Dolina Wieprzówki

Przewodnik

Andrychow 2014

Stowarzyszenie inicjatyw na Rzecz Środowiska

MONTANUM

Projekt współfinansowany ze środków Gminy Andrychów

Wydano z inicjatywy

Jak dojechać?Z drogi krajowej nr 52 (Wadowice – Bielsko – Biała) zjeżdżamy w centrum Andrychowa w kierunku Rzyk. Wyjeżdżając z miasta kierujemy się ulicą Dąbrowskiego i jedziemy aż do Mostu na Wieprzówce w Sułkowicach. Ścieżka przyrodnicza ,,Dolina Wieprzówki” rozpoczyna się około 200 m za mostem, po lewej stronie drogi jadąc do Rzyk, od tablicy nr 1, przy kładce do Zagórnika (GPS N 49o50’5.7” i E 19o21’58.1”)

Rzyki

Zagórnik

Andrychów

3

1

2

4

5

6

7

Nakład: 1000 egz.Tekst: Aneta Stawowczyk i Jan ZielińskiZdjęcia, skład komputerowy, grafika, projekt okładki, przygo-towanie do druku: Jan ZielińskiKorekta: Jerzy Gajczak

Druk:

Informator Obszar źródłowy Wieprzówki znajduje się na północ-nych stokach Leskowca i Łamanej Skały (na wysokości ok. 900 m n.p.m.). Wieprzówka ma ok. 28 km długości i zlewnię o powierzchni 156 km². Płynie z południa na północ przez miejscowości Rzyki, Sułkowice-Bolęci-na, Sułkowice-Łęg, Andrychów, Wieprz, Gierałtowice, Przybradz i Graboszyce, gdzie uchodzi do Skawy, le-wobrzeżnego dopływu Wisły. W górnej części, powyżej Andrychowa rzeka ma charakter potoku górskiego – ko-ryto jest proste, z licznymi progami skalnymi. Poniżej Andrychowa, gdzie spadek jest mniejszy koryto rzeki jest kręte i aby zapobiec podcinaniu brzegów w wielu odcin-kach Wieprzówka jest uregulowana (na zdj. poniżej w Przybradzu).

1

Widok na Dolinę Wieprzówki ze szczytu Leskowca 918 m n.p.m.

Wieprzówka tuż przed ujściem do Skawy, w Przybradzu

,,Tobie została powierzona Ziemia jak ogród; rządź nią z mądrością…” św. Franciszek z Asyżu

Wieprzówka zawsze pełniła ważną rolę w zagospoda-rowywaniu tego obszaru przez człowieka. Wzdłuż dolin rzecznych posuwało się na południe osadnictwo w całych Karpatach a ze względu na dostęp do wody osady zakła-dano na brzegach rzek. Energia wody napędzała młyny, woda była także niezbędna do produkcji płótna lnianego. W XX wieku w oparciu o zasoby wodne zbudowano zakłady przemysłu bawełnianego (na zdj. powyżej) oraz maszynowego w mieście Andrychowie.

2

Ruiny starego młyna Anteckiego zasilanego niegdyś także wodą z Wieprzówki, doprowadzanej przez Zagórnik

Koncepcja rozwoju zrównoważonego w XXI wieku za-kłada zarówno ochronę zasobów przyrodniczych rzek jak i konieczność działań edukacyjnych, które z jednej strony umożliwiają poznanie wartości środowiska przyrodni-czego a z drugiej wpływają na ukształtowanie postawy współodpowiedzialności za zmiany zachodzące w tym środowisku. W tym celu z inicjatywy społecznej powstała ścieżka przyrodnicza ,,Dolina Wieprzówki” opatrzona tablicami edukacyjnymi, film o Wieprzówce, a sama rze-ka zgłoszona do ogólnopolskiego konkursu ogłoszonego przez „Klub Gaja” z Bystrej, została wybrana w głoso-waniu na „Rzekę Roku 2013” i dzięki temu jest znana w całej Polsce.

