dokument: odluke objavljene u originalnom …u ovom broju se bavimo maj-skom skupštinom, izborom...

GODINA XIII · BROJ 65 · 13. MAJ 2011. · BESPLATAN PRIMERAK · SPECIJALNO IZDANJE POVODOM GODIŠNJICE MAJSKE SKUPŠTINE

Odluke Objavljene u OriginalnOmzapisniku sa majske skupštine

DOKUMENT: strana 2-3

Znamenite ličnosti:

strana 4-5

strana 6

strana 11

Početak izražavanja Političkog identiteta vojvodine

Evropski smer u pisanju Ustava

strana 6

Kako je došlo do ideje srpske Vojvodine

istorijska uloga Majske skuPštine 1848. godine

Patrijarh Josif Rajačić

Grb Vojvodstva srpskog

Zastava

Pasoš

2

Godine 1848, prvi i sledu-jući dana maja držana je u Karlovci, po obšte izjavljenoj želji, od Njegove ekselencije arhiepiskopa i mitropolita karlovačkog Josifa Rajači-ća na savetovanje sazvana skupština narodna, koja je iz opunomoćeni predstavnika celoga u Hrvatskoj, Slavo-niji, Bačkoj, Banatu i ostaloj Ungariji živećeg srpskog na-roda po representativnoj si-stemi sastavljena, smatrajući osbiljske okolnosti vremena, potrebe i tegobe, sebe je za srbski narodni sobor konšti-tuirala, kao takav proglasila i sledujuća zaključila:

Narod srbski, pod izabranim ovom prilikom predsedateljem Njegovom ekselenc. G. Josifom Raja-čićem, arhiepiskopom kar-lovačkim i mitropolitom, narodni sobor započevši, sa žalošću opominjući se ne-pravde koja mu je tim uči-njena što je dostojinstvo i čin poglavice naroda srbskog, vojvode, i dostojinstvo patri-jarha srbskog u Austrijskim Državama protiv učinjeni sa Domom austrijskim kao vla-dateljem Ugarske i sdruženi kraljevina ugovora ukinuto i osećajući da mu je sobstveni poglavar za politično uprav-ljanje nuždan i da je pravo da se mitropolitu našem staro dostojinstvo patrijarha po-

vrati, proglasio je:

1. To pravo svoje, i po tome je Njegovu ekselenciju gos-podina Josifa Rajačića, arhie-piskopa i mitropolita, za pa-trijarha srbskog, a gospodina Stefana Šupljikca, obrštera Ogulinske regemente, za voj-vodu srbskog jedinodušno naimenovao i izabrao.

Nastavivši dana 3. maja na-rodni sobor svoja dela, opre-delio je dalje:

Osećajući da nijedan narod pozivu prirodnog svog opre-delenija za dosta učiniti i do-stojinstvu narodnog svog per-sonaliteta skladno se razviti i izobraziti ne može ako se sve prepone, koje ga u toj od pri-rode naloženoj mu dužnosti napredovanja i usavršavanja smetaju, ne uklone i sve ve-rige, koje ga kao narod ima-jući svoj jezik, svoju istoriju, prošlost i budućnost vežu, ne razreše, izjasnio je se:

2. Srbski narod za narod po-litično slobodan i nezavisan pod Domom austrijskim i obštom Krunom ugarskom.

Smatrajući na ugovore naro-da srbskog s Domom austrij-skim i Krunom ugarskom učinjene i držeći da se dana narodu prava bez narušenja

isti ugovora ukinuti ne mogu i da je za postojanje i utvr-đenje vladateljskog prestola najveći jemac ljubov i privr-ženost naroda, koje se samo ispunenjem obećani narodu prava i rasprostranenjem slobode u duhu vremena ob-držati može, želja je naroda srbskog da se:

3. Srem s Granicom, Baranja, Bačka s Bečejskim Dištrik-tom i Šajkaškim batalionom i Banat s Granicom i Dištrik-tom Kikindskim za Srbsku Vojvodovinu proglasi.Kao što nijedno telo na-ravnom svom opredelenju skladno razviti se ne može kad su mu udovi razdeljeni i kao što nijedan ud tela nije na korist, nego upravo na šte-tu telu ako nije na svom pri-rodnom mestu, tako nijedan razkomadan narod ne može se ni materijalno, ni duševno, ni politično razviti i dovoljno izobraziti dok se u jedan na-rod ne stopi i jedno državno telo na temelju slobode i sa-vršene jednakosti ne osnuje, zato:

4. Politični savez Vojvodovi-ne Srbske s Trojednom Kra-ljevinom Hrvatske, Slavonije i Dalmacije na temelju slo-bode i savršene jednakosti priznaje, s tim da se uslovija ovog saveza na istom temelju

Odluke objavljene u originalnom zapisniku sa Majske skupštine

U narednim mesecima pla-niramo da kroz nekoliko te-matskih brojeva Slobodne Vojvodine podsetimo cenjene čitaoce na ključne momente u razvoju vojvođanske ideje i Vojvodine. Prošlost ume da bude inspirativna, može se iz nje mnogo naučiti, ali samo pod uslovom da se strogo po-štuju pravila. Istorijske činje-nice se ne smeju prećutkiva-ti, ulepšavati, romantizovati. Samo u tom slučaju iz prošlo-sti se uči. Nepoznato da se ra-zjasni, ružno da se ne ponovi, lepo da se ponosno čuva, ne-završeno da se okonča. A sve-ga toga ima kada je Vojvodina u pitanju. Počevši od poziva cara Leopolda Srbima u kom se pominje pravo na vojvodu, a kasnije pravo na sopstvene magistrate. I da li se pominje? Na šta je car mislio kad je na-pisao „servata vojvoda eligen-di libertate“? Ili od pitanja da li je stvarni autor ideje Vojvo-dine bio Đorđe Branković?U ovom broju se bavimo Maj-skom skupštinom, izborom patrijarha i prvog vojvode. Te 1848, u vreme čuvene Mađar-ske bune Srbi su poverovali u mogućnost nacionalnog na-pretka i u ostvarenje sna o svo-joj Vojvodini. Znao je seljak vrlo dobro da se Vojvodina ne jede i ne pije, ali je jako vero-vao da će u njoj moći bolje i dublje da zaore. „Ako bude imao svoju Vojvodinu, svoga patrijarha i vojvodu, sam sebi će krojiti kapu... a na mostu i na skeli neće plaćati“. Zar to ne otvara pitanje o krojačima kapa i plaćanjima i na skeli i na mostu u trenutku kad smo

potrosili više od 10 procenata XXI veka? I zar ne obavezuje?Dve godine je trajao užasni srpsko-mađarski rat. Ipak, Bečki dvor nije potvrdio auto-nomnu i celovitu Vojvodovinu kakva je utvrđena u Karlovci-ma. A posle svega toga, ljudi u Vojvodini su razmišljali po-put Konstantina Obradovića iz Rume koji je posle 1849. rekao: „ Ako nećemo do te visine doći, da jedan drugom (Srbin Mađaru) zidamo crkve, jedan drugom oremo njive, je-dan drugom siročad izdržava-mo, nećemo bar umeti činiti ono što je bilo i koje ovde ni nigdi više ni spomenuti ne že-lim“. A građanska Vojvodina danas jeste došla do tih visina. I može ih samo povećavati.Srpska Vojvodina i Tamiški Banat, stvoreni posle 1849. godine bila je kvazi autono-mija ubrzo nazvana Baho-vom. Kada je 1860. ukinuta, nije bilo mnogo javnih prote-sta, ali je bilo crnih florova na mnogim kapama i šeširima. Zdravo seme je posejano u zdravu zemlju. ‘Vojvodina će zacelo vaskrsnuti’, pro-ročki piše Miletić. Već Bla-goveštanski sabor trazi da se formira Vojvodina Srpska sa vojvodom i vojvodskim save-tom. O svemu tome, drugom prilikom. Iz tekstova koji su pred nama u ovom broju Slobodne Voj-vodine, jasno se vidi fakto-grafija, ali ne samo ona. Ose-canja ljudi su šira od interesa, racionalnog pristupa, politic-kih stavova. Oduvek se Voj-vodina volela. I to se ne sme zanemariti.

Iz prošlosti se puno može naučiti

Piše: Dušan JakovljevGlavni i odgovorni urednik Slobodne Vojvodine

Uvodnik

173 godine Majske skupštineTako se rađala Vojvodina:

3

izrade i u život privedu.

Držeći da je nuždno da se po načelima izrečene slobo-de, nezavisnosti i državnog saveza Vojvodine Srbske sa Trojednom Kraljevinom Hr-vatske, Slavonije i Dalmacije pod Krunom ugarskom naša međusobna otnošenja opre-dele, naimenovao je Narodni sobor:

5. Jedan odbor, dajući mu vlast punu u ime naroda ustav predrečeni od-nošenja izraditi i za potvrđenje Narodnom so-boru predloži-ti, sve nuždno i potrebno za postignuće gore izrečene celji i namere razpo-lagati, Narodni sobor u svako doba po po-trebi i okolno-stima vremena sazvati i jedan postojani odbor od nekoliko lica između sebe izabrati koji će neprestano ovde se baviti, želje naroda i tegobe primati i za narodni sobor u red do-voditi.Odbor se taj sostoji iz sledu-jući osoba: Andrija Bira iz Vukovara, Rajić, paroh iz Siv-ca, Nikolaj Putnik, kapetan iz Šajkaškog bataliona, Gavri-lo Nikolič iz Đurđeva. Petar Tomašević iz Stari Banovaca, Pavle Georgijević iz Vinkova-ca, Đorđe Novič iz Kamenice, Adam Molovič iz Rume, Tri-fun Mladenović iz Iriga, Sve-tozar Milutinović iz Subotice, Petar Stojšić iz Sente, Jovan Despinić iz Kovina, Nikola Tomaševič iz Klenka, Đorđe Đurkovič iz Oseka, Mojsije Georgijević iz Oseka, Toma Dimić iz Tomaševaca, Mihail Krestić iz Titela, Teodor Sa-rajlić iz Žablja, Nikola Krestić iz Zagreba, Kosta Jovanović iz Mitrovice, Jovan Rado-savljevič iz Sombora, Teodor

Dimić iz Bavani-šta, Stevan Ristić iz Karlova-ca, Aleksander Stojačković iz Karlovaca, Sima Radin iz Novog Sada, Marko Drakulić iz Čente, Evgenije Arsenije-vič iz Orlovata, Stevan Bekić iz Perleza, Jovan Stanković iz Farkaždina, Đorđe Varsan iz Pančeva, Ignjatović iz Čo-banca, Jovan Subotić iz Pešte, Đorđe Stojaković iz Pešte, Kojič iz Budima, Jovan Had-žić iz Novog Sada, Aleksander Kostić iz Novoga Sada, Đor-đe Stratimirović iz Novoga Sada, Ivančević iz Karlovaca, Vasa Kavić iz Petrinje, Vasi-ljević iz Oršave, Đorđe Pan-telić iz Zemuna, Nedeljković iz Bele Crkve, Đorđe Mušic-ki iz Sent-Tomaša, Dimitrij Manojlović iz Sent-Tomaša, Jefta Vasić iz Crepaje, Petar Ninković iz Bukovca, Arseni-je Kolarski ot Srbskobanatske regimente, Dimitrij Zavišić od Srbsko-Banatske regimen-te, Gaja Pisarović iz Šajkaškog bataliona, Kosta Kostantino-

vić, paroh iz Perleza.Osećajući najiskreniju i naj-istinitiju ljubov sproću vlaš-kog naroda i srdačno se ra-dujući svakom napretku njine narodnosti i želeći da i njin narod postane narod i da se uzporedi sa drugim narodi-ma, misli ovaj Narodni srbski sobor da smo mi Srbi kao nji-na verna i prava braća dužni nji u njinom narodnom pre-porođenju podpomagati, oče-kujući istu uzaimnu ljubov od nji; zato od našeg kralja molimo:

6. Da se vlaška narodna sa-mostalnost u duhu narodnosti izreče i obezbedi.

Opredelivši Odbor koji će po okolnostima vremena narod-ni sobor sazvati, opredeljuje se da se:

7. Zakazani za 15. maj t. g. Sr-bski narodni sobor ne drži.Imajući narod srbski podpunu i neograničenu vlast sa narod-

nim dobrom svojim razpola-gati i znajući da se narodna dela bez troška odpravljati ne mogu, opredeljuje:

8. Da predrečeni Odbor u so-glasiju sa Njegovom svjatosti srbskim patrijarhom i narod-nog fonda asistentima ima vlast potrebnu sumu novca iz narodne kase dići, s tim uslov-ljem da se račun o izdanom novcu narodnom soboru po-sle preda i da se novac samo na najnužnija dela celog našeg naroda tičuća se upotrebi.

