tiahuanaco na południowych krańcach peru. jego znaczenie dla rozwoju cywilizacyjnego...

Tiahuanaco na południowych krańcach Peru. Jego znaczenie dla rozwoju cywilizacyjnego regionu

�

Józef SzykulskiInstytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego


Ukonstytuowanie się i ekspansja oraz dominacja, wysokogórskich or-ganizmów państwowych Tiahuanaco (Tiwanaku) oraz Huari (Wari) stanowi, w zakresie państwowotwórczym, jeden z najbardziej przełomowych procesów w dziejach Andów Centralnych, obszaru obejmującego terytorium dzisiejsze-go Peru, zach. Boliwii oraz płn. Chile (ryc. 1). Przy czym należy podkreślić, że problem wzajemnych oddziaływań i rywalizacji Tiahuanaco – Huari, nie-wątpliwie nadal czeka na ostateczne wyjaśnienie (L. Lumbreras 1974; 1990; L. Lumbreras, E. Mujica, R. Vera 1982; G. Bawden 1990; P. Goldstein 1990; 2005; J. Szykulski 2005; 2010; 2011).

Przyjmuje się, że początek całego procesu przypada w przybliżeniu na rok 600 n.e., uważany w historiografii regionu za datę wyznaczającą koniec tzw. wczesnego okresu przejściowego, a jednocześnie inicjującą – trwający do około roku 1000 n.e. – horyzont środkowy (ryc. 2). Właśnie w horyzoncie środ-kowym elementem dominującym, a przynajmniej powtarzającym się w więk-szości kontekstów archeologicznych Andów Centralnych, stają się niezwykle charakterystyczne pod względem wzornictwa oraz formy, materiały określane wspólnym mianem Tiahuanacoide. Sama nazwa jednoznacznie wskazuje, że pierwowzoru tego typu znalezisk należy szukać w południowej części basenu jeziora Titicaca, gdzie nadal wznoszą się – wspominane już przez hiszpańskich kronikarzy – monumentalne pozostałości prekolumbijskiego miasta Tiahua-naco, a także innych, pomniejszych ośrodków polityczno-religijno-gospodar-czych regionu, takich jak Lukurmata, Wankani, Ojje, czy Paqchiri (P. Cieza de León 1553/1945; B. Cobo 1653/1890-1895; J. Szykulski 2010, s. 256-263).

To właśnie nad jeziorem Titicaca – jeszcze w trakcie trwania wczes-nego okresu przejściowego – doszło do wykrystalizowania się cywilizacji, a zarazem państwa Tiahuanaco, obejmującego swoimi bezpośrednimi i pośred-nimi oddziaływaniami zarówno obszar Andów Centralnych, jak i też znaczną część Andów Południowych (ryc. 1). Jednakże, geneza wspomnianego tworu polityczno-gospodarczego oraz związanych z nim pozostałości kultury mate-rialnej do chwili obecnej nie została ostatecznie wyjaśniona. Nie można jed-nak zaprzeczyć, że zarówno monumentalna rzeźba, jak i budownictwo oraz ikonografia Tiahuanaco zawiera wiele elementów wspólnych z kontekstami kulturowymi znacznie starszej cywilizacji/kultury Pukara, której rozwój przy-pada jeszcze na schyłek wczesnego horyzontu oraz część wczesnego okresu

Józef Szykulski

2

Ryc. 1. Andy Centralne (starożytne Peru). Zasięg oddziaływania cywilizacji Tiahuanaco (kolor szary) oraz Huari (kolor czerwony) z lokalizacją ważniejszych ośrodków oraz nowo odkrytych stanowisk: 1 – Tiahuanaco; 2 – Lucurmata; 3 – Alto Ramírez (dolina Azapa]); 4 – Loreto Viejo; 5 – Omo; 6 – Chen Chen; 7 – Cerro Baúl; 8 – Huarí; 9 – Conchopata; 10 – Tupuraya; 11 – Mizque; 12 – Pikillacta; 13 – Chan Chan; 14 – Cajamarquilla; 15 – Pacheco; 16 -–Wariwilca; 17 – Jincamocco; 18 – Viracochapampa; 19 – Quilpapampa la Antigua; 20 – Carrizal; 21 – Yalaque). Oprac. komp. N. Lenkow


3

przejściowego, zazębiając się czasowo z wczesną fazą rozwojową cywilizacji Tiahuanaco (ryc. 3)�.

Obszar macierzysty Pukara zlokalizowany jest w północnej części ba-senu jeziora Titicaca, gdzie również znajduje się eponimiczne stanowisko, natomiast ślady jej oddziaływania odnotowujemy na daleko szerszym areale, częstokroć wykraczającym poza granice samego Altiplano (A. Kidder 1943; R. Feldman 1990; J. Szykulski 2010; 2010a).

Nie ulega jednak wątpliwości, że dopiero na samym początku hory-zontu środkowego –właśnie około roku 600 n.e. – doszło do przekazania, już ostatecznie wypracowanych w południowej części basenu jeziora Titicaca (re-gionie gdzie znajdują się ruiny miasta Tiahuanaco) wzorców stylistycznych i związanej z nimi ideologii, definiowanych mianem Tiahuanacoide, na obsza-ry znajdujące się znacznie bardziej na północy. Terytorium obejmujące dolinę rzeki Mantaro, okolice dzisiejszego miasta Ayacucho (ryc. 4).

Ich pojawienie się w tym regionie dało impuls do powstania całkiem nowego tworu polityczno-gospodarczego określanego mianem „państwo Hu-ari”, a w trakcie swojego dalszego rozwoju, również jako „imperium Huari” (L. Lumbreras 1990). Ono właśnie, w wyniku dalekosiężnych podbojów, ob-jęło tereny południowego, środkowego oraz północnego Peru, niszcząc lub asymilując w swoje struktury, wcześniej istniejące na tych obszarach liczne or-ganizmy polityczno-gospodarcze, którym w większości nie można odmawiać charakteru wczesnych państw o stosunkowo ograniczonym zasięgu terytorial-nym i autokratycznej strukturze władzy.

� Dla Pukara wydzielamy fazy rozwojowe: wczesną Pukara inicial (500-200 p.n.e.), środkową Pu-kara medio (200 p.n.e-100 n.e.) oraz późną Pukara tardío (100-300 n.e.). Wczesna faza rozwojowa cywilizacji Tiahuanaco przypada na okres 100-375 n.e. i określa się ją jako Tiahuanaco Wczesne lub Tiahuanaco III. Następnym etapem rozwojowym jest Tiahuanaco IV (375-750 n.e.) określane też jako Tiahuanaco Klasyczne, a po nim następuje Tiahuanaco V (750 – 1000/1100 n.e.) zwane też Ekspansywnym lub Dekadenckim (C. Bennett 1934; C. Ponce 1970, 1972; A. Kolata 1983; J. Szykulski 2010).

Ryc. 2. Sekwencja chronologiczna wypracowana dla peruwiańskiego Ekstremum Południowego

(Costa Extremo Sur ) w oparciu o obowiązującą dla Andów Centralnych periodyzację J.H. Rowe (1962). W tabeli uwzględniono najważniejsze kultury archeologiczne

poszczególnych okresów. Oprac. komp. N. Lenkow

Józef Szykulski

4

Natomiast rozwijające się na Altiplano państwo Tiahuanaco, w tym cza-sie – aczkolwiek nie można wykluczyć, że już kilka dekad wcześniej – suk-cesywnie ekspandowała poza obszar macierzysty, zajmując poszczególne enklawy znajdujące się na wschodnich stokach Andów boliwijskich, a także w rozległej peruwiańsko-chilijskiej strefie wybrzeża. Regionie geograficzno-kulturowym obejmującym zarówno same wybrzeże Pacyfiku jak i poprzeci-nane dolinami rzecznymi (tzw. Valles Occidentales) zachodnie stoki masywu górskiego.

