Lezing Documentaire Landschapdoor Michiel van Opstal

neergetypt door Daviet

Kaart van het documentaire landschapAangezien zowel de deeltijd als de voltijd opleiding fotografie aan het St. Joost een documentair karakter hebben, is het handig om eens stil te staan bij wat documentair nu eigenlijk inhoudt.

Het documentaire landschap is zeer breed, dusdanig dat daarbinnen vele posities en standpunten zijn aan te nemen. Noodzakelijk voor de afbakening dit landschap is de kennis van het begrip 'discours'. Een discussie tussen personen met een bepaalde verbintenis of gemeenschappelijkheid noemen we discours. Bovendien is hetgeen ze verbindt juist diezelfde discussie.

In de wetenschap bijvoorbeeld houdt men zich bezig met de vraag 'wat is wetenschap'. Uit deze vraag en de randvragen eromheen komen vaak regels waar de groep behorende tot dit discours zich aan dient te houden.

Een documentair discours is dus een groep mensen die zich afvraagt wat documentaire fotografie nu eigenlijk is. Zij staan bijvoorbeeld ook stil bij de vraag of iets goed of slecht is, en bediscussiëren de grenzen met bijvoorbeeld reclamefotografie of fictie. Eenieder die worstelt met dit vraagstuk behoort tot dit discours, zowel wij studenten, maar ook onze docenten, recensenten van de krant of tv-makers bij bijvoorbeeld HollandDoc.

Ondanks de al jarenlange levendige discussie is er geen algemene definitie van het begrip documentair te vormen. Het is dan ook belangrijk dat we onszelf een persoonlijke definitie eigen maken. Dit is ook de reden dat we ons bezig moeten houden met droge theorie, om onze eigen visie op het onderwerp te kunnen vormen.

Een discours is een discussie die permanent is en continu gevoerd wordt. Hierdoor kunnen algemeen aanvaarde opvattingen best veranderen. In de jaren dertig bijvoorbeeld hield men er binnen hetzelfde discours andere ideeën op na dan vandaag de dag. Bovendien is niet alleen tijd een bepalende factor voor veranderingen in denkbeelden, ook de geografische ligging is daarvoor bepalend. In Japan kijkt men wellicht anders tegen het begrip documentair aan dan hier in Nederland. De aard van de discussie veranderd daarom aan aan de lopende band en sommige discussies kunnen zelfs doodbloeden en plaats maken voor nieuwe vraagstukken.

Er bestaat dus niet zoiets als de essentie van de documentaire, of zoiets als 'het wezen' ervan. Dit zou namelijk duiden op een onveranderbare kern binnen een discours, maar bij de documentaire is zo'n kern niet aanwezig. Ludwig Wittgenstein beweert dat niet alleen de documentaire geen kern heeft, maar dat helemaal niets een essentie heeft. Hij kwam tot die conclusie na karaktereigenschappen van families bestudeerd te hebben. Hoewel er voor elke situatie specifieke kenmerken zijn vast te stellen, zijn niet alle kenmerken toepasbaar op alle situaties, zoals leden van eenzelfde familie op elkaar lijken, zonder dat ze precies dezelfde gezichtstrekken hebben.

Zo ook met de documentaire. Niet overal komen dezelfde karaktereigenschappen terug, maar toch behoort het tot hetzelfde discours. Een van de oudste discussies binnen het documentaire discours is bijvoorbeeld de relatie tussen de foto en de werkelijkheid. Een ander voorbeeld is hoe men om dient te gaan met personen in een foto. Maar ook bijvoorbeeld het verschil tussen de documentaire en de fictie-film. Is de documentaire een

journalistiek-, politiek- of juist een kunstgenre? Al deze vragen -en nog veel meer- komen voort uit discussie en debat rond het begrip documentaire,

Om enige vorm van structuur aan te brengen binnen het documentaire discours, deelt Michiel het landschap op in een aantal strategieën. Om daartoe te komen moet hij eerst een eigen definitie trachten te geven van zijn visie op het begrip documentaire. Volgens Michiel is de documentairemaker een buitenspeler. Hui sluit zich niet op om de waarheid na te bootsen, maar gaat buiten de confrontatie aan met de autonome werkelijkheid. De documentaire kunstenaar schept er genoegen in om de confrontatie met het spontane aan te gaan, in tegenstelling tot kunstenaars die tijdens het scheppingsproces de volledige controle willen houden.

