش ضارةنوءسداية، زؤر لة ثَيناسة فةلسةفييةكان، خاَلي سةرةتاي ماف لة ويست و ئيرادةوة سةرضاوة دةطرَيت و مةرجي ئيرادةش ئازاد بوونة. بؤية هاوشان لةطةَل ئةو ثرسيارةدا كة و طؤإانكارييةكان باهؤزى هةَلكردنى ئايا سةردةمى ئازادي لةبةردةم ستةمكاران و ستةم ثاشةكشةي داواكردنى ساتةوةختى دةبَيتة ئازاديخوازاندا، و دةبَيت دةوَلةتى كوردستان؟ ثَيكهَينانى و سةربةخؤي ئةو ثرسيارة بكةين، ئايا كايةكانى كؤمةَلطا و دةسةآلت كة ئيرادةيةية ئةو خاوةنى كوردستاندا ئةمإؤي لة سوود لة هةلي مَيذوويي و طؤإانكارييةكانى ناوضةكة دةوَلةتى دروستبوونى بانطةشةى بؤ وةربطيرَيت كوردستان؟ نةبوونى هيض جوَلةيةك بةو ئاإاستةيةدا، لة رَيطرى كةواتة ئيرادةية. ئةو نةبوءنى بؤ وةآلمة دروستبوونى دةوَلةتى كوردستان دَيوةزمةى دةرةكى نيية، بةَلكو بة ثلةى يةك ئةو كارةكتارة ناوخؤييانةن كة بةرذةوةنديان تا ئَيرةيةو بةس، تائَيرةية و لة سنوري حيزب و بنةماَلة تَيثةإناكةن. ئةو دةسةآلتةية كة لةبري ئيرادة تَيكشاندنى لةسةر كار ئيرادة دروستكردنى

دةكات. تراذيدياي نةتةوة و شايلؤغانى حيزب ؛

دةوَلةتى روخانى لة كورد نةتةوةى تراذيدياي ميدياوة دةستثَيدةكات كة يةكةم دةوَلةتى كوردي بوو، كة بوو بة دواين دةوَلةتى كوردي تا ئةم ساتة وةختةيش. لة لة بوو كوردستان دابةشكردنى تر تراذيديايةكى كة كيميابارانيش و ئةنفال تراذيدياي بيستدا، سةدةى لة برينة قوءَلةكانى مرؤظايةتيية، قإكردنى دةيان هةزار مرؤظى كورد بوو. كاركردن لةسةر تراذيدياي نةتةوة كايةيةكى طرنطة بؤ داواكردنى مافة نةتةوةييةكان، بةآلم لة يادةوةرى تاكى كورد دا تراذيدياكان كاَل كراونةتةوة و لة بةرانبةردا ثيرؤزى حيزب و سةركردةى حيزب لة سةروو ثرسة نةتةوةييةكانةوة وازى خؤيان دةكةن. بؤ نموءنة ئةو ئاثورة زؤرةى خةَلك، كة بؤ يادي حيزب ثَي و شايلؤغانى ضةند رؤذي دةخرَينة سةر شةقام مةدةنى جوآلنةوةيةكي وةك ئةطةر دةضَيت، بةإَيوة فراوان بؤ ثرسة نةتةوةييةكان بةكاربهَينرَيت، ئةوا ئةو رَيطاي هةورازى كة دةبوو دروست مرؤيية فشارة

دروستبوونى دةوَلةتى كوردستان سانا بكات.

مؤنش/ رؤناَلد د. ثإؤفيسؤر نووسيني: سةرؤكي زانكؤي بريمني ئةَلماني

وةرطَيإاني لة ئةَلمانييةوة: د. هةذار مةعروف

بة ثَيشكةش موحازةرةية ئةم دةقي كراوة، كورد( طةلي بؤ )ئازادي كؤنفرانسي

كة لة 2-1992/10/3 دا لة ظييةننا بةسترا.•ثإؤفيسؤر )مونش( سةرؤكي زانكؤي بريمني ئةَلمانياو ثسثؤإ لة ياساكاني مرؤظدا، بةهؤي دؤستانةي، مرؤظ ئازادو راوبؤضوءني راستإةوةكاني ئةَلمانيا شكاتيان لَيكردووة، بة ثشتطيري تيرؤر طوناهباريان كردووة، ديارة ئةطةر مونش لة توركيا ذيابا، ئةميش دكتؤر ئيسماعيل بَيشكضي ئاسا ضةند ساَلَيك لةسةر كوردو كَيشة رةواكةي دةخراية بةنديخانةو

بَيكاردةكرا.•ئةم لَيكؤَلينةوةية لة ساآلني )90( نةوةدةكاندا كردوويةتي نَيرطسةجاإي( عوسمان )حسَين لة ئةَلقةيةك ضةند بة و عةرةبي بة

رؤذنامةي )اتحاد(دا بآلوكرايةوة.

بةشى دووةمداوا سياسيية رةواكاني كورد

لة دةوَلةتاني )طريمان ديموكراتيدا(:هةر كورد بؤ توركيا ديموكراتي شَيوةي دةوَلةتي لةإؤذان رؤذَيك ئةطةر مةترسية، ثإ ديموكراتي، بة بوو ديش( ئةواني )يان توركيا ديارة بة تَيطةيشتني هةموان دةوَلةتَيكي بةسود بةبآ حاَلةتةدا ئالةم دةبَيت، مرؤظدؤست و بيركردنةوةو تَيإوانين لة واقيعي ئةو دةوَلةتانة كة فرة نةتةوةن، بةمشَيوةية ئةنجامطيردةكرَيت: ئيتر )وات��ا باشترة ل��ةوة ضي كةواتة دةي

دةوَلةتَيكي كوردي نوآ ثَيويست نيية(.

)5( رَيطا ضارةي توركيا: ديموكراتي، دةوَلةتي ياساو لةناوبردني بةكؤمةَل:

بةرنامةيةك ياسا، دةوَلةتي و ديموكراتي ن��وَي��خ��وازةك��ان سياسيية ب��زءوت��ن��ةوة ب��ؤ خةَلك كؤمةآلني سايةيدا لة كة دادةإَي���ذن سوءد خؤيان مافي وةدةستهَيناني بؤ بتوانن فرة وآلتَيكي لة بةآلم وةربطرن، ياساكان لة نةتةوةيي وةك توركياداو لةماوةي ثتر لة )70( ثاشةكشةو تواندنةوة ضةوساندنةوةو ساَلي دةكرآو ديموكراتي ئسوَلي بناغةو لة نكؤَلي توركي رَي��ط��اض��ارةي ث��وض��ةَل��دةك��رَي��ت��ةوة، بةمجؤرةية: ديموكراتي و دةوَلةتي ياسا ثإبةثإ جيهاني بؤ ذوءرةوةي���ة ضوونة بليتي وةك وةك بليت سةرفكردني لةثاش شارستانيةت قسةي بؤش و بةتال سةيردةكرَيت، لة توركيادا بةثَيي ديموكراتيةت دةسةآلتةو ناوةندي سوثا ناوضة لة نموءنة بؤ ثيادةدةكات، ب��ارودؤخ قبوَلدةكرَيت نابةدَلي بة توركيادا توركييةكاني تَيدةكؤشَيت توركيا دةوَلةتي لةهةمانكاتيشدا دةسةآلتة ئامَيري ئةم هةيبةتي بة طرنطي كة كؤمةكي ن��ةوةك ثرسيارةوة، ذَير نةخرَيتة طرنطي وآلتاني ديموكراتي وةك ئةَلمانيا نةمَينت.