Želeći ove naše želje obistiniti i u život privesti daje se:

9. Istom narodnom odboru vlast da u sporazumljenju Njegove svjatosti našeg pa-trijarha jedan odbor iz našeg naroda odma imenuje koji će želje ove Njegovom veličestvu podneti i Hrvatskom soboru soobštiti.Primivši poziv naše slavenske braće iz Česke u kome nas na

obšte veće slavenski u Austri-ji živeći naroda u Zlatni Prag radi sporazumenja naši sla-venski interesi pozivlju, daje se dalje:

10. Istom odboru vlast da je-dan odbor od strane našeg na-roda za to veće naimenuje koji će interese našeg naroda tamo zastupati.

Izvor: “Projekti ustava za Vojvodovinu Srbiju nastali u toku srpskog narodnog po-kreta 1848-1849.” Ljubomir-ka Krkljuš Ovaj tekst je prenet sa štam-panog letka, koji je objavljen u Građi za istoriju srpskog pokreta u Vojvodini, Beo-grad 1952, 257-259.Originalni zapisnik sa Maj-ske skupštine se čuva u Ru-kopisnom odeljenju Matice srpske. Jedan prepis postoji i u Arhivu SANU u Sremskim Karlovcima.


4

Revolucionarni procesi u Evropi specifičnije i složenije su se razvi-jali u Habzburškoj monarhiji, bu-dući da su u njoj postojale duboke suprotnosti između vladajućih i podređenih naroda - Nemaca i Mađara, s jedne, i Slovena i Ru-muna, s druge strane. Ove suprot-nosti dovešće na kraju i do oruža-nih sukoba naroda u Monarhiji, napisao je dr Ranko Končar u predgovoru za knjigu “Srpski pokret u Vojvodini i buna 1848 – 1849”, autora Dake Popovića. S druge strane, carska vlast i pri-vilegije koje su imali pojedini narodi, bile su nedemokratske i posledica preovlađujuće feudalne stvarnosti u Monarhiji. U takvim prilikama egzistira i srpsko pi-tanje, koje teži da se legalizuje i u svom nacionalnom, a ne samo konfesionalnom smislu. Bila je to posledica političke evolucije kroz koju je prošao srpski narod u Mo-narhiji posle francuske revolucije 1789. godine, i njenih uticaja na poimanje nacije i nacionalnih prava. Otuda je istorijski razmu-mljivo zašto se i pre revolucije 1848. osećala politička napetost među narodima Monarhije, bez obzira u kom su statusu bili. Jed-nostavno, pretpostavljalo se da su Monarhija i njen sistem apsoluti-stičke vladavine u velikoj opasno-sti i političkoj neizvesnosti. Ove opasnosti postale su stvarnost posle pobede radikalnih nacio-nalnih ideja u Ugarskoj, marta 1848, i političke podrške koju im je dalo sitno plemstvo za njiho-vo ostvarenje. Tako se plemstvo, usled ekonomske ugroženosti, pretvorilo u nosioca revoluciona-mih ideja, koje su podrazumevale borbu za demokratski ustav, opšte pravo glasa, ukidanje feudalnih obaveza, jednaka prava za sve narode i drugo. To je mađarskoj revoluciji 1848. davalo poseban istorijski smisao i karakter. Budući da su ovi zahtevi direktno pogađali ekonomske i političke interese sitnog plemstva, naroči-

to ukidanje feudalnih obaveza i izmena izbornog cenzusa, ono se priklanja idejama i politici Lajoša Košuta, vođe mađarskog revolu-cionarnog pokreta, koji propagira snaženje nacionalnog i državnog identiteta Ugarske, kao i menjanje njenog državnopravnog statusa u Habzburškoj monarhiji.

Otpor prema Majskoj skupštini

Zbivanja u Ugarskoj pokrenula su su slične procese i kod drugih naroda Monarhije, iako se pred njom, usled revolucionarnih uti-caja iz Francuske, kao primarno, postavljalo pitanje prava čoveka

i rušenje osnova feudalnog siste-ma, a ne austrijske državne ideje.Kod svih drugih naroda Monar-hije ti procesi imali su specifičan karakter. Srbi na prostoru Banata, Bačke, Baranje i Srema daju ovim procesima više politički i nacio-nalni karakter opredeljujući se za ideju srpske Vojvodine u okviru koje bi izrazili i legalizovali svoja istorijska, nacionalna i kolektivna prava. Istorijsku ulogu u defini-sanju tih prava imala je Majska skupština, održana 1848. godine od 13. do 15. maja (po novom ka-lendaru) u Sremskim Karlovcima. Skupština je donela odluku da se Srem, Vojna granica u Sremu, Ba-ranji i Bačkoj sa bečejskim i šaj-

kaškim okruzima, Banat sa grani-com i kikindskim okrugom pro-glase za Srpsko Vojvodstvo i da se izabere Glavni odbor koji bi vodio upravne poslove Vojvodstva, a Jo-sip Rajačić za srpskog patrijarha i Stevan Šupljikac za vojvodu. Na Majskoj skupštini oblikovao se srpski - vojvođanski pokret koji je Srbe proglasio za narod, ne-zavisan, politički slobodan i pod domom austrijskim i krunom Ugarskom. Ovi stavovi insprisani su pravima i privilegijama koje im je dodelio Leopold I i pozivaju se na njihov pravni osnov i istoirjski kontinuitet. Pozivanja na slična prava bila su opšta karakteristika svih nacionalnih pokreta u Mo-

narhiji 1848. godine.Majska skupština i njene odluke naišle su na otpor i kod bečkog dvora i kod mađarske vlade. Sma-trali su tu skupštinu nelegalnom, buntovničkom i konvetom, koji gazi preko istorijskog prava.

Sukob evropskih i nacionalnih vrednosti

Naročitu rezigniranost izazivala je odluka o teritorijalnom identitetu Vojvodstva srpskog, koja će izazi-vati najveće sporove i osporavanja. Mađarska vlada je smatrala da to vodi dezintegraciji Ugarske i da će je svim sredstvima onemogućiti. Vođe mađarske revolucije teže iz-

kako je došlo do ideje srPske vojvodine

Uvod:

Istorijska uloga Majske skupštine 1848. godine


5

gradnji nacionalne države u kojoj će svi biti Mađari, kao politički narod. U tome se posebno isticao Košut upozoravajući kako se ni-kada neće složiti da unutar Ugar-ske postoji još jedna teritorijalna vlast. Optužio je srpski pokret da želi samostalnu Vojvodinu, sa-mostalnu crkvenu upravu, vojnu i građansku vlast, a “pošto im je teritorija mala, traže kao dodatak Bačku i Banat”. Protivurečni inte-resi srpskog i mađarskog pokreta u revoluciji 1848. godine dobijali su sve više karakter nacionalnih konfrontacija, koji će dovesti i do žestokog rata među njima.Radikalizam mađarskih nacio-nalnih ideja i zahteva, relativizuje istorijsko značenje socijalnih ide-ja u srpskom pokretu i usmerava ga više ka bečkom dvoru i sarad-nji sa njim. U tom pravcu najviše ga usmerava Patrijarh Rajačić, želeći da odbrani odluke Majske skupštine, ali i austrijski režim od revolucionarnih ataka. Tako su ga uglavnom videli mnogi akteri revolucionarnih zbivanja 1848, posebno unutar srpskog pokreta, koji će propagirati i radikalnije političke alternative. Stratimiro-vić govori o potrebi nove faze u razvoju pokreta - misli da Austri-ja mora postati slovenska i oslo-boditi se germanizma. U sukobu Rajačića i Stratimirovića preovla-đuje zapažanje o sukobu evrop-skih i konzervativnih vrednosti. Rajačić je verovao da će dvor pri-znati odluke Majske skupštine koje je nepotpuno odobrio tek 14. XII 1848. carskim manife-stom. Njime je priznata srpska narodnost, Rajačić kao patrijarh i Šupljikac kao vojvoda, ali ne i teritorijalni identitet Vojvodine srpske.

Šta je predviđao Ustav Vojvodine srpske iz 1849?

Na brojne zahteve Vojvodine srp-ske da joj se odredi teritorija, au-strijski car odlučio je da se od te-

ritorija koje zauzima dotadašnja Bačko-bodroška županija, toran-tolska, Temišvar i Krašovska, te rumska, iločka i sremke županije, obrazuje privremeno Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat.Ovim rešenjem Vojvodina srpska nije bila zadovoljna, budući da je to znatno manje nego što su zah-tevi Majske skupštine - bez vojne granice.Potpuniju sliku o tome kuda društveno i politički stremi srpski pokret daje Ustav Vojvodine srp-ske koji je izrađen marta 1849. Ustav Vojvodine trebao je utvr-diti političko biće Srba unutar Monarhije i odnos Srpske Vojvo-dine prema carsko-kraljevskom prestolu, centralnoj vlasti i prema ostalim narodima i provincijama imperije.

Prema Ustavu Vojvodina Srbija sastoji se iz Srema, sa petrovara-dinskim graničarskim regimen-tom, Bačke sa šajkaškim bataljo-nom, Banata sa banatskom gra-nicom i Baranje. (Beč je prihvatio predlog po kome se iz teritorije Vojvodine isključuje Baranja u korist Hrvatske i Slavonije).Vojvodina čini integrirajući deo austrijske carevine.Srpska Vojvodina je samostal-na, nedeljiva i u svemu jednaka zemljama ostalih država. Gra-

nice Vojvodine može menjati samo njena zemaljska skupšti-na. Glavni grad Vojvodine je Novi Sad ili druga varoš. Grb Vojvodine je: beo krst u crvenom polju, sa 4 ocila iz-među krila krsta. Boje Vojvo-dine: odgore crvena, u sredini plava i dole bela.Vojvodina prepušta central-noj vladi da je zastupa prema stranim državama. Pri postav-ljanju činovništva imaju da se uzimaju u obzir i sinovi Voj-vodine.Centralnoj vladi se prepušta zajednička finansijska admini-stracija.Rukovanje prihodima koji potiču iz unutrašnjih izvora - erarska dobra i porezi za po-kriće centralne vlade, spadaju

u delokrug Vojvodine.Sve što nije prepušteno cen-tralnoj vladi, zadržava se za Vojvodinu.Kada se, uprkos svih kontro-verzi o događajima iz revolu-cije 1848. godine razmišlja u kontekstu XIX veka, teško im je osporiti krupno istorijsko značenje i smisao. Bili su oni istorijski povod da se dotadaš-njem razvoju srpskog pokreta u Monarhiji da konzistentniji politički i nacionalni karakter.