Neem bijvoorbeeld de klassieke beeldhouwer, die tijdens het hele proces de controle heeft over welk stuk marmer hij wil houden en welke niet. Bij de documentairemaker zijn toeval en spontaniteit juist hele belangrijke elementen in zijn proces. Dat wil niet zeggen dat hij helemaal geen controle kan of wil uitoefenen, maar doet dit vaak aan de hand van een bepaalde strategie. De werkelijkheid is namelijk op vele manieren te confronteren.

Vroeger cirkelde de documentaire heel erg rond de vraag 'wat is werkelijkheid'. Tot 20 jaar geleden was de basisvraag 'hoe kunnen we de werkelijkheid zo waarheidsgetrouw weergeven?' Vandaag de dag staan de meeste dc-makers daar niet meer bij stil. Tegenwoordig houdt men zich bezig met de vraag hoe ze de werkelijkheid kunnen confronteren.

De verschillende strategieën van Michiel komen dan ook voort uit een momentopname, en het kan best zijn dat het landschap van de documentairemaker er over een aantal jaren er heel anders uitziet. De theorie hobbelt in dit geval namelijk achter de praktijk aan.

De genoemde voorbeelden bij de strategieën zijn niet altijd in één hokje te passen. We hoeven onszelf ook niet vast in een hokje te stoppen, maar we mogen tornen aan de gestelde regels binnen het discours. We mogen ook zelf regels opstellen en eventueel een tiende strategie ontwikkelen.

De ObjectivistenDit zijn documentairemakers die er naar streven om de werkelijkheid zo natuurgetrouw te willen weergeven. In tegenstelling tot de kunstenaar die zijn eigen visie en expressie in zijn werk wil veruiterlijken, wil een objectivist juist zijn eigen visie wegcijferen. Het gaat hem vooral om de schoonheid of ellende van die werkelijkheid.

De observator:Binnen de objectivisten is de observator een puristische en strenge strategie. Zij stellen een strategie van non-interventie op. Zij willen de werkelijkheid niet verstoren met hun diepste verlangens en gevoelens.

Een interview is bijvoorbeeld al een ingreep, net zoals muziek, voice-over etc. Hij wil het beeld maken alsof er geen camera aanwezig was geweest. De observator wil een beeld maken dat ruimte laat voor interpretatie van de toeschouwer. Hij wil zijn eigen visie niet in het werk laten doorschemeren, maar de toeschouwer juist laten afvragen waar ze naar kijken. Veel observatoren maken werk wat louter toont. De ultieme observator is alleen aan het registreren. Er zijn observatoren die het een belediging vinden als ze kunstenaar genoemd worden. Daar willen ze zich verre van houden. Zij proberen zich juist weg te cijferen, mogen niet ingrijpen, maar daarom juist levert het beeld op wat zeer herkenbaar als handtekening van de maker.

Desondanks is de strategie van de observator een paradox. Ongeacht het streven van de observator, maakt hij wel degelijk keuzes die zijn streven onderuit haalt. Natuurlijk bepaalt ook een observator een standpunt en is daarbij meteen al niet meer neutraal. Daarom beperken veel observatoren zich tot alleen datgene wat ze nodig hebben.

Ook binnen de groep observatoren zijn er mensen die het niet met elkaar eens zijn. Neem bijvoorbeeld de discussie over het gebruiken van een vast standpunt tegenover natuurgetrouw lijkend bewegend en schokkend beeld.

Voorbeelden: Bern en Hilla Becher'Het gaat niet om ons, maar om het beeld'. Hun beelden maakt dat ze uitstekend geschikt zijn om te vergelijken. In alle foto's komt telkens eenzelfde kenmerk terug.

Thomas StruthLeerling van de Bechers. Reeks foto's van welgestelde families. Hij gaat naar de families toe en vraagt naar de plek waar 'het familiegevoel' het best naar voren komt en laat ze zelf staan zoals ze willen staan. Hij regisseert het niet. Hij wil geen dwingende afbeeldingen maken, maar wil de toeschouwer opzadelen met een hele hoop vragen.