كورد بؤ ئاشكرا بة ديموكراتي سيماي لةناوبردني سياسةتي و توندوتيذي بة بووة تيرؤري كوردثةروةر، رؤشنبيراني بةكؤمةَلي كورد خةَلكي كؤمةآلني بةرانبةر دةوَل��ةت لة توركيادا سانسؤري كارَيكي ئاسايية، جاران رؤذنامةطةري تةئسيرَيكي وةهاي نةبوو، بةآلم ئَيستا سانسؤر بةشَيوةيةكي رةسمي هةَلطيراوة، سةري ئاسوءدةيةو هةنطاوة بةم ئةوروثاش تيرؤرو لةهةمانكاتيشدا دةلةقَينَيت، رةزامةندي ئةنجامداني رؤذنامةنوءسان ثاكتاوكردني ديموكراتيةت سةر بؤ تةئسيريش ئاسانترةو هةتا 1992 دووةمي/ كانوءني لة جطةربإترة، رؤذنامة نوَينةري رؤذنامةنووسي )9( ئيمإؤ كوردييةكاندا باذَيإة لة كوردةكان بة سةر كوذراون، لة راثؤرتةكةي نيسانيدا لةوة شكاتي كوردستاندا لة راثؤرتطوزاري كة كردبوو ئاسةواري نيية، بةثَيي ئةم سياسةتة بوو)موسا عةنتةر(ي رؤذنامةنووس و نوءسةري بليمةتي كورد لة تةمةني )74( ساَليدا ثَيش دوو هةفتة بة دةستي هَيزةكاني ئاسايش كوذرا، لةذَير سايةي سةثاندني و الطواريء( )حالة نائاسايي باري ماكينةي كوردستاندا ناوضةكاني بةسةر تيرؤري دةوَلةتي توركيا كةوتووةتة كارو بةبآ

لَيثرسينةوة دروَينةدةكات!دانيشتواني بةرانبةر دةوَل��ةت تيرؤري لةوةدا بةزةقي خؤي دةنوَينَيت بَيتاوان مةدةني

كة:

كاتَيك شاري )شيرناخ( بة بؤمبا كاولدةكرَيت كةسييةكةي ه���ةزار )20( دانيشتوانة و دةستي توركي طشتي راي دةربةدةردةكرآ، بة دَليدا هَيناو هةستي بة ئؤخذن و ئاسوءدةيي ئةوة كة دَلطرانم زؤر ئةَلماني مني بةآلم كرد، باس دةكةم، ضونكة ئةمجارةش بة تانكي ئةَلماني بوو تؤثباراني ئةم شارة كرا، بةآلم ئةمجارةيان سياسةتي ئةَلمانيا نقةي لَيوة نةهاتوء بآ وةآلم ئةَلمانيا )كة 1992/3/21 ثَيضةوانةي بة بوو، وةك كاردانةوةيةكي دذ بة كوشتاري دةوَلةتي مانطَيك ضةند ماوةي بؤ ن��ةورؤزدا لة توركي ناردني ضةك و جبةخانةي بؤ توركيا وةستاندو توركياو نَيوان كةوتة ديبلؤماسي لَيَلييةكي ئةَلمانياوة( بةآلم ئةمجارةيان سياسةتي توركيا

بةرانبةر كورد جَيي خؤي كردووةتةوة.

)6( رَيطاضارةو )ئةلتةرناتيظ(ة نَيودةوَلةتييةكان:

لةذَير ئةم سةردَيإةدا، ثوختةي ضةند ديدو رايةكي ناكؤك و دذ بة يةك باس دةكةم، هَيزي كالسيكي دةوَلةتمةداران هةتاكو ئَيستايش لةطةَل توركيا( عَيراق، )ئَيران، دابةشكةردا دةوَلةتاني لة روءي راطوزاري بة و ناوبةناويش كؤكةو بووة، كوردايةتي بزوءتنةوةي بةشَيكي ضةند راوبؤضوءني دةوَلةتمةداراني خؤرهةآلتي نزيك

وةإزبوءن بةبآ كةضي خواردووة شكستيان ئةَلتةرناتيظي ثيادةيدةكةن. و دةإؤن لةسةري دةستَينةوةردان تَيزي دةب��وو بؤضونة ئةم بةتةواوي دةرةكييةكان هَيزة ئةطةر بواية كوردستاني دةوَلةتَيكي دوورةث��ةرَي��زب��ن كايةوة دةهاتة نةدةبرد ساَلَيكي يةكطرتوو خةون )يؤتؤبيا(و وةك ئةمة سةقامطيردةبوو، سياسةتي ئايا بةآلم دةردةك��ةوآ، خةياَلَيك و هَيزة ب��ةرذةوةن��دي دذي دةستتَيوةرنةدان

دةرةكييةكان نيية؟و ئامانجةكان تةعليماتةكان، بةرنامةو بريقةدارو بؤية بةرجةستةدةكةن، رَيطاكان فريودةرن، فاوست ).......(ي )طؤتة( ي شاعيريش بة درَيذي دةيان ساَلي رؤشنبيريي و يةكَيتييةوة كة بؤيدةركةوت ثيربوو كة بةآلم خةريكبوون، كتَيبةكان و فايلة قةبة ثإ لة بةَلطةنامةو دؤسيةي بإيارنامةو نَيونةتةوةييةكان، كؤنفرانسة واقيعيدا ذياني لةطةَل ثإشكؤكان بانطةوازة كةرتبوءني لةكاتي دي بةواتايةكي جياوازن، جيهان بؤ باكوءرو باشوور ذمارةي بإيارةكان و ياساي نَيودةوَلةتي ضةندين جار زياديكردووة، لةاليةن كورد ضةوسانةوةي هاوكات بةآلم زؤريية، روول��ة داب��ةش��ك��ةرةوة دةوَلةتاني دذي دةوَلةتانة ئةو ضةوسانةوةي لةكاتَيكدا لَيثرسينةوةو بةبآ نَيودةوَلةتيية، كةضي ياساي

سزا ماوةتةوة!