3

Dwie z 7 tablic postawionych przy ścieżce „ Dolina Wieprzówki” informujących o tym co możemy zobaczyć w

korycie i na brzegu rzeki

4

Naszą wędrówkę w górę rzeki Wieprzówki rozpoczynamy przy 1 Tablicy edukacyjnej ścieżki przyrodniczej ,,Dolina Wieprzówki”. W tym miejscu możemy zapoznać się ze szczegółowymi informacjami dotyczącymi przebiegu rzeki, a także wynikami badań chemizmu wód Wieprzówki – te informacje znajdują się na 1 Tablicy Wieprzówka jako potok i rzeka. Pierwszy odcinek ścieżki ,,Dolina Wieprzówki” przebiega płaskim dnem doliny. Po lewej stronie, na przeciwległym brzegu rzeki widoczne jest wzniesienie o wysokości 480 m n.p.m, i zabudowania oś. Górka w miejscowości Zagórnik. Idziemy wzdłuż prostego w tym miejscu koryta rzeki, polna droga prowadzi przez las łęgowy (zdj. powyżej), typowe zbiorowisko roślinne dolin rzecznych. Jest to łęg ols – jesionowy z domieszką klonu, wierzby, wiśni ptasiej, w podszycie którego rośnie bez czarny, czeremcha, czy jeżyna fałdowana. W runie, wiosną znajdziemy, zawilce gajowe czy ziarnopłony wiosenne (na zdj. poniżej).

Ścieżka za pierwszą tablicą na granicy pól i ogrodów prywatnych, a fragmentami łęgu nad urwistym brzegiem.

5

Aby dotrzeć do kolejnej tablicy edukacyjnej trzeba przejść 300 m w górę rzeki. Idąc ścieżką wzdłuż Wieprzówki zwróćmy uwagę na podcięcia brzegu rzeki, które w tym miejscu mają kilka metrów wysokości. Odsłania się w nich profil piaszczysto – żwirowych osadów dna doliny, które zostały naniesione przez rzekę w czasie ostatnich 200-100 tyś. lat, w czasie kiedy na obszarze Polski miały miejsce ostatnie zlodowacenia. Podcięcia brzegowe świadczą zarówno o erozji bocznej jak i o intensywnym pogłębianiu koryta potoku (patrz zdj.). Kiedy miniemy pierwsze zabudowania po prawej stronie ścieżki, warto zbliżyć się do koryta rzeki i odnaleźć druciane umocnienia brzegów (ostrogi) wypełnione kamieniami rzecznymi, które znajdują się obecnie kilka metrów powyżej lustra wody. W tym miejscu dokładnie widać jak intensywnie zachodzi proces pogłębiania koryta Wieprzówki.

6

Powoli zmienia się dolina Wieprzówki, która w tym odcinku ma charakter przełomowy. Rzeka podcina stromo opadający stok (widoczny po lewej stronie, na przeciwległym brzegu) a w korycie pojawiają się pierwsze wychodnie skał tworzące progi. Jest to stanowisko dokumentacyjne przełomu Wieprzówki przez łupki wierzowskie (tablica 2).

Czarne łupki wierzowskie to najstarszy kompleks skał odsłaniający się w dolinie Wieprzówki, datowany na 120-130 mln lat. Sedymentacja osadów ilastych zachodziła w głębokim zbiorniku morskim w kredzie (era mezozoiczna) znajdującym się tutaj ok. 95 -130 mln lat temu – czyli w czasach kiedy żyły dinozaury.

7

Na terenie południowej części dzisiejszych Karpat została definitywnie przerwana przez alpejskie ruchy górotwórcze fazy styryjskiej w miocenie, około 20 mln lat temu (paleogen, era kenozoiczna). Ruchy górotwórcze spowodowały sfałdowanie osadów morskich i przesunięcie ich w formie płaszczowin na północ. Młode góry fałdowe ulegały powolnemu niszczeniu w środowisku lądowym na skutek działania czynników zewnętrznych aż do okresu zlodowaceń plejstoceńskich. Około 600 tyś lat temu w czasie zlodowacenia południowopolskiego (Sanu II) lądolód dotarł w Karpatach do wysokości około 500 m n.p.m. W warunkach klimatu peryglacjalnego na odsłoniętych stokach górskich dochodziło do intensywnego wietrzenia fizycznego na skutek działania niskich temperatur.