- Održana 1848. godine u Sremskim Karlovcima, Skupština je donela odluku da

se Srem, Vojna granica u Sremu, Baranji i Bačkoj sa bečejskim i šajkaškim okruzima, Banat sa granicom i kikindskim okrugom

proglase za Srpsko Vojvodstvo, i da se izabere Glavni odbor koji bi vodio upravne poslove

Vojvodstva, a Josip Rajačić za srpskog patrijarha i Stevan Šupljikac za vojvodu.

Na Majskoj skupštini oblikovao se srpski - vojvođanski pokret koji je Srbe proglasio za

narod, nezavisan, politički slobodan i pod domom austrijskim i krunom Ugarskom.

- Potpuniju sliku o tome kuda društveno i politički stremi srpski pokret, daje Ustav

Vojvodine srpske koji je izrađen marta 1849; Vojvodina čini integrirajući deo austrijske carevine. Srpska Vojvodina je samostalna,

nedeljiva i u svemu jednaka zemljama ostalih država. Granice Vojvodine može menjati

samo njena zemaljska skupština. Glavni grad Vojvodine je Novi Sad ili druga varoš. Grb

Vojvodine je: beo krst u crvenom polju, sa 4 ocila između krila krsta. Vojvodina prepušta centralnoj vladi da je zastupa prema stranim

državama. Pri postavljanju činovništva imaju da se uzimaju u obzir i sinovi Vojvodine. Centralnoj

vladi se prepušta zajednička finansijska administracija. Rukovanje prihodima koji potiču

iz unutrašnjih izvora - erarska dobra i porezi za pokriće centralne vlade, spadaju u delokrug Vojvodine. Sve što nije prepušteno centralnoj

vladi zadržava se za Vojvodinu.

Euforija

U knjizi „Srpski narodni pokret 1848-1849“ opisano je, između ostalog, i kako je atmosfera neposredno pred otvaranje Majske skupštine bila euforična:- Silan svet okićen nacionalnim znamenjem paradirao je ulicama. Žene su sa prozora zasipale narod cvećem, gruvale su prangije i zvonila crkvena zvona. U Karlovce se slilo mnoštvo Srba (po nekim procenama između 6 i 8 hiljada) iz svih krajeva i društvenih kategorija. Bilo je tu građana, seljaka, graničara i omladinaca, ne i plemića, niti veleposednika, a od arhijereja se pojavio jedan jedini – Evgenije Jovanović. Da podrži Srbe došao je i manji broj Rumuna, Hrvata, Čeha, Poljaka i nekoliko Rusa...

Istorijska uloga Majske skupštine 1848. godine


zastava vojvodstva srpskog foto: muzej vojvodine

6

Grb Vojvodstva srpskog, usta-novljenog na Majskoj skupštini, bio je identičan grbu Kneževine Srbije iz perioda vladavine kneza Aleksandra Karađorđevića i on se koristio na zvaničnim doku-mentima iz tog doba. Međutim, u to vreme u opticaju je bio i grb koji je preuzet sa za-stave Zemunske narodne garde, a koji je bio drugačiji od zvanič-nog. Taj grb bio je ovenčan kru-nom svetog Stefana (poznatom kao Sveta Kruna) mađarskog kraljevstva, na centralnom polju nalazio se srpski grb, beli krst na crvenom polju sa četiri bela oci-la. Na njega su se sa strana osla-njali manji grbovi: gore levo grb sremske županije (jelen i jablan), gore desno grb tamiškog Banata (propinjući lav sa sabljom), dole levo grb bačko-bodroške župa-nije (sveti Pavle) i dole desno

grb baranjske županije (jaganjac božji). Grb Baranje, koji je zapra-vo ranije bio grb Iloka, našao se u sklopu grba na zastavi Zemun-ske narodne garde, budući da je Baranja bila jedan od sastavnih delova Vojvodstva srpskog, pro-glašenog na Majskoj skupštini. A upravo je grb sa zastave Ze-munske narodne garde bio osnova za sadržinu današnjeg grba Autonomne Pokrajine Voj-vodine, jer su zadržana gotovo identična rešenja: Bačka - svoj simbol je preuzela od prvobitnog zaštitnika i pa-trona Bača. Sveti Pavle se može videti sa knjigom ili sa mačom u ruci. Na ovom grbu ima mač čiji je štitnik za ruke nacrtan kao krst i predstavlja poziv na odbra-nu pravoslavne vere. U pozadini je plava boja koja simbolizuje mudrost.

Banat - njegov simbol je lav pro-pet na zadnje noge, dok u pred-njoj podignutoj šapi drži sablju sa odsečenom turskom glavom na vrhu. Datira iz nekadašnjeg Banata koji je bio daleko veći u to vreme. Može se videti na nekoli-ko porodičnih, na Torontalskom i Temišvarskom grbu i grbu Ve-like Kikinde. Lav je zlatno žute boje i po pravilu je postavljen na crvenu podlogu.Srem - za simbol je odabran je-len koji leži pored stabla jablana sa vodoravnim i plavim pojase-vima u pozadini. Plavi pojase-vi simbolizuju tri rečna toka u Sremu - Dunav, Savu i Bosut. Ja-blan je prepoznatljiv kao zaštitni znak sremskog regiona, dok je jelen istorijski dugo prisutan i propisan za zvanični regionalni simbol od strane Habsburške monarhije.

Grb Vojvodstva srpskog

PASOŠ

Pored sopstvenog grba i zastave, Vojvodovina Srbska imala je i svoj pasoš. Na slici je prikazan pasoš Vojvodovine Srbske, izdat u Karlovcima 10. juna 1849, advokatu Danilu Rajačiću, na kojem se nalazi nekoliko osnovnih podataka o vlasniku.

Ideje revolucije i Majske skupštine 1848. godine dove-le su i do izrade Nacrta Ustava za Vojvodovinu Srbiju marta 1849. godine, koji je prvi put izrazio politički identitet Voj-vodine i njene težnje u Habz-burškoj monarhiji. Prema re-čima prof. dr Ranka Končara, mnogi istoričari smatraju to vreme i početkom borbe srp-skog naroda za političku au-tonomiju Vojvodine. Liberal-na i građanska rešenja koja se u ovom Ustavu nalaze, doka-zuju moderni evropski smer, razmišljanja i stremljenja tadašnje srpske elite na ovim prostorima. Ustav raskida veze sa feudalnim sistemom koji je do revolucije 1848. godine vladao u Habzburškoj monarhiji. On izražava te-žnje ka jednom modernom i građanskom društvu. Mnoga ustavna rešenja iz ovog nacr-ta proizašla su iz samog bića Vojvodine, pa se za neka od njih Vojvođani i danas bore. Ustav je sačinjen 9. marta 1849. u Velikom Bečkereku (današnjem Zrenjaninu), a potpisali su ga Đorđe Strati-mirović, Joan Trifunac, Paja Petrović, Trifon Mladenović, Pavle Riđički, Mojsije Đor-đević, Todor Nedeljković, Vasilije Vasilijević i Dimitri-je Orelj. Ovde ćemo objaviti samo neke najzanimljivije članove Nacrta Ustava za Vojvodovinu Srbiju objavlje-nog u knjizi “Projekti ustava za Vojvodovinu Srbiju nastali u toku srpskog narodnog po-kreta 1848 – 1849” Ljubomir-ke Krkljuš.

Glava I.

O zemlji.

§1.

Vojvodovina Srbija sastoji se iz sljedujućih pokrajina: Srema sa Varadinskom krajinom, Bačke sa Šajkaškim Bataljonom, Ba-nata sa krajinom Banatskom, i Baranje.

§2.

Vojvodovina čini sastavnu čast Carevine Austrijske.

§3.

Vojvodovina Srbija jest drža-va samostalna, nerazdjelna, drugim sastavnim Carevine Austrijske državama u svemu ravna.

§4.Granice Vojvodovine preinačiti može samo Sabor iste.

§5.Glavni Grad Vojvodovine jest Novi Sad.

§7.Boje Vojvodovine jesu odoz-go crvena, u sredi plavetna, odozdo bela.

Glava II.

O odnošenju Vojvodovine Srbije k sredotočnoj vlasti.

§8.Vojvodovina ustupa sredotoč-noj vlasti predstavljanje kod

Mnoga ustavna rešenja iz ovog nacrta ugrađena su u samo biće Vojvodine, pa se i danas ili primenjuju, ili još traže

Početak izražavanja Političkog ide ntiteta vojvodine


foto grbova i pasoša - muzej vojvodine


7

stranih država.U nameštanju lica pri istom ima se i na sinove Vojvodovine po-zor obratiti.

§ 10.Sredotočnoj vlasti ustupa Voj-vodovina upravljanje obšte fi-nansije.Administracija zemaljskih izvora prihoda državnog, kao kameralnih i fiškalnih dobara, rudokopnji i solnica, i na po-trebu sredotočnog Praviteljstva spadajućeg danka pripada Pra-viteljstvu Vojvodovine.

§ 12.Sve što izrikom sredotočnoj vla-sti ustupljeno nije, ostaje Vojvo-dovini zadržano.

Glava III.

O odnošenju Vojvodovine k dru-gim državama Carevine.

§ 15.Vojvodovina može sa drugim državama ca-revine u svezu, koja na njenu korist ide, a na štetu ca-revine ne slu-ži, stupiti.

Glava IV.

O kruni.

§22.Car pri zakletvi na Ustav carevine zaklinje se i na Ustav Vojvodo-vine.

Glava V.

O Vojvodi.

§25.Vojvoda je Glava izvršitelne vla-

sti u Vojvodovini Srbiji.

§28.Vojvoda se uz zakletvu na obšti Ustav Carevine i na Ustav Voj-vodovine zakleti ima.

Glava VI.

O pravama različni naroda u Vojvodovini.

§32.Jezik upravljanja državnog u Vojvodovini jest Srbski.

§33.Svaki Narod ima pravo u svojoj obšti-ni, u ob-

štinskim djelma svo-

j i m j e -z i-

k o m služiti se.

§34.Svaki član živećih u Vojvodovi-ni naroda, može u pismenom predstavleniju na Pravitelstvo svojim jezikom služiti se.

§35.

Svaki Narod ima nepovredno pravo, svoju narodnost i svoj je-zik hraniti i negovati.

Glava VII.

O zakonotvornoj vlasti.

A. Za dela

ustu-pljena.

§36.Z a konotvor na

vlast o ustupljenim sre-dotočnoj vlasti djelama,

pripada zakonotvornom tjelu Carevine u suglasiju sa Carem.

B. Za zadržane Vojvodovini predmete

§39.Zakonotvorna vlast za zadržane Vojvodovini predmete pripada zakonotvornom tjelu Vojvodo-vine u suglasiju sa Carem, kao glavom iste.

§55.Mjesto Sabora Vojvodovine jest Novi Sad.

§85.Ako car na predlog Sabora ne pristane, taj se predmet toga sje-la (:saison:) na novo preduzeti ne može.

§86.Ako Sabor drugoga sjela predlog svoj nepreinačen na novo Caru podnese, a Car na njega pristati ne ushte, onda Car Sabor razpu-šta, i nov izbor predstavnika na-

ređuje. Pak ako i ovaj novi Sabor isti predlog preduzme, i nepre-

inačen osta-vi, onda takovo

zaključenije Sabora postaje zakonom.

Glava VIII. O izvršitelnoj vlasti.

§ 103.Izvršitelna vlast ima se strogo od sudejske vlasti oddeliti.

Glava X.

O crkvi i veri.

§ 115.Za slobodu vjeroispovjedanija, javnog i domaćeg bogosluženja jamči se svima građanima Voj-vodovine.