بريسك و ثرشنطي ثةيإةونامة ضإوثإةكان تيشكَيكي راطةيةنران، كورد لة بةرطري بؤ نةطةيشتة ذياني تاريكي كوردو لةجَيطاي خؤياندا بة خؤش مذدةي و جوان هَيماي وشةو وةك دةطةإَيتةوة ئةمةش هؤي مانةوة، ضةقيوي تةنفيزي و راثةإاندن دةزطايةكي نةبووني بؤ ثاراستني كة بإيارانةي ئةو ئةنجامداني بؤ لَيثرسينةوةو نةبووني دابيندةكةن. ك��ورد ثيرؤزو بةَلَينة ئةنجامنةداندا حاَلةتي لة سزا رؤذانةي واقيعي لة نَيودةوَلةتييةكان بإيارنامة ئةمجؤرة كة دَلنيام دةخةنةوة، دوءرتر كورد بةَلَينطةلَيكي مذدةو نَيونةتةوةييانة هةَلوَيستة رءوتن و بةس كورديش تا رادةيةكي باش لةوة طةيشتووة، ئةو رةوانبَيذيي و جوانكاريي و وشة رَيطاضارةي بةآلم بَيسوءدنين، بريسكةدارانة هةَلوَيستي باشترين نين. بةرجةستةش ماديي لة بريتيية كورد بةرانبةر ) UN ( ئةمإؤي طؤإيني ياساي )..........( بةجؤرَيك كة دةزطايةكي ثةيمانة و بةَلَين هةبَيت، راثةإاندني و تةنفيزي ئةنجامبداو خؤي بريقةدارةكاني و قةشةنط حاَلةتي لة ئةستؤ بطرَيتة تةنفيزكردني ئةركي دةزطاية ئةو ثشتطوَييدا خستنة و ثَيشَيلكردن ئَيستا هةتا ئةوةي ثيادةيبكات، بةزؤر بتوانآ هةوةسيان واتا بووة )ئؤثؤرتؤنيستانة( هةية هةبوءبَيت كردويانة، بةآلم مةجبوريش نةبوون لة قورس وا تةكليفي دةتوانين ئايا كردني، بة مرؤظي كورد بكةين كة ضاوةإواني ئةو طؤإانة

شؤإشطَيإيةي ياساي نَيودةوَلةتي بكات.

رَيطا ضارةيةكي دانسقةي نَيودةوَلةتي:لةنَيوان نارةسمي ثَيكهاتنَيكي و ثةيوةندي ناوضةي لة هةية كوردةكاندا و هاوثةيمانةكان ئةو بةشَيكي عَيراق، كوردستاني ثارَيزراوي بةشَيكي رةسمية و حكومةتي تَيزي ثَيكهاتة دةستطيرؤيية، و خَيرثَيكردن تَيزي تريشي لة زؤرترة مةترسي دووةم تَيزي ناوةإؤكي روخساري دةرةوةي، ضونكة كةفيل و زامني ئةم ثةيوةندة واتة كوردة بة دوذمن توركياي تَيزة كة توركياوة رؤذانةي بةرذةوةندييةكاني بة بةردةوام ئةو بةرذةوةنديانة زؤر دةبن و بطرة درَيذة هةتا ضارةية رَيطا ئةم دةبنةوة، تازةش بة دةكات كوردةكان تر ئةوةندةي بكَيشَيت لةهةمانكاتيشدا سواَلكةر(، وةرطرو )سةدةقة ئةم دةطرَيت، يةخةمان بةثَيزة ثرسيارة ئةم بة رؤذئ��اوادا ئةوروثاي )لة بَيكارية كؤمةكي بَيكار دةدرآ(، كة بة كوردي باشوور خةَلكاني دةدرآ، ئايا نابَيتة تةشةنةكردني بةرتيلخؤريي و فةسادو بنجداكوتاني دةزطاو مةسئوالني سواو ء بَيخَير؟ ئةم رَيطاضارةية بةر لة هةموو شتَيك بة فاكتةرَيكةوة بةندة كة سوكانةكةي لة دةست لة وةزعة و دؤخ طؤإاني ئةويش نيية، كورددا سةدام دواي بةغداي رازيبوءني يةكةم بةغدا، بةرذةوةندي رؤذئ��اوا، دؤستايةتي بة حسَين ئةوسا نامَينَيت، ئاسايشدا ناوضةي لة رؤذئاوا مَيذوءييةكاني خؤي ئةزموءنة لة دةبَيت كورد رامَينَيت وة ئةم ئةنجامطريية بكات: كة دةشآو

دءوريش نيية وةزعي بةرةو خراثتر نةإوات.

)7( رَيطاضارةو ئةنتةرناتيظيثاراستني كةمايةتيية نةتةوةييةكان:

كةمينة ثاراستني كة مةسةلةيةي ئةو بارودؤخي ك��ردووة طرنط نةتةوةييةكاني بةَلكو نيية، ج��اران سؤظَيتي و يوطوسالظ ناكؤكي بة ثةيوةندة كؤنة كَيشةيةكي ئةوة نةتةوةكان، نَيوان سنوري دةوَلةتان و سنوري دةسةآلت ضةقبةستني و خإبوون بة ثةيوةندة و كةنارخستن ط���ةورةو ن��ةت��ةوةي ل��ةالي لة ناكؤكيية ئةم بضوءك. نةتةوةي لةقاَلبداني دةوَيت، خَيراي ضارةكردني ئيمإؤدا رؤذطاري و داإَي��ذرَي��ت هةرضؤنَيك رَيطاضارةية ئةم بناغة ضونكة زؤرة، كةموكوإي بَيت شةرعيي ذَير خستنة و لكاندن لة بريتيية فيكرييةكةي دةوَلةتَيك ناو بؤ بندةست و كةمايةتي ركَيفي بةدةستة، دةسةآلتي تيايدا طةورة نةتةوةي كة ئيتر ثاراستني كةمايةتي ضؤن سةقامطيردةبَيت لَيَلة! و ضةندة بناغةكةي بؤشةو سةرضاوةكةي لةوشوَينانةي كة ئَيمة بؤ ثاراستني كةمايةتييةكان هاوارو شيوةن دةكةين، دةوَلةتانَيك لةسةر كارن ثَيش ئةوروثييةكان ئاشناي دةوَلةتدارين، ئةمانة بَيقةيدوبةندي دةسةآلتي تاكة وةك دةوَل��ةت ثَيناسةدةكةن، دةستبةكار تةيارو )موتلةق( نةريت و رابردوءيةكي )دةوَلةتي ياساييان( نيية

تاكو بيخةنةإوو.

هاوآلتيدؤسية14 [email protected]

ذمارة )740( ضوارشةممة 2011/6/15

ثرسى دةوَلةت لةباشوورى كوردستان

دةولَةتى ئايندةى كوردستانرؤَلي دامةزراوةكانى

بةأَيوةبردنء كايةكاني تر

دةولَةتَيكي كوردي بةشداربوءنَيكي ثَيويستة لة ضةسثاندني ئاشتي لة خؤرهةآلتي نزيكدا

لةبةر رؤشنايى طرنطى ثرسى دةوَلةتى سةربةخؤ لة باشوورى كوردستان و لةسةرداواى كؤمةَلَيك لةخةمخؤران كة ئَيستا سةرقاَلى لؤبي كردنن و ثشتيوانى كؤكردنةوةن لةناوةوة و دةرةوةى هةرَيم، رؤذنامةى هاوآلتى بةثَيويستيزانى، بؤ ثرسى دروستكردنى دةوَلةتى سةربةخؤ و بؤ ثَيكهَينان و كؤكردنةوةى دةنطة جياوازةكان لةسةر ئةم دؤزة طرنطة، تةوةرَيكى تايبةت بةم ثرسة بكاتةوةو داوا لة نووسةران و روناكبيران بكات، بة بابةت و بؤضوون و لَيكؤَلينةوةكانيان،

ئةم تةوةرة دةوَلةمةند بكةن. بة هيواى ئةوةى سةرجةم بؤضوونةكان بضنة ضوارضَيوى خزمةتكردن بةم ثرسةوة. هاوآلتى