Górna część odsłonięcia łupków wierzowskich, na prawym brzegu widoczna stroma skarpa porośnięta grabami i bukami.

Procesy wietrzenia łupków wierzowskich, powodują zmianę ich barwy i rozpad na charakterystyczne płytki.

8

Rzeki, które miały charakter roztokowy, transportowały dużą ilość materiału zasypując doliny kilkumetrową warstwą żwirów. Po ustąpieniu zlodowaceń, kiedy zmienił się klimat i stoki górskie pokryły się roślinnością, została zahamowana dostawa grubego materiału do koryt rzecznych i rozpoczęła się erozja wgłębna. Rzeki przez 100 tyś lat pogłębiały doliny, rozcinając osady żwirowe a w wielu miejscach naruszając podłoże skalne, w wyniku czego w korytach pojawiły się progi.

Gospodarka rolna na terenie Beskidów spowodowała ponowne naruszenie profilu równowagi rzek, ponieważ na skutek wycięcia drzew na stokach górskich nastąpił wzrost spływu powierzchniowego i zwiększenie dostawy wody do potoków w górnej części dorzecza. W wyniku wezbrań Wieprzówka silnie eroduje wgłąb koryta – po powodzi w roku 1997 rzeka od preparowała warstwę czarnych łupków Wierzowskich wycinając w nich malownicze 2-3 metrowej wysokości progi (fot. 3). Na progach tworzą się małe wodospady, które podmywane przez wirującą pod nimi wodę ulegają cofaniu – możemy przyjrzeć się zjawisku niszczenia progu wodospadu i erozji wstecznej w skali mikro.

9

Erozja wgłębna jest także potęgowana przez wybieranie rumowiska z koryta rzeki, a o jej skali świadczą umocnienia brzegów znajdujące się wysoko, 5-7 m ponad obecnym korytem Wieprzówki. Kiedy staniemy przed tablicą 2 i odwrócimy się w kierunku zachodnim (patrząc w kierunku drogi Rzyki-Andrychów) zobaczymy jeszcze jeden element doliny rzecznej wykonany ręką człowieka – pozostałości starego koryta tzw. młynówki, którą do powodzi w 1945r. płynęła woda do napędzania koła we młynie w Sułkowicach. Dziś zarośnięty fragment dawnego koryta jest ledwie widoczny (stojąc tyłem do tablicy 2, patrząc lekko w lewą stronę, w odległości 10-15 m). Na tej wysokości, na przeciwnym brzegu zaczynała się też młynówka w Zagórniku, która uzupełniała wodę dostarczaną dla tartaku w Zagórniku i stawów młyńskich w Andrychowie.

10

Od tablicy 2 idziemy w górę rzeki trzymając się cały czas brzegu, obserwując i podziwiając ukształtowanie jej koryta, pieniące się wodospady i tworzące je progi skalne. Nie schodząc ze ścieżki około 100m dalej znajduje się okazały jesion, a ścieżka prowadzi przez łęg olchowo-gwiazdnicowy. Nad Wieprzówką znajduje się jedno z niewielu stanowisk tego typu zbiorowiska roślinnego w Polsce, a szczególnie na południu.

