It is with great joy that we now see before us the effort to revive Zëri Bektashizmës, a magazine that was started by Baba Rexheb and the First Albanian-American Bektashi Teqe in 1954. It is all the more significant that we are restarting this endeavor on this 60th anniversary of the opening of this famed religious institution.

Zëri Bektashizmës (The Bektashi Voice) was originally intended to provide religious education to the Albanian Bektashi community residing in the United States and Canada, which at that time was composed of only a few hundred families. Regrettably, a lack of consistent funding prevented the continuation of what could have been an outstanding and valuable source of information about Bektashism from the pens of men who were truly masters of it. The financial expenses, as well as the tremendous efforts that had to go into managing a full-fledged farm and pasturing to the spiritual needs of the steady stream of visitors that came to the Teqe every day, compelled Baba Rexheb to cancel production of Zëri Bektashizmës after only four issues. Yet, at the time this wasn’t too severe a blow, as the community still had forty more years to personally benefit from a living and breathing encyclopedia of Bektashism. Baba Rexheb taught this path the old-fashioned way: by personal example and by heartfelt counsel and encouragement. This method of instruction did more to endear the Teqe in the hearts and minds of people than any magazine or book ever could. Yet, we now have a generation that has grown up not knowing the blessing and tranquility that one could obtain simply by sitting in Baba Rexheb’s presence. This makes even seemingly small efforts - like restarting Zëri Bektashizmës - very urgent and important.

Since the days when the four issues of Zëri Bektashizmës were produced at least three generations of Albanian-Americans of Bektashi ancestry have come into being. Needless to say, the forces of assimilation have been very powerful. The reasons for this are numerous and many of these individuals have lost touch with their Bektashi roots, while others have been assimilated into other faith traditions. Many Albanian-Americans of Bektashi ancestry (even those who frequent the Teqe on the two holidays) do not possess even the most rudi-mentary knowledge of Bektashism or the Teqe, outside of it being something “my grandparents followed” or “the place we used to visit when I was a small child.” If we are going to preserve our faith and ouridentity there must be education. People have to know why they come to the Teqe and what they believe in.

This way, our way, is such a beautiful spiritual path, and its teachings of universal love and brotherhood deserve to be spread beyond the borders of our community. This Teqe, founded with the blood, sweat and tears of a community united in its love for Bektashism and for Baba Rexheb, this holy place deserves to be maintained and passed to the generations yet to come. We can, with no hesitation whatsoever, say that this is something Baba Rexheb wanted. The Editors

May 18th, 2014

A Note from the Editor

Bektashism has left unforgettable traces everywhere in our Albania and this is commonly known. It is easy, therefore, to understand the rise in interest about this religious order among the public upon the establishment of the First Albanian Bektashi Tekke here in the United States. There is now a great desire to become acquainted with what exactly Bektashism is, with its philosophical foundations, and with its history around the world, espe-cially in Albania.

Despite our modest budget, we have made the decision to bring forth our periodical The Voice of Bektashism precisely to satisfy these demands. This magazine will endeavor to provide all those so interested with extensive information about everything that is desired to be known about Bektashism, especially in regards to its spiritual philosophy and history.

Given that Bektashism rests within the inner, mystical dimension of Islam our periodical will also cover the topic of mysticism (Sufism) and its history, as well as universal Islamic norms. We will try to employ a straightforward style of language so that our publication can be understood by one and all.

We anticipate with eagerness the collaboration of Albanian thinkers in helping to enrich our magazine with more items. The columns of The Voice of Bektashism are forever open to all works of social, economic and moral matters intended for the general betterment of humankind.

It is our ardent desire that our magazine will present a wholly spiritual position, staying far away from the numerous worldly trends and political currents prevalent in this time. We ceaselessly stand as advocates of union and brotherhood among all Albanians, and therefore we will indefatigably remove any harmful controversies.

For now we plan to release our periodical twice a year. If we find it welcomed and supported, it will be pub-lish more frequently. We expect the support and cooperation of all Albanians in this endeavor. And in the end we seek success from God Almighty and All-Powerful!

The Editors1954

After settling into the Teqe in 1954, Baba Rexheb immediately began the publication of a semiannual journal entitled Zëri i Bektashizmës (TheVoice of Bektashism). Baba Rexheb originally planned to keep the journal going into the near future and suggested that the frequency of publication could be expanded to quarterly depending on the interest and funding. He also solicited writings from talented individuals, stat-ing that the pages of the journal were open to all articles “dealing with moral, social, and economic issues that promote the general good.” It seems, however, that this appeal for community involvement was un-successful in moving people to participate, even financially. Only four issues of Zëri i Bektashizmës were ever published (1954-1955) and, as far as can be discerned, all the articles (barring letters) contained within were written by Baba Rexheb himself. In spite of its fleeting existence, Zëri i Bektashizmës, proved to be a veritable goldmine of information on Bektashi history, doctrine and practice. Each of the four issues is a uniform 32 pages in length and, surprisingly, they contain articles in English. The reason for this may reflect Baba Rexheb’s desire to make Bektashism accessible not only to second-generation English-speaking Albanian-Americans but to the general American public as well.

The First Albanan Bektashi TEQE in AmericaTeqeja e parë Bektashiane Shqiptare në Amerike

21749 Northline RdTaylor, MI 48180Tel.734-287-3646

Open seven days a week 10am to 8pm

www.teqeusa.org

Attendant ClergyRev. Baba ArshiRev. Dervish Eliton

NJË AKT I PAVDEKUR PËR BOTËN BEKTASHIANEAN ENDURING ACT IN THE BEKTASHI WORLD

The early history of the First Albanian-American Bektashi tekke

Remembering The Life Of Baba Rexheb

Themelimi i teqesë Bektashiane me datën 15 Maj 1954 nga hirësija e Tij Dervish Rexhebi

Who is this Man?

Bektashism: a Brief Outline

The principles of Bektashism

60 Vjetori i Teqesë Bektashiane Shqiptare në Amerikë

Baba Rexhebi dhe mistika e tij Bektashiane

A BEKTASHI BABA OF TWO MILLENNIA: Baba Arshi

As an institution, this Teqe could not have remained standing if not for the hard work and contributions of many dedicated individuals in the Albanian-American community, many of whom are no longer with us. In this first issue of The Bektashi Voice we would like to acknowledge the contributions of Mr. Aslan Halim. Mr. Halim was one of the steadfast members of this com-munity who spent nearly fifteen years personally overseeing the construction of the Teqe’s buildings as they stand today. For all of his hard work Baba Rexheb once said to Mr. Halim: “We are one soul living in two bodies.” This magazine would also like to thank Mr. Mynyr Z. Nazifi and acknowledge all of the hard work he has done in the years since Baba Rexheb’s “walk to the Real” in insuring that this Teqe not only moves forward in the 21st century but that is stands and flourishes into the 22nd! We would also like to thank Mr. Nazifi and Mr. Agim Lumani for their help in sponsoring the publication of this premier issue of The Bektashi Voice.

page 4

page 6

page 10

page 14

page 17

page 18

page 21

page 23

page 30

page 38

The organizational structure of

the Bektashi Order page 19

Little-known Faith seeks Higher Profilepage 38

Një akt i pavdekur për botën bektashianeFjala dhe lut ja e Baba Rexhebit në përvjetorin e parë të

teqes bektashiane, 24 tetor 1954

An enduring act in the Bektashi WorldWords and prayers of Baba Rajab on the f irst anniversary of

the establ ishment of the Bektashi tekke, October 24 , 1954

I lavdëruar qoftë Ay Zoti Madh, që ka kurroëzuar me sukses çdo nisiativë për të mirën e njerëzimit!

O Zoti ynë! Për hirë të gjithë profetëve e shënjtorëve, kurorëzoje me sukses dhe bekoje nisjativën e teqes sonë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës! Bëje të paharruar këtë ditë të shenjtë! Jepu gjithë nis-jatorëve, gjithë ndihmëtarëve dhe shërbëtorëve të këtij çiraku jetën e gjatë, fatbardhësinë dhe lumturinë!

Lutjet tona, ceremonitë tona, dhuratat tona, shërbimet tona, qoft-shin ndaj teje të pranuara! Drita e Profetit të Madh, hiresia e të Madhit Ali, Pirit tonë, Hynqar Haxhi Bektashi Veli, qoftë për jetë udhëheqësia mbrojtja dhe pikëmbështetja jonë. HY!

Të dashur nisiatorë, evladë të Hynqar Haxhi Bektashit! Sot jemi mbledhur për të festuar 24 tetorin, ditën më me rendësi të historisë së kësaj teqeje. Si sot, pikërisht më 24 tetor 1953, grupi nisjator, emrat e të cilëve nuk është nevoja t’i përmendim, mbasi janë të regjistruar në defterin historik të rilindjes së kësaj godine fetare, muarën nisjativën dhe hodhën gurin e parë për realizimin e këtij ideali të shenjtë.