لةوشوَينانةيكة ئَيمة بؤ ثاراستني كةمايةتييةكان هاوارو

شيوةن دةكةين، دةوَلةتانَيك لةسةر كارن

ثَيش ئةوروثييةكان ئاشناي دةوَلةتدارين،

ئةمانة دةوَلةت وةك تاكة دةسةآلتي بَيقةيدوبةندي

)موتلةق( تةيارو دةستبةكار ثَيناسةدةكةن، نةريت و

رابردوءيةكي )دةوَلةتي ياساييان( نيية تاكو

بيخةنةإوو

[email protected]هاوآلتي

ذمارة )740( ضوارشةممة 2011/6/15

موهاجر فارس ناوثردانى

بةشى يةكةم

ك���وردو ك��وردس��ت��ان ه��ةر ل��ة دَي��ر و شارستانى مَيذووى خاوةنى زةمانةوة بنةماكانى بووة، كورد خاوةنى مرؤظايةتى و زمان و دانيشتوان وةكو نةتةوايةتيية فةرهةنطى كةلةثوورو و ئاينى و نيشتيمان خؤيةتى..هتد. دروشمى خاوةن و تايبةتى طةورةية جطة ميللةتَيكى كورد دةَلَيين بؤية ذمارةى و بنةماكانيةتى خ��اوةن ل��ةوةى دانيشتوانى كوردستانى طةورة ئَيستا دةطاتة بكةين بةراورد كة كةس مليؤن ضل زياتر لةطةَل ذمارةى دانيشتوانى دةوَلةتةكان، كة ئَيستا نزيكةى 200دةوَلةت هةن لة جيهاندا، ذمارةى لة زياترة كورد نةتةوةى ذمارةى دانيشتوانى 185 دةوَلةت بة بةراورد لة طةَل رووبةرى بةهةمانشَيوةش يةكةيان. يةكة )2/ )540000كم لة زياتر كوردستان خاكى كيلؤمةتر هةزار ضل سةدو ثَينج لة زياتر ض��وارط��ؤش��ةي��ة، رووب���ةرى ط��ةورةت��رة ئةطةر دةوَل��ةت 160 زياتر رووب��ةرى لة زياترلة ياخود بكةين ب��ةراورد يةكةيةكة 160دةوَلةت رووبةري هةر يةكةيان ناكاتة ية بؤ هةيةتى، كوردستان رووبةرةى ئةو سةدان خؤيدا مَيذووى لة كورد ميللةتى شؤإش و داستان و خةباتى نةبإاوةى بؤ و ئازاديى و سةربةخؤيى وةدةستهَينانى ثاراستى بنةماكانى نةتةوةيي كردةوة، هةر و دةوَلةت مَيذووى خؤيدا ضةندين لة بؤية وةكو ثَيكهَيناوة، ميرنيشنى و حكومةت ساَلى لة خامازى )دةوَل��ةت��ى دةوَل���ةت 2300ثَيش دةوروبةرى تا زاين 2500ثَيش سةدةكانى لة طوتييةكان دةوَلةتى زاي��ن، لة ميتانى دةوَلةتى زاين، ثَيش 23ى ،22دةوَلةتى زاي��ن، ثَيش و 14 ،15 سةدةى ماد لة سةدةى حةوتي ثَيش زاين تا سةدةى

لة مهاباد كؤمارى و زاين ثَيش شةشةم حكومةت وةك��و 1945زاينى...هتد ساَلى مسنونى، ساالرى، ساجى، راوى، )دلفى، دؤستةكى، مةريوان، زةند، حكومةتى شَيخ باشوور.. كوردستانى حكومةت مةحمود،

بادينان، )س��ؤران، ميرنيشين وةكو هتد(، بؤتان...هتد( بةدرخان، ئ��ةردةآلن، و بابان هةريةكَيك نةيتوانيوة ب��ةداخ��ةوة ب��ةآلم لةمانة لة سةر ثَي رابطرَي بؤ هةميشة ياخود ثارَيزطارى لَيبكات بؤ مانةوةوة طةشةكردنى، ناوجوو لة دواى بووة ماوةيةك بؤية هةر جؤراوجؤر هؤكارى ضةندين بة ئةوجا جةند سةر دةخةينة تيشك بؤية بَيت بوو هؤكارَيكى بنةإةت كة كاريانكردووةتة سةر الوازيى و بةرةوثَيش نةجوونى دةوَلةتَيكى دروستكردنى ياخود كوردى ثارَيزراوى دةوَلةتَيكى بةهَيزى كورديى، ئةمةش وةكو نةتةوايةتى، هةستى )الوازى هؤكارانة ئةم كوردستان، دابةشكردنى و داطيركردن جوطرافياى شوَينطةى هةَلكةوتنى لة نزيكى دوورو بةطوَيرةى كوردستان )بةرزو كوردستان تؤثؤطرافياى دةرياوة، سنورى هَيَلى شَيوةى كوردستان(، نزمي دواكةوتوويى كوردستان، جوطرافياى و ئابوورى بوارى لة كوردى كؤمةَلطاى سةربازييةوة، و سياسى و رؤشنيرى و دؤست و دةرةك��ى ثشتطيرى نةبوونى هؤكارانة ئةم بَيطومان ك��ورد( اليةنطرى بةَلكو هةية، سةريةكةوة لة كاريطةرييان هةبووة راستةوخؤى كاريطةرى هةريةكة لة كورد دةسةآلتى ناوضوونى لة سةر لة

هةرقؤناغَيك و شَيوازَيك دابووبَيت.

يةكةم هؤكارىالوازيى هةستى نةتةوايةتى:

هؤكارَيكى نةتةوايةتى هةستى الوازيى طةورةو هةستيار بووة لة سةر لة ناوضوونى لة كورد هةرضةند كورد دةستةكةوتةكانى

هةزاران بة و نةثضإاوة خةبات و شؤإش بةآلم داوة، ماَليى و طيانيى و قوربانى بةهؤى نةبوونى هةستى نةتةوايةتى بةهَيزو يةكترى، ملمالني هؤى بووةتة ثتةوةوة دووبةرةكى و ئاذاوةطَيإى، شةإى ناوخؤ دوذمنان بةدةستتَيوةردانى ض ئةمةش بووبَيت ض زاَلبوونى هةستى ناوضةطةريى و هةستى بوونى ئَيستاشدا لة مةزهةبيطةر، نةتةوايةتى، هةستى بةسةر حيزبطةرى زاَلبوونى حةزى دةسةآلت و سةرمايية بةسةر بةربةستى ضةندين نةتةوايةتى، هةستى يان يةكطرتوو زمانَيكى )نةبوونى وةكو تر باوةإ ب��اوةإى، خؤش ستاندةر، زمانى لةاليةن ئاينيى بةكارهَينانى خؤنةبوون، بة دوذمنان بؤ ضةواشةكردنى كورد بةبيانووى )جيهاد( بؤ بةشداريكردنى شةإَيك كةشةإى بؤ مةزهةب بةكارهَينانى يان نةبوءة كورد خزمةتكردنى و ضةواشةكردن مةبةستى كةلَينكى بؤية هةر ئيمثراتؤريةتييةكانيان، لةباربردنى بؤ دروستكردةوة ط��ةورةى لة بةداخةوة هةبووبَيت. هةردةستكةوتَيك سةردةمى ئَيستادا ئةو مَيذووة تاريكةى كة بةسةر ميللةتى كوردا هات بوو ضةنديجار بةبَيئةوةى دووب��ارةك��ردووةت��ةوة خؤى بؤية وةربطرين، راب��ردوو لة ئةزموون وردبينانة زؤر طشتى بة كورد ثَيويستة ء بكات خؤى دؤسييةكةى لةطةَل مامةَلة طؤإانكارييةكانى و سياسى بارى رةضاوى جيهان و ناوةإاست رؤذهةآلتي ناوضةى بكات. هةركاتَيك كورد هؤشياريى نةتةوةيى خؤى ماَلى دةتوانَيت ئةوجا بةهَيزبوو و بكات بةهَيزى و بةرةوثَيش و رَيكبخات بةرطركردن بؤ دةبَي توندوتؤَل تواناكانى بة بايةخدان و سياسى كيانى ثاراستنى و ثَيشكةوتنى وآلت، بةرذةوةندييةكانى فراوان و ثتةوتر دةبَي لة هةموو بوارَيكةوة، تاوةكو بَيت زياتر كورد نةتةوايةتي هؤشياريى ئةوا تاكةى كوردش هةستى خؤشةويستى