Na wschodnich stokach Andów boliwijskich pozostałości Tiahuana-co szczególnie licznie występują w okolicach miasta Cochabamba, przema-wiając za intensywnym osadnictwem na tym terenie kolonistów z Altiplano, dostarczających dla metropolii deficytowe na jej obszarze, produkty strefy

Ryc. 3. Rzeźby kultury Pukara z elementami ikonografii występującymi później również w kamieniarce Tiahuanaco. Fot. J. Szykulski, oprac. komp. N. Lenkow


5

tropikalnej (S. Rydén 1959; Ch. Stanish 2002; B. Owen 2009; J. Szykulski 2010). Również materiały znajdowane w boliwijskiej prowincji Larecaja zda-ją się wskazywać na powiązania tego regionu z leżącą na Altiplano metropo-lią, acz ich charakter oraz chronologia wymaga jeszcze dodatkowych studiów (Ch. Stanish 2002; B. Owen 2009).

Wynika to z faktu, że analiza występujących tutaj znalezisk zdaje się wskazywać, iż większość z nich może być związana raczej już z okresem po kolapsie organizmu państwowego Tiahuanaco. Tak więc, została tu przyniesio-na lub wytworzona przez uchodźców z obszaru Altiplano, dając równocześnie impuls do wykształcenia się tzw. kultury Mollo (C. Ponce 1957; J. Arellano 1975; J. Szykulski 2005, s. 275-298; 2010a).

Natomiast w peruwiańsko-chilijskiej strefie wybrzeża występowanie materiałów Tiahuanaco, w głównej mierze obserwujemy w różnej wielkości skupiskach, zlokalizowanych w obrębie znajdujących się na terytorium chilij-skim dolin rzek Azapa, Chisa, Camarones, Loa oraz w pobliżu miejscowości San Pedro de Atacama, a także na terenie dolin rzek Osmore-Moquegua, Lo-cumba, Sama i Caplina, które rozcinają południowe krańce dzisiejszego Peru2. Przy czym, zakładano, że osadnictwo w całym tym regionie nie obejmowało

2 Wszystkie z wymienionych, poza samą rzeką Osmore-Moquegua, są ciekami wodnymi o cha-rakterze okresowym. Ich koryta wypełniają się wodą jedynie w okresie panującej w górach pory deszczowej (grudzień –marzec) oraz krótko po niej.

Ryc. 4. Dolina Mantro. Ruiny miasta Huari z charakterystycznym placem w formie litery D.

Fot. J. Szykulski

Józef Szykulski

6

samej linii brzegowej oceanu, skupiając się raczej w wyżej położonych odcin-kach dolin rzek, których wody znajdują swoje ujście w Pacyfiku (P. Goldstein 1993; B. Owen, P. Goldstein 2001; B. Owen 2005; 2009, s. 433; Szykulski 2005; 2010; 2011).

W leżącej bardziej na północy, peruwiańskiej części omawianej strefy – obejmującej tereny znajdujące się powyżej doliny rzeki Tambo, której do nie-dawna przypisywano jedynie marginalne znaczenie – znaleziska którym można by również przypisać proweniencję z Altiplano są daleko bardziej sporadyczne i częstokroć odnotowujemy je jako element intruzyjny w kontekstach zawie-rających materiały Huari. Ponadto, również i w tym przypadku wydaje się, że samo pojawienie się na tych terenach znacznej ilości naczyń wykazujących się ornamentyką późnego Tiahuanaco, lub też jedynie nawiązującej do niej, może być wynikiem procesów migracyjnych, które nastąpiły krótko przed, lub już po rozpadzie struktury państwowej istniejącej w basenie jeziora Titicaca i po opuszczeniu przez mieszkańców metropolitarnych miast Tiahuanaco i Lukur-mata3.

W odniesieniu do całej strefy peruwiańsko-chilijskiego wybrzeża – po-dobnie jak w przypadku znalezisk z Boliwii (Larecaja) – pojawia się również problem interpretacji występujących tam materiałów Tiahuanaco. Sama ich ilość i charakter zdaje się jednoznacznie przemawiać za wnioskiem, że przy-najmniej w odniesieniu do regionu San Pedro de Atacama, doliny rzeki Aza-pa oraz środkowego odcinka doliny rzeki Osmore-Moquegua można mówić o ścisłych związkach z obszarem macierzystym i o periodycznym lub stałym przebywaniem na tym terenie pewnych grup ludności z obszaru Altiplano.

Nie można więc wykluczyć, że właśnie w regionie San Pedro de Ataca-ma oraz w dolinie Azapa istniały faktorie Tiahuanaco, które miały za zadanie zaopatrywać mieszkańców Altiplano w deficytowe towary, pozyskane tutaj w drodze wymiany z okoliczną ludnością. Przy czym, w odniesieniu do San Pedro de Atacama towarem takim była prawdopodobnie miedź (A. Rodman 1992; Ch. Torres-Rouff 2002), natomiast dolina Azapa mogła pośredniczyć w wymianie produktów rolnych oraz produktów pochodzących z oceanu. Wydaje się jednak, że podstawowe znaczenie regionu Azapa dla państwa Tiahuanaco polegało na tym, że stanowiła ona punkt tranzytowy w kierunku doliny Osmo-re Moquegua, której znaczenia dla gospodarki Tiahuanaco nie sposób prze-cenić (J. Szykulski 2005, s. 208). Precyzyjne określenie samego charakteru relacji społeczeństw zamieszkujących ten obszar z basenem jeziora Titicaca oraz struktura zamieszkującej tam ludności wymaga w dalszej części bardziej szczegółowego omówienia.

Za istnieniem w regionie San Pedro de Atacama oraz w dolinie Azapa jedynie faktorii, a tym samym brakiem jakiejś bardziej znaczącej grupy ko-lonistów z obszaru Altiplano zdaje się przemawiać charakter znajdowanych tutaj materiałów. Ewidentnym przykładem może być, występująca głównie w dolinie rzeki Azapa, ceramika typu Cabuza oraz Chiza, której wykształcenie wydaje się być wynikiem fuzji lokalnych tradycji ceramicznych i przyniesionej

3 Należy przyjąć, że ich wynikiem było wykształcenie się (prawdopodobnie już u schyłku hory-zontu środkowego) kultur Churajón i Chuquibamba, których materiały są w tym regionie podsta-wowym wyznacznikiem późnego okresu przejściowego (J. Szykulski 2005; 2008; 2010a).


7

z zewnątrz stylistyki Tiahuanaco, przy czym precyzyjne określenie jej pozycji czasowej stwarza niejakie trudności (L. Lumbreras 1974; J. Berenguer 1978; 1986; J. Szykulski 2005; 2010a)4. Równocześnie wyniki badań wskazują, że znajdowane na tym terenie „klasyczne” materiały Tiahuanaco w dużej mierze pochodzą ze znalezisk sepulkralnych, a znaczna ich część ma charakter intru-zyjny, tak więc wydaje się należeć do obcych Tiahuanaco kontekstów grobo-wych. Występujące tutaj wytwory rękodzielnicze reprezentowane są w głów-nej mierze przez ceramikę, acz licznie pojawiają się również wyroby z drewna, biżuteria oraz tekstylia, (ryc. 5).