Kjo vepër historike është një kujtim i paharrueshëm, një akt i pavdekur jo vetëm për shqiptarët e Amerikës, po për gjithë botën bektashiane, në të katër çipat e botës. Siç e dini, nga të gjitha anët e botës kanë ardhur lajme përhirimi dhe të gjithë kanë përgëzuar këtë nisjativë të shenjtë. Pra ajo ve-për madhështore hap një faqe të re, jo vetëm këtu në Amerikë, por kudo në botë. Kjo është një nga veprat e mëdha kombëtare dhe fetare që kolo-nia jonë, ka kryer brenda gjysëm shekulli. E dijmë te gjithë se kjo koloni ka luajtur rolin vendimtar në kohrat më kritike për atdheun tonë.

Kjo koloni ngriti kishën kombëtare, xhaminë tonë dhe si sot, mori nisjativën dhe realizoi këtë teqe të shenjtë. Për gjithë këto vepra patrio-tike, për këto vepra fetaro-kombëtare, populli shqiptar dhe gjithë bota mbarë do t’ju jetë mirënjohës dhe do t’ju kujtojë me respekt.

Pra edhe ne, të gjithë përkujtojmë me respekt këtë nisiativë të shenjte dhe lusim që Zoti i Madh Hynqar Haxhi Bektashi dhe gjithë shenjtorët tanë, të kenë pranuar këtë vepër të madhe dhe ta kurorëzojnë me sukses! Amin!

I lavdëruar qoftë Ay Zot i Madh që zbukuroi ndërgjegjet njerëzore ne anën e faltoreve, shtëpive të Tij. I përkujtuar qoftë ay, Krijuesi i Vër-tetë që udhëhoqi dhe persosi krijesën e tij të shquarnjeriun, në këta vende të shenjtë ku përmendet dhe lartësohet emri i Tij!

O Zoti yne! Ti që bekon në këtë botë çdo gjë të vlefshme për shtyllën Tënde të shquar-njeriun, Ti që shenjtëron çdo të mirë për hirë të njerëzimit tënd, bekoje dhe shënjtëroje dhe këtë godinë fetare të re, e cila po mbush vitin e parë të jetës së saj. Fali dhe kësaj mundësit, të mund të shkojë përpara dhe të realizojë misionin Tënd fetar, të shenjtë!

O Zoti i Vërtetë! Përjetësojë këtë çirak të ri, jepi të gjitha mundësit, që të mundij të ndriçojë dhe të udhëzojë sipas dëshirës Tënde, të lartë!

O Zot i Madh! Shenjtëroje këtë nisiativë dhe kije të pranuar! Fali qeverisë dhe popullit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës jetën e gjatë, përparimin dhe mbarësinë, për hirë të liris mbi të cilën sot usht-rojmë profesionin tonë fetar!

O Zot i Plotfuqishëm! Shenjtëroje këtë nisiativë dhe kije të pranu-ar! Jepu gjithë nisiativën, gjithë ndihmëtarëve dhe gjithë popujve mbarë, shqiptarë dhe amerikanë, jetën e gjatë fatbardhësinë dhe lumturinë!

Zoti Lartë! Me rastin e kësaj dite historike jepu gjithë shqiptarëve bashkimin dhe vëllazërimin midis tyre! Fali gjithë botës mbarë paqe dhe dashuri, giithë të sëmurëve shërim dhe gjithë nevojtarëve plotëso-ja nevojat e tyre.

Lutjet tona, ceremonitë tona, sakrificat tona, qofshin para Teje, përhirura! Shërbimet e shërbëtorëve, dhuratat e dhuruesve dhe gjithë sakrificat për rrugën Tënde të mbarë, qofshin kurdoherë ndaj Teje pranuar! Amin!

All praise is due to God Almighty, Who endows with success ev-ery initiative that is for the benefit of humanity!

O our Lord! For the sake of all the prophets and saints, crown with success and bless initiatives of our tekke here in the United States of America! Cause this holy day to be etched in eternal memory! Give all of our founders, helpers and supporters of this sacred candle long life, good fortune and happiness!

May our prayers, our ceremonies, our donations, and our services be acceptable to You! May the light of our illustrious Prophet Muham-mad, the honor of the great Imam Ali, and our pir, Hunkar Haji Bektash Veli, forever be our guiding intercessors and our support. Hu!

Dear founders, children of Hunkar Haji Bektash! Today we are gathered to celebrate this day of October 24 - a most significant day in the history of this tekke. On this day one year ago, a gathering of founders, whose names need not be mentioned, officially registered this religious establishment, seized the initiative and laid the first stone in the realization of this sacred sanctuary.

This historic effort is an unforgettable act, an immortal act not only for Albanians in America, but for Bektashis living in the four cor-ners of the earth. As you know, best wishes have come from all corners of the earth and all have commended this blessed initiative. Therefore, this illustrious effort opens a new page for us, not only here in America, but everywhere in the world. This [tekke] is one of the great national and re-ligious endeavors that our colony has performed within half a century. We are all aware that this colony [of Albanian-Americans] has played a crucial role during the most critical times for our motherland.

This colony has established a national church, a mosque and, as of today, we have taken the initiative and have established this blessed tekke. For all these patriotic acts, for all of these religious and national works, the Albanian people and the whole world wide are grateful and they will remember you with admiration.

Therefore we, we commemorate all with due respect this sacred initiative and pray that God Almighty, Hunkar Haji Bektash and all of our holy saints, receive this great effort and crown it with success! Amin!

May God Almighty be praised, for it is He who adorns spiritual awareness in such houses of worship. May He, the True Creator who guides and perfects His exalted creation, humanity, be forever recalled in these holy places with mention and exaltation of His name!

O Lord! Bless Your agent, humankind, in this world with all things valuable. O You who bestows every good for the sake of Your human creation! Hallow and bless this new religious edifice, which is completing the first year its existence. We pray that this effort will move forward and carry out Your divine message!

O True God! Maintain this new lantern and bless all of its efforts, so that it may shine and guide us in accordance with Your lofty will!

O Great God! Sanctify and accept this endeavor from us! We pray that the government and the people of the United States of America be given long life, progress and prosperity, for the sake of the freedom that they have given us to profess our religion today!

O God Almighty! Sanctify this initiative and accept it! Give all initiators, all helpers and people all over, Albanian and American, a long life filled with good fortune and happiness!

O Majestic God! On the occasion of this historic day bestow unity and brotherhood among all Albanians! We pray that peace and love be spread throughout the world, that you heal all those who are sick and meet the needs of those in poverty.

May our prayers, our rituals, our sacrifices meet Thy approval and praise! The services of our supporters, the gifts of our benefactors and all the sacrifices made for Your path, may You forever accept! Amin!

4

5

The early hisTory of The

First Albanian-American Bektashi Tekke

Some thirty years ago, a handful of Albanians living in New York City met to discuss the idea of opening a Bektashi tekke in their area. The idea was long discussed in detail, but it did not, in the end, come to fruition. However it was an issue that came to realization many years later, not in New York but in Detroit.

During the winter of 1952, Dervish Rexheb came to the United States, staying a number of months with his sister, Zejnep Çuçi [1912-1996], at her apartment in New York City. Shortly thereafter he was invited to visit Detroit. This visit rekindled the old plan to open a Bektashi tekke in America, although this time the proposal gained wide acceptance. Perhaps it was due to the presence of a Bektashi dervish in the country made the plan much easier to put into action.

It is true that two other Bektashi clerics were present in the United States many years ago. In 1916 Dervish Kamber traveled to America. He later became a baba and served both the tekke of Prishta and that of Sukë. In 1942 he became head of the Bektashi World Community, whose sacred headquarters is in Tirana. Dervish Kamber’s purpose in coming to the United States was to raise financial aid for the tekke of Frashër, where he was serving at that time. Nearly 4 years later he returned to Albania.

Later on Baba Kamber Fratari came to the United States, but he did not stay for any lengthy period of time given that he was old and sick. All the same, the majority of Albanians during this time had no intention of staying in America; their goal was simply to earn money and return to the homeland. Consequently there was no heartfelt drive to build a Bektashi tekke in America during these early years.

However, when Dervish Rexheb came to the United States circumstances had completely changed. The Albanians he found had firmly settled down here, along with their families, own-ing businesses, properties, and holding various professions. This situation was imperative for bringing to fruition the erstwhile dream of building a tekke here in the United States of America.

In the beginning, informal talks on the subject were held in Detroit and eventually it was agreed that a general meeting should be held. This meeting was called together on October 24th 1953 in a room at Saint Andrews Hall, located at 431 E. Congress Street, Detroit. The meeting’s initi-ating group of was composed of the following gentlemen: Gani Mosho, Jashar Petrusha, B. Banushi, Abaz Myrtezaj, Nevrus Selfo, Surja Gorica, Dule Këlcyra, Muhamed Zagari, Qemal Roshanji, Qani Prespa, Haki Kozeli, Resul Shkëmbi, Selman Zagari, Xhafer Demiri and Zenel Poloska.