Mr. LeeMr. Lee is een fotograferende kat. En heeft onlangs de 'kleine hans' gewonnen. De prijs voor de meest toevallige foto, in het leven geroepen door Hans Aarsman. Hans Aarsman is bekend geworden met foto's in het straatje van Bechers en Struth, tot hij in de jaren 90 zijn kamera aan de wilgen hing. De essentie van fotografie voor Hans Aarsman zijn snapshots. Volgens Hans Aarsman zijn wij hier onze tijd aan het verdoen en verloochenen we de fotografie. Vervolgens ging hij schrijven over andermans beeld en hij ging beeld verzamelen. Met dat gevonden beeld ging hij boeken maken.

De JagerVoor de jager gaat het om het ultieme moment, het beslissende moment. Het moment waarin zich het 'al' openbaart. Hierin klinkt de visie van Henry Cartier Bresson in terug. Het beslissende moment is altijd een openbaring. Dat beslissende moment volgens HCB, is het ogenblik wat een veel langer chronologisch verhaal vertelt. Je weet wat er aan voorafgegaan is en wat erop gaat volgen. Altijd en overal kan deze revelatie gebeuren. Een jager heeft dan ook altijd een camera bij zich en moet snel kunnen handelen. De jager gaat ook vaak af op z'n intuïtie. Dat wil niet zeggen dat de jager alleen maar op z'n intuïtie vertrouwt, maar is ook erg afhankelijk van selectie. De camera is een logisch verlengstuk. Fotograferen is voor hem een dierlijke bezigheid. Jagen is 'erop uit trekken', 'stropen'.

Voorbeelden:Garry Winogrand Bijna alle foto's zijn vanuit zijn heup genomen. Door de lens kijken maakte hem altijd te laat. Bij zijn dood zijn nog 3000 onontwikkelde rolletjes gevonden. De obsessie had hem zo in z'n greep dat hij ten alle tijden het moment dacht te zien.

Edwin Smulders: de paparazzi-fotograaf is ook een jager. http://www.petersmulders.nl/

De subjectivistenDeze groep staat lijnrecht tegenover de objectivisten. De subjectivist wil met zijn eigen visie de wereld kleuren en beïnvloeden.

De poëet Dit is de romantische kunstenaar fotograaf. De poëet probeert met documentair materiaal om uit te beelden wat hij vindt. Voor de poëet is kunst iets om van de werkelijkheid een mooiere plek te maken dan het is, en te verfraaien. Dit is precies tegenovergesteld aan de observator. De poëet wordt vaak neergezet als iemand die alleen mooie plaatjes kan maken. Hij wil de toeschouwer met zijn fotografie betoveren. Daarmee creëert de poëet een vaak afdwingender foto dan van de observator. Hij probeert de toeschouwer indringender te sturen. In de beelden van de poëet kom je vaak achter zijn opvattingen, ideeën en gevoelens. In iets wat doorgaans gezien wordt als iets cliche of betekenisloos, kan de poeet vaak op zo'n manier brengen dat het is moois en opvallends wordt.

Voorbeelden

Rinko Kawauchi:Is ideaal in staat om ons het hele normale leven mooi te doen laten vinden.

Ed van der Elsken:Een typisch voorbeeld van een fotograaf die in veel meer hokjes past, maar zeker ook in die van de poeet. In de jaren 50 ging hij naar Parijs omdat hij had gehoord dat 'het' daar gebeurde. Hij werd daar onderdeel van een groep mensen die we vandaag de dag een zooitje ongeregeld noemen, de rand vand de samenleving. Hij legde dat leven vast op zo'n manier dat je aan iedere foto's kan zien dat hij die groep mensen niet wilde bekritiseren of ridiculiseren, maar juist wilde toezingen. Poeten zijn erg goed in de lofzang.