Przyjmuje się, że znaleziska te generalnie należałoby uznać nie tyle za argument przemawiający za fizyczną ekspansją cywilizacji, a co za tym idzie kolonistów Tiahuanaco, ile raczej za wynik intensywnej wymiany dóbr pomiędzy Altiplano, a grupami ludności miejscowej, zamieszkującej tere-

4 Wyniki badań na cmentarzysku San Miguel de Azapa koło Arica wskazują na współwystępo-wanie materiałów Cabuza oraz Chiribaya, co wprawdzie nie określa jej momentu powstania, ale potwierdza przetrwanie do przełomu horyzontu środkowego i późnego okresu przejściowego (J. Szykulski 2005, s. 218).

Ryc. 5. Zbiory Muzeum w Azapa (Chile). Wyroby tekstylne cywilizacji Tiahuanaco.

Fot. D. Rosińska, oprac. komp. N. Lenkow

Józef Szykulski

8

ny północnego Chile (R. Latcham 1938; R. Ravines 1982; M. Rivera 1985; J. Szykulski 2005; 2011). Tego rodzaju opinię ugruntowywał również fakt, że w kontekstach archeologicznych występujących właśnie w regionie San Pe-dro de Atacama w Chile, a więc na południowej granicy zasięgu Tiahuanaco, odnotowujemy dużą ilość uszkodzonych i ponownie sklejanych finezyjnych wyrobów ceramicznych tej cywilizacji (G. Le Paige 1965; J. Berenguer 1986; P. Goldstein 1990). Wskazywałoby to na możliwość, iż mamy w tym przypad-ku do czynienia z symbolami luksusu, których posiadanie było w tamtejszych społecznościach wyznacznikiem wysokiego prestiżu społecznego właściciela, a do których dostęp, z powodu geograficznego oddalenia od miejsca wytwa-rzania, był w dużej mierze ograniczony. Tak więc, oczywistym następstwem tego stanu rzeczy była konieczność ewentualnych napraw nieumyślnie uszko-dzonych egzemplarzy, a jednocześnie praktyka przekazywania z pokolenia na pokolenie poszczególnych wytworów cywilizacji Tiahuanaco.

Należy mianowicie pamiętać, że na terenie północnego Chile, a w du-żym stopniu również na południowych krańcach Peru, stanowiska zawierają-ce materiały Tiahuanaco oddzielone są od siebie rozległymi obszarami, gdzie w tym czasie nadal rozwijały się kultury o charakterze wczesnoceramicznym (formatywnym), a w co poniektórych enklawach żyły jeszcze społeczności praktykujące gospodarkę typu zbieracko-rybacko-łowieckiego, w dużej mierze przypominającą gospodarkę schyłkowego, a nawet go poprzedzającego, póź-nego okresu preceramicznego (G. Le Paige 1961; J. Hidalgo 1971; L. Lumb-reras 1974; M. Orellana 1985; J. Szykulski 2010; 2010a). Grupy tej ludności niewątpliwie podlegały stopniowym – wyrażającym się głównie w stylistyce ornamentacyjnej – oddziaływaniom Tiahuanaco, acz należy przyjąć, że prak-tycznie do samego końca horyzontu środkowego jedynie na części omawiane-go tutaj obszaru (głównie w większych dolinach rzek) doprowadziły one do bardziej istotnych zmian w sposobie życia mieszkańców. Potwierdzają to rów-nież kroniki wczesnokolonialne, opisujące ekspansję na te tereny imperium Tawantinsuyu (Inków) i zastane tam plemiona (ludy) oraz ich niezwykle pry-mitywny – z punktu widzenia przybyszów – system gospodarczy (I. Garcilaso 1609/1942; B. Cobo 1653/1890-1895; M. Rostworowski 2001).

W kontekście całej strefy peruwiańsko-chilijskiego wybrzeża pozycję szczególną zajmuje, wspominana już wcześniej, dolina rzeki Osmore-Moque-gua, a jak potwierdzają również wyniki badań przeprowadzonych w latach 2011 i 2012 przez polsko-peruwiańską ekspedycję archeologiczną, także do-lina rzeki Tambo.

Właśnie wyniki wieloletnich prac archeologicznych, w dolinie rzeki Osmore-Moquegua, realizowanych przez międzynarodowy Projekt Contisuyo, dostarczyły niepodważalnych dowodów na bezpośrednią ekspansję na te tere-ny dużych grup kolonistów z basenu jeziora Titicaca, a także na silne powiąza-nie ekonomiczne z macierzą. Ich przybycie manifestuje się obecnością na tym obszarze zwartych kontekstów kulturowych, których przynależność do cywili-zacji Tiahuanaco nie podlega dyskusji. Przy czym, największa ilość tego typu znalezisk występuje w górzystym regionie środkowego odcinka doliny rze-ki Osmore-Moquegua, gdzie badacze z USA i Peru odkryli ruiny Chen Chen oraz Omo, dużych ośrodków osadniczych o miejskim charakterze. Zlokalizo-wano też pozostałości kilku pomniejszych osad, takich jak Cerro Echenique,


9

Cerro Trapiche i Cerro Los Enriques, a także liczne, rozległe cmentarzyska (P. Goldstein 1990; 1993; 2005; M. Moseley, R. Feldman, P. Goldstein, L. Wa-tanabe 1991; B. Owen 2005; 2009). Natomiast w roku 2006, u podnóża Cerro Baúl (głównego ośrodka cywilizacji Huari), a więc już w górnej części dorze-cza Osmore-Moquegua, zostało odkryte stanowisko Yacango, zdające się być znaczącym ośrodkiem wytwórczości ceramicznej Tiahuanaco (J. Szykulski 2010, s. 277, 297). Wszystkie te odkrycia pozwoliły m.in. wyjaśnić, przez dłu-gi czas uważaną za zastanawiającą, obecność w pobliżu miejscowości Algar-robal, znanego już od lat sześćdziesiątych XX wieku pod nazwą Loreto Viejo, cmentarzyska Tiahuanaco (G. Focacci 1969).

Jednocześnie wyniki prac wykopaliskowych wykazały, że Chen Chen i Omo były jedynymi kompleksami urbanistycznymi cywilizacji Tiahuana-co o charakterze miejskim, znajdującymi się poza basenem jeziora Titicaca. Pełniły one funkcję centrów administracyjno-gospodarczych całego regionu. To właśnie tutaj gromadzono i przetwarzano, produkty rolnicze przeznaczone dla obszaru macierzystego. Pozostaje sprawą sporną czy ich przekazywanie następowało w drodze „klasycznej” wymiany handlowej, jak postuluje część badaczy, czy też w innej formie (R. Pari 1998).

Prace wykopaliskowe wykazały też, że Omo było jednocześnie central-nym ośrodkiem kultu religijnego. Odkryto tutaj m.in., liczącą sobie ok. 100 metrów długości, strukturę architektoniczną składającą się z trzech usytu-

Ryc. 6. Rekonstrukcja świątyni cywilizacji Tiahuanaco w Omo (P. Goldstein 1993)

oraz znaleziona w ruinach świątyni makieta kamienna. Według P. Goldstein 1993; oprac. komp. N. Lenkow

Józef Szykulski

10

owanych tarasowo prostokątnych platform o ścianach wykonanych z adobe (P. Goldstein 1990, s. 92; 1993; M. Moseley, R. Feldman, P. Goldstein, L. Wa-tanabe 1991, s. 126, 127). W środku najwyżej położonej platformy znajdo-wał się zagłębiony, kwadratowy plac (ryc. 6). Jest to jak dotychczas, jedyna struktura ceremonialno-obrzędowa odkryta poza obszarem Altiplano. Stanowi ona odwzorowanie klasycznych budowli sakralnych cywilizacji Tiahuanaco, występujących w wielkich centrach na obszarze macierzystym wokół jeziora Titicaca (ryc. 7).