After lengthy discussions the group resolved to take action to raise funds to build the first Albanian Bektashi tekke in America. This fundraising drive was kicked off by those who participated in the meeting. The first board of the tekke was formed on the day of the meeting, and it was composed of Gani Mosho (chairman), Nevrus Selfo (treasurer), Selman Zagari (secretary), and Jashar Petrusha, Qani Prespa, Dulë Këlcyra, Abaz Myrtezaj and Resul Shkëmbi (administrators).

Regrettably a number of the gentlemen who participated in this initiating group are no lon-ger with us. Nevertheless, they succeeded in seeing their long-standing dream realized. Although they are no longer with us, their memories will forever remain engraved in the story of the estab-lishment of our tekke.

The initial fundraising campaign proved to be successful, so successful in fact that during the very fist meeting held in Detroit some $8,000 was raised. Fundraising for the tekke flourished in other Albanian communities in both the United States and Canada as well. On account of this success, the board began to look for an appropriate location for the tekke.

-Xhevat Kalajxhi

6

An ideal spot for a tekke was found in a rural area near a small town called Taylor, some 13 miles outside the center of Detroit, Michigan. The property was - and still is - a farm. This farmland, together with its house, was purchased for $25,000. However with repairs and renovations the end figure was some $30,000. Immediately after the farm was purchased, the formal process of opening the tekke was initiated and an officially au-thorized application was made to the governor of Michigan. This legal formality, along with the operating statutes of the tekke, was prepared by an Albanian-American lawyer, the late S. Theodore Kotelly. His work in this sphere was a much-appre-ciated contribution.

In addition to granting the permission needed to open the tekke, the governor of Michigan expressed great satisfaction that his state would become the home of a new religious insti-tution. With these official decrees in place, the tekke opened it doors for the very first time on Saturday May 15th 1954.

The board appointed Dervish Rexheb to be the spiritual head of the tekke and in keeping with the regulations and prin-ciples of the Bektashi Path, Dervish Rexheb was advanced to the rank of baba. This elevation was championed by a written appeal from all the members of the tekke, its board and other Bektashi believers in America. It was given final approval with a sacred decree awarded by the head of the Bektashi World, Ahmet Sırrı Dede, whose sacred residence at that time was in Cairo, Egypt. A letter sent to Ahmet Sırrı Dede from the com-munity contained this appeal:

We, the Bektashi lovers - having taking into account the gleaming patriotic past of our Bektashi tekkes, and with the purpose of possessing a symbol to remind us all of that past, as well as to see to our spiritual needs - have acquired land here in Detroit, the United States of Amer-ica, for the highest intention of erecting a tekke, in which we have installed as head Dervish Rexheb. Considering the lofty qualities of Dervish Rexheb, we have found that he is suitable to guide our tekke carrying the title of baba. In keeping with time-honored regulations, we are writing to the World Headquarters and to you, and if you con-sider him worthy as well, please issue your blessed decree.

Ahmet Sırrı Dede (who passed from this life in Cairo on the 4th of January 1963) issued his decree, and sent it to the United States together with an accompanying letter in which was written among other things:

First of all I must congratulate you wholeheartedly for the humanitarian and religious initiative that you have taken by opening a tekke in America - in fact the first Bektashi tekke in that free and blessed land. This work honors you, as does the many other luminous national, cultural, and religious ac-tivities that you have performed in many ways over time. I am attaching to this letter the sacred decree raising Dervish Rexheb to the post of baba at the Bektashi Tekke in Detroit, the United States of America. Dervish Rexheb possesses all the qualities required to occupy the post of baba in this tek-ke. May God and Hājji Bektāsh Velī forever be with you!

Step by step the tekke expanded and it became an import-ant center, not only for Albanians living in Detroit, but for those in other states as well. Its success was very evident.

A number of muhibs had long since lived in America during these days, among the oldest being Veis Memishah Turani and Vejsel Bejo, both of New York, as well as Ali Tremishti, Rreki Xhindi and Mrs. Shazo Ali of Detroit. But as the tekke started grow, new people took their nasīb and the number of the muhibs increased. As the number of believers increased, the number of clerics did as well. Dervish Arshi of Vlora and Dervish Lutfi of Gji-rokastër were present almost from the very opening of the tekke. The former arrived from the tekke of Durbali Sultan in Greece, where he had served since 1949. The later came from the tekke in Cairo, where he had served since 1929. Some years later, Dervish Bajram (who was originally from the city of Gjakova, Kosovo) also came to Detroit via the Cairo tekke. Finally, Dervish Bek-tash (a Turk of Albanian ancestry) arrived from Turkey. He was ordained a dervish in Turkey, taking initiation from Ahmet Sırrı Dede at the time of the Dede’s visit to Turkey in 1954.

In addition to this, from time to time the Detroit tekke published a periodical entitled Zëri Bektashizmës (“The Voice of Bektashism”) in both Albanian and English. This periodical explained the main principles, philosophy and spirituality of the Bektashi Path in a manner the public could easily comprehend.

The old building of the tekke contained two floors, divided by a large storage area. It was expanded with the addition of a new part this last year [i.e. 1963]. This new part is divided into the following segments: the maydān (the place wherein the muhab-bat is performed), a reception hall, an office, a library, a room for our baba, a room for the dervish serving the maydān and a large basement hall 15 meters wide by 25 meters long. This hall is to be used for communal gatherings, such as for the Sultān Nevrūz, the cĀshūrā’, etc.

On the roof of the new part of the tekke building, where the façade faces Northline Avenue, is a great tāj made of bronze that has been installed as a symbol of the Bektashi Order. Additionally, a large marker has been placed on part of the old building on which has been inscribed:

Teqeja Bektashiane ShqiptareALBANIAN-AMERICAN BEKTASHI MONASTERY

Baba Bayram in front of the original tekke building.

7

This new part of the building cost $50,000, of which until now, two-thirds has been paid. This portion was inaugurated with great solemnity on the Day of cĀshūrā’: Sunday, the 9th of June, 1963.

Altogether the tekke possesses roughly 80,000 square meters of fertile land, meaning that it essentially has a farm on its doorsteps. There are some 400 different ap-ples trees on a portion of this land and near the tekke itself is a large oak tree in whose shadow benches and wood-plank chairs are located for visitors to sit during the summer.

The tekke also has several sheds – both large and small - which are used for chicken coops (there some 2,000 chickens), cowsheds, stalls for smaller livestock, and as storage for the harvest and winter provisions. A large part of the land is usually planted with corn, wheat, oats and alfalfa. Other parts are planted with various other vegetables. These not only meet the dietary needs of the tekke, but through the sale of surplus eggs, apples, and vegetables, the tekke is provided with an income to keep itself in operation. It should be noted here that like any other religious institution in America, the tekke is exempt from state taxes.

In addition, the tekke – being a vakf – is provided ev-ery so often with the assistance of friends and sympathizers. One way is by means of picnics that are organized at the tek-ke during the summer months, not only by Albanians but by non-Albanians as well. Participants buy lambs from the tekke, slaughter them on the premises, and then roast them on skew-ers or in the oven while enjoying the out-of-doors. The tekke is able to gain some additional income from these picnics.

Our tekke is located far from center of Detroit, not be-cause it just happens to be so but rather due to Bektashi tradi-tion. Most Bektashi tekke everywhere are found far from cities and towns. Baba Rexheb explained the reason for this in an in-terview given to a newspaper correspondent from The Detroit News on 30 April 1955, in which, among other things, he said:

According to the Bektashi way, human beings pos-sess two predispositions: that of the physical body and that of the soul. The former constitutes one’s animal component; the later one’s human compo-nent. The struggle between these two inclinations shapes the ethical attitude found within any given individual. Therefore all of our tekkes are found far from clamor-filled urban areas. If at all possible they are found in isolated locations where we can pray and contemplate in tranquility, feeling our-selves closer to God.Moreover the doors of Bektashi tekkes are forever open

to all. To give those who may not be aware a better idea of this point, I am reproducing here a portion of a description regarding tekke in Albania that was published in an issue of the literary review Albania from the year 1897, which was produced by Faik Konitza in Belgium:

A person journeying in Albania makes out a tekke from afar. It is situated in picturesque scenery, far away from the homes of people. It is surrounded by many trees, especially those of apple and apri-cot, fruits preferred by Bektashis. These trees are so

full that they are bent over from their yield. You are now before the tekke, which is a single-floored struc-ture, irregular in shape, simple and cool, and white-washed with lime. The window shutters are the color of green grass. You pass through the threshold of a large door, which, in general, is never closed, day or night. You then find yourself in an expansive court-yard where dervishes are sitting, warmed by the sun, engaged in leisurely talk. No one comes to ask you what you want. If you so desire, you can access the garden, collect apricots and apples, rest in the shade and then leave as you came. If you approach any of these dervishes, he will address you with tender-ness and sincerity and he will accompany you to the baba, who is their leader.The same generosity and warmth characterizes Detroit’s

tekke, where everyone is welcome, exactly as demanded by Bektashi tradition. Luigj Hilla, an Albanian Catholic from Shkodër, found refuge in the tekke in his old age. He had come to America from Albania some fifty years before. He secured his livelihood through a small farm, and his property was lo-cated near the tekke. However his health failed upon reaching old age and he was eventually compelled to sell his farm. When

the money from the sale ran out, he took up residence in the tekke until the last pages of his life were written.