§ 116.Sviju vjeroispovjedanija svešten-stvo ima se jednako snabdeti, niti zakon kakve razlike u tom činiti može.

Glava XI.

O vojsci.

§ 122.Carska u Vojvodovini stanujuća vojska sme samo na poziv gra-đanske vlasti oružije upotrebiti.

Glava XIII.

O obštinama.

§ 134.Ustrojenje obština opredjeliće

se osobitim zakonom Vojvodovine po načelima, koja osi-guravaju obštini:

a.) Pravo primanja novih članova u obšti-

nu;b.) Izbor administrativnih ob-štinskih činovnika i zastupnika:v.) Samostalno odpravljanje njiovih djela: g.) Javnost u odpravljanju djela obštinskih; d.) Objavljivanje uspjeha obštin-skog djelanja;

Glava XIV.

O osnovnim pravama državnih građana Vojvodovine.

§ 136.

Svi građani Vojvodovine jednaki su pred zakonom.

§ 137.Svakom je građaninu Vojvodo-vine bez razlike vjere i jezika u svako državno zvanie pristup otvoren, ako se za to dovoljno prepravio.

§ 146.Svaki građanin ima pravo, mi-sli svoje govorom, pismom, štampom ili obrazom slobodno javnosti predati. Sloboda ova nesmje ni cenzurom, ni drugim kojim načinom ograničena biti.Protiv zloupotrebljenija ovoga prava nuždne uredbe doneće osobiti zakon.

Glava XV.

O izmeni Ustava.

§ 150.Ustav ovaj cjeo ili od časti izme-niti može državni Vojvodovine Sabor. Potrebu izmjene zaklju-čuje Sabor nadpolovnom veći-nom glasova.

Početak izražavanja Političkog ide ntiteta vojvodine



8

Savremenici su događaje u Vojvodini 1848 – 1849. godine nazivali Buna, kasnija istorio-grafija ih je nazivala Srpski na-rodni pokret, pa čak i revoluci-ja. U svakom slučaju, ti događaji predstavljaju buđenje srpskog naroda u tadašnjoj Ugarskoj, što je za rezultat imalo odluke Majske skupštine u Karlovcima od 1. do 3. maja 1848. godine (po starom kalendaru). Tada je proglašena Srpska Vojvodovina sa svojom teritorijom, mitro-polit Rajačić uzvišen u zvanje patrijarha, a pukovnik Stevan Šupljikac izabran za vojvodu. Jugoslav Veljkovski, istoričar zaposlen u Istorijskom arhivu Grada Novog Sada za naš list kaže da su i bečki dvor i mađar-ska revolucionarna vlada odlu-ke Majske skupštine smatrali nelegitimnim, što je na kraju dovelo do krvavog rata između Srba i Mađara.

Početak rata

Veljkovski kaže da su samom ratu, koji je počeo neuspešnim napadom na Karlovce 12. juna 1848. godine, prethodili neu-

speli pregovori dve strane, u kojima su učestvovali poljski

emigrantski emisari. - Nakon toga, revolucionarna vlada u Ugarskoj naredila je ge-neralu Beli Hrabovskom, koji se nalazio u Petrovaradinskoj tvrđavi da napadne Karlovce, rasturi narodni odbor i umiri “racku pobunu” - kaže Veljkov-ski. U to vreme srpska vojska je, kako kaže, bila sastavljena goto-vo isključivo iz redova graničara i šajkaša, pristupali su joj i voj-nici iz gradova i sela van Gra-nice, ali oni nisu bili adekvatno ni opremljeni ni obučavani za borbu. Politika Beča je u prvom trenutku bila da se poštuje po-stojeći poredak, pa su carske vojne snage, tokom leta 1848. godine, uglavnom podržavale ugarsku vladu. - Jedina pomoć je stigla iz Srbije u vidu dobrovoljačkih četa pod komandom vojvode Stevana Knićanina. Najžešći sukobi u Banatu su se odigravali oko Bele Crkve, Bečkereka i Vršca koji Srbi nisu uspeli da osvoje, kod Perleza, Tomaševca, Straže i Ali-bunara, dok su u Bačkoj borbe vođene duž Šajkaške oblasti i na Sentomašu, kasnije nazvanom Srbobran – navodi on.

Velika razaranja

U sred ovih ratnih zbivanja, do-lazi i do sukoba na relaciji patri-jarh Rajačić – Đorđe Stratimiro-vić. Patrijarh je bio predvodnik konzervativaca u srpskom tabo-ru, koji su se u osloncu prema Beču zapravo zalagali za odr-žavanje postojećeg društvenog poretka. Sa druge strane se na-lazio Stratimirović, koga su voj-nici nazvali voždom, glavnim vojnim zapovednikom i koji je predstavljao liberalnu struju u pokretu.

- Patrijarh je, uz pomoć au-strijskog konzula u Beogradu Majerhofera, uspeo da Strati-mirovića odgurne u drugi plan.

Osnovana je svojevrsna vojvo-đanska vlada – Praviteljstvo, koja je imala zadatak da uprav-lja oslobođenim krajevima Voj-

vodine – navodi Veljkovski. Sa jeseni 1848. godine, Beč počinje

da menja svoju politiku prema mađarskoj revolucionarnoj vla-di. Smenjen je car Ferdinand i

na njegovo mesto dolazi mladi, energični vladar Franc Jozef. Carska vojska se okreće protiv Mađara, a za njenog komandan-ta je izabran hrvatski ban Josip Jelačić, rođen u Petrovaradinu. - Srpskoj vojsci koja se nalazila u nezavidnom položaju pridru-žila se nova grupa dobrovoljaca iz Srbije. Najzad se i vojvoda Šupljikac vratio sa italijanskog ratišta i preuzeo komandu nad vojskom, ali je ubrzo umro. U delikatnom trenutku bitke za Pančevo, početkom januara 1849. godine, komandu je pre-uzeo vojvoda Knićanin i odneo pobedu koja je značila prekret-nicu u ratu – kaže naš sagovor-nik.

Kraj rata

U saradnji sa carskim trupama, srpska vojska tokom januara i februara zauzima Bačku do Su-botice i Banat do reke Moriš. - I pored velikih zasluga Srba u ratu protiv Mađara, prilikom donošenja Oktroisanog ustava iz marta 1849. godine, Beč nije priznao Srbima zaključke sa Majske skupštine, nego je Voj-vodina postala jedna od sedam okruga Ugarske, sa Majerhofe-rom na čelu i oduzeta joj je Voj-na granica – navodi Veljkovski. Kako kaže, iskoristivši zatiš-je na ratištu, kao i potištenost Srba kada su saznali da je čitav njihov pokret bio uzaludan, jedna mađarska armija pod ko-mandom generala Mor Percela je u proleće ponovo zauzela sve teritorije koje su izgubili u fe-bruaru. - U Banatu je srpski general Kuzman Todorović skoro bez borbe povlačio vojsku i na kraju je u celosti prebacio u Srem. Poslednji teritorija koja je ostala pod srpskom kontro-lom u Bačkoj bio je Titelski breg – priča Veljkovski. Đorđe Stratimirović je ponovo preu-zeo komandu nad preostalim delovima vojske i utvrdio polo-žaje kod Mošorina i Vilova, gde je uspeo da zaustavi mađarsku ofanzivu. Za to vreme je iz Srema napredovala Jelačićeva armija, koja je iz Srema prešla Dunav i krenula prema Novom Sadu. - Iz straha da Jelačić ne zauz-me grad i mostobran na bačkoj strani, mađarski komandant Petrovaradinske tvrđave, ge-neral Pal Kiš je 12. juna 1849. naredio bombardovanje Novog Sada. Bombardovanje je bilo

snažno i gotovo u potpuno-sti je uništilo grad – kaže naš sagovornik. Prema njegovim rečima, mađarska revoluci-ja je okončana intervencijom Ruske carevine i revolucionari su položili oružje 13. avgusta 1849. nakon bitke kod Vilago-ša. Prestankom ratnih sukoba, bečkom Dvoru više nisu bile potrebne srpske vojne snage i

zaboravljena su sva obećanja. - Patentom od 18. XI 1849. go-dine car Franc Josif je stvorio jednu teritorijalno – političku jedinicu pod nazivom Vojvod-stvo Srbija i Tamiški Banat, sa centrom u Temišvaru i nemač-kim jezikom kao službenim – kaže Veljkovski. On dodaje da tada u sastav Vojvodstva nisu ušle graničarske oblasti, kao i zapadni deo Sremske županije. Car je sam uzeo titulu srpskog vojvode, a na čelo Vojvodstva je stavio Majerhofera. To nije bila ni senka odluka Majske skupštine. Ipak je ostalo ime i ideja Vojvodine kao političkog rešenja za Srbe u Ugarskoj, ali i ostale slovenske narode na ovoj teritoriji. A Srpska pravoslavna crkva u Habsburškoj monarhiji ostala je u rangu Patrijaršije sve do 1912. godine.

rat sa ugarskoM i odluka Beča

Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat

Mađarska revolucija je okončana intervencijom Ruske carevine i

revolucionari su položili oružje 13. avgusta 1849. nakon bitke kod

Vilagoša. Prestankom ratnih sukoba, bečkom Dvoru više nisu bile potrebne srpske vojne snage i zaboravljena su

sva obećanja. Patentom od 18. XI 1849. godine car Franja Josif je stvorio jednu

teritorijalno – političku jedinicu pod nazivom Vojvodstvo Srbija i Tamiški

Banat, sa centrom u Temišvaru i nemačkim jezikom kao službenim

ferdinand ifranC jozef

poraz MaĐarSKE VoJSKE Kod Vilagoša 13. aVguSta 1849. godinE


9

Savremenici su događaje u Vojvodini 1848 – 1849. godine nazivali Buna, kasnija istorio-grafija ih je nazivala Srpski na-rodni pokret, pa čak i revoluci-ja. U svakom slučaju, ti događaji predstavljaju buđenje srpskog naroda u tadašnjoj Ugarskoj, što je za rezultat imalo odluke Majske skupštine u Karlovcima od 1. do 3. maja 1848. godine (po starom kalendaru). Tada je proglašena Srpska Vojvodovina sa svojom teritorijom, mitro-polit Rajačić uzvišen u zvanje patrijarha, a pukovnik Stevan Šupljikac izabran za vojvodu. Jugoslav Veljkovski, istoričar zaposlen u Istorijskom arhivu Grada Novog Sada za naš list kaže da su i bečki dvor i mađar-ska revolucionarna vlada odlu-ke Majske skupštine smatrali nelegitimnim, što je na kraju dovelo do krvavog rata između Srba i Mađara.

Početak rata

Veljkovski kaže da su samom ratu, koji je počeo neuspešnim napadom na Karlovce 12. juna 1848. godine, prethodili neu-

speli pregovori dve strane, u kojima su učestvovali poljski

emigrantski emisari. - Nakon toga, revolucionarna vlada u Ugarskoj naredila je ge-neralu Beli Hrabovskom, koji se nalazio u Petrovaradinskoj tvrđavi da napadne Karlovce, rasturi narodni odbor i umiri “racku pobunu” - kaže Veljkov-ski. U to vreme srpska vojska je, kako kaže, bila sastavljena goto-vo isključivo iz redova graničara i šajkaša, pristupali su joj i voj-nici iz gradova i sela van Gra-nice, ali oni nisu bili adekvatno ni opremljeni ni obučavani za borbu. Politika Beča je u prvom trenutku bila da se poštuje po-stojeći poredak, pa su carske vojne snage, tokom leta 1848. godine, uglavnom podržavale ugarsku vladu. - Jedina pomoć je stigla iz Srbije u vidu dobrovoljačkih četa pod komandom vojvode Stevana Knićanina. Najžešći sukobi u Banatu su se odigravali oko Bele Crkve, Bečkereka i Vršca koji Srbi nisu uspeli da osvoje, kod Perleza, Tomaševca, Straže i Ali-bunara, dok su u Bačkoj borbe vođene duž Šajkaške oblasti i na Sentomašu, kasnije nazvanom Srbobran – navodi on.