W wyniku badań prowadzonych na terenie dorzecza Osmore-Moquegua udało się również zdefiniować trzy grupy stylistyczne ceramiki Tiahuanaco, określane mianem Omo, Chen Chen i Tumilaca (ryc. 8), które miałyby od-zwierciedlać następujące po sobie fazy rozwojowe tej cywilizacji (P. Goldste-in 1990; 1993; M. Moseley, R. Feldman, P. Goldstein, L. Watanabe 1991). Postuluje się, że początki fazy Omo mogą jeszcze przypadać na przełom VI i VII wieku n.e. i odpowiada ona fazie rozwojowej Tiahuanaco IV (Tiahuanaco Klasyczne) z basenu jeziora Titicaca. Natomiast faza Chen Chen przypada na Tiahuanaco V (Tiahuanaco Ekspansywne). W tym kontekście, faza Tumila-ca miała by odpowiadać końcowemu odcinkowi Tiahuanaco V (Tiahuanaco Ekspansywne) oraz/lub okresowi który nastąpił już po rozpadzie państwowo-ści Tiahuanaco na obszarze Wielkiego Altiplano; tzw. Reinos Post-Tiawanaku (C. Bennett 1934; C. Ponce 1970; L. Lumbreras 1974; A. Kolata 1983; B. Owen 2009; J. Szykulski 2005; 2010).

Ryc. 7. Ruiny Tiahuanaco – tzw. Zagłębiona Świątynia (Templo Semisubterráneo). Fot. T. Kołomański

Ryc. 8. Materiały ceramiczne Tiahuanaco z dorzecza Osmowe-Moquegua:

A - faza Omo (Tiahuanaco IV); B – faza Chen Chen (Tiahuanaco V); C – faza Tumilaca (Tiahuanaco V oraz tzw. Reinos-Posttiawanacu).

Według P. Goldstein 1990; M. Moseley, R. Feldman, P. Goldstein, L. Watanabe 1991; oprac. komp. N. Lenkow


��

Ryc. 8. Materiały ceramiczne Tiahuanaco z dorzecza Osmowe-Moquegua:

A - faza Omo (Tiahuanaco IV); B – faza Chen Chen (Tiahuanaco V); C – faza Tumilaca (Tiahuanaco V oraz tzw. Reinos-Posttiawanacu).

Według P. Goldstein 1990; M. Moseley, R. Feldman, P. Goldstein, L. Watanabe 1991; oprac. komp. N. Lenkow

Józef Szykulski

12

Tego rodzaju opinię zdają się potwierdzać zarówno znajdowane w do-rzeczu Osmore-Moquegua materiały ceramiczne, jak i udokumentowana dla poszczególnych okresów struktura, zasięg i charakter osadnictwa. W przypad-ku materiałów fazy Omo oraz Chen Chen mamy do czynienia z wyrobami niewątpliwie będącymi odwzorowaniem garncarstwa Tiahuanaco z obszaru Altiplano, przy jednoczesnym założeniu, że przynajmniej znaczna ich część – dotyczy to głównie wyrobów fazy Omo – była importami z obszaru macie-rzystego. Istniejące w tym czasie osiedla Tiahuanaco skupiały się w środko-wym odcinku dorzecza i nie posiadały charakteru obronnego. Jednocześnie największe z nich Omo oraz Chen Chen były centrami wytwórczości i wymia-ny handlowej o ponadregionalnym zasięgu, na co zdają się wskazywać pozo-stałości świadczące o wymianie dóbr zarówno z obszarem macierzystym, jak i z ludnością miejscową (nie-Tiahuanaco), a także ze znajdującymi się w gór-nej części dorzecza Osmore-Moquegua ośrodkami cywilizacji/państwa Huari (R. Pari 1998; P. William, J. Isla 2002).

Natomiast w fazie Tumilaca obserwujemy wyraźny upadek garncarstwa i stopniowy zanik klasycznej ikonografii Tiahuanaco o ponadregionalnym za-sięgu, przy równoczesnym wykształceniu się nowych motywów zdobniczych, charakterystycznych jedynie dla poszczególnych, stosunkowo niewielkich obszarowo, enklaw. Równocześnie, w tym czasie zmienia się sam charakter oraz geograficzny zasięg osadnictwa. W całym środkowym biegu Osmore-Moquegua ludność opuszcza dawne otwarte osady o ponadregionalnym zasię-gu oddziaływania i koncentruje się w miejscach o naturalnie obronnym cha-rakterze, niejednokrotnie dodatkowo ufortyfikowanych, jak to obserwujemy w przypadku eponimicznego stanowiska Tumilaca. Osiedla te stają się regio-nalnymi ośrodkami wyraźnie separującymi się od sąsiadów i zawistnie strzegą-cych swojej niezawisłości polityczno-gospodarczej (M. Garcia, R. Bustamante 1990; B. Owen 2009; B. Owen, P. Goldstein 2001). Jednocześnie zostają za-siedlone niektóre – wyżej położone – odcinki dolnego biegu rzeki Osmore-Moquegua. Przybyła tam ludność o tradycji Tiahuanaco-Tumilaca wchodzi w bezpośredni kontakt z ludnością kultury Chiribaya. Kultury która prawdopo-dobnie wykształciła się już w późnym odcinku horyzontu środkowego5.

Należy jednak jeszcze raz podkreślić, że wyniki dotychczasowych prac prowadzonych w całym dorzeczu Osmore-Moquegua skłaniały badaczy do wniosku, że tak w okresie trwania fazy Tiahuanaco-Tumilaca, jak i w okre-sach wcześniejszych ekspansja ludności o tradycji Tiahuanaco, nigdy nie obję-ła bezpośrednio samej linii brzegowej Pacyfiku (B. Owen, P. Goldstein 2001; B. Owen 2009).

Obserwowana w fazie Tumilaca zmiana formy osadnictwa świadcząca o wyraźnym braku stabilności politycznej, a równocześnie zauważalny na wy-robach ceramicznych stopniowy zanik motywów ikonograficznych o ponadre-gionalnym charakterze, skłania raczej do wniosku, że fazę Tumilaca należało-by wiązać już z okresem upadku państwowości Tiahuanaco i wynikłym z tego faktu rozkładem dotychczas istniejącego porządku polityczno-gospodarczego również w dorzeczu Osmore-Moquegua. Przyjmuje się, że w tym czasie mogło też dojść do napływu na tereny dorzecza nowych grup ludności (uchodźców),

5 Wydaje się, że musiało to nastąpić po roku 800, kiedy to na znacznej części obszaru Andów Cen-tralnych doszło do ruchów migracyjnych spowodowanych, lub też będących właśnie powodem, upadku państwowości Huari.


13

o tradycji schyłkowego Tiahuanaco, pochodzących bezpośrednio z basenu je-ziora Titicaca lub jego obrzeży. Doprowadzając tym samym do wytworzenia się podobnej sytuacji, jaką obserwujemy w przypadku obszaru boliwijskiej Larecaja oraz innych enklaw osadniczych, gdzie również pojawiają się nie-spodziewanie materiały przypominające wyroby późnego Tiahuanaco z basenu jeziora Titicaca.

W kontekście dotychczasowych badań, zachodzi uzasadnione pytanie, w jakim stopniu ustalenia dla dorzecza Osmore-Moquegua można uznać za obowiązujące dla innego, leżącego bardziej na północy, regionu strefy wybrze-ża Pacyfiku. Dotyczy to szczególnie, dotychczas uważanej za marginalną, do-liny rzeki Tambo, gdzie w trakcie interdyscyplinarnych badań realizowanych przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego w ramach Projektu Tambo, odkryto pozostałości świadczące o długotrwałym przebywania na tym terenie, stosunkowo liczebnych grup ludności Tiahuanaco6.