De essayistHij wil zijn onderwerp net zo lang onderzoeken net zolang tot hij weet wat hij vindt van zijn onderwerp. In het begin heeft hij nog geen idee wat hij van het onderwerp vindt, maar gaandeweg wordt zijn eigen visie duidelijk en wil dit zo duidelijk mogelijk overbrengen. Een essayist wil met zijn foto's zijn mening overbrengen en opdringen aan de toeschouwer. Maar hij is geen propagandist. Een propagandist doet alsof hij veel onderzoekt, maar eigenlijk al in het begin een mening had gevormd. Over Michael Moore wordt vaak bediscussieerd of hij een essayist of propagandist is.

Jeff JacobsonIn zijn onderzoek naar zijn land komt naar voren dat hij vindt dat zijn land vooral erg veel show is.

Paulien OlthetenDe worsteling van haar onderzoek komt erg terug in haar werk.

Tussen de objectivisten en subjectivistenDe provocateurBruce Gilden is een provocateur. Hij wil niet ongezien foto's maken, maar wil zijn onderwerp jennen of sarren. Hij doet dat omdat op het moment dat de persoon gejent wordt, gedwongen wordt om zijn masker te laten vallen en iets heel menselijks moeten tonen. De provocateur stelt dat de werkelijkheid een groot rollenspel is. De provocateur is op zoek naar iets authentieks, maar de paradox is juist dat het zich pas toont na een provocatie. Een provocateur controleert middels het provoceren, maar weet nog niet wat voor resultaat het oplevert.

Rineke DijkstraProvoceert door bijvoorbeeld heel lang niet af te drukken en het model te laten wachten.

Richard Avedon: Liet Eisenhower een half uur wachten, met als gevolg dat hij - geheel tegen de verwachting in - alle rust uitstraalde.

De ActivistGaan op zoek naar de ellende op de wereld, zwart/wit, grove korrel. Ze pogen de misstanden in de wereld aan de kaak te stellen. De activist komt op voor de slachtoffers in de wereld. De activist reist naar de brandhaarden in de wereld. Zijn op zoek naar engagement. De activist wil met zijn foto's een betere wereld creëren.

Ad van Denderen: Go No go www.agencevu.com/.../ photographer.php?id=81

De antropoloogZijn op zoek naar 'de ander' . Het probleem van de antropoloog is 'hoe kan ik de brug tussen mijn manier van leven en die ander overbruggen'.

Edward Curtis: stelde zich tot doel de Indiaan vast te leggen. Ondanks zijn poging tot antropologische kijk, heeft hij met name vanuit een eigen visie en vooroordelen de indianen vastgelegd.

Hans Eijkelboom

De reflexivistenstellen dat ieder medium de werkelijkheid per definitie manipuleert. Zij stellen dat het onmogelijk is om de naakte werkelijkheid te tonen. Ze zeggen niet dat de waarheid niet bestaat of alleen in ons hoofd bestaat. Maar omdat wij die werkelijkheid met een medium verstoren en beinvloeden 'onze' werkelijkheid ontstaat. Wij zijn door fotografie heel anders naar de werkelijkheid gaan kijken. De reflexivisten onderzoeken tussen reactie en foto. Ook de kadrering van die werkelijkheid. Dit doen ze omdat ze stellen dat de fotografie nooit alleen maar iets neutraals of franje is, maar dat eigenlijk al het beeld de werkelijkheid kadert en in dat kader de werkelijkheid stereotypeert en clicheert, dit door de keuzes van de fotograaf.

De metakunstenaarZijn niet alleen geïnteresseerd in de werkelijkheid buiten, maar ook wat voor invloed het medium heeft op onze perceptie van de werkelijkheid.

Broomberg & ChanarinWerden door de Britten uitgenodigd om 'embedded' mee te gaan naar Afganistan. Zij volgende daarmee al een hele lange traditie van oorlogsfotografen. Ze namen 100 meter filmrol mee, knipten iedere dag 7 meter af, legden het 20 minuten neer en ontwikkelden het. Als je deze beelden afzet tegen de bestaande oorlogsfotografie, levert het erg provocerende beelden op. Zij stellen dat deze beelden het dichts bij de werkelijkheid komt. Heel weinig menselijk handelen. Zij hebben letterlijk met licht geschreven. Misschien komen we met dit stukje abstract beeld het dichtst bij het werkelijke beeld van de oorlog. Het stelt de traditionele oorlogsfotografie aan de kaak: hoe waarheidsgetrouw is die?