Velika razaranja

U sred ovih ratnih zbivanja, do-lazi i do sukoba na relaciji patri-jarh Rajačić – Đorđe Stratimiro-vić. Patrijarh je bio predvodnik konzervativaca u srpskom tabo-ru, koji su se u osloncu prema Beču zapravo zalagali za odr-žavanje postojećeg društvenog poretka. Sa druge strane se na-lazio Stratimirović, koga su voj-nici nazvali voždom, glavnim vojnim zapovednikom i koji je predstavljao liberalnu struju u pokretu.

- Patrijarh je, uz pomoć au-strijskog konzula u Beogradu Majerhofera, uspeo da Strati-mirovića odgurne u drugi plan.

Osnovana je svojevrsna vojvo-đanska vlada – Praviteljstvo, koja je imala zadatak da uprav-lja oslobođenim krajevima Voj-

vodine – navodi Veljkovski. Sa jeseni 1848. godine, Beč počinje

da menja svoju politiku prema mađarskoj revolucionarnoj vla-di. Smenjen je car Ferdinand i

na njegovo mesto dolazi mladi, energični vladar Franc Jozef. Carska vojska se okreće protiv Mađara, a za njenog komandan-ta je izabran hrvatski ban Josip Jelačić, rođen u Petrovaradinu. - Srpskoj vojsci koja se nalazila u nezavidnom položaju pridru-žila se nova grupa dobrovoljaca iz Srbije. Najzad se i vojvoda Šupljikac vratio sa italijanskog ratišta i preuzeo komandu nad vojskom, ali je ubrzo umro. U delikatnom trenutku bitke za Pančevo, početkom januara 1849. godine, komandu je pre-uzeo vojvoda Knićanin i odneo pobedu koja je značila prekret-nicu u ratu – kaže naš sagovor-nik.

Kraj rata

U saradnji sa carskim trupama, srpska vojska tokom januara i februara zauzima Bačku do Su-botice i Banat do reke Moriš. - I pored velikih zasluga Srba u ratu protiv Mađara, prilikom donošenja Oktroisanog ustava iz marta 1849. godine, Beč nije priznao Srbima zaključke sa Majske skupštine, nego je Voj-vodina postala jedna od sedam okruga Ugarske, sa Majerhofe-rom na čelu i oduzeta joj je Voj-na granica – navodi Veljkovski. Kako kaže, iskoristivši zatiš-je na ratištu, kao i potištenost Srba kada su saznali da je čitav njihov pokret bio uzaludan, jedna mađarska armija pod ko-mandom generala Mor Percela je u proleće ponovo zauzela sve teritorije koje su izgubili u fe-bruaru. - U Banatu je srpski general Kuzman Todorović skoro bez borbe povlačio vojsku i na kraju je u celosti prebacio u Srem. Poslednji teritorija koja je ostala pod srpskom kontro-lom u Bačkoj bio je Titelski breg – priča Veljkovski. Đorđe Stratimirović je ponovo preu-zeo komandu nad preostalim delovima vojske i utvrdio polo-žaje kod Mošorina i Vilova, gde je uspeo da zaustavi mađarsku ofanzivu. Za to vreme je iz Srema napredovala Jelačićeva armija, koja je iz Srema prešla Dunav i krenula prema Novom Sadu. - Iz straha da Jelačić ne zauz-me grad i mostobran na bačkoj strani, mađarski komandant Petrovaradinske tvrđave, ge-neral Pal Kiš je 12. juna 1849. naredio bombardovanje Novog Sada. Bombardovanje je bilo

snažno i gotovo u potpuno-sti je uništilo grad – kaže naš sagovornik. Prema njegovim rečima, mađarska revoluci-ja je okončana intervencijom Ruske carevine i revolucionari su položili oružje 13. avgusta 1849. nakon bitke kod Vilago-ša. Prestankom ratnih sukoba, bečkom Dvoru više nisu bile potrebne srpske vojne snage i

zaboravljena su sva obećanja. - Patentom od 18. XI 1849. go-dine car Franc Josif je stvorio jednu teritorijalno – političku jedinicu pod nazivom Vojvod-stvo Srbija i Tamiški Banat, sa centrom u Temišvaru i nemač-kim jezikom kao službenim – kaže Veljkovski. On dodaje da tada u sastav Vojvodstva nisu ušle graničarske oblasti, kao i zapadni deo Sremske županije. Car je sam uzeo titulu srpskog vojvode, a na čelo Vojvodstva je stavio Majerhofera. To nije bila ni senka odluka Majske skupštine. Ipak je ostalo ime i ideja Vojvodine kao političkog rešenja za Srbe u Ugarskoj, ali i ostale slovenske narode na ovoj teritoriji. A Srpska pravoslavna crkva u Habsburškoj monarhiji ostala je u rangu Patrijaršije sve do 1912. godine.

Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat Stevan Šupjikac rođen je 1786. go-dine u Petrinji. Bio je iz graničar-ske vojničke porodice, pa se i sam odlučio za taj poziv. Osnovnu ško-lu završio je u Petrinji, a gimnaziju u Karlovcima i Šopronu. U austrij-sku vojsku stupio je 1805. godine, a kada su Francuzi osnovali ilirske provincije, prešao je kod njih gde je postao ađutant maršala Mar-mona. Godine 1812. učestvovao je sa 1. i 3. hrvatskim provizornim pukom u sastavu francuske Velike armije u pohodu na Rusiju, za šta je dobio krst Legije časti. Već 1814. godine ponovo je u austrijskoj voj-sci, a 1815. godine je na službi u Banatskom puku u Pančevu. Go-dine 1837. je iz Banata premešten u Hrvatsku krajinu. Iste godine je bio poslanik na Srpskom narod-nom crkvenom saboru u Karlov-cima. Prema nekim svedočenjima u Banatu je „ostavio bezbrojne spomene svoje dobrote i čestito-sti“. Služio je i u Italiji i Lici, a 1842. godine postao je pukovnik. Kao komadant Ogulinskog puka u ar-miji Radeckog učestvovao je 1848. godine u borbama protiv italijan-skih revolucionarnih snaga. Kada su Srbi na Majskom saboru 1848.

obnovili patrijaršiju i Vojvodinu, izabran je za srpskog vojvodu sa velikim oduševljenjem. On se tada nalazio u Italiji u armiji Radec-kog. Kao lojalan oficir, on se nije hteo primiti izbora bez odobrenja cara, koji se nije žurio da izađe Srbima u susret. Tek kad su od-nosi sa Mađarima prešli u otvoren sukob, uputio je u dvor Šupljikca na vojvodsku dužnost da bi preko njega održali Srbe na svojoj strani. Šupljikac se vratio sa italijanskog ratišta i preuzeo komandu nad vojskom. U Karlovcima, gde su bile stvorene dve stranke, patrijar-hova i Stratimirovićeva, Šupljikac se ograničavao samo na vojničke poslove, uvodeći red i bolju orga-nizaciju u vojsci. Bio je u radu vrlo oprezan. Umro je od srčane kapi 15. decembra 1848. godine u Pan-čevu u sred posla kada je izlazio u susret dobrovoljcima iz Srbije. Na dan smrti, Šupljikcu je predat carski reskript kojim se potvrđu-je za srpskog vojvodu i odlikuje Velikim krstom Gvozdene krune. Sahranjen je 20. decembra 1848. godine u Krušedolu, kao posled-nji srpski vojvoda, a za kovčegom su nošena oba odlikovanja.

Vojvoda Stevan Šupljikac


ferdinand majerHofer


10

Borba kod Karlovaca 12. 06. 1848. godine je označila početak ratnog sukoba iz-među Srba i Mađara. Nakon neuspeha misije komesara Petra Čarnojevića, mađar-ska vlada je u strahu da po-bunjeni graničari iz Šajkaške ne pređu u Karlovce i ojačaju srpsku poziciju, naredila ko-mandantu Petrovaradinske tvrđave, generalu Hrabov-skom da silom zauzme Kar-lovce i rastera Glavni odbor. Stoga je sa jakim snagama ujutro 12. juna krenuo pre-ma Karlovcima. U opštem metežu koji je izbio na srp-skoj strani, najprisebniji je bio Đorđe Stratimirović koji je uz pomoć srbijanskih do-brovoljaca uspeo da zadrži carsku vojsku na prilazima Karlovcima, a nakon dola-ska pojačanja i da ih potisne nazad u tvrđavu. Posle prvog boja, na bojištu je ostalo na desetine mrtvih i ranjenih. Posle ovog sukoba obe stra-ne su nastavile da se naoru-žavaju. Čak je sklopljeno i desetodnevno primirje koje po isteku nije obnavljano. Mađari više neće pokuša-vati da direktno napadnu na Karlovce, bez obzira na neposrednu bilizinu, samo će povremeno mađarske to-povnjače otvarati vatru sa pristojne udaljenosti.

Bitka za Sentomaš (Sr-bobran) jul – septembar 1848.

U Bačkoj su Srbi u svojim rukama čvrsto držali terito-riju Šajkaškog bataljona, gde su činili apsolutnu većinu stanovništva, a bili i dobro naoružani i obučeni. Van te-ritorije bataljona, jedino su se držali u Sentomašu (da-našnjem Srbobranu), mesto u centralnom delu Bačke na važnoj saobraćajnici koja je spajala Novi Sad sa ostatkom Ugarske. Baš zbog ovog geo-strateškog položaja, Mađari su polagale velike napore da ga zauzmu. Tokom leta 1848. godine, više desetina hiljada mađarskih vojnika pod ko-mandom generala Behtolda je u više navrata pokušavala neuspešno da zauzme Sento-maš. Značaj tih pobeda je bio veliki kod Srba, Srbobran je postao simbol srpskog otpo-ra, a Zarija Jovanović Čiča, Petar Biga i Teodor Bosnić, komandanti odbrane, posta-li su narodni heroji.

Bitka kod Pančeva, januar 1849,Iako sa oslabljenim snagama, general Erne Kiš, pokušao je da iskoristi trenutno mutnu situa-ciju među Srbima posle smrti vojvode Šupljikca, pa je krenuo u odlučni napad na Pančevo pred kojim se nalazila srpska vojska pod Knićaninom, Ma-jerhoferom i kapetanom Ada-mom Kosanićem, jačine oko 9.000 ljudi i 40 topova. Majer-hofer je predložio da se Pan-čevo preda bez borbe, a trupe

povuku prema istoku, popu-ne Rumunima i onda vrate u osvajanje grada. No, Knićanin i Kosanić to odlučno odbiju i sa dobro smišljenim planom od-brane dočekaju kombinovani napad Kišove pešadije i konji-ce. Po ciči zimi, pod zaštitom magle, ujutru 2. januara 1849. mađarska vojska je prodirala prema Pančevu u kome su je domaći Nemci već očekivali sa belim zastavama, ali su Kosani-ćevi graničari u predviđenom momentu iznenadili Kišovu konjicu, a Knićaninovi Srbi-janci sa isukanim bajonetima napali na glavninu i Kiša nate-rali na panično bekstvo. Bitka za Pančevo bila je dobijena, a srpskoj vojsci otvoren put za nastupanje na širokom frontu prema severu. U toku januara

i februara 1849. srpska vojska je napredovala u dve kolone od kojih je onom bliže Tisi ko-mandovao Knićanin, a onom

koja se kretala istočnije kroz Banat general Kuzman Todo-rović. Snaga te vojske cenila se na 25.000 ljudi, od kojih oko

Najpoznatije bitke u Srpskom narodnom pokretu 1848 – 1849. godine

bitKa Kod pančEVa, Januar 1849.