Luigj Hilla had a deep respect for

Bektashis. He felt great pleasure in the opening of our tekke and, when he was in better health, he often helped out or pro-vided advice on working the land. When Baba Rexheb was interviewed by the abovementioned correspondent from the newspaper The Detroit News, the late Luigj Hilla happened to be in the tekke and he declared to the journalist: “Bektashis in Albania were among the first to fight for the liberation of our nation from the Turks and very often defended our patriots.”

Luigj Hilla was not the only one who found the tekke to be a place of refuge. Two other elderly men found shelter there as well: Zenel Poloska and Asim Dinua. The former arrived at the very opening of the tekke and the later came about five years ago. Some others have stayed in the tekke for some time, not out of need, but rather out of a desire to help. The first was Hysen Kusa from Tirana, who, aside from the others, served Baba Rexheb, assisting him from morning until the last visitor left the tekke. The second was Fadil Durua, who had taken over management of the farm work. Both of these men greatly assisted the tekke.

Those lay members who live in the tekke are very much content. In the past year, Zenel Poloska declared the follow-ing to a correspondent from Radio Voice of America who had come to Detroit to do a report on tekke:

Here - praise be to God - I do very well. My health is good, but not so much my eyesight. I’ve had some op-

I can’t even begin to know how to repay Baba Rexheb

and the dervishes for the kind-heartedness and wellbeing that

you find here in this tekke...

8

erations, but one eye is completely gone and with the other I can only see a little bit. I can’t easily make out people. I can’t see to read or write. Yet here I am in high spirits. Even my mother and father hadn’t had it so good. I can’t even begin to know how to repay Baba Rexheb and the dervishes for the kindhearted-ness and wellbeing that you find here in this tekke.And Asim Dinua, who has – as he himself says – exceed-

ed a hundred years, says: “I’ve been in America for fifty years and in the tekke for three. Paradise is here! Eat, drink and in-teract with friends and be happy!”

Despite their age, Asim Dinua and Zenel Poloska still help out a little. The former sells fruits and vegetables in front of the tekke during the summer, while the later helps the der-vishes every now and then in the kitchen.

Everyone works in the tekke: the baba, the dervishes and the lay folk. The tekke is like a beehive where all the bees, young and old, give their help in doing what they can.

As with churches and mosques, the Bektashi tekke was established with the moral and material assistance of Albanian-Americans, both Muslim and Christian. Albanians in America have indeed been distinguished by their generos-ity. They are continually inspired by feelings of sincere patri-otism and brotherhood in all the efforts they have put forth and in all the aid that they have given over the many years. This same spirit is shown when it comes to the establishment of houses of worship, which they consider collective proper-ty. For this reason they never hold back in their material and moral support and rejoice whenever a new religious institu-tion is erected.

When the Detroit tekke was founded, Mr. Christ Anton Lepon, a Christians who did not hold back his help for this institution, stated:

I am very happy that along with churches and mosques, we have erected a Bektashi tekke in Amer-ica. The tekkes of Albania were in the vanguard of the national struggle for freedom and independence. Additionally they symbolized broadminded currents and sincere feelings in strengthening brotherhood between all Albanians. I hope our tekke will play a similar role and I wish it success in both its religious and humanitarian mission.The hopes of Christ Lepon and many others have not

been proven vain. The tekke has tried to fulfill its mission to the best of its abilities. For this reason it has been able to attract much interest and sympathy from many people, Al-banian and non-Albanian. Among the non-Albanians there have been many American journalists and researchers, who in speaking about the tekke have said positive things on the sub-ject of Albania. In addition to this, the tekke has received and seen off various distinguished guests with grand hospitality, among whom we can mention His Eminence Archbishop Fan Noli (head of the Albanian Orthodox Church in the United States), the respected Imām Vehbi Ismaili (head of the Alba-nian Muslim community in the United States and Canada), Mr. Christo Thanasin (chairman of the Vatra association), Ms.

Elena Trajani (a daughter of one of the patriotic families of Korça, and former educator and contributor for many years in a row), Mr. Harry T. Fultz (who founded the Albanian-American Technical Institute in Tirana), Detroit church priest, Father Kostën, along with his wife, and many others.

The tekke has also not lacked visits made by American Protestants, Catholics and Jews, some of whom have provid-ed some support for this vakf. For example, we can mention one particular Jewish American who praised the tekke at its opening calling it “a fragrance of a very good people.” The tekke has also not been without the moral and material sup-port of many ladies, the most notable being Shazo Ali, Hava S. Kelcyra, Kile Selfo, Fiqret Myrteza, Zejnep Prespa, Fata M. Nakoleci, Bajame V. Bejo and the late Shaniko Qyteza.

In a word, it was through all of this moral and material support that it became possible to not only erect the tekke but to notably expand its progress in the space of these last ten years.

The gratitude of Baba Rexheb, the dervishes and Bek-tashi devotees towards America and towards all those who have helped, both morally and materially, in the tekke’s establishment, runs very deep. Such appreciation is very often expressed.

In July of 1959, Baba Rexheb made the following state-ment to a reporter from the Shqiptari i Lire of New York:

Americans hold a deep respect for all faiths as well as their institutions. It has been through the spiritu-al support of Hājji Bektāsh, the moral and material contributions of Albanian-Americans of every faith, and – above all – by the blessing of freedom that reigns in this land, that we have had the fortune to establish a Bektashi tekke in the United States today.Together with this gratitude comes a deep satisfaction

felt not only by Bektashi devotees, but all those Albanians who have occasion to visit tekke, in witnessing a wellspring of brotherhood, and a little Albania in exile.

9

Remembering the Life ofBaba Rexheb Driving down one of Taylor, Michigan’s broad thoroughfares, one spots, amid the quaint spires of a number of Protestant churches, a seemingly out of place sight. Atop a spacious redbrick building sits an oversized metal Huseyni taj painted white and green. For nearly four decades, this symbol has quietly proclaimed the presence of the Bektashi Order of Sufis in the North America. The large bilingual sign that stands at the entrance to the building’s parking lot gives the name of the place in both Albanian and English: this is the Teqeja Bektashianë Shqiptarë, The First Albanian American Bektashi Monastery.

By Huseyin Abiva

10

Since its establishment in 1954, The First Albanian Amer-ican Bektashi Monastery (affectionately referred to as the Teqe by the community) has been a prominent landmark in Alba-nian-American cultural and religious life, recognized not only in the greater Detroit metropolitan area but nationally and internationally as well. Notwithstanding religious affiliation, individuals active in Albanian-American associations are well aware of the continuing importance of the Teqe to the ethnic community and the noteworthy contributions of Baba Rexheb – its founder - as both a religious and cultural leader.

This significance is widely recognized outside of the Alba-nian-American community as well. Among Bektashis in Alba-nia (the land of Baba Rexheb’s birth) the Teqe enjoys a valued reputation and it is appreciated for its role in not only preserv-ing Bektashi identity during the darkest days of communism, but for its help in rejuvenating the Albanian Bektashi commu-nity after the ban on religion was lifted in 1991. The Teqe and its founder find great praise and acknowledgement in Turkey, the land where Bektashism was born. In fact, one is hard-pressed to find both popular and academic works in Turkey concerning Bektashi tradition that do not make mention of Baba Rexheb and his “American” Teqe in a positive light.

As a religious and social institution, as well as a center for spiritual training, the Teqe could never have achieved the distinction it possesses today without the saintly magnetism of Baba Rexheb, an individual whose life story is noteworthy if only because of the vast panorama of events witnessed during his lifetime. He was born at a time when Albania was an Ot-toman province; by the time he was twelve his homeland had achieved independence, only to be soon after plunged into the ruin of the Balkan and First World Wars; he was nearly thirty when Albania became a kingdom and almost forty when the Italians annexed it to their empire. He saw the rise of Commu-nism, the ruin it caused to his beloved Sufi order, and lived long enough to see religious freedom restored to his motherland.

The future baba of America was born on August 18, 1901 (Jumada al- Awwal, 3rd 1319 AH according to the Islamic calen-dar) into the arms of a respected Muslim family living in the southern Albanian town of Gjirokastër. His father, Refat Beqi-ri, was a local mullah in the charming old mahale of Dunavat. Refat’s family had originally migrated to southern Albania from the Kosovar town of Gjakova via the important central Albanian city of Elbasan.

Baba Rexheb’s mother was a woman deeply attached to the Way of Haji Bektashi. Both her maternal and paternal un-cles were Bektashi babas of considerable reputation. The later was Mustafa Baba Qefshi (d.ca. 1878), who, after spending time as a dervish in the teqe of Shemimi Dede in Krujë, was appoint-ed spiritual guide of the Xhefaj Baba Teqe located on the out-skirts of Elbasan. The former was Ali Hakkı Baba, a man whose life deserves further discussion, particularly given that his very prayer was responsible for the birth of his grandnephew, the future Baba Rexheb.