W trakcie prowadzonych prac udało się zlokalizować stanowiska ar-cheologiczne, których materiały wskazujące na ekspansję Tiahuanaco właśnie

6 Prace Projektu Tambo realizowane są od roku 2008. Jego problematyka dotyczy zagadnienia ad-aptacji społeczeństw prekolumbijskich do zmian środowiskowych na południowych krańcach Peru w okresie od późnego plejstocenu do początku epoki kolonialnej. Projekt realizowany jest jako część 7 Programu Ramowego Unii Europejskiej, przy wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Stronę peruwiańską reprezentuje Ministerstwo Kultury Republiki Peru, Uniwersytet Katolicki Santa Maria w Arequipie oraz Rząd Regionalny Prowincji Islay.

Ryc. 9. Zlewisko rzeki Tambo. Kompleks architektoniczny Carrizal pokryty warstwą popiołu

wulkanicznego z erupcji Huainaputina w roku 1600. Fot. J. Szykulski

Józef Szykulski

14

w dolinę rzeki Tambo. Na pierwsze ślady natrafiono już podczas wykopalisk prowadzonych w roku 2011 w regionie Carrizal – w prawobrzeżnej części zle-wiska Tambo- gdzie do dnia dzisiejszego, na stokach okolicznych wzgórz, mo-żemy zaobserwować pozostałości prekolumbijskich konstrukcji kamiennych o prostokątnym zarysie, pokrytych grubą warstwą popiołu i pumeksu wulka-nicznego (ryc. 9). Pochodzi on z gigantycznej erupcji wulkanu Huainaputina w roku 1600 (F. Echevarria y Morales 1600; J. Thouret, J. Davila, M. Rivera, J. Le Pennec, J. Eissen, A. Gourgaud, J. Cotten 1997).

Na powierzchni stanowiska, oprócz typowej dla tego regionu ceramiki kultury Churajón oraz Inków, związanej z późnym okresem epoki prekolumbij-skiej, znaleziono również fragmenty naczyń Tiahuanaco. W tym również frag-menty antropomorficznego kielicha ceremonialnego, tzw. kero, który należało-by uznać za wyrób miejscowy, powstały w fazie ekspansywnej tej cywilizacji, tzn. Tiahuanaco V (ryc. 10). W trakcie prac sondażowych w obrębie jednej z budowli, pod murami wykonanymi w technice późnego okresu przejściowe-go (1000-1440 n.e.) zostały znalezione, prawdopodobnie pochodzące ze star-szej budowli, obrobione ciosy kamienne, a więc rodzaj budulca stosowanego w horyzoncie środkowym na obszarze Altiplano. Fakty te zdają się przema-wiać za wnioskiem, że już w okresie horyzontu środkowego na obszarze gdzie znajduje się kompleks architektoniczny Carrizal mogli przebywać okresowo przedstawiciele cywilizacji Tiahuanaco.

Ryc. 10. Stanowisko Carrizal. Fragment naczynia z fazy Tiahuanaco V. Fot. Z. Hendel


15

Należy w tym miejscu nadmienić, że w trakcie prac badawczych pro-wadzonych na obszarze lewobrzeżnej części dorzecza (znacznie powyżej miej-sca gdzie leży Carrizal), zostały zlokalizowane ruiny silnie ufortyfikowanego ośrodka (Yalaque 3), posadowionego na pokrytym terasami stoku górskim. Za-równo sama konstrukcja murów, jak i znajdujące się w jego obrębie kamienne grobowce, pojedyncze fragmenty ceramiki należące do tzw. stylu Ccoscopa, a także niektóre z konstrukcji kamiennych – wśród nich niewielkie zagłębione w ziemię place o D kształtnej formie – pozwalają wnioskować, że początki tego centrum osadniczego może sięgać horyzontu środkowego i być związane z ekspansją na obszar południowych krańców Peru cywilizacji Huari7.

Gdyby dalsze badania potwierdziły te przypuszczenia mieli byśmy do czynienia z analogiczną sytuacją jaką zanotowano w obrębie znajdującego się bardziej na południu dorzeczu Osmore-Moquegua. Również i tam w górnej jego części dorzecza znajdowało się Cerro Baúl, będące centrum osadnictwa Huari w tym regionie, a w środkowej części Osmore koncentrowały się centra osadnicze Tiahuanaco, wśród nich m.in. sztandarowe stanowiska Omo i Chen Chen o niewątpliwie miejskim charakterze8.

7 Badania archeologiczne potwierdzają, że stanowisko to było użytkowane również w okresie późniejszym, tzn. w późnym okresie przejściowym i czasach panowania Inków (późny horyzont).

8 Za istnieniem w tym regionie dużego ośrodka Huari przemawia sama lokalizacja na najkrótszej trasie, łączącej region macierzysty państwa z ważną enklawą osadniczą Huari w górnej części dorzecza Osmore-Moquegua.

Ryc. 11. Delta rzeki Tambo z lokalizacją stanowiska El Pino.

Według Google Earth

Józef Szykulski

16

Jednakże najbardziej przełomowe znaczenie dla badań nad problematy-ką Tiahuanaco w części strefy wybrzeża obejmującej zlewisko Tambo, miały wykopaliska prowadzone w obrębie samej delty rzeki, niedaleko nadmorskiej miejscowości Punta de Bombón (ryc. 11). Realizowane tutaj przez kilka se-zonów prace badawcze koncentrowały się na zboczu podłużnego wyniesienia o nazwie Banduría, które zamyka lewobrzeżną część delty Tambo.

Obszar ten, noszący nazwę El Pino, składa się z kilku, ciągnących się na długości wielu kilometrów, zniszczonych przez erozję teras postglacjalnych. W trakcie badań na stanowisku El Pino archeologom udało się wydzielić sekto-ry o różnych kontekstach kulturowych, począwszy od cmentarzysk świadczą-cych o obecności w tym regionie najwcześniejszych społeczeństw rolniczych, związanych z dotychczas mało rozpoznaną kulturą wykazującą silne powiąza-nia z regionem Siguas (ryc. 12), aż po materiały związane z ekspansją Inków oraz początkiem epoki kolonialnej.

W jednym z sektorów stanowiska El Pino (sektor 9), zlokalizowanym powyżej wsi La Pampilla, zostały zarejestrowane terasy, na powierzchni któ-rych znajdowały się podłużne usypiska kamieni otaczające nieznaczne obniże-nia terenu. Wystąpiły również terasowato (schodowo) ułożone rzędy kamieni, a także skupiska kamieni tworzące zarysy o regularnych kształtach. Należy przyjąć, że mamy tutaj do czynienia z pozostałościami konstrukcji architekto-nicznych o bliżej nieustalonej pozycji czasowej. Natomiast na terasie znajdują-cej się poniżej tego miejsca stwierdzono występowanie, bardzo rozległego bo liczące sobie około 5000 m2, prekolumbijskiego cmentarzyska (ryc. 13).