11

Josif Rajačić, mitropolit karlo-vački i patrijarh srpski, rođen je 20. jula 1785. godine u Lučanima kod Brinja u Lici, od oca svešte-nika lučanskog prote Luke, unuka slavnog sveštenika Janka, i majke Vasilije, rođene Čudić. Na kršte-nju dobija ime Ilija, a prva znanja sticao je u rodnom domu i ne-mačkim građanskim školama, što mu je bio osnov da nastavi dalje školovanje u gimnaziji u Zagrebu i Karlovcima. Studije filozofije za-vršava u Segedinu. Potom odlazi na visoke nauke u Beč gde uči lepu književnost, jezike i druge visoke nauke. Po izbijanju rata sa Francuskom, ne završivši studije, vraća se u svoje Lučane i stavlja na raspolaganje svom episkopu, gornjekarlovačkom vladici Moj-siju Mijokoviću, koji ga je zamo-našuje u manastiru Gomirje 10. aprila 1810. godine pod imenom Josif. Za gomirskog arhimandrita proizveden je 20. decembra 1811, a upravu nad Gomirjem Rajačić je primio 1812. godine.Za dalmatinskog episkopa izabran je 1829. godine. U Dalmaciji se an-gažovao na osnivanju Bogoslovije u Šibeniku i u borbi protiv unije. Od 1833. do 1842. godine kao epi-skop vršački nastavlja duhovni i

prosvetiteljski rad, a prilogom od 3.600 forinti utemeljio je 1835. go-dine i gimnazijski fond u Vršcu. Za mitropolita je izabran 1842. godine. Kao član Gornjeg doma Ugarskog parlamenta zalagao se za zaštitu nacionalnih prava srpskog naroda u Ugarskoj. Između osta-log, zalagao se za to da se donese zakon na osnovu kojeg bi krupni zemljoposednici bili dužni da na svojim posedima i iz svojih priho-da podižu crkve, škole i parohijske domove i da daju izvesna sredstva za izdržavanje sveštenika i učitelja. Založio se i za otvaranje mitropo-lijske štamparije Karlovcima. Na Majskoj skupštini 1848. u Karlovcima, kada je proglašena Srpska Vojvodina, uzvišen je u dostojanstvo patrijarha. Kao pred-sednik Glavnog narodnog odbora bio je na čelu Srpskog narodnog pokreta. Godine 1861, nakon ukidanja Vojvodstva Srbije i Tamiškog Ba-nata, na njegovu inicijativu sazvan je Blagoveštenski sabor. Bio je to poslednji pokušaj da se političkim putem reši status srpskog naroda u Habzburškoj monarhiji. Umro je 13. decembra 1861. i sa-hranjen u Sabornoj crkvi u Srem-skim Karlovcima.

Patrijarh Josif Rajačić

10.000 Srbijanaca pešaka i oko 2000 konjanika, kao i 60 topova

Bitke kod Mošorina i Vilova mart – april 1849.Nakon sjajne pobede nad mar-šalom Vindišgrecom, glav-nokomandujućim austrijske vojske kod Kapolne krajem februara, mađarska armija pod komandom generala Mor Percela izvršila je iznenadni udar prema Dunavu. Austrij-ske i srpske snage bile su ra-zvučene na širokoj liniji od Dunava do Moriša i potpuno nespremne su dočekale ovu ofanzivu. Percel je munjevito zauzeo Sombor, Sirig, Sento-maš (Srbobran). Situacija je po Srbe bila očajna, vojska u rasulu, ogromne kolone izbe-glica, pretila opšta anarhija. U tom kritičnom trenutku, do-laskom Đorđa Stratimirovića

i srbijanskih dobrovoljaca na Titelski breg 9. aprila 1849, po-slednji bastion Srba u Bačkoj, naglo je povratio moral vojsci. Uspostavljena je odbrana, sa glavnim uporišnim tačkama u šajkaškim selima Vilovu i Mo-šorinu. U dotada nečuveno že-stokim borbama po šajkaškim močvarama i ritovima, srpska vojska pod komandom Strati-mirovića i Jovana Stefanovića Vilovskog odneli su pobedu nad Percelovim trupama i od-branili Titelski breg.

Bitka kod Tomaševca, 5. decembar 1848,Krajem novembra 1848. godine tomaševački logor je bio jedina ozbiljna prepreka mađarskoj vojsci iz Velikog Bečkereka, sa predstražama u Ečki i Lukićevu, do Pančeva. Istorijski podaci se razlikuju, ali se uglavnom pro-

cenjuje da je u napadu na Toma-ševac učestvovalo oko 12.000 vojnika i 32 topa sa mađarske strane, dok je odbranu, koju je predvodio Stevan Knićanin, činilo oko 3000 ljudi, pretežno srbijanskih dobrovoljaca, te ba-natskih graničara i pančevačke narodne garde. Knićanin je, između ostalog, odbio nekoliko napada mađarske konjice, a u trećem pokušaju učestvovao je i lično mađarski general Erne Kiš. Tom prilikom, on je tako potučen da je jedva umakao u Bečkerek. Vojska mu se razbe-žala na sve strane, a Knićanin ju je gonio sve do Ečke i Lazareva pred Bečkerekom. Tomaševac se tako održao, a Knićanin je izvojevao svoju najslavniju po-bedu. Za ovakav uspeh Okruž-ni odbor u Pančevu Knićanina je nagradio topom od šest funti, izlivenim u pančevačkoj livnici.

Znamenite ličnosti: Najpoznatije bitke u Srpskom narodnom pokretu 1848 – 1849. godine


12

Kada je u februaru 1848. godi-ne buknula revolucija u Parizu, brzo je odjeknula, proširujući se i po ostaloj Evropi. Već 13. marta buknula je revolucija u Beču, a dva dana kasnije, 15. marta, i u Pešti. Mađari su već 17. marta dobili svoju vladu sa grofom Lajošem Baćanji-jem na čelu. U vladu su ušli svi istaknuti mađarski nacionalni prvaci, svi oni koji su u ma-đarskom narodu predstavljali najveću intelektualnu i mo-ralnu vrednost, njegovu slavu, ponos i bogatstvo. Među njima i vođa mađarskog nacionalnog pokreta, Lajoš Košut, koji je dobio položaj ministra finansi-ja. Ipak, ta vlada će prava koja je od Austrije tražila za sebe,

odricati drugim nemađarskim narodima.

Srbi traže isto što i Mađari

U brošuri „Srpski narodni po-kret u Vojvodini 1848-1849“ u izdanju Muzeja Vojvodine i Muzeja grada Novog Sada navodi se da je revolucionar-na peštanska omladina već 15. marta formulisala mađarski nacionalni program u dvanaest tačaka, a osnovni zahtevi bili su uvođenje građanskih sloboda i građanske ravnopravnosti, sve-opšteg oporezivanja i ukidanje feudalnih veza i dažbina. Srbi su u početku poverovali da se stvara demokratska Ugarska

kao zajednica ravnopravnih naroda, pa su sa oduševljenjem podržali peštanski program verujući da će u novoj ustavnoj državi naći dostojno mesto. Vo-deću ulogu u tim danima imala je srpska akademska omladina i intelektualci u Budimu, Pešti i Požunu. Oni su od 17. do 19. marta u 17 tačaka formulisali srpske zahteve i time postavili prvi nacionalni program Srba u revoluciji, navodi se dalje u toj brošuri. „U tim zahtevima pri-znaje se mađarska narodnost i mađarski kao državni jezik, ali se želi i priznavanje srpske narodnosti i upotreba srpskog jezika u narodnim poslovi-ma. Takođe, ističe se zahtev za slobodom veroispovesti i slo-

bodnim uređenjem sopstvene crkve, slobodnim otvaranjem i upravljanjem školama i na-rodnim fondovima, takođe se traži sazivanje Narodnog sabo-ra svake godine i pravo direk-tnog obraćanja Sabora vlada-ru, uključivanje Srba u najviše organe vlasti i uređenje Vojne granice na osnovu slobode i principa narodnosti“ , navodi se u brošuri „Srpski narodni pokret u Vojvodini 1848-1849“ i dodaje da je reč o programu koji je bio sasvim umeren i kao takav prihvaćen od naroda.

Državni udar umesto socijalne revolucije

Međutim, u knjizi „Srbi u

Vojvodini“, dr Dušana J. Po-povića, u izdanju Matice srp-ske, autor opisuje i događaje iz revolucije 1848/49, ističući između ostalog da mađarski pokret nije bila socijalna re-volucija, nego državni udar koji je izvršila aristokratija, zadržavajući pri tom vođstvo u sopstvenim rukama, samo što je ono umesto feudalnog formalno postalo parlamen-tarno. U tom parlamentar-nom društvu, navodi dalje Popović, nosioci mandata bili su isključivo predstavnici aristokratije, više i niže, dok je građanskom i seoskom stanovništvu serviran nacio-nalizam, a kmetovima dopu-šteno da mogu menjati svoje

Ideja o prevlasti mađarskog i nepriznavanju drugih naroda u Ugarskoj

Mađarska u revoluciji 1848-49. godine

Rođen je u Monoku, u Zemplinskoj županiji 1802. godine. Ogroman uticaj u javnosti stekao je svojim člancima u Pe-šti hirlapu od 1840. do 1843. godine. Na Saboru 1847-1848. bio je na čelu liberalne opozicije. U pr-vom ministarstvu od maja 1848. postao je ministar finansija, a u septembru iste godine izveo je prekid sa vladom u Beču i postao predsednik Odbora za ze-maljsku odbranu. Pošto je, u aprilu 1849. godine, izveo detronizaciju Ha-bsburgovaca, postao je “državni upravitel” (“Rei-chsvenveser”) Mađarske.

Posle sloma revolucije prebegao je u Tursku, gde je bio interniran. Docnije je živeo kao emigrant u Engleskoj i Italiji. Umro je u Torinu 1894. godine. U brošuri „Srpski narodni pokret u Vojvodini 1848-1849“ u izdanju Muzeja Vojvodine i Muzeja grada Novog Sada, akademik Slavko Gavrilović, govore-ći o revoluciji ističe kako su se u prvim danima opštenarodnog revoluci-onarnog pokreta Srbi u Ugarskoj našli pod istim zastavama sa Mađarima i drugima na ulicama Pe-šte, Novog Sada, Velikog Bečkereka, Sentomaša,

Vukovara, pa su čak i u graničarskim vojnim ko-munitetima, Zemunu i Pančevu, izrazili želju da se priključe „ustavnoj Ugarskoj“. – Da i ne poi-minjemo srpsko seljaštvo koje je na vest o ukida-nju kmetstva i feudalnog gospodarenja nad sobom, pred oltare svojih crkava postavljalo slike Lajoša Košuta, verujući da je on „uništio nemešage“ i stvo-rio „eru slobode“– naveo je Gavrilović, dodajući da to nije trajalo zadugo, bu-dući da je mađarska vlada davala samo građanske slobode, a odlučno odbija-la da prizna i nacionalnu.