11

W odległości 130m od tablicy 2 znajduje się tablica 3 i 4. Tutaj można odpocząć lub przeprowadzić ćwiczenia, ponieważ obok tablic znajdują się drewniane stoły i ławy. Z tablic możemy dowiedzieć się jakie zwierzęta zamieszkują nurt rzeki, a jakie znajdziemy w zastoiskach po wezbraniu, dowiemy się także dlaczego łęg olszowy gwiazdnicowy rośnie w tak niewielu miejscach w Polsce. Mając chwilę czasu możemy poszukać wielu organizmów przedstawionych na tablicach, sprawdzić, czy potrafimy je odszukać, poznać ich środowisko i zastanowić się co im może przeszkadzać. Pamiętać też musimy, że wiele z nich jest chronionych i łapanie, branie do ręki, a tym bardziej zabijanie jest niedopuszczane. Pilnujmy też swoje dzieci, które nieświadomie mogą zrywać chronione rośliny i krzywdzić zwierzęta.

Chroniona, podobnie jak wszystkie płazy salamandra plamista

Chroniony głowacz pręgopłetwy

12

W tym odcinku doliny łożysko rzeki jest szerokie. Podczas wezbrań Wieprzówka przerzuca nurt płynąc czasem bliżej zabudowań, a czasem podcinając stromo opadający stok wzniesienia widoczny po lewej stronie. Po prawej stronie widzimy fragment suchego koryta rzeki. W takich miejscach, na łachach żwirowych nazywanych kamieńcem możemy zaobserwować sukcesję naturalnej roślinności. Wiosną kwitnie podbiał, latem dziewanna, wrotycz, wierzbówka rzeczna, czy żarnowiec miotlasty,. Ta przypominająca swoim wyglądem skrzyp roślina o suchych kłączach, służyła kiedyś do wyrabiania mioteł - stąd jej ciekawa nazwa.

Ostatnia większa woda w Wieprzówce, w 2007 roku

Żarnowiec miotlastyKamieniec i łęg

13

Kamieńce, to także miejsce występowania, ciepłolubnych organizmów, w tym ciekawych pająków z rodziny pogońcowatych, do których należy jeden z największych tu żyjących przedstawicieli wymyk szarawy, czy gadów z zaskrońcem pospolitym, czy jaszczurką zwinką.

Zaskroniec zwyczajny

Wymyk szarawy

14

Letnie, jak i wczesnowiosenne wezbrania rzeki mogą zmienić wygląd kamieńca, niszczą rośliny, ale zarazem umożliwiają ponowne zasiedlanie przez rośliny pionierskie i cały cykl się powtarza. Ostatnie okresy suche wyraźnie ten cykl zaburzyły i na kamieńcach rosną drzewa i krzewy. Po wezbraniach wiosennych i tam, gdzie są wysięki wody tworzą się zastoiska, w których rozmnażają się płazy, owady, a żerują gady i ptaki.

Zastoiska, oazy życia płazów i owadów

Smaglec ogonokleszcz

Żaba trawna ... i jej skrzek

15

Powyżej łupków wierzowskich widoczny jest fragment starorzecza porośniętego łęgiem olchowym. Starorzecze najlepiej widoczne jest z lewego brzegu rzeki, gdy zatrzymamy się obok nowego okrągłego słupa linii energetycznej (zdj. powyżej)– przebieg linii wyznacza sporej wielkości przecinka drzew na całej długości stoku i w dnie doliny. Obniżanie się lustra wody w rzece, które zachodzi na skutek pogłębiania koryta powoduje nie tylko zanikanie roślin kamieńca, ale zagraża także istnieniu lasów łęgowych w dnie doliny, w tym cennego na skalę całej Polski łęgowi olchowo-gwiazdnicowemu. Coraz częściej widzimy gatunki obce (zdj. powyżej) grochodrzew biały, rdest ostrokończysty, niecierpek japoński, czy tojeść kanadyjska, ale nawet arbuzy, pomidory czy rośliny ozdobne. Ale nie tylko obce kwiaty i krzewy, które rozpleniły się z przydomowych ogródków szkodzą rzece - świerki sadzone w zwartych grupach także mogą być szkodliwe.

Arbuz zwyczajny, nazywany także kawonem, pochodzi z Afryki, tu znaleziony na

kamieńcu w 2012 r.