Ryc. 12. El Pino, delta rzeki Tambo. Pochówek „wodzowski” kultury Siguas (tzw. faza Siguas 3). Fot. J. Szykulski


17

Widoczne na powierzchni zagłębienia obramowane usypiskami kamie-ni, liczne fragmenty ceramiki, wyrobów tekstylnych oraz kości świadczyły, że cmentarzysko zostało w dużej mierze zdewastowane. Znalezione zarówno w jego obrębie, jak i na leżących powyżej terasach, liczne fragmenty ceramiki – poza nielicznymi wyjątkami – należały do wyrobów garncarskich Tiahua-naco. Wśród fragmentów można było wyróżnić doskonałe, tak pod względem technologii wypału jak i ornamentyki, „klasyczne” egzemplarze niewątpliwie pochodzące z obszaru macierzystego nad jeziorem Titicaca. Szczególnie wy-różniały się tutaj modelowane w kształcie głowy kondora fragmenty naczyń, pochodzące z wyrobów którym na ogół przypisuje się ceremonialne przezna-czenie (ryc. 14). Wśród zarejestrowanych na tym terenie artefaktów wystąpiły również pozostałości naczyń o stylistyce Tiahuanaco, których wykonanie oraz ornamentyka sugeruje raczej rodzimą (regionalną) wytwórczość, będącą naśla-downictwem pierwowzorów z Altiplano.

W roku 2012 w obrębie cmentarzyska przeprowadzono prace inwen-taryzacyjne oraz wykopaliska, podczas których wyeksplorowano kilkanaście grobów. Były to konstrukcje w formie szybów, o ścianach szalowanych mu-rami kamiennymi, wykonanymi z powszechnie występujących w tym regio-nie otoczaków postglacjalnego pochodzenia (ryc. 15). Właśnie zauważalne na całej powierzchni cmentarzyska usypiska kamieni, w większości pochodziły ze zdewastowanych obiektów tego typu. W kilku grobowcach, bezpośrednio u wylotu szybów, odnotowano tkwiące w ścianach fragmenty żerdzi, na których pierwotnie spoczywały maty oraz warstwa zaprawy gipsowej, tworzące pokry-wę zamykającą jamę grobową. Większość odkrytych konstrukcji grobowych była zdewastowana, a wewnątrz zachowały się tylko pojedyncze fragmenty naczyń Tiahuanaco.

Ryc. 13. El Pino (La Pampilla). Cmentarzysko Tiahuanaco przed rozpoczęciem badań.

Fot. J. Szykulski

Józef Szykulski

18

Ryc. 14. Cmentarzysko El Pino. Materiał ceramiczny znaleziony w grobowcach kultury Tiahuanaco. Oprac. komp. E. Lisowska


19

W trakcie stosunkowo krótko trwającej kampanii wykopaliskowej udało się jednak zlokalizować dwa nienaruszone groby dziecięce oraz wyeksploro-wać dwa inne, zawierające pochówki dorosłych osobników. Groby dziecięce były prostymi jamami nie posiadającymi wzmocnień w postaci murów ka-miennych. Jedynie u wylotu znajdował się kamienny krąg. W obrębie jednego z kręgów znaleziono kielich ceremonialny kero, zdobiony charakterystyczną dla późnego Tiahuanaco ornamentyką linearną, natomiast nad drugim pochów-kiem spoczywało naczynie donicowate zdobione motywami zoomorficznymi. W obu jamach grobowych, oprócz ludzkich kości bardzo młodych osobników (Infans I), nie znaleziono żadnego wyposażenia. Dalsza analiza materiału os-teologicznego pozwoli niewątpliwie wyjaśnić, czy różne formy naczyń defi-niują płeć poszczególnych osobników.

Natomiast w najlepiej zachowanym grobie dorosłego osobnika (tum-ba 1) udokumentowano materiał kostny, którego układ wskazywał, że zmarły został pochowany w pozycji siedzącej z kolanami podciągniętymi pod brodę, tworząc formę przypominającą układ dziecka w łonie matki; pozycja embrio-nalna. Ciało zostało posadowione na siedlisku wykonanym z ociosanej płyty kamiennej. W grobie znaleziono również resztki plecionek oraz pojemników wykonanych z tykwy, a także dwa naczynia zdobione motywami ikonogra-ficznymi charakterystycznymi dla późnego Tiahuanaco (ryc. 16). Ich sposób

Ryc. 15. Cmentarzysko w El Pino. Wyrabowany grobowiec kultury Tiahuanaco (tumba nr 2).

Fot. J. Szykulski

Józef Szykulski

20

oraz jakość wykonania wskazuje raczej na wyrób lokalny. Rozpoznanie kon-tekstu grobowego potwierdziło, że na samym szkielecie jak i w jego pobliżu zachowały się fragmenty wyrobów tekstylnych, prawdopodobnie pozostałości całunu grobowego, w który owinięte były zwłoki, tworząc tzw. fardo funera-rio. Przeprowadzona analiza materiału kostnego wskazuje, że mamy w tym przypadku do czynienia z pochówkiem kobiety (ryc. 17).

Natomiast w innym, częściowo zdewastowanym grobie, udało się udo-kumentować zachowane kości ludzkie, kawałki drewna oraz tykwy oraz frag-menty ceramiki pochodzące z doskonale wykonanych naczyń o „klasycznej” ornamentyce. Fragmenty naczyń pokrytych motywami ikonograficznymi Tia-huanaco oraz materiał osteologiczny odkryto również w innych badanych w El Pino konstrukcjach grobowych.

Wprawdzie badania w sektorze 9 stanowiska El Pino znajdują się do-piero w fazie początkowej, jednakże już teraz można stwierdzić, że obecność tak rozległego cmentarzyska w tym regionie zdecydowanie przemawia na ko-rzyść hipotezy zakładającej intensywne osadnictwo przedstawicieli cywilizacji Tiahuanaco w delcie Rio Tambo, a jak wskazują wyniki prac na stanowisku Carrizal, prawdopodobnie również i w innych częściach dorzecza. Należy też pamiętać, że Tambo wypływa z jeziora Jucumarini, leżącego już na granicy Altiplano. Tym samym dolina rzeki, wraz z jej dopływami, stanowić mogła dogodny trakt komunikacyjny łączący obszar metropolitarny państwa Tiahu-

Ryc. 16. El Pino. Grobowiec kultury Tiahuanaco (tumba nr 1) z wyposażeniem. Fot. J. Szykulski


21

anaco z obszarem wybrzeża Pacyfiku. Należy też podkreślić, że rozległa delta Tambo – o największym w całym regionie przepływie wody – stwarza daleko lepsze warunki dla rolnictwa niż to oferuje stosunkowo wąska dolina rzeki Osmore-Moquegua, która w okresie suszy (maj–listopad) staje się jedynie wą-skim ciekiem wodnym.

Odkrycie pozostałości osadnictwa Tiahuanaco w dolinie Tambo oraz jej dopływach ma niewątpliwie olbrzymie znaczenie dla dalszych badań nad geograficznym zasięgiem i charakterem oddziaływania tej cywilizacji w strefę wybrzeża Pacyfiku, jak i jej wpływu na rozwój regionu.

Jest to o tyle istotne, że prace wykopaliskowe w El Pino potwierdziły m.in. pozostałości osadnictwa tej cywilizacji zaledwie kilkadziesiąt metrów nad poziomem oceanu. Tym samym ukazują one dotychczas nie odnotowa-ny model osadniczy, negując dotychczas traktowane jako pewnik ustalenia z dorzecza Osmore-Moquegua, postulujące, że ekspansja Tiahuanaco na ob-szar peruwiański-chilijskiej strefy wybrzeża nigdy nie objęła samej linii brze-gowej Pacyfiku.

Pozostaje kwestią do rozstrzygnięcia pytanie, czy występujące w dorze-czu Tambo znaleziska związane z cywilizacją/państwem Tiahuanaco dotarły tam za pośrednictwem ośrodków znajdujących się w dolinie Osmore-Moque-

Ryc. 17. El Pino. Eksploracja grobu 1 (tumba nr 1).