In the years before his walk to the Real, Ali Hakkı Ba-ba’s sister approached him with a dilemma. After seven years of marriage, her daughter Sabrije failed to give birth. Ali Baba told her not to be troubled, for two sons and four daughters would

soon be born to his niece. However, one of the sons was to be handed over for service to the Bektashi Order, and that son was named Rexheb.

Given that Rexheb was six years old when his great-uncle Ali Hakkı Baba died, and it fell on the shoulders of his uncle, Baba Selim, to ensure that the child was groomed to become a servant of the Bektashi Path. The first thing that needed to be taken care of was education. When he reached the age of sev-en, Rexheb entered into one of Gjirokastër’s mektebs, where he obtained an elementary education in Islam and learned to read and write Osmanlı Turkish. Following the completion of his pri-mary studies, Rexheb entered the city’s madrasah. In addition to the formal educational track common for the learned class, for several years he received private tutoring at the hands of one of southern Albania’s leading Islamic scholars (‘ulama’), Delvineli Mullah Ragib, from whom he learned Arabic and Persian.

In 1912, the Ottoman Empire was plunged into a disas-trous war with its Balkan neighbors. Despite the longing for cultural and political autonomy, the majority of Albanians ral-lied to the defense of the Sultan’s realm, if only for the fact that their very homes were in jeopardy. Albania became a prize for Serbia, Greece and Montenegro. Southern Albania was particu-larly hard hit during the initial phase of the Balkan Wars when Greek irregulars inflicted mayhem and destruction attempting to rid the region of its Muslim population. Because the Greeks targeted Islamic religious institutions with great ferocity, scores of Sufi teqes (primarily Bektashi and Khalwati) were burned to the ground, while others were plundered or appropriated for military use. Bektashi teqes were particularly targeted due to their reputation as being centers of patriotic resistance.

When Greek troops encircled the Teqe e Zallit late in 1912, Baba Selim and most of his dervishes narrowly escaped execution by fleeing to the safety of Gjirokastër. However, an elderly dervish named Sulo Kuka was unable to escape and re-ceived a heartless thrashing. The Greeks looted and desecrated the teqe, utilizing it over the next three years as a barracks.

During the Greek occupation, Baba Selim and his der-vishes resided at his sister’s residence in Gjirokastër. The home was virtually transformed into a teqe. For the twelve-year-old Rexheb, Baba Selim’s moving into the family home must have given the young boy many opportunities intimate interaction. These days, however, were not without peril. In 1914, the Greek occupation authorities learned of Baba Selim’s continued agita-tion for resistance. They moved against his residence, stormed the house and had him arrested. The Muslim population of Gjirokastër was outraged over the arrest. Baba Selim was so well loved among patriotic circles that even many among the town’s non-Muslim population rushed to his aid. In fact, it was by the intervention of a few Albanian-speaking Orthodox notables of Gjirokastër that secured his release from custody.

Although he had been raised in surroundings permeat-ed with Bektashism, it was not until he turned seventeen that Rexheb took his nasib (initiation) to enter the Bektashi Way as a muhib. At this time, he continued his studies with Mul-lah Ragip while he served his uncle, Baba Selim, and the teqe. Once Rexheb had concluded this initiatory phase at the age of twenty-one, he was advanced to the rank of dervish. At the age

11

of twenty-four, he took a further vow, that of celibacy. A year later, he concluded his studies at the madrasah and received his ijazetnamah (license/diploma) in 1925 thereby becoming a rec-ognized Islamic scholar and theologian.

Owing to the degree of education earned through years of study, as well as his devotion to the Bektashi Way, Dervish Rex-heb’s talents were put to good use as his uncle’s personal assistant and secretary. He accompanied his uncle in 1924 to the second nation-wide meeting of Bektashi babas held in the nearby Teqe e Shtufit and in 1929 he represented Baba Selim at the “Third Bektashi Congress” held at the Turan Teqe near Korça.

During the 1930s, a decade that can aptly be called the “Golden Age” of Albanian Bektashism, the teqe of Asım Baba flourished. The number of dervishes progressively increased from the seven that resided in the teqe when Dervish Rexheb entered, to twelve. In addition, Selim Baba had scores of muhibs and at one time, a fair number of students from Gjirokastër’s madrasah had taken his hand. During the weekly muhabets, it was typical to find 40 or 50 people coming together in the teqe.

Baba Selim had intended for Dervish Rexheb to succeed him as leader of the teqe, but the outbreak of the Second World War forever changed this plan. On April 7, 1939, Italian troops invaded Albania, ousted King Zog I, and annexed the coun-try. Given that the majority of Bektashi babas had supported nationalist causes in the past, their resistance to foreign occu-pation should have been a foregone conclusion. Initially this seems not to have been the case as a Bektashi response to the new authorities appears to have been one of subtle antipathy, or in some cases, reserved cooperation

In time the increasingly repressive policies of the Ital-ians triggered widespread and violent defiance throughout Albania. An ardent Albanian patriot, Dervish Rexheb - along with many other Bektashi clergy - joined the resistance. He became a member of the Balli Kombëtar (National Front) and

quickly established himself as one of its leading representatives in the Gjirokastër area. Formed in November of 1942, the Bal-li Kombëtar found widespread support from the middle class, religious conservatives, and landowners. The Balli Kombëtar’s goals were to restore the republic and push for the establish-ment of an Albania whose boundaries would embrace all of the Albanian-majority regions of Yugoslavia and Greece.

Although the Balli Kombëtar’s initial military activity in-volved attacks against the Italian army, by the fall of 1943 (that is, after the collapse of Italian authority) it came into increas-ingly recurrent clashes with Enver Hoxha’s communist-dom-inated National Liberation Army. Fighting between the two rival groups was often ferocious, with the Germans contribut-ing supplies to Balli Kombëtar units. This civil war made life in southern Albania increasingly more challenging and many villages ended up completely destroyed in the crossfire. In ad-dition to the bloodshed, the region suffered from an outbreak of typhus. During this time of trials, the Teqe e Zallit opened its doors to become a sanctuary for many displaced by the fighting.

Toward the end of 1944, it was obvious to observers that the communist-dominated National Liberation Army would win control of the country after the Germans began their staged withdrawal. Concerned that his anti-communist activities would soon cost him his life, Dervish Rexheb fled Gjirokastër in late August 1944 on the orders of Baba Selim. He headed for Shkodër and in November boarded a ship for Italy shortly before the communists seized the city. He would never step foot in his homeland again. By the end of September, the partisans were in control of Gjirokastër, and it is said that Baba Selim died the very day that they entered the city.

For the next four years, Dervish Rexheb lived the life of a refugee in a camp for displaced peoples in Bari, Italy. In 1948, an opening came for him to depart the refugee camp for Cairo, where one of the last functioning Bektashi lodges outside of Al-bania was found: the Kaygusuz Sultan Teqe. There he continued his spiritual advancement under the supervision of the teqe’s guide, Ahmed Sırrı Dede (1895-1965).

In 1952, Gamal Abdel Nasser’s overthrow of the Egyptian monarchy placed considerable financial strain on the Kaygu-suz Sultan Teqe. The teqe’s waqf property was nationalized, de-priving it of income that was used for day-to-day maintenance. Many wealthy and influential Albanian émigrés, who were patrons of the teqe, were forced to flee the country along with King Faruk (who was of Albanian descent himself). A number of these individuals were frequent visitors to the teqe and had regularly sent stipends for its upkeep.

A year earlier – in April 1951 - Dervish Rexheb’s younger sister, Zejnep Çuçi arrived in the United States and took up residence on Manhattan’s Lower East Side. Given the pitiable financial situation of the Kaygusuz Teqe, Dervish Rexheb de-cided that the best thing to do given the circumstances would be to join his sister in America. Having traveled back to Italy, he left Naples aboard the Italian Line’s SS Saturina for a twelve-day voyage across the Atlantic. On December 10 1952, Dervish Rexheb landed in New York, beginning a completely new phase of his life. During his first year in America Dervish Rexheb lived in his sister’s apartment. He and his supporters labored

Gjirokaster’s famed Teqe e Zallit, where Baba Rexheb spent near-ly half of his life.

12

to organize an effort to establish a teqe in the New York City area, but the brawls within the Albanian community between anti-communist and pro-communist factions made this plan unworkable. An opportunity came, however, by way of Dervish Rexheb’s budding connections with the sizeable Albanian com-munity in Detroit.