Wilczomlecz groszkowy z obszaru śródziemnomorskie-go (Francja, Grecja, Włochy)

i cieplejszych stref Azji

16

Idąc dalej wzdłuż koryta Wieprzówki, po lewej stronie na zboczu góry widzimy dawny kamieniołom - 50m wysokości urwisko będące pozostałością po eksploatacji piaskowców. Wiosną i jesienią, gdy na drzewach nie ma liści, w odsłonięciu bardzo dobrze widać fliszową budowę Beskidów – naprzemianległe warstwy grubszych piaskowców i cienko-ławicowych łupków (zdj. poniżej). Kompleks piaskowcowy stanowią warstwy lgockie – twarde, odporne na niszczenie piaskowce, których wiek określono na ok. 110 mln lat. Budują one główne wzniesienia tej części Beskidu Małego tworząc wyraźny, 150 m wysokości próg ponad Pogórzem Śląskim (Kobylica 498 m n.p.m, Czuby 491 m n.p.m., Przykraźń 553 m n.p.m., Ostry Wierch 549 m n.p.m.) Szczegółowe informacje o kamieniołomie i odsłonięciu warstw skalnych znajdują się na tablicy 5.

17

Przechodzimy drewnianym mostkiem na lewy brzeg. W odległości 100 m od tablicy 5 znajduje się ujście potoku Bolęcinianka do Wieprzówki (zdj. powyżej. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na obudowę hydrotechniczną ujścia potoku Bolęcinianka. Obudowane proste koryto rzeki i progi zaburzają dynamikę przepływu i transport rumowiska - Bolęcinianka niegdyś nanosiła materiał i usypywała stożek napływowy do Wieprzówki ,,karmiąc” ją rumowiskiem i zmniejszając tym samym erozję wgłębną, co było korzystne. Obecnie na skutek wzrostu prędkości przepływu Bolęcinianki wzrasta też niebezpieczeństwo erozji przeciwległego brzegu Wieprzówki na skutek dużej prędkości wody wpadającej obudowanym prostopadłym korytem Bolęcinianki.

18

200 m powyżej ujścia Bolęcinianki znajduje się most na Wieprzówce ( na zdj.powyżej), jest to droga do osiedla Rzyki – Szafarze. Ten fragment trasy, od mostu do przystanku PKS w odległości około 400m można przejść drogą asfaltową. Tuż za przystankiem znajduje się ujście niewielkiego potoku, który wpada do Wieprzówki. Warto zwrócić uwagę na przebieg potoku, stojąc na poboczu drogi. Po prawej stronie potok ma niewielką głębokość, bez problemu można go przekroczyć. Po lewej stronie drogi możemy zobaczyć ujście potoku do Wieprzówki – kilkumetrowej głębokości wcios, który powstał na skutek obniżenia bazy erozyjnej, czyli koryta Wieprzówki. Na przykładzie niewielkiego potoku możemy zobaczyć jak silnie działa erozja wgłębna – w taki sam sposób powstają głębokie doliny rzeczne w górach.

19

Idąc od przystanku autobusowego i minięciu ptoku, schodzimy do koryta Wieprzówki. W tej części doliny znajduje się jedna z największych atrakcji geologicznych Karpat. Margle tworzące tzw. ławice spągowe warstw godulskich, poza doliną Wieprzówki odsłaniają się jeszcze tylko w okolicach Wadowic i Tarnowa. Margle krzemionkowe, to osady płytkowodne pochodzenia organicznego które powstały na Grzbiecie Inwałdzkim, oddzielającym basen sedymentacyjny podśląski od śląskiego w Oceanie Tetydy w kredzie (era mezozoiczna). W czasie alpejskich ruchów górotwórczych w miocenie (20 mln lat temu) nasuwające się płaszczowiny spowodowały oderwanie (odkłucie) od podłoża i przesunięcie tej formacji skalnej. W strukturze margli dobrze widoczne są fukoidy, skamieniałości śladowe - czarne ślady prawie 40 gatunków organizmów żywych oraz hieroglify. Szczegółowe informacje o ich powstaniu możemy znaleźć na tablicy 6.