Fot. R.T. Lewis

Józef Szykulski

22

gua, czy też bezpośrednio z obszaru macierzystego w basenie jeziora Titicaca. Należy pamiętać, że znaleziska z dorzecza Tambo wskazują na przebywanie tutaj stosunkowo dużej liczebnie grupy przedstawicieli cywilizacji Tiahua-naco. Ponadto analiza znajdowanych materiałów wskazuje, że przynajmniej część ceramiki należałoby wiązać z fazą Tiahuanaco V, która w większości odpowiada fazie Chen Chen z Moquegua. Inne znaleziska –prawdopodobnie ich większość – można by określić jako Tiahuanaco-Tumilaca lub późne Tia-huanaco z obszaru Altiplano.

W świetle dotychczasowych ustaleń wiemy, że Tiahuanaco-Chen Chen nigdy nie objęło dolnej części dorzecza Osmore-Moquegua. Również dla Tia-huanaco-Tumilaca nie ma dowodów na pozostałości osadnicze bezpośrednio w obrębie linii brzegowej oceanu, a więc strefy łączącej Moquegua z Tam-bo. Tym samym bardziej prawdopodobną wydaje się ewentualność, że ślady osadnictwa Tiahuanaco w dorzeczu Tambo dowodzą bezpośrednich oddziały-wań z Altiplano, funkcjonujących na podobnych zasadach jak to obserwujemy w przypadku dorzecza Osmore-Moquegua9. Proces ten mógłby zostać zaini-cjowany w fazie Tiahuanaco V (aczkolwiek nie można wykluczyć wcześniej-szego okresu), a następnie ulec intensyfikacji w momencie kolapsu państwa Tiahuanaco i mających miejsce w tym czasie ruchów migracyjnych. Oczywi-ście nie wyklucza to jakiejś formy relacji pomiędzy obu leżącymi w strefie wybrzeża enklawami, tak w okresie istnienia państwowości Tiahuanaco jak i bezpośrednio po tym okresie.

Konkludując, należy stwierdzić, że oddziaływania cywilizacji/państwa Tiahuanaco, a w znacznej mierze również Huari, na obszar południowych krańców Peru miało fundamentalne znaczenie dla dalszego rozwoju cywiliza-cyjnego tego regionu. Ekspansja obu organizmów polityczno-gospodarczych spowodowała – przynajmniej na terenie najważniejszych dolin rzecznych re-gionu – gwałtowne i nieodwracalne przemiany społeczno-gospodarcze. W ich wyniku wytworzyły się rozwinięte społeczności rolnicze o zhierarchizowanej strukturze.

Wraz z końcem horyzontu środkowego i ostatecznym upadkiem orga-nizmu państwowego Tiahuanaco, społeczności te były już na tyle skonsoli-dowane, że potrafiły wytworzyć własne organizmy społeczno-gospodarcze, w dużej mierze kontynuujące wzorce kulturowe Tiahuanaco-Huari. Jednocześ-nie pojawienie się w szeroko pojętej strefie południowego wybrzeża nowych grup ludności napływającej z basenu jeziora Titicaca, nie tylko nie osłabiło, ale raczej wzmocniło tradycję kulturową przebrzmiałej cywilizacji Tiahuanaco, dając impuls do wykształcenia się zjawiska kulturowego określanego mianem państw Post-Tiahuanaco; Reinos Post-Tiawanaku (L. Lumbreras 1974). Two-rów polityczno-gospodarczych które dominowały na tym obszarze w późnym okresie przejściowym i uległy częściowej asymilacji w ramach imperium In-ków, aczkolwiek ich ostateczny zanik nastąpił dopiero w wyniku podboju hi-szpańskiego (J. Szykulski 2005; 2010).

9 W świetle uwarunkowań geograficznych wydaje się prawdopodobnym, że wspominane w lite-raturze przedmiotu późne materiały o ikonografii Tiahuanaco, znajdowane w regionie Carumas-Calacoa (B. Owen 2009), pojawiły się tam w wyniku migracji z obszaru Altiplano lub też z doliny rzeki Tambo.


23

Należy w tym miejscu podkreślić, że wyniki prac prowadzonych od roku 2008 przez polsko-peruwiańską ekspedycję archeologiczną w dolinie rzeki Tambo stawiają w nowym świetle nie tylko samo zagadnienie zasięgu i formy oddziaływania Tiahuanaco w peruwiańsko-chilijskiej strefie wybrzeża Pacyfiku. Przeczą również powszechnym dotychczas opiniom jakoby dolina Tambo oraz jej dorzecze było regionem, który jedynie w niewielkim stopniu ulegał oddziaływaniu obu wielkich cywilizacji horyzontu środkowego, a tym samym miał minimalny wkład w rozwój cywilizacyjny południowych krańców dzisiejszego Peru oraz północnego Chile.

Literatura

Arellano L. J. 1975 La cerámica de las tumbas de Iskanwaya, Instituto Nacional de Ar- queología, nr 8, La Paz.Bawden G. 1990 Tumilaca: un sitio de las fases Tiawanaku y Estuquina en el valle de Moquegua, Gaceta Arqueológica Andina, t. V, nr 18/19, s. 105-113.Bennett W.C. 1934 Excavations at Tiahuanaco, Anthropological Papers of the American Museum of Natural History, t. 34, New York.Berenguer R.J. 1978 La problemática Tiawanaku en Chile: visión retrospectiva, Revista Chilena de Antropología, t. 1, s. 17-40. 1986 Relaciones iconográficas de larga distancia en los Andes: nuevos ejemplos para un viejo problema, Boletín del Museo Chileno de Arte Precolombino, t. 1, s. 55-78.Cieza L.P., de 1890-1895 Historía del Nuevo Mundo (1653), Edición: Marcos Jimenéz de la Espada. 1945 La Crónica del Perú (1553), Edición: Espasa-Calpe Argentina S.A., Cobo Bernabé–Buenos Aires.Echevarriay Morales F. J. 1600 Memoria de la Santa Iglesia de Arequipa, Archivo Municipal de Arequipa, Libro 8 Cabildos, Folio 312 V, Huaynaputina 1 de marzo de 1600.Feldman R. A. 1990 Ocupaciones del período cerámico temprano en Moquegua, Gaceta Arqueológica Andina, t. V, nr 18/19, s. 65-73.Focacci A.G. 1969 Arqueología de Arica: secuencia cultural del período Agroalfarero al Horizonte Tiahuanacoide, Actas del V Congreso Nacional de Ar- queología: 21–25, La Serena.García M.M., Bustamante M.R. 1990 Arqueología del valle de Majes, Gaceta Arqueológica Andina, t. V, nr 18/19, s. 25-40.Garcilaso V., de la 1942 (1609) Los Comentarios Reales de los Incas, Lima.Goldstein P. 1990 La ocupación Tiawanaku en Moquegua, Gaceta Arqueológica An- dina, t. V, nr 18/19, s. 75-104.