In October of 1953, a group of fifteen Albanian immi-grants, all from families with Bektashi backgrounds, met at a hall in Detroit to plan the opening of a teqe for Dervish Rexheb. They immediately launched a fundraising campaign and set up a board of directors, which included a president, a treasurer, a secretary and five council members. The plan had widespread support throughout Detroit’s Albanian community and within the space of a few days approximately $8,000 dollars had been raised. With this money, the board began to look for a site for the teqe. In due course, a suitable location was found some 15 miles outside of the city in the agricultural community of Taylor Township. There the board purchased an already existing farm that sat on 18 acres of land, the cost of which totaled $25,000.60 Following renovations and state approval of its non-profit sta-tus, The First Albanian American Bektashi Monastery opened on May 15, 1954 with a ceremony attended by some 200 people.

In conjunction with the establishment of the very first Bektashi teqe in the New World came Dervish Rexheb’s pro-motion to the grade of baba. He had spent the last thirty years of his life faithfully carrying out his duties as a dervish, but a new teqe necessitated a new baba. Baba Selim had intended to elevate Dervish Rexheb to baba and had even planned for him to be his successor in overseeing the Teqe e Zallit, something derailed by the unanticipated events of war.

In keeping with Bektashi principles, for a dervish to be elevated to the rank of baba the consent of a dede (also called halife-baba, or gysh) would be needed. For Dervish Rexheb to approach the Bektashi hierarchy in Albania for this sanctifica-tion was out of the question given his anticommunist wartime activities. The only individuals with the authority of dede out-side of the communist world at this time were Said Seyfi Baba of the Durbali Sultan Teqe in Greece and Ahmad Sırrı Dede of Cairo, who, as mentioned above, was recognized as the le-gitimate head of the order by the majority Bektashis outside of Albania. The latter sent Dervish Rexheb an ijazetnamah shortly before the Teqe opened raising him to the rank of baba along with a letter of bestowing his heartfelt backing to all the com-munity’s endeavors.

Over the next decades Baba Rexheb became a fixture on the spiritual landscape of Albanian-American religious life. Outside of religious services, muhibs, ashiks, and other visitors could be found calling on the Teqe daily to sit with Baba Rexheb in the grand new sitting room or, on sunny days, outside under-neath an expansive shade tree. Nor was this place exclusively for Bektashis, or even for Muslims. As a center of Albanian-American life, Catholic and Orthodox individuals frequently visited the Teqe and the representatives of their respective churches were guests of honor at yearly gatherings. The fact that Baba Rexheb was greatly appreciated and loved by those within and with-out the Bektashi community says much about the power of his character and personality. Even as his health began to fail in the

last two years of his life, which caused repeated hospitalization, Baba Rexheb continued to receive visits by devotees, admirers and well-wishers.

Baba Rexheb lived long enough to see Bektashism re-emerge in his homeland. Between 1967 and 1990, Albania en-dured the most stringent anti-religion policies ever enacted by a government in modern times. In 1967, all religious institutions in Albania received orders to close their doors and all clergy directed to remove their clerical garb and assume conventional lives. Those who refused to comply were sent to labor camps or executed. Needless to say, the destruction this caused to the Bektashi Order was appalling. The entire intellectual and spir-itual tradition of Bektashism was shattered with one stroke. When religious freedom was restored 1991, there were only five babas and one dervish out of the hundred or so that were living in 1967. In 1994, Baba Bajram Mahmutaj and Baba Re-shat Bardhi made an extended visit to the Teqe and ties to the Bektashi community in Albania were bolstered. When Baba Rexheb finally “walked to the Truth” on the 10th of August 1995 (which amazingly fell on the sacred day of the Prophet Muhammad’s birth), these two men, along with Baba Selim Ka-liçani, and 1,000 other people, were present at his janaza (fu-neral) prayer and interment in the turbeh.

To describe the depth of Baba Rexheb’s character would require volumes of writing. My own personal memories of him are held cherished in my heart. Baba Rexheb fully represented Bektashism in all of its lofty morals and ethics. Bektashism is oftentimes called a liberal sect within Islam. Having watched Baba Rexheb in the years that I knew him, I feel it more ap-propriate to describe it as an interpretation of Islam that or-ders one to perfect and purify oneself before criticizing others. When one does this, one will come to see great beauty in all of God’s creation, the harmony of humankind and eventual-ly find love and peace emitting from the heart. Baba Rexheb radiated such love. To this day the love, guidance and service he provided to all who sat in his shadow are warmly remem-bered by all he touched. His turbeh, where his holy body now rests, is a pilgrimage place for all those who still seek his love, guidance and prayers, for as the Holy Quran – the wellspring of Baba’s knowledge – states: “And do not say about those who have died in God’s path are dead. No, they are alive, though you perceive it not.”

It is in commemoration of this life, the life of a man who was a friend of God (walī’ullāh) and a friend of humanity that we celebrate August 19th as BABA REXHEB DAY. On this day those within and without the Bektashi community, those of Al-banian descent and beyond, are invited to come gather at the Teqe for a day of feasting, celebration, and prayer. In keeping with one of Baba Rexheb’s many beautiful traditions, the doors to the Teqe are open to ALL!

%13

Ngjarje e shënuar për komunitetin Bektashian të Detroitit :

Themelimi i teqesë bektashiane me datën 15 maj 1954 nga hirësija e tij Dervish Rexhebi

-Mërgim Korça60 vite të shkuara, në qytetin Taylor të shtetit Mich-

igan, u përurua Teqeja e pare Bektashiane në Sh.B.A. nga Hirësija e Tij Dervish Rexhebi, i ftuar ky i fundit nga disa familje shqiptare të trashëgimísë bektashjane me banim në këtë shtet.

Ishte marrë vesh se në New York kishte ardhur nga Ka-jrua e Egjyptit, pikërisht nga Teqéja e Kajgusëz Sulltanit që udhëhiqej nga Hirësia e Tij Baba Sirriu, një Dervish i ikur nga Shqipëria në fundin e vitit 1944 kur në vend ishte vendosur dik-tatura komuniste … Ishte mësuar gjithashtu se Dervishi në fjalë kishte qenë fillimisht jo vetëm muhib i Hirësisë Tij, Babait në zë të Teqesë së Zallit në Gjirokastër, Baba Selimit, i të cilit ishte bilé djalë motre por, deri ditën që u ndanë aty nga fundi i vitit 1944, Dervish Rexhebi e kishte patur Baba Selimin edhe Murshidin e Tij.....Gjithashtu qé mësuar se Dervish Rexhebi në New York banonte tek motra e Tij, Zonja e nderuar Zejnep Çuçi. Kësisoji u morën vesh disa nga familjet shqiptare me banim në Michigan dhe iu lutën Dervish Rexheb-it t’i nderonte me ardhjen e Tij në këtë shtet e pastaj në një të ardhme, të ngrinin edhe një Teqé Bektashjane. Në vazhdim Dervish Rexhebi pranoi dhe erdhi në Michigan ku rrinte me javë të tëra i mirëpritur si mik i shtëpisë, herë tek njera familje shqiptare e me radhë në familjet e tjera të shumta po shqiptare të cilat e pritën krahë-hapur këtë dhuratë të Perëndisë në gjirin e tyre derisa në tetorin e vitit 1953 u muar seriozisht në dorë çështja lidhur me përzgjedhjen e vëndit ku të ngrihej Teqéja e ardhëshme e doemos pastaj edhe për mbledh-jen e fondit për blerjen e tokës. Familjet më aktive në këtë dre-jtim kanë qenë ato të zotërinjëve Nevruz Selfo, Abaz Myrtezai, Dule Seit Këlcyra, Qani Prespa, Gani Mosho, Sureja Gorica, Qe-mal Roshanji, Xhemil Meço e të tjera.

Pa hyrë në hollësira pa lé në vështirësit’e kaluara nga të gjithë besimtarët që u interesuan dhe gjetën, nga njera anë vëndin e përshtatshëm për t’a vendosur Teqén’e ardhëshme e gjithashtu edhe u bënë copë të grumbullonin burimet financ-iare për t’a blerë atë territor e deri në restaurimin e ndërtesës, u arrit që pikërisht më 15 Maj të vitit 1954, të përurohej Teqéja e Parë Bektashjane në Sh.B.A. e vendosur në ndërtesën e një ish

ferme bujqësore të qytetit Taylor. Sa për një rikujtim karakteristik, e shoqja e Abaz Myrtezait, zonja Fiqiret, ishte e para myhibe e kësaj Teqéje të porsathemeluar.

Rikujtojmë tashti, vjelur nga goja e vetë Hirësisë Tij Baba Rexheb-it, se si ky personalitet i madh i Bektashizmës për vite me radhë u mundua Teqénë Bektashjane në Taylor t’a bënte një institucion Besimi Islam ku të kuptohej që në themelin e Saj ishte Libri i Shënjtë Kur’ani me të gjithë inter-pretimet mistike të Tij!

Pak HistoriQë ditën që u instalua në Teqén’e Michiganit Hirësija

e Tij Dervish Rexhebi, u mësoi besimtarëve të Tij se thelbi i mësimeve të mistikës Bektashjane ishte:

Bindja e besimtarëve lidhur sa i takon tolerancës ndaj çdo besimi tjetër fetár Islam ose jo, si edhe mono-

14

teizmës, (besimit në një Zot të vetëm), gjë e cila duhet të udhëheqë drejtë një besimi fetar të vetëm.