Skamieniałości śladowe tzw. fukoidy Hieroglify

20

Przy brzegu rzeki widać także szarozielone i rdzawoczerwone łupki pstre, które swój kolor zawdzięczają wytrącaniu się związków żelaza w wyniku wietrzenia chemicznego w ciepłym klimacie. Ciekawostką jest, że łupki pstre powstawały przez stosunkowo krótki okres czasu, są bardzo powszechne w Karpatach i dlatego wyznacza się wiek innych skał względem nich. Gdy znajdziemy się obok tablicy 6 warto spojrzeć na oba brzegi Wieprzówki, ponieważ dzieli je ponad 100 milionów lat. Progi skalne zbudowane z margli widoczne w korycie i na lewym brzegu rzeki powstały około 110 mln lat temu a żwiry budujące prawy brzeg rzeki zostały naniesione przez Wieprzówkę zaledwie 5-15 000 lat temu. A teraz rzeka żłobi i podcina oba brzegi jednocześnie, dzięki temu w korycie możemy znaleźć otoczaki z kilku epok geologicznych.

21

Ostatni odcinek ścieżki ,,Dolina Wieprzówki” znajduje się za mostem w miejscowości Rzyki. Dolina Wieprzówki także tutaj ma charakter przełomowy, w korycie odsłaniają się progi najmłodszej serii skalnej w dolinie Wieprzówki, piaskowców godulskich datowanych na 90 – 100 mln lat (górna kreda). Piaskowce godulskie to najbardziej odporne skały budujące najwyższe wzniesienia tej części Beskidu Małego – Leskowiec (919m n.p.m) i Łamaną Skałę (929m n.p.m).

22

Tuż przy drodze znajduje się tablica 7, na której możemy poznać ciekawostki świata roślin i grzybów

oraz prześledzić szczegółową budowę geologiczną tego odcinka doliny. Warto podejść ścieżką na brzeg rzeki

ponieważ na przeciwległym brzegu możemy zobaczyć strome, podcięte przez rzekę zbocze będące 20 m

wysokości fragmentem dawnego dna doliny Wieprzówki z czasów ostatniego zlodowacenia 10 tyś lat temu. W tym

miejscu najlepiej widać jak wielką rolę odegrała rzeka Wieprzówka w kształtowaniu krajobrazu Beskidu Małego

Języcznik zwyczajny

23

Źródła Wieprzówki

Ujście Wieprzówki do Skawy

Wieprzówka od źródeł do ujścia

24

Sprawdź co zapamiętałeś? Odpowiedz sobie na pytania.

Pod jakim szczytem Beskidu Małego ma swoje źródła Wieprzówka?

Jaka jest długość Wieprzówki?

Jaki materiał skalny znajdziesz w korycie Wieprzówki?

Ile lat mają najstarsze skały, po których płynie woda Wieprzówki?

Gdzie tworzyły się skały, które odsłania Wieprzówka?

Które skały z Wieprzówki da się złamać w ręce?

Jak nazywa się typ lasu otaczający koryto Wieprzówki?

Jak nazywa się miejsca gromadzenia żwiru i piasku w korycie Wieprzówki?

Jak nazywa się chroniony gatunek ryby, będący równocześnie gatunkiem naturowym?

Jak nazywa się niebieski ptak żyjący nad Wieprzówką i polujący na małe ryby?

Dlaczego organizmy żyjące w Wieprzówce mają kształt wrzecionowaty albo płaski, albo żyją w domkach?

W których skałach znajdziemy skamieniałości śladowe, czyli fukoidy?

Jaki typ erozji możemy obserwować w korycie Wieprzówki?

Co umożliwiają kaskady i wodospady przegradzające koryto Wieprzówki?

Wymień najczęściej spotykane odpady gromadzone nad brzegami Wieprzówki?

Co utrudniają wysokie, sztuczne progi wodne?

Jeżeli poprawnie odpowiedziałeś na 10 pytań, to twoja wycieczka jest udana! Zapraszamy jeszcze raz!