بةمةش و دةبَي زياتر ميلَلةتةكةى و وآلت زؤرتر خزمةتى نيشتيمانى دةكات و هةوَل جارةسةركردنى بؤ دةكات شةونخونى و ميللةتةكةى كة طرفتَيك كَيشةو ه��ةر وةدةستهَينانى ثَيناوى لة هاتووة تووشى سةربةخؤيى و بةروثَيشبردنى ميللةتةكة .

دووةم هؤكار : داطيركردنءدابةشكردنى كوردستان:

ئةم دوو هؤكارة كاريطةرى سةرةكين و سةربةخؤيى ب��وارى لةباربردنى بؤ كوردستان داطيركردنى بَيطومان ئازاديى، بووة بةسةختى زؤر دوذمنان لةاليةن داستان سةدان و شؤإش دةيان تووشى بوون، بؤية زيانى طةورةى ماديى و طيانيي بةركةوتةوة، كورديشى بةهةزاران شةهيدى هةذاريى و دةربةدةريى و وَيرانى ماَل و ضَيشتةوة، هةر لة دَير زةمانةوة تاكو ئَيستا بة نزمى و بَلندى سةدان كوردى مَيذووى طؤإنكارييانةى ئةو بةثَيي وة داهاتة سةر لة ن��اوض��ةى رؤذه��ةآلت��ى ن��اوةإاس��ت و جيهاندا روويداوة كارةساتترين داطيركاريى يةكيََكيان دووس���ةردةم، بؤ دةطةإَيتةوة و عوسمانى ئيمثراتؤريةتى سةردةمى سةفةوي جطةلةوةى كوردستان طؤإةبانى شةإةكانيان بووة ميللةتى كورد طةورةرترين لة ض خاك ل��ةرووى ض بةركةوت زيانى رووى مرؤييةوة بةمةش نةوةستان، بةَلكو هةستان بةدابةش كردنى كوردستان و طةَلى لة كورد سةرةتاى دابةشكردنى كوردستان )1514ز( لةساَلى ضاَلدَيرانى شةإى دواى سةليمى سوَلتان كةتيايدا ش��ةإةى ئةو يةكةم بةسوود وةرطرتن زاَلبوو بةسةر شا ئيسماعيلى سةفةوى دواى ئةوة دابةشكردنى ساَلى لة رةسمى بةشَيوةيةكى كوردستان باكوءرو كوردستانى كةتيايدا )1639ز( و ك��ةوت عوسمانييةكان ب��ةر ب��اش��وءر كةوت ئَيران بةر رؤذه��ةآلت كوردستانى

بةر %60 نزيكةى كوردستان رووبةرى و 40%بةر كةوت عوسمانى ئيمثراتؤريةتى ئيمثراتؤريةتى سةفةوى كةوت، لةم رؤذةدا بؤ بَيبةشكردنى ضاَلى كوردستان طةلى هةَلكةنرا بةمةش كورد و كوردستان بوو بة دوو بةش ئةمةش هؤكارَيكى سةرةكيية هةموو لة ك��ورد بوونى الواز زياتر بؤ دةوَي سةخترى زؤر ئةركَيكى بوارَيكةوة، دةوَلةتَيكى دامةزراندنى و رزطاربوون بؤ دةستى لة بوون ئازاد ضونكة سةربةخؤ، زيانترة ب��َي ئاسانترةو داطيركةر ي��ةك زياتر يان دووداطيركةر خاوةنى كة لةوةى ئاسانتر داطيركةر ئةوةشدا لةطةَل ب��ي، جَيبةجَي باشتر مةرامةكانى و دةبَي زاَل دواى دةطةإَيتةوة ئةويتريان دةك��ات، جةنكى جيهان يةكةم سةردةمى داطيركارى كوردستان لةاليةن دةوَلةتة رؤذئاواييةكان و كوردستان خاكى لةداطيركردنى جطة ثَينج بة خاكة ئةم دابةشكردنى بة هةستان )توركيا، وةكو وآلتانة ئةم بةسةر بةش ئَيران، عَيراق، سوريا، ناوضةى قةفقاز وةكو ئةرمةنستان، ئازةربايجان، طورجيستان( كة بةم شَيوةى كورستان دابةشكرا 41% بةسةر توركيادا و 39% بؤ ئَيران و 16% بؤ عَيراق و 3% بؤ سوريا و 1% ناوجةى قةفقاز )ئةرمةنستان، ئازةربايجان، طورجيستان( و باكوءرى كوردستان بؤ توركيا، باشوءرى كوردستان بؤ عَيراق، رؤذهةآلتى كوردستان بؤ ئَيران ء رؤذئاواى كوردستان بؤ سوريا بؤ كوردستان رؤذه��ةآلت��ى باكوءرى و طورجيستان. ئازةربايجان، ئةرمةنستان، ساَلى لة بيكؤ سايكس ثةيمانى بة ئةمةش و فةإةنسا و بةريتانيا نَيوان لة 1916روسيا )هاوثةيمانان( بةم دابةشكردنة كورد طةورةترين زةرةرى بةركةوت تاكو ئَيستاش طةورةترين ئةمةش دةناَلَينَيت، طرفتة بةم دةَلةوتَيكى نةبوونى دروست بؤ هؤكارة كوردى لةم سةردةمةدا، هةروةها كوردى