Lajoš Košut


13

gospodare. U Požunu su na Saboru, na predlog Lajo-ša Košuta, doneseni veoma brzo zakoni čija svrha je bila prigrabiti vlast što pre nad celim državnim aparatom, upravnim i vojnim. Župani, najvećim delom pristalice Košuta, preuzeli su vođstvo u županijama i slobodnim gradovima. – Već 17. marta dobio je No-vosadski magistrat naređenje da se od sada ima pokoravati mađarskoj vladi. Svakako, na intenciju mađarske vlade predsednik opštine u Pešti uputio je pismo Novosad-skom magistratu, u kojem ga je upozorio da od sada u gradovima neće ostati nije-dan činovnik koga ne bude potvrdila mađarska vlada. Država je imala da se sma-tra kao jedinstvena, i svaka pomisao o nekom autono-mnom položaju nekih et-ničkih individualnosti sma-trana je kao izdaja mađarske državne ideje i integriteta – piše Popović. Mađarski je-zik uveden je kao zvaničan u sva nadleštva u Mađarskoj, a hrvatski dozvoljen samo u Hrvatskoj, i to samo u lokal-noj samoupravi. Na predlog poslanika Olđajia rešeno je

da se srpske crkvene knjige prevedu na mađarski o dr-žavnom trošku “da bi se pro-širio krug upotrebe mađar-skog jezika, a tako mađarski narod raširio i ojačao”, doda-je Dušan J. Popović u svojoj knjizi.

Nerazmevanje Ugarske izazvalo rat

Zahteve novosadskih Srba pred Ugarski sabor iznela je 8. aprila delegacija na čelu sa advokatom Aleksandrom Kostićem i Đorđem Strati-mirovićem. Dramatičan su-dar novosadske deputacije i vođe mađarskog nacional-nog pokreta Lajoša Košuta, koji je zastupao ideju o pre-vlasti mađarskog naroda i nepriznavanju drugih nema-đarskih naroda u Ugarskoj, doveo je do zaoštravanja srpsko - mađarskih odnosa i razlaza između dva naro-da. Kako akademik Slavko Gavrilović navodi u svojoj knjizi „Srbi u habsburškoj monarhiji (1792-1849)“, u izdanju Matice srpske, do zaoštravanja je došlo nakon što je Stratimirović dosta otvoreno tražio da Srbi dobi-ju svoja privilegijalna prava

i da im bude osigurana sa-mouprava, a Košut, sa druge strane, insistirao na mađar-skom „političkom narodu“. – Na Košutovo pitanje da li Srbi znaju da narod mora imati i svoju sopstvenu vla-du, Stratimirović je izjavio da oni ne idu tako daleko, ali da se ne mogu zadovoljiti tvrd-njom da u Ugarskoj može postojati samo jedan poli-tički narod – narod Mađara. Ukoliko mađarska vlada ne osigura Srbima autonomiju, oni će priznanje svojih prava morati da traže na drugom mestu. Izazvan tim zahte-vom i prizvukom pretnje, Košut je planuo i uzviknuo da su to reči veleizdaje i da sada samo mač može rešava-ti spor između Srba i Mađara – zaključuje Gavrilović. Par meseci nakon toga rat je zaista i usledio. Mađar-ska revolucija je na kraju vojno ugušena, a za kaznu Ugarska je dobila ono što su Srbi dobili za nagradu - stvaranje Vojvodstva Sr-bija i Tamiškog Banata. Ni jedni ni drugi ovim nisu bili zadovoljni, pa se može reći da su praktično obe strane gubitnice, a jedini pravi po-bednik bečki dvor.


Đorđe StratimirovićPoreklom iz ugledne plemićke porodice. Kum mu je bio knez Mihajlo Obrenović. Prva znanja iz pismenosti dobio je u kući od Rohonjija, luteranskog sveštenika kulpinskih Slovaka. Kasnije mu je vaspitač bio pisac Milovan Vi-daković. U Novom Vrbasu svršio je četvrti razred gimnazije, a za-tim je prešao u Titel, u kadetski kurs zvan „matematika“, koji je bio neka vrsta pripreme za Vojnu akademiju u Beču. U akademiji je proveo od 1837. do 1841. go-dine, a zatim služio u Sedmom husarskom puku u Milanu i Paviji. Godine 1843. napušta službu, ženi se Majom Zakom, plemenitom od Bajše i nastanjuje se u Kulpinu. Od početka revolucionarnih do-gađaja bio je u samom centru dešavanja. Nalazio se u delegaciji novosadskih Srba koja je mađar-skoj vladi u Požunu odnela svoje zahteve, odnosno jedan nacional-no – politički program, baziran na programu peštanskih Srba. Na sastanku sa Košutom, ušao je u oštru polemiku oko rešavanja nacionalnog pitanja, koja se zavr-šila Košutovom izjavom da će se spor rešiti mačem. Bio je veoma popularan među narodom koji ga je proglasio za „vožda“. Na Majskoj skupštini je izabran za predsedni-ka Glavnog odbora. Uspešno je

organizovao srpsku vojsku i uče-stvovao u više bitaka. Međutim, uskoro je ušao u sukob sa patrijar-hom kome je zamerao konzerva-tivizam i oslonac na Beč. Rajačić ga je smatrao previše revolucio-narnim i više puta pokušavao da ga smeni i marginalizuje. Da bi ga udaljio iz Vojvodine, Rajačić ga je poslao u štab bana Jelačića. Kada je u proleće 1849. Srpskoj Vojvodini zapretio slom usled kontraofanzi-ve generala Percela, Stratimirović je ponovo pozvan da se stavi na čelo vojske. Zahvaljujući njegovim pobedama kod Mošorina, gene-ral Percel je konačno zaustavljen. Za svoje vojničke zasluge 1848 – 1849. godine, Jelačić ga je proizveo u čin pukovnika, a nešto kasnije je imenovan za generala. Zanimljivo je da će vremenom sve više svoje revolucionarne ideje menjati i polako evoluirati u proaustrijskog konzervativca. Nakon ukidanja srpskog Vojvodstva 1860. godine zalagao se za federalnu Vojvodi-nu koja bi zajedno sa federalnom Hrvatskom sklopila sporazum sa Ugarskom. I dok je sa jedne strane propovedao „austrijsku Vojvodi-nu“, sa druge strane smatrao je da Tursku treba proterati sa Balkana, a da se sve srpske zemlje iz Oto-manske imperije pripoje Srbiji.Umro je u Beču 1908. godine.


14

Novi Sad je u svojoj više od 300 godina dugoj savremenoj istoriji doživeo dosta teških, pa čak i tragičnih trenutaka, međutim jedan od njih je za-pamćen kao najteži. To je bilo bombardovanje Novog Sada 12. juna 1849. godine – kaže kustos Muzeja grada Novog Sada Siniša Jokić. Prema nje-govim rečima, ovaj događaj se posebno pamti ne samo po velikom broju izgubljenih života nego i po velikim raza-ranjima u kojima su uništena gotova sva privredna i kultur-na dobra kao i kuće gotovo svih Novosađana.

Artiljerija od 200 topova

Jokić objašnjava da je u veli-

kim revolucionarnim zbiva-njima na tlu Evrope tokom 1848. i 1849. godine, koji su zahvatili i Novi Sad, došlo do oružanih sukoba između carske austrijske vojske pod

komandom Bana Jelačića, a koju su činili između osta-log i Srbi graničari i građani i, s druge strane, garnizona Petrovaradinske tvrđave pod nomandom generala Pavla Kiša koji su stali pod koman-du Ugarske vlade otcepljene od Habzburške monarhije i bečkog dvora.- Tog kobnog dana 12. juna 1849. Ban Jelačić pokušao je ugroziti Tvrđavu bombardo-vanjem Pontonskog mosta kojim je snabdevan Petrova-radinski garnizon i osvojiti Brukšanac, mostobran-Tvr-đavu na novosadskoj strani koju su držali ugarski revo-lucionarni vojnici. Ovaj ne-uspeo pokušaj, s obzirom na slabu artiljeriju carske vojske i neosvojive bastione i bedeme petrovaradinske fortifikacije uslovio je razorno bombardo-vanje Novog Sada od strane teške artiljerije od 200 topova i merzera sa Petrovaradin-ske tvrđave pod komandom generala Pavla Kiša – kaže Jokić.

Velika razaranja

Bombardovanje je trajalo sve do poslepodnevnih časova 13. juna. - Novi Sad je goreo, sav

zapaljen i uništen, ubrzo je i z -gubio

svoje žitelje koji su masovno u panici počeli da se povlače prema Kaću, Futogu, Petro-varadinu. Činjenicu da se stanovništvo povlači zajedno sa Jelačiće-vom vojskom, iskoristili su Kišovi vojnici sa tvrđave koji su silazili u Novi Sad i pljač-kom i ubijanjem dovršavali posao započet nemilosrdnim bombardovanjem – priča Jo-kić. Kako kaže, uništeno je dve trećine naselja, od 2.812 zgra-da ostalo je svega 808, a od 20.000 stanovnika spao je na 7182 . Međutim, pored stra-danja stanovništva i materi-jalne štete, nenadoknadiva

š t e t a je u kultur-

nom smislu. - Novi Sad je izgubio 150 go-dina svoje istorije, ogroman broj dokumenata, arhive, a posebno iz likovne i prime-njene umetnosti, posebno sakralne, pošto su izgorele sve crkve u gradu uključujući i Vladičanski dvor – kaže naš sagovornik.Jokić, takođe, navodi da je ovakav gubitak za jedan grad i njegove žitelje katastrofalan. - Novi Sad je tek državnim zajmom u Beču u iznosu od 1.300.000 forinti srebra 1850. godine krenuo da obnavlja svoju gradsku strukturu i po-diže nove zgrade, koje danas čine izgled Novog Sada. Tre-balo mu je

20 godina oporavka da vrati broj stanovnika na stanje pre bombardovanja – kaže Jokić.

Neosvojiva Petrovaradinska tvrđava

Siniša Jokić kaže i da je za-nimljivo da Petrovaradinska tvrđava nikada nije pala, iako je bila opkoljena više od godi-nu i po dana. - Tvrđava se držala sve do septembra 1849. godine i niko nije mogao da je osvoji. Tek kada je komadant Petro-varadinske tvrđave Pavel Kiš utvrdio da su pale mađarske tvrđave Arad i Komoran i on je odlučio da se preda – kaže Jokić. To je bila poslednja ma-đarska tvrđava koja se predala

austrijskoj vojsci.

Bombardovanje Novog Sada sa Petrovaradinske tvrđave

ban JoSip JElačić

boMbardoVanJE noVog Sada 12. Jun 1849. foto: muZej grada novog sada


Po nacrtu Ustava za Vojvodo-vinu Srbiju od 9. marta 1849. godine koji je sačinjen u Ve-likom Bečkereku, a koji su potpisali Đorđe Stratimirović, Joan Trifunac, Paja Petrović, Trifon Mladenović, Pavle Riđički, Mojsije Đorđević, Todor Nedeljković, Vasilije Vasilijević i Dimitrije Orelj, u prvoj glavi „O Zemlji“ u pa-ragrafu 5. jasno stoji: Glavni grad Vojvodovine jest Novi Sad. - Ovo je jasan dokaz da su Srbi na ovim prostorima Novi Sad doživljavali kao svoj centar i svoj glavni grad što je ostalo do današnjih dana, kada smo ponovo uspeli da izborimo da on i zvanično ponese tu titu-lu – kaže istoričar Bogoljub Savin, direktor Istorijskog ar-hiva grada Novog Sada.