Gjithashtu Baba Rexhebi e kishte shumë për zemër dhe tek u shpjego-nte besimtarëve se si Teqén’e parë Bektashjane në botë e kishte themeluar Haxhi Bektash Veliu në vitin e largët 1282 në Sulxhe Kara Ujuk të Anatolísë dhe ajo Teqé sa vinte e frekuentohej nga mijëra e mijëra besimtarë, shton-te dhe një ndodhí krejtë të përveçme. Kishte vajtur një ditë t’a vizitonte Teqénë Sulltan Orhani i Turqisë i cili, i ndikuar thellësisht nga filozofía e Haxhi Bektashit, i thotë se ishte shum’ i prekur nga fjalët e këtij të fundit dhe nuk i bëhej të largohej që andej. E Haxhi Bektashi, me qetësínë, urtësínë si edhe modestínë që e karakterizonin, me një buzëqeshje plot dashamirësí iu përgjigj:

Po të jesh shpirtërisht me mua, edhe në Jemen të jesh, je pranë meje. Po të mos jesh shpirtërisht me mua, edhe pranë meje të jesh, je në Jemen.

Nuk mund të mos përmënden me këtë rast disa nga pohimet madhore të Baba Rexheb-it të cilët Ai dëndur i zinte në gojë me besimtarët e tij e kësisoji ata, me kalimin e viteve, u bënë edhe kritere bazë të Teqésë Bektashjane të Michigan-it. Njeri prej tyre është: “Ne ikim, por misjoni i ynë mbetet gjithnjë i gjallë dhe i pavdekshëm”.

Mes vështirësive si edhe pengesave që haste Baba Rex-hebi si drejtues shpirtëror i Teqésë së Michiganit, ishte edhe një vështirësí jo e papërfillëshme e cila iu shtua të tjerave kur kjo Teqé ishte akoma në hapat e saj të parë. Kryegjyshi Botëror, Dedé Ahmet Brataj që nga qëndra e Kryegjyshatës Botërore në Tiranë, në vitin 1957 lëshoi një urdhëresë me të cilën Teqén’e Michiganit e shpalli si të paqenë dhe jo e autor-izuar të vepronte si qendër Bektashjane! E sollëm këtë detaj nga rruga e përshkuar nga ana e kësaj Teqéje, për të hed-hur dritë edhe mbi njërin prej gurëve themeltárë të filozofisë Bektashjane q’e ka udhëhequr Hirësin’e Tij, Baba Rexhebin, udhëheqësin e kësaj Teqéje për 41 vite me radhë.

Duhet nënvizuar se ndërsa Kryegjyshata e Tiranës vepronte nën trysnínë e Partisë Punës, (në fakt Partisë Ko-muniste), kësisoji në drejtim të Dervish Rexheb-it si edhe Teqésë që Ai themeloi, nuk ishte aspak i këtij mendimi Baba Sirriu i Teqésë në Kajro që, me dekret të posaçëm emëroi Dervish Rexhebin, (i cili nga viti 1948 deri në vitin 1952 kishte shërbyer si Dervish në atë Teqé), Baba në nomenkla-turën e klerikëve Bektashjanë !

Një ditë në bised’e sipër ia rikujtova Baba Rexheb-it ngjarjen e mësipërme dhe e pyeta si e pati përjetuar Ai urd-hërin e lëshuar nga Kryegjyshi Botëror Dedé Ahmet Brataj, i cili kishte qenë në mal dhe kishte luftuar me armë në dorë në radhët e forcave partizane, (fakt të cilin unë krejtë rastësisht e kisha mësuar), Baba Rexhebi më shikoi ngultás e me atë qetësínë q’e karakterizonte mu përgjigj : “Ne Bektashjanëve,

nuk na takon të gjykojmë. Ne na takon vetëm të mëshirojmë si edhe të falim.” E mbas këtij pohimi madhor e ndjeu të nevojshëm edhe një shpjegim ku hodhi dritë sqaruese rreth filozofisë Bektashjane sipas së cilës kush gjykon nuk ka se si të mos jet’i përfshirë në vazhdim edhe ai nga njëanshmëría.

Në vazhdim, mbas viteve 60-të, pati një rritje të dukëshme në Michigan familjesh Prespare me trashëgimí Bektashjane të cilat u bënë mbështetje e madhe e Teqésë si edhe ato familjet shqiptare që u bënë nismëtare të themelim-it të Teqésë në Michigan. Pa bërë lista emërore por ndër më aktivet nuk lemë dot pa zënë në gojë Bahri Nazifin dhe dhe vëllezërit e tij Edhem dhe Qamil Nazifi, Servet Rakipin me tre djemt’e tij, Sadik Shemshedinin me djalin e tij Shabanin i cili për shumë vite ka shërbyer me shumë përkushtim edhe si Kryetar i Këshillit të Teqesë, Sami Veliun, Mynyr Nazifin, Asllan Halimin si edhe shumë familje të tjera me radhë që ishin mbështetje e Teqésë.

Mund t’a pohoj me plot gojën se kur Baba Rexhebi fillonte e trajtonte problemet më të mprehta që e kanë tur-bulluar mëndjen njerëzore që në fillimet e kësaj shoqërie, sikurse pyetjet rreth ekzistencës së Zotit e kështu me radhë, me të folurën e Tij të ëmbël dhe të mbështetur edhe në log-jikë rigoroze, të rrëmbente si pa e kuptuar dhe të ngrinte në fluturim bashkë me të në nivele jashtëkohore e njëkohësisht edhe jashtë tokësore. Miliarda njerëz gjallojnë mbi tokë, thosh Baba Rexhebi, po sa prej këtyre janë shpirtërisht të gjallë ? E fillë mbas kësaj pyetjeje retorike shtonte pohimin … egoizmi nuk e le njeriun të njësohet me Zotin. Egoja dhe vetëm ajo, e ndan njeriun prej Zotit ! Egoizmin Ai e kon-sideronte sëmundje të rëndë morale të shoqërisë njerëzore. Babai pohonte se … egoizmi është si një mal i lartë që ngri-het pikërisht para syve tonë e që nuk na le të shohim përtej. Po të arrijmë e t’i ngjitemi këtij mali deri në maje me mund edhe me sakrifica të përditëshme të nivelit vetmohues, vetëm atëhere do të shohim se para nesh çfaqet Zoti, me gjithë madhështínë e Tij! Misteri që e rrethon Zotin e na e bën të padukshëm, s’është gjë tjetër veçse egoizmi i njeriut ! Pra kush rri e shikon veten dhe dashurohet me veten e tij, ai kur-rë nuk do t’a shohë e nuk do të dashurohet dot me Zotin !

Mësime për t’u nxjerrëHirësija e Tij Baba Rexhebi e drejtoi Teqén’e Michi-

ganit për 41 vite me radhë, (nga 15 Maji i vitit 1954 e deri më 10 Gushtin e vitit 1995). Ësht’e qartë se mësimet e Tija rreth Mistikës Islame në përgjithësi si edhe Bektashizmës në veçantí, dora dorës erdhën dhe morën formë të prerë tek kra-hu i Tij i djathtë Dervish Arshiu, e gjithashtu iu ngulitën me themel edhe gjithë besimtarëve që e frekuentonin rregullisht Teqénë në qytetin e Taylor-it. Kësisoji bashkë me ta, brezin e pare të besimtarëve Bektashjanë, edhe brezat e ardhshëm trashëgimtarët e tyre, u edukuan për dhjetra vite me radhë

15

me mësimet si edhe parimet themelore të Bektashizmës. Kjo trashëgimí reflektohet deri tek dy veprat e profesoreshës së nderuar Frances Trix e cila, për dy dhjetëvjeçarë radhazi, i ka ndjekur sipas një programi akademik dhe me interes të madh diskutimet me Hirësin’e Tij Baba Rexheb-in në fus-hën e filozofisë mistike në përgjithësi dhe asaj Bektashjane në veçantí!

Përgjatë kësaj brazde nuk mund gjithashtu të lihet pa u zënë në gojë edhe një student i ri që vinte kastile nga Chi-cagua të ndiqte mësimet rreth mistikës në përgjithësi si edhe filozofisë Bektashjane në veçantí me Baba Rexheb-in, zoti Huseyin Abiva. I dashuruar mbas Baba Rexheb-it, zoti Abiva ka kohë që punon dhe me rastin e 60-vjetorit të themelimit të Teqésë Bektashjane të Michiganit do të sjellë veprën e Baba Rexheb-it Misticizma Islame dhe Bektashizma të përkthyer nga ai vetë nga Shqipja në Anglisht.

Kjo pra gjëndja e përgatitjes shpirtërore të besimtarëve të Teqésë Bektashjane të Michiganit kur trokiti edhe ora e “gjeshtisjes”,(cak gjuhësor të cilin e përdorte vetë Baba Rex-hebi lidhur me vdekjen), për vetë Hirësín’e Tij!