بَي دةسةآلت و دواكةوتوو بَي هَيزيى و بة هةوَلى لة داطيركةران بةسات مايةوة سات سيستةمَيك هةرشَيوازو بة ناوبردنن لة ض طرتن و بةطوشتن ض بَيت ياسايةك و سةر لة ئاوارةكردنيان و بةدةربةدةركردن ملكةضكردن لةطةَل باثيران و باب خاكى دةستبةسةرداطرتنى نؤكةريكردنيان، بؤ لة بؤ هةوَلدان ب��اوةإ، و خاك و زمان نامرؤظانة. هةمووشَيوازَيكى بة ناوبردنى لة وآلتانة لةم هةريةكَيك دروستبوونى سةر بنةماى ديكتاتؤريى و رةطةزثةرستى طؤإانكاريى ئَيستاش تاكو و دام��ةزراون هةموويان و هاتووة نة بةسةريانةوة يةكطرتوون كورد دؤسيةى بة بةرانبةر لة بؤ داناوة ناوبردنيان لة ثالنى بةسةدان ناوبردنى دةستكةوتةكانى كوردى بؤ هةر سةرهةَلدانَيك بوو بَيت و لة ثيالنةكانيشيان روودانَيكى هةر لة ئَيستا تاكو بةردةوامن سياسى ك��ورد رووب��دات روودان��ةك��ة ض نَيوةدةوَلةتيى بَيت دذى هةرَيميى بَيت يان لؤذيكانة كورد ثَيويستة بؤية دةوةستن، ثالنى هةبَيت بؤ هةموو رووداوةكان سوود تايبةتيش بة وةربطرَيت رووداوةك��ان لة رووداوةكان و طؤإانكارييةكانى رؤذهةآلتى بةطشتى كوردةكان روودةدةن ناوةإاست ثَيكةوة كوردستان ثارضةكانى هةموو لة بكةن طؤإانكارييةكان روودان��ى هةوَلى ثَيبهَينن، كؤتايي نيشتيمان بةرذةوندى لة كورد دةبَى ثشتطيريكردنى هةموو راثةإين رؤذهةآلتى وآلتانى جةماوةرييةكانى و رةخساندن ثَيناوى لة ن��اوةإاس��ت لة ديموكراس سيستةمى بآلوبوونةوة هةبوونى بة ضونكة ب��ك��ات، ناوضةكة سيستةمة لةناوضوونى بة ديموكراسى دي��ك��ت��ات��ؤري��ي��ةك��ان ك��ؤت��اي��ى ث��َي دَي��ت بةرذةوةندى بؤ باش دةرفةتى بةمةش

سةربةخؤبوونى كورد دَيتةبةرهةم . * بةكالؤريؤس لة جوطرافيا

يوسف سةبري – دهؤك

رةوشي وردي خوَيندنةوةيةكي بة عَيراق لة طؤشةنيطاي ياسايي و دةستوءري و سياسي، بؤمان روءن دةبَيتةوة كة ئامانجة سياسي و دةستووريي راطةيةندراوةكاني سيستةمي بةتايبةت شكستن. بة مةحكوم فيدراَلي لة عَيراق، كة ئاستةنط و هؤكارةكاني شكستن و بة ئةنجام نةطةيشتني زؤر زياترن تا سةركةوتني، ثاَلنةرةكاني و هؤكار لة داناني لة زياترة ئةمة 6 ساَل كة ئَيستاش دةستوورَيكي بةردةوام و طؤإاني ضةندين نةبووةتة عَيراق هَيشتا وةزاريي، كابينةي وةآلتَيكي )فيدراَلي( )جطة لة راطةياندنةكاني دةستووري كة واية بإوام كوردستان(و عَيراقيش ناتوانَيت دةوَلةتَيكي فيدراَلي بَينَيتة كة كوردستانةش هةرَيمةي )ئةم كايةوة. بة نةك بووة ديفاكتؤ وةك زياتر هةية. ثاش سياسييةكاني و دةستوور ئيرادةي ضونكة عَيراق، لة بةعس رذَيمي روخاني ثَيش روخانيش ئةم هةرَيمة بووني هةبووة لة ك��ورد طةلي ئيرادةي بةرهةمي بة و دةناسَيرَيت( 1991 مَيذوويي سةرهةَلداني بة بإواي من ئةو ئاستةنط و رَيطرييةكاني بوءني عَيراق بة دةوَلةتَيكي فيدراَلي خؤي لة

مانةي خوارةوة دةبينَيت. 1- كَيشةكاني ثةيوةست بة دةستووري

هةميشةيي عَيراقعَيراق هةميشةيي دةس��ت��ووري -دةستوورة يةكةم كة ،2005 ساَلي هي كراوةو سةر لة ئازادانةي راثرسييةكي دةستوور تَيثةإاندني بةآلم هَيناوة، دةنطي كة ه��ةب��ووة. س��ةر لة تَيبيني ضةندين ئةويش بة تةنيا )63%( دةنطدةراني عَيراق بةشداريان لةراثرسيدا كردووة و بة )%78( بة بةَلَي دةنطي ثَيدراوة. بةآلم تَيبيني طةورة دةنط نةداني طةورة بة ئةم دةستوورةية لة بةتايبةت سوننةكاندا. عةرةبة ثارَيزطاكاني ديالة – سةالحةدين – –موسَل )ئةنبار خةَلكي ئَيستاش تا كة سةماوة...هتد( –

دةستووري بة باوةإيان ثارَيزطايانة ئةم بؤيان كاتَيك ه��ةر و نيية هةميشةيي هةَلبكةوَيت ئةم دةستوورة هةَلدةوةشَيننةوة 2010 هةَلبذاردنةكاني لة وةك )ه��ةر لة يةكَيك دةس��ت��ووري��ي طؤإانكاريي طةورةترين دروشمةكاني هةَلبذاردن بوو و ئةو حيزبانة دةنطيان هَيناوة لةم ثارَيزطايانة )تعديل( و نيية( دةستوور بة باوةإيان كة

ي دةستووريش بة طةورةترين هةإةشة لة ئةميش كة دادةنرَيت. دةستوور مانةوةي

ثةيوةستة بة باآلنسي هَيز لة عَيراقدا. بة عَيراق، هةميشةيي دةستووري -ناكؤكترين دةستوور دادةنرَيت كة بة دةيان و ناكؤكن يةكتر لةطةَل دةستووري دةقي و بووة ديار ناكؤكييةكانيان ئَيستاوة لة نةتوانرَيت ئاييندةدا لة دةكرَيت ضاوةإَي ئةم مادانة لةبةر مادةكاني تر جَيبةجَيبكرَين و دةبنة هؤي الداني حكومةت و ثةرلةمان بةثَيي مادةكان تةفسيري و دةستوور لة

بةرذةوةندي اليةنةكان.- دةستووري عَيراق بة دةستوورَيكي كَيشةكاني زؤرب��ةي و دادةنرَيت ناكامَل عَيراقي بؤ ئايندةيةكي ناديار ئاإاستة كردووة ريشةيي ضارةسةري هةندَيكيشيان بؤ و بةند كردووة نةكردووة. زؤربةشيان ثةيدا بة ياساكاني كة لة ثةرلةمان دةردةضن، كة نةبوءني ضارةسةر هؤي دةبَيتة ئةمةش زؤربةي كَيشةكاني عَيراق و دةرنةضوءني دةستوور. مادةكاني بة تايبةت ياساكاني كة زؤريان دةبوو دةستوور ضارةسةريان يان ئايندة بؤ نةكرابان ئيحالة و بكردباية ياسايةكي نزمتر لة خؤي. وةك بابةتةكاني ئةنجوءمةني )دروستكردني بة ثةيوةست فيدراَلي مادةكاني 65 و 137( يان ثَيكهَيناني يان )118 )م��ادةي تر فيدراَلي هةرَيمي مادةكاني )110 و 112 و 115(ي ثةيوةست

بة سامانةكاني نةوت و طاز.)غامض( دةستوورَيكي بة هةروةها -دادةنرَيت كة نةيتوانيوة زؤر ئيديةم و زاراو نةيتوانيوة بؤنموءنة بكات، ديار و رءون جياوازيي بكات لة بةيني )هةرَيم و ثارَيزطا( و هةرَيم هاوتاي بة جَيطادا زؤر لة و خاوةن هةمان دةسةآلت هةذمار كراوة. بة ئاوايةك كة زؤر بةزةحمةت هةرَيم ثَيكبَيت و هاوآلتياني ثارَيزطاني تري عَيراق كةمتر