Apsurdna osporavanja

On napominje da je u tom istom Ustavu navedeno i da bi centar carske uprave u Vojvo-dovini mogao biti u Petrova-radinu ili Temišvaru, ali da je nedvojbeno glavni centar za Srbe Novi Sad.- Sticajem istorijskih okol-nosti Novi Sad je stradao u bombardovanju 1849. godi-ne, kao što je stradala i ideja o tom Ustavu, ali je grad već tokom pedesetih godina 19 veka obnovljen velikom že-

ljom stanovništva i ideja o glavnom gradu je nastavila da živi – kaže Savin. - Novi Sad se već od kraja 18 veka ističe kao važan grad na ovim prostrima i Srbi ga smatraju svojim glavnim sre-dištem, što se najbolje i vidi po onome što piše u Ustavu iz 1849. godine – kaže Savin, i dodaje da je iz tog razloga apsurdno osporavati Novom Sadu pravo da bude glavni grad AP Vojvodine. Savin kaže i da je Srbima geostra-teški, geopolitički, istorijski najbolje mesto za glavni grad bilo upravo u Novom Sadu.- Ima i starijih gradova od Novog Sada u Vojvodini, ali nikada niko od njih mu nije sporio pravo da bude central-no vojvođansko mesto – kaže Savin.

Rivalitet sa Beogradom

On objašnjava da najbolje važnost Novog Sada za ljude na ovim prostorima opisuje negov drugi naziv – Srpska Atina, i činjinica da su se tu okupljale najumnije glave srp-ske građanske inteligencije.- Sve ovo njemu je done-lo pravo srpskog prestonog grada. A ne treba zaboraviti da su u Novom Sadu dugo živeli i najveći srpski intelek-tualci, pre svega opozicioni prema vladajućim režimima

u Beogradu – navodi Savin. On, međutim, napominje da Novi Sad nikada nije svesno konkurisao Beogradu, ali da su istorijske okolnosti učinile da ova dva grada budu kon-kurentska. - Tek od dvadesetog veka će Beograd biti apsolutno domi-nantan grad i od tog trenutka postoji to rivalstvo koje po-stoji do danas – navodi naš sagovornik. On smatra i da tako nešto ne mora biti loše ako se pozitivno gleda. - Drugo je ako se to gleda na taj način da Novi Sad ne treba da dobije ime glavnog grada. Pa jasno stoji u projektu Usta-va iz 1849. godine da je on glavni grad Vojvodine, dakle jasno se navodi kog dela. Novi Sad time ne ugrožava Beograd nego naprotiv samo pokazu-je da su Srbi autohtoni i na drugim prostorima – navodi Savin. On takođe kaže da ni-kada niko u dvadesetom veku nije sporio Beogradu da bude glavni grad, ali Beograd jeste sporio Novom Sadu da bude glavnik grad AP Vojvodine. Savin pak smatra da to da li će Novi Sad biti glavni grad ni-kada nije zavilo od bilo koga drugog nego od Novosađana i Vojvođana koji su ga uvek smatrali glavnim gradom i nosiocem jedne drugačije misli i drugačijeg razmišljanja prema Evropi.

15

Istorijski glavni grad Vojvodine

Vojvoda i komandant srpskih dobrovoljaca u Vojvodini za vre-me revolucije 1848-1849. godine, rođen je 15. 02. 1807. u Kniću, kragujevački okrug, a umro 14. maja 1855. u Beogradu. Isprva je bio momak kod kneza Miloša, da bi 1836. godine postao načelnik sreza jaseničkog, okruga sme-derevskog, a tri godine kasnije postaje i načelnik okruga smede-revskog. Period između 1841-42. godine proveo je van zemlje, kao protivnik Obrenovića, a 1842, posle pada Obrenovića, postao je savetnik. Knićaninu je poverena vojna uprava zemlje i staranje o sigurnosti novog kneza Aleksan-dra Karađorđevića. Zbog toga je Knićanin sedeo u Kragujevcu kod vojske i topova i odatle mo-trio na kretanje Obrenovićevaca. Zbog sukoba sa Vučićem 1848.godine, morao je dati ostavku. U avgustu te iste godine otišao je na čelu dobrovoljaca u pomoć pre-kosavskim Srbima protiv Mađara. Broj dobrovoljaca iz Srbije iznosio je između 12 i 15 hiljada vojnika, koji su bili najuporniji u odbrani, najodlučniji u napadu i izaziva-li strah i trepet kod neprijatelja. Knićanin je imao nekoliko krva-vih bojeva sa Mađarima, naročito novembra 1848. kod Tomaševca i decembra kod Pančeva, kada je odbio vrlo jake mađarske napade i

spasao Banat. Posle vidnih uspeha na bojnom polju, patrijarh Josip Rajačić dao mu je čin narodnog generala. Pošto je pokret prekosavskih Srba došao u potpunu zavisnost od Austrije, Knićanin se februara 1849. vratio u Srbiju. U opasnosti od Mađara, kojima se ratna sreća bila obrnula, Austrija je zatražila pomoć od Rusije. Tada je i Kni-ćanin sa jednim manjim brojem boraca pošao u pomoć Austriji (marta 1849.). Ukopan kod Titela, on je uspešno odbijao mađarske napade i branio prelaz preko Tise i Dunava. Po svom povratku u Srbiju, Knića-nin je dočekan sa dotle neviđenim počastima, kao čovek koji je, po-sle dugogodišnjeg mira, obnovio slavu srpskog oružja. Srpski knez podario mu je čin vojvode, koji je dotle samo Vučić imao. Nastanjen opet u Kragujevcu kod vojske, on je smatran za glavni stub Kara-đorđevićeve vlade i bio je jedna-ko suprotstavljen Vučiću, koji se sve više približavao opoziciji. Za vreme Krimskog rata, Knićanin je bio u grupi onih savetnika koji su protivni pristajanju uz Rusiju i preporučivali neutralnost. Krajem 1854. bio je nedelju dana ministar unutrašnjih dela.Selo Knićanin u Vojvodini nosi ime po njemu.

Stevan Petrović Knićanin



16

Istoričar i direktor Istorij-skog arhiva grada Novog Sada Bogoljub Savin kao najvećeg nastavljača ideja koje su začete na Majskoj skupštini 1848. godine izdvaja tada mladog, libe-ralnograđanski orijentisa-nog političara, Svetozara Miletića. Kako kaže, Mile-tićeva ideja je bila da Voj-vodinu učini građanskom autonomijom, a ta njegova shvatanja su, između osta-log, dovela i do stvaranja današnje Vojvodine u ko-joj svi ljudi žive u miru i toleranciji.- Miletić je 1860. godine na Blagoveštanskom saboru branio svoju ideju građan-ske Vojvodine, koja direk-tno vuče korene iz Ustava

iz 1849. godine, sledećim rečima: ‘Mi jesmo Srbi, ali smo i građani’. Dakle, taj Ustav se može smatrati te-meljem građanske kulture Vojvodine, i ta ideja, kako je Miletić govorio, ‘česti-tog srpskog građanstva’ ovde živi već više od 150 godina – smatra Savin. On objašnjava da je tadašnje građanstvo shvatalo da živi u složenoj građanskoj državi sa više etničkih za-jednica i veroispovesti i da je jedini način da takva država funkciniše – tole-rancija i uređenje na bazi građanskog ustavnog re-šenja. - Ja smatram, a to mi do-sad niko nije oborio, da je Miletić preteča vojvođan-

skog multikulturalizma, a da je to tako svedoči i nje-gov taj govor na Blagove-štanskom saboru. Takođe, on je 1860. godine napisao i znameniti „Tucindanski članak“, u tadašnjem Srp-skom dnevniku, u kojem kaže da je bečki Dvor uki-nuo Vojvodinu, a narodu poručuje da za tim ne tre-ba žaliti jer je to deo isto-rije, ali i dodaje da će ‘Voj-vodina uvek ostati u srcu čestitih Srbalja’ – kaže Sa-vin. On takođe navodi da je svako tumačenje Mileti-ća kao ekstremnog nacio-naliste netačno. - Vrlo prosto. Nacionali-zam liberalnog građanstva 19 veka nije nacionalizam danas. Danas je pojam nacionaliste nešto sasvim drugo. Tada je nacionali-zam imao za cilj da sruši feudalno društvo, a danas ima za cilj da sruši demo-kratsko društvo – smatra Savin. Kako kaže, zloupo-trebom imena Svetozara Miletića, kao imena jedne nacionalističke organiza-cije, njemu se pripisuje nešto što on nikada nije bio. - Zar bi neko, ko se u „Tu-cindanskom članku“ zalaže da Srbi daju ustavnu ruku Mađarima, samo dvanaest godina nakon rata, i ko, na primer, ima svoju ulicu u Bratislavi, bio ekstremni nacionalista. To je jedno-stavno bio čovek koji je razumeo druge manjinske grupe kao što su bili Srbi – zaključuje Savin.

Svetozar Miletić


- 13. marta 1848. godine izbila je revolucija u Beču- 15. marta revolucionarna peštanska omladina formuliše mađarski nacionalni program u dvanaest tačaka. Ugarski sabor usvaja ove zahteve, a bečki dvor 17. marta priznaje nezavisnu mađarsku vladu sa Lajošem Baćanjijem na čelu.- U Sremskim Karlovcima od 1. do 3. po starom, odnosno 13. do 15. maja po novom kalendaru, održana je Velika narodna skupština. Na njoj je ustanovljena Vojvodovina srbska, mitropolit Rajačić izabran za patrijarha, pukovnik Stevan Šupljikac za vojvodu, a izabran je i Glavni odbor. - Napadom mađarske vojske predvođene generalom Janošom Hrabovskim na Karlovce 12. juna 1848. godine počeo je veliki i krvav rat između Srba i Mađara.- Na godišnjicu napada na Karlovce, 12. juna 1849. godine, sa Petrovaradinske tvrđave izvršeno je artiljerijsko bombardovanje Novog Sada. Grad je potpuno razoren, a zatim opljačkan.- Bitka za Sentomaš (Srbobran) od jula do septembra 1848. Više desetina hiljada mađarskih vojnika pod komandom generala Behtolda je u više navrata pokušavala neuspešno da zauzme Sentomaš. Srbobran je postao simbol srpskog otpora.- Bitke kod Mošorina i Vilova od marta do aprila 1849. U do tada nečuveno žestokim borbama po šajkaškim močvarama i ritovima, srpska vojska pod komandom Stratimirovića i Jovana Stefanovića Vilovskog odnela pobedu nad Percelovim trupama i odbranila Titelski breg.- Bombardovanje Novog Sada 12. juna 1849. godine, sa Petrovaradinske tvrđave. Pored stravičnog stradanja stanovništva i materijalne štete, Novi Sad je izgubio 150 godina svoje istorije, ogroman broj dokumenata, arhive, a posebno iz likovne i primenjene umetnosti.- Mađarska revolucija je okonačana intervencijom Ruske carevine nakon što je glavnina mađarske vojske svoj konačni poraz doživela kod Vilagoša 13. avgusta 1849. godine. - Otpor je pružala još samo mađarska posada na Petrovaradinskoj tvrđavi koja je kapitulirala tek 4. septembra 1849. godine.- Patentom od 18. XI 1849. godine car Franja Josif je stvorio jednu teritorijalno - političku jedinicu pod nazivom Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat, sa centrom u Temišvaru i nemačkim jezikom kao službenim.- Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat ukinuto je 27. decembra 1860. godine i pripojeno Ugarskoj.

Vremeplov

Srpski pesnik i urednik mnogih listova i časopisa Jovan Jova-nović Zmaj pokrenuo je 1864. godine satirični list Zmaj (igra rečima, pošto je 3. maj po ju-lijanskom kalendaru bio dan održavanja Majske skupštine 1848), čiji će naziv postati sastav-ni deo njegovog imena.

Da li znate?

Tako se rađala Vojvodina: 173 godine Majske

dokument: odluke objavljene u originalnom …u ovom broju se bavimo maj-skom skupštinom, izborom...

Documents