Józef Szykulski

24

1993 Tiawanaku temples and state expansion: A Tiawanaku sunken – court temple in Moquegua, Peru, Latin American Antiquity, t. 4, nr 1, s. 22-46. 2005 Andean Diaspora: The Tiwanaku Colonies and the Origins of South American Empire, University Press of Florida, Gainesville.Hidalgo J. 1971 Las culturas prehistóricas del norte de Chile, Universidad de Chile, Facultad de Filosofía y Educación, Santiago de Chile.Kidder II A. 1943 Some Early Sites in the Northern Lake Titicaca Basin, Papers of the Peabody Museum of American Archaeology and Ethnology, Harvard University, t. XXVII, nr 1, Cambridge–Massachusetts.Kolata A. 1983 The South Andes, [w:] J. Jennings red., Ancient South Americans, W.H., s. 241-285.Latcham R.E. 1938 Arqueología de la región atacameńa, Universidad de Chile, Santi- ago de Chile.Le Paige G. 1961 Cultura de Tiahuanaco en San Pedro de Atacama, Anales de la Uni- versidad del Norte, ańo 1, nr 1, Antofagasta.Lumbreras L.G. 1974 Los Reinos Post-Tiawanaku en el Área Altiplánica, Revista del Mu- seo Nacional, t. XL, s. 55-85. 1990 Visión arqueológica del Perú milenario, Editorial Milla Batres, Lima.Lumbreras L.G., Mujica E., Vera R. 1982 Cerro Baúl: un enclave Wari en territorio Tiwanaku, Gaceta Arque- ológica Andina, t. 1, nr 2, s. 4-5.Moseley M., Feldman R., Goldstein P., Watanabe L. 1991 Colonies and Conquest: Tiahuanaco and Huari in Moquegua, [w:] W. Isbell, G. McEwan red., Huari Administrative Structure. Prehis- toric Monumental Architecture and State Government, Washington, s. 121-140.Orellana R.M. 1985 Relaciones culturales entre Tiawanaku y San Pedro de Atacama, [w :] M. Rivera red., La Problemática Tiawanaku Huari en el Contexto Panandino del Desarollo Cultural, dialogo andino 4, Arica, s. 247- 257.Owen B.D. 2005 Distant Colonies and explosive collappse: The two stages of the Ti wanaku diaspora in the Osmore Drainage, American Antiquity, t. 16, nr 1, s. 45-80. 2009 La expansión y El colapso de Tiwanaku y El papel de Arequipa, Ar- queología del área Centro Sur Andina. Acta del Simposio Internacio- nal 30 de junio – 2 de julio de 2005, Arequipa, Perú; Varsovia, s. 431-460.Owen B.D., Goldstein P.S. 2001 Tiwanaku en Moquegua: Interacciones regionales y colapso, [w:] P. Kaulicke, W.H. Isbell red., Huari y Tiwanaku: Modelos vs. Evi- dencias, Boletín de Arqueología 5, Fondo Editorial de la Pontifica Universidad Católica del Perú, Lima, s. 169-188.


25

Pari F.R. 1998 Chen Chen: un sitio Tiwanaku, Cronos, la revista de arqueología, nr 1, s. 69-74.Ponce S.C. 1957 Arqueología Boliviana, Bibliotaca Pazeńa, La Paz. 1970 Breve resumen de la historia cultural precolombina de Bolivia, Pu- mapunku, nr 1, s. 7-17. 1972 Tiawanaku: espacio, tiempo y cultura. Ensayo de síntesis arqueoló- gica, Academia Nacional de Ciencias de Bolivia, Pub. 30, La Paz.Ravines R. 1982 Panorama de la arqueología andina. Instituto de Estudios Peruanos, Lima.Rodman A.O. 1992 Textiles and Ethnicity: Tiwanaku in San Pedro de Atacama, North Chile, Latin American Antiquity, t. 3, nr 4, s. 316-340.Rivera M. A. 1985 Alto Ramirez y Tiawanaku, un caso de interpretación simbólica a través de datos arqueológicos en el área de los valles occidentales, s. del Perú y n. de Chile, [w :] M. Rivera red., La problemática Tia- wanaku Huari en el contexto pan andino de desarollo cultural, diálogo andino 4, Arica, s. 39-58. Rostorowski M. 2001 Pachacútec, Instituto de Estudios Peruanos. Serie: Historia Andina No. 23, Lima.Rowe J. H. 1962 Stages and Periods in Archaeological Interpretation, Southwestern Journal of Anthropology, t. XVIII, nr 1, s. 1-27 Rydén S. 1959 Anden Excavations II Tupuraya and Cayhuasi: Two Tiahuanaco Si- tes, Monograph Series. Publication No. 6. The Etnographic Museum of Sweden, Stockholm.Stanish C. 2002 Tiwanaku Political Economy, [w:] W. Isbell, H. Silverman red., Andean Archaeology I. Variations in Sociopolitical Organizations, Kluwer Academic Plenum, New York, s. 169-198. Szykulski J. 2005 Pradzieje południowego Peru. Rozwój kulturowy Costa Extremo Sur, Studia Archeologiczne, t. XXXVIII, wydawnictwo Uniwersyte- tu Wrocławskiego, Wrocław. 2008 Arqueología de Churajón, sur del Perú, Tambo Boletín de Arqueo- logia, nr 1, s. 179-205. 2010 Starożytne Peru, Złota Seria Uniwersytetu Wrocławskiego, wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. 2010a Prehistoria del Perú Sur (Costa Extremo Sur), Tambo Boletín de Arqueologia, nr 2. 2011 Arqueología Tiwanaku, Tiwanaku y el Ańo Nuevo Andino. IV Con- greso Internacional, Universidad Alas Peruanas – Filial Arequipa, Arequipa s. 115-127.Thouret J.C., Davila J., Rivera M., Le Pennec J.L., Eissen J.Ph., Gourgaud A., Cotten J. 1997 The Largest explosive eruption (Vei 6) in historical times (1600 AD) in the Central Andes at Huaynaputina Volcano, Southern Peru, IX Congreso Peruano de Geología. Resúmenes Extendidos. Sociedad Geológica del Perú, Vol. Esp. 1, Lima, s. 505-508.

Józef Szykulski

26

Torres-Rouff C. 2002 Cranial Vault Modification and Efhnicity in Middle Horizon San Pedro de Atacama, Chile, Current Anthropology, t. 43, nr 1, s. 163- 171.William P., Isla J. 2002 Investigaciones arqueológicas en Cerro Baúl, un enclave Wari en el valle de Moquegua, Gaceta Arqueológica Andina, nr 26, Lima, s. 87-120.

Summary

Tiahuanaco on the southern sea coast of Peru.Its importance for the civilizational development of that region

In the history of the social development of populations living in the sou-thern outskirts of Peru, in Extremo Sur, middle horizon (about 600–1000 A.D.) represented a particular turning point. At that time, there took place an expan-sion to those areas of the Tiahuanaco and Huari civilization/states leading to social and economic changes which contributed to a further development of the region.

Particularly important was the influence of Tiahuanaco state extending beyond the Peruvian-Chilean sea-coast which includes both the ocean coast and the western mountain-sides of Andes, the so called Valles Occidentales.

The expansion, which was probably initiated still before the year 600 A.D., extended from the basin of Titicaca Lake (Altiplano) covering the region from San Pedro de Atacama (Chile) to the Osmore-Moquegua valley (Peru). However, it was assumed that it never reached the Ocean and it was limited only to the higher located sections of the river valley. An exceptional position seemed to be played by the middle section of the Osmore-Moquegua valley, where cemeteries and ruins of Tiahuanaco civilization were encountered te-stifying that the area was settled by people coming from the coast of Titicaca Lake.

So far, it was believed that it was the only region of the Peru outskirts where a constant settling of the Tiahuanaco people took place. However, the results of the last studies carried out by the Wrocław University scientists in the delta of Tambo river (on the north of the Osmore-Moquegua valley) and its tributaries revealed that in this region, there also exist great agglomerations of populations originating from the Altiplano area. The existence of that set-tlement is confirmed by a vast burial ground and by remains of architectonic structures accumulated directly on the Ocean border line.

These discoveries give a basis not only for a revision of the opinions regarding the geographic reach of Tiahuanaco expansion into the Peruvian-Chilean sea-coast, but they also negate the views stating that Tiahuanaco ex-pansion had never reached the borderline of Pacific.

tiahuanaco na południowych krańcach peru. jego znaczenie dla rozwoju cywilizacyjnego...

Documents