بةرةو ثَيكهَيناني هةرَيم هةنطاو بنَين. - ئةم دةستوورة نةيتوانيوة كَيشةكاني ضارةسةر عَيراقي حكومةتي لةطةَل كورد هةية( مَيذووييان رةهةندَيكي )كة بكةت

140 مادةي لة كة كَيشةش طةورةترين و دةستووري طونجَيندراوة بةرةو ضارةسةر نةبوون دةضَيت و هيض ئةلتةرناتيظي تريش قبوَل كوردةوة لةاليةن دةستوور لة جطة

ناكرَيت. 2- كَيشةي دةسةآلتي ياسادانان

ه��ةرة تايبةتمةنديية ل��ة يةكَيك بوءني فيدراَلي، سيستةمي طةورةكاني يةكةم جظاتي كة ياسادانانة. )دوءجظاتي( كيانَيكي هةر دةنطي رَيذةي بة ثةيوةستة ثةيوةستة دووةم جظاتيي، و سياسيي و دةوَلةتة ئةو ثَيكهاتةكاني بووني بة جظاتة دوء لةم ياسادانان و هَيز باآلنسي عَيراقدا دةستووري لة كة دةثارَيزرَيت. دووةم جظاتةي ئةم )137( مادةي بةثَيي و عَيراق رةوش��ي ب��ةآلم ثَيكدةهَينرَيت، عَيراق سياسةتمةداراني و طةل عةقَلييةتي نيشان دةدان كة هيض كاتَيك ئةم جظاتة ثَيك وآلتَيكي عَيراق ئَيستاش تا و ناهَيندرَيت خاوةن )يةك جظاتي ياسادانانة( و مانةوةي لة هةإةشةية مةزنترين شَيوةيةش بةم مانةوة و جَيطيربوءني سيستةمي فيدراَلي لة عَيراقدا. بإوا ناكةم ئةم جظاتة هةر لة عَيراق

دروست ببَيت. سةركةوتني مةرجةكاني نةبوءني -3فيدراَليي لة عَيراقدا )مةرجةكاني سياسي و

كؤمةآليةتي ( وةك: - هؤكارةكاني دروستكردني سيستةمي فيدراَليي لة عَيراق )كة بؤ ضارةسةركردني كَيشةي نةتةوةيي و تائيفي( ئةم سيستةمة لةاليةن زياتر ئةويش )كة هةَلبذَيردراوة ئ��ةح��زاب و ن��وخ��ب��ةي س��ي��اس��ي ئ��ةم سيستةمةيان داهَيناوة( و ئةزموني زؤربةي بة فيدراَليةتة ئةم جؤرة جيهانيش وآلتاني )بةتايبةت دةدات ثيشان شكستخواردوو جياوازةوة(. ثَيكهاتةي و نةتةوة بةيني لة بة بةندة فيدراَليي سةركةوتني ضونكة ثةيوةست تري مةرجي ضةندين بوءني هؤشياريي و كؤمةآليةتي )رؤشنبيريي بة ناكرَين. دي بة عَيراقدا لة كة سياسيي(

بؤنموءنة: ئارةزوءمةندانة: يةكطرتني بووني -ئةم مةرجة بنةماي سةركةوتني فيدراَليةتة ئةم دةوَل���ةت ثيكهاتةكاني دةب��َي��ت كة ئارةزوءةيان هةبَيت، بةآلم بة وردبوءنةوة هيض كة دةبينين عَيراق ثَيكهاتةكاني لة نيية. و نةبووة ئارةزووةيان ئةم كاميان كورد لة راثرسيي ساَلي 2005 بة راشكاويي ئارةزووي خؤي بؤ سةربةخؤيي راطةياند.

رةدكردني دةستوور، راثرسي لة سوننة و ئاشكراكرد فيدراَلي سيتةمي بؤ خؤي شيعةش بة رةدكردني ثَيكهَيناني هةرَيمي تر لة بةسرة و ناوضةكاني تر باوةإ نةبوءني خؤي بة سيستةمي فيدراَليي بة ديارخست. ئةم عَيراق سةرةكي ثَيكهاتةي سَي هةر و كردووة قبوَل ناضاريي بة سيستةمةيان رةفتاري لةطةَل دةكةن، هةموءيان بة دواي لةم خؤيان كة دةطةإَين طونجاو هةلَيكي

بةندة رزطار بكةن. ديموكراسيةت: بنةماكاني نةبوءني -سيستةمي فيدراَليي بة يةكَيك لة بةرهةم و دةكرَيت. هةذمار ديموكراسي دياردةكاني و ئابوءري و سياسي ناوةندَيتي نا و كؤمةآليةتي تَيدا بة دي دةكرَيت. لة سيستةمي نةتةوةيي جياوازي لة رَيزطرتن فيدراَلييدا و ئاينيي و فةرة حيزب و كةلتوءري قبوَل دةكرَيت، كة ئةمانةش لة عَيراقدا بوءني نيية و زؤر بة زةحمةتة كة بة ئاساني جَيطير ببن. ضونكة ئةم تايبةتمةنديانة بة ثةروةردةيةكي نين ثرؤذة و دةبَيت ثةيدا جيلي( بؤ )جيل بطرن، هةَلي سياسي حيزبَيكي ضةند كة و دءور ثرؤسةيةكي ديموكراسي بةَلكو ثةروةردةيي و فيكر لة دةبَيت و درَي��ذة تاك و خَيزانةوة دةستثَيبكات و سيستةمي ثةيإةو دةوَل��ةت��ةوة لةاليةن عةلمانيةت بكرَيت. بة تَيإوانين لة حيزبة باآلدةستةكاني دةبَيت ديار سياسيان بةرنامةي و عَيراق كة زؤر كةميان باوةإيان بة ديموكراسيةت زؤربةيان و هةيانة ذيان فةلسةفةي وةك لة رابردوو و كَيشة مةزهةبييةكانيان نقوم بوءن. بؤية هيض بنةمايةكي ديموكراسيةت بةرنامةي ل��ة ه��ةَل��ب��ذاردن( ل��ة )جطة نيية بوءني عَيراق عةرةبييةكاني حيزبة دةسةآلتَيكي بة خ��ةون هةموءيان و و دةبينن خؤسةثَينةوة و )م��ةرك��ةزي( ثةروةردةي ئاينيي و كؤمةآليةتيانيش هيض عةلمانيان و ديموكراسي ثةروةردةيةكي عَيراق لة زاَل رؤشنبيريي بةَلكو نيية. تيدا تاكي عةرةبيش( ناو حيزبي سياسي و )لة و خؤثةرستيي و )خؤسةثَين رؤشنبيري شؤظَينيية و لة ناو بؤتةي ئاين و مةزهةب ئةمةش بوون( غةرق خؤيدا نةتةوةيي و بووةتة هؤكاري ئةوةي كة )ئينتيما بؤ عَيراق الوازترين ئينتيما بَيت لة عَيراقدا و ئينتيما بؤ مةزهةب و ثَيكهاتةي خؤي بةرزتر بَيت لة

هةموء ئينتيمايةكي تر( ثَيكةوةذياني هةستي نةبوءني -

كؤمةآليةتي:

سةركةوتني مةرجةكاني لة يةكَيك فيدراَليي هةستكردني ثَيكهاتةكاني دةوَلةتة بة )تجانس اجتماعي( و قبوَلكردني ثَيكةوة ذيان. كة ئةم هةستة لة ناو ثَيكهاتة سةرةكييةكاني مَيذووي لة ئَيستاش تا عَيراقدا ونة. شيعة خةليفةكاني درَيذةكاني دوورو ستةمة ئةمةوي و عةباسي و حكومةتةكاني دواتري عةرةبي لة شيعةكان و ئيمامةكانيان غةرقن و سوننةش هةر دان بة كةلتوءري شيعة دانانَيت و خؤي بة خاوةن مافي زاَل بوءن و دةسةآلتداربوءن دةزانَيت، تا ئَيستاش شيعة تةكفير دةكات. كورديش تا ئَيستا عةرةبي بة داطيركةر و ستةمكار لة سةرخؤ ئةذمار دةكات و هيض كاتَيك باوةإ بةوة ناكات كة عةرةب دان بة هةَلةكاني رابردوويدا بنَيت و دَلي خؤش بَيت بةبرايةتيي كورد و عةرةب.

دةوَلةتةكاني دذايةتيكردني -عَيراق ثَيكهاتةكاني هةموء ناوضةكة: ناو لة خؤيان ) ئاينيي و نةتةوةيي )عمقي دةوَلةتةكاني ناوضةكة هةية، يان بة واتايةكي تر هةموء دةوَلةتاني ناوضةكة بةردةواميي عَيراقدا ناو لة ئاينيي( خؤيان و )نةتةوةيي ناو لة بةرذةوةنديية خاوةن بؤية هةية، عَيراقدا ناو لة طؤإانكارييةك هةر عَيراقدا. دةبَيت دةوَلةتانة ئةم سةر لة كاريطةري و )سادة دةوَلةتاني هةموءيانيش هةر و توندي بة بؤية شمولين( و ديكتاتؤري فيدراَلي و ب��وءن ديموكراسي دذايةتي عَيراق دةخ��ازن و دةك��ةن عَيراق بوءني هةر بة دةوَلةتَيكي سادة و ناوةندي بمَينَيت. لة زؤري كاريطةريي هؤكارةش ئةم كة دةبَيت فيدراَليي سيستةمي شكستي سةر و هَيزطةلَيكي زؤر لة ناو عَيراقدا ئةجَينداي دذايةتي و دةكةن ثةيادة دةوَلةتانة ئةم

بنةماكاني فيدراَليي لة عَيراق دةكةن. بنبةست، طةيشتووةتة عَيراق ئَيستا خؤي، كَيشةكاني ضارةسةركردني لة لة شيعة( و سوننة ( كَيشةكاني بةتايبةت ذَير ناوي ئةحزابي )شيعة و سوننة(دا، بةآلم كة مةزهةبية ناكؤكي هةمان راستييةكةي ليستةكاني )العراقية و دةوَلةتي ياسا و صدر يةكتردا لةطةَل ناتوانن ئيسالمي( جظاتي و سةر لة نةطونجانةشيان ئةم و بطونجَينن جَيبةجَيكردني ثشتطوَيخستني حيسابي مادةكاني دةستوور و ثَيكهَيناني سيستةمي لة رؤَلةكةي دَيت تا كورديش فيدراَليية، و دةبرَيت زياتر الوازي ب��ةرةو عَيراقدا ضارةسةر و دةب��ن ئاَلؤزتر كَيشةكاني رزطاربوءني بؤ كورديش هةستي نابن،

بندةستبوءن و داطيركاريي لة يةكجارةكي زياتر ثةرة دةسَينَيت. كة ئةم هةستةش بة رؤذهةآلت ناوضةي رةوشي خوَيندنةوةي دةبَيت، خورتتر عةرةبي شؤإةشةكاني و بة زؤر س��ودان باشوءري كة بةتايبةت و وةرط��رت خؤي سةربةخؤيي ئاساني بةرطرييةكيان هيض عةرةبييةكان دةوَلةتة ثَيشكةوتنةكاني ه��ةروةه��ا ن��ةك��را. ث��َي و ذيان بوارةكاني لة كورد بةردةوامي تةكنةلؤذيا و زياتر بنةماكاني ديموكراسي و جيهاني ئازاد لة ناو كوردستان برةودةدات، كورد تاكي ناو لة دةوَلةتبوءنيش هةستي عةقَليةتي دَيت تا و ثةرةدةسَينَيت زياتر عَيراق تري ثارضةكاني و بةغدا لة كورد

دوءردةكةوَيتةوة. رَيطاي دوو تةنيا بة ك��ورد بؤية

لةبةردةمداية.بازنةيةكي ل��ة دةب��َي��ت ي��ان -1داخراودا بمَينَيت و تا ئةبةد دةست و ثةنجة نةرم بكات لةطةَل )عةرةب( و زؤر جاريش و )شيعة و سوننة( ملمالنَي قورباني ببَيتة بمَينَيت نادياريي بة ئايندةش و عاقيبةت رازي عَيراق عةرةبةكاني مةحاَلة )ضونكة ببن بة جَيبةجَيكردني بنةماكاني فيدراَليي لة عَيراقدا و رؤذ بةرؤذيش لة شان و هةيبةتي كةم نيشتيمانيي( )شةراكةتي و دةستوور دةكةنةوة. تا بة يةكجاريي نةهَيَلن(و عَيراق دوءبارة بطةإَيتةوة بؤ وآلتَيكي )ناوةنديي( بة دةسةآلتَيكي ببَيتةوة و دةسةآلتةكةشي

)سادة( و ديكتاتؤريي.بؤ بكات ئامادة خؤي دةبَيت يان -2خؤي و يةكالكةرةوة بإياري وةرطرتني )عَيراقيبوءن ساَليةكةي 100 بةندة لةم ماوةيةك بؤ بإيارة بةم كة بكات( رزطار بةآلم دةبَيت، دةردةس��ةري��ي دءوض��اري دةضَيتة و دةبَيت رزطاري يةكجاريش بؤ زيندوويي و ئازاد طةالني كارواني ريزي جيهان، بؤ ئةم بإيارةش بة تةنيا ثَيويستي بة ئيرادةيةكي بةهَيز و رَيكخستني ناو ماَلي خؤي و لؤبيكردنَيكي جيهانيي هةية. بؤ ئةم داواي كة مَيذوويية ئةركَيكي مةبةستةش )نوخبةويي( داوايةكي لة دةوَلةتبوءن بة بكرَيتة )داوايةكي ميللي( و لة ناخي تاك بة تاكي كورد زيندوو و بةهَيز بكرَيتةوة، ئةو بإيارة دةبن ناضار دةسةآلتدارانيش كات هةموء هةإةشةي لةبةر بدةن. سةختةكة

هَيزَيكي داطيركةريش راوةستن.

[email protected]

ثرسى دةوَلةت لةباشوورى كوردستاندؤسية

كوردو كوردستان، طةلَيكى طةورةو نيشتيمانَيكى بَي دةولَةت

دةولَةتبوون، بأيارَيكي سةختة، بةآلم رزطاركةريشة