Pa hyrë fare në konsiderata edhe përshkrime të deta-juara anësore, por duke i qëndruar sa më pranë 60-vjetorit të themelimit të së parës Teqé Bektashjane në Sh.B.A., nuk mundemi t’i shmangemi edhe një rikujtimi ngjarjesh e pastaj lidhur me këto të bëjmë edhe urimin tone.

Më 10 Gusht të vitit 1995 gjeshtisi Hirësija e Tij, themeluesi i Teqésë Bektashjane në Michigan, Baba Rexhebi. Humbja qé e madhe, e rëndë, e jashtëzakonëshme! Pa ia hyrë ndjenjave si edhe boshllëkut që la nga pas ajo vdekje, person-alisht tek unë, Mërgim Korça, te familja e ime si edhe tek të gjithë besimtarët edhe miqt’e Baba Rexheb-it, u hedhim një shikim mbrapa-vështrues zhvillimit të ngjarjeve.

Brënda një periudhe të shkurtër erdhën e si erdhën edhe shkuan e u harruan … tre Baballarë të ndryshëm të caktuar t’a drejtonin Teqén’e Baba Rexheb-it. Në vazhdim,

me propozimin e këshillit të Teqésë, nga Kryegjyshata u dekretua Baba i Teqésë Michiganit Baba Arshiu i cili për dh-jetravjeçarë me radhë kishte qëndruar në krah të Hirësisë Tij Baba Rexheb-it. Ky fakt është shumë kuptimplotë, siç e shi-koj unë. Sepse filozofia e Baba Rexheb-it e shkrirë me mis-tiken e Tij Bektashjane kishin lënë gjurmë të shëndosha si edhe kishin lëshuar rrënjë të thella tek Baba Arshiu e nga ana tjetër edhe tek të gjithë besimtarët e kësaj Teqéje, e si pasojë kjo vijë shpirtërore mbahet në këmbë nga kjo Teqé ! Si paso-jë, në këtë mjedis shpirtëror, gjeti vënd si i dorëzuar Dervish, Eliton Pashaj i cili, mbasi u diplomua në Turqi në shkenca Teologjike, si i tillë përzgjodhi pikërisht me vullnetin e tij të lire t’ia kushtojë jetën e tij mohimit të të mirave materiale tokësore si edhe krijimit të familjes dhe po ia kushton jetën rrugës që predikoi dhe zbatuan Baba Rexhebi me gjithë Baba Arshiun e cila në themelet e saja ka dashurin’e madhe si edhe të ndërsjellë mes besimtarit të përkushtuar dhe Zotit për të cilën, Hunqar Haxhi Bektashi, ka lënë thënjen :

Ajo që e ndan Zotin nga njeriu nuk është as qielli, as botët. Ajo që e ndan me të vërtetë është “UNË-ja” si edhe “TI-ja”.

Nisur nga ky këndvështrim i uroj me rastin e këtij 60-vjetori të themelimit të Teqésë në Michigan jetë të gjatë Baba Arshiut i cili deri tashti, sipas vullnetit të Zotit i ka mbushur të 108 vitet e jetës, kurse Dervish Elitonit i uroj që, mbas mbështetjes shpirtërore që ka gjetur në Baba Arshiun dhe si trashëgimtar i Tij, t’a udhëheqë Teqén’e Hirësisë Tij Baba Rexheb-it, sipas filozofisë së këtij themeluesi, me sukses për dhjetravjeçarë më shumë se 41 vite, si Baba i ardhshëm i kësaj Teqéje !

The Bektashi Voice needs your support!

16

The quarterly magazine of the Bektashi Community of America is inviting contributors, sponsors and advertisers to help keep this quarterly periodical moving forward. We invite all written articles dealing with religion and spiri-tuality as well as those of a historical nature dealing with Albania, written in either Albanian or English.

Please contact Dervish Eliton for more information at:248-346-7362

Who is this Man?Zane Irwin Brown Photos: John Simon

The Mellus NewspapersWednesday December 8, 1982

You may have seen him on one of his frequent walks. To see him is to wonder and remember. Black-cloaked, he paces along Northline Road and Taylor, a pleated turban extending his height, a grizzled beard framing a face, lined by 80 years of an often embattled life. He turns in at 21749 where tall poplar screen a ram-bling red-bricked building topped by a huge replica of his green and white turban. A sign proclaims Teqeja Bektashiane Shqiptare- First Albanian Bektashian Tek-ke in America.

The man walking is Baba Rexheb, spiritual leader for some 500 Albanian Moslem families in the De-troit area and for whom the gabled brick building has been home and religious center for 28 years. He presides over a monastery and church exotic in their aspect and setting next door to a Methodist church and across the road from Wayne county community colleges techno-functional down river campus.

Visually and philosophically the Bektashi mon-asteries contrast sharply with its suburban surround-ings; in summer, vivid flowers bloom behind a fence of woven saplings: a tractor stands near a fold where a half a dozen sheep and lamb placidly ruminate; close by, a massive maple tree is encircled by a wooden bench where Baba Rexheb conducts informal meet-ings during warm weather (his name is carved into the place of honor)

On the monastery’s 20 acres, the four bektashi brothers (“we always hope for more”) who reside with Baba Rexheb, grow produce for their table. Sur-plus occasionally is sold to the public from a roadside stand. An apartment building, recently expanded, ad-joins the main building and helps to provide income for the establishment.

Inside the monastery, spiritual tranquility pre-vails. Baba Rexheb spends many hours reading the Koran and other religious writings that fill the glass fronted cases in his study. On either side of a large window floor-to-ceiling maps of Albania remind the visitor that the small mountainous Balkan country still is “home” to those here.

Fingering his prayer beads before a wall hung with the double-headed, serpent-tongued eagle that

centers the ancient flag of that country, Baba Rexheb halting tells of the flight and travails that led him here.

“When the communists took over Albania we fled first to Italy, then to Egypt. I spent 4 years there. I was asked, then, to come to America, to this place. When I arrived in 1952, there was nothing here – but in just two years the monastery was built,” he says. The tekke here is the only Bektashi center in America.

Baba Rexheb conducts religious services “occa-sionally.” But, he says, the services are not just for Al-banian Moslems: “They are for all.”

At 80, Baba Rexheb thinks it unlikely that he will return to his homeland. If it seems strange, as he faces Mecca in prayer each morning and evening, that he prays across so many miles and so many cul-tures, he is mindful that he is neither the first nor the last to find religious freedom here.

17

Bektashism(Originally published in Zëri i Bektashizmit, Year I, No. I, 1954)

Bektashism is a mystic Islamic dogma that deals with the moral and spiritual perfection of the human being. Bektashism always tries to release lhe human being from all the physical hinderances and to discover the spiritual treasures that exist within the human being.

Bektashism does not give importance to people’s exter-nal appearances. It always tries to beautify the soul of the hu-man being. It tries to enrich the soul with the highest heavenly qualities so that it will be worthy of being the mirror of the Holy Light, conforming with God’s sacred saying: “The heavens and the earth cannot contain Me, but the heart of a true believer can.”

In order to be better understood, according to Bektashism there exists two kinds of lives—

a) The body (ruhi jismani), which through its organs it performs the human functions, consequently it causes the obvious life;b) The spiritual life (ruhi ruhani), or the real life of the subconscience, which is the moral life of the human being that enlightens him and redeems to bigger heights.

Both of these lives exist in the human being. They of-ten fight between themselves for the supremacy. It is then that the human being wages the “greater struggle” as taught by the Prophet Muhammad.

A human being must fight and subdue the animal within through religious means in order to have true life triumph, so that his being will be elevated to holiness. The means to carry out this struggle are—

Fasting (rijazet): This means avoiding the things that the animal instincts demand, avoiding contact with the wild world, and many other conditions set down by religion.

This is the reason why all of our monasteries are far from the turbulent urban areas, set in quiet places where we can meditate and feel God’s nearness.

As a mystic dogmatic principle Bektashism has a very old origin, but as a religious organization it was founded in 1256 by the saintly Hunkar Hajji Bektash Veli. As a mystic dogma Bek-tashism is based on the Holy Qu’ran and Prophet Muhammad’s teachings.

According to the mystic hierarchy, after the Prophet Muhammad come the Great Ali, the eleven other Holy Imams and fourteen Innocents. Bektashism accepts and respects the general rules of Islam. Besides observing these general rules it has a fasting period in comemoration of the Matam, which is the famine of Karbala, it mourns the fallen heroes of Karbala on the Day of Ashura, and it celebrates Great Ali’s Birthday (Nevruz) which organized the mystic basis of Islam.

There are prayers twice a day — once in the dawn and once at dusk. In these prayers they ask God for well-being, progress, peace and the fraternity of the world.

Bektashi rituals and ceremonies are all executed in public except the ceremony of commitment and the special prayers which are held secretly. In such ceremonies are included only the spiritual members, i.e. muhib.

This is in general the mystic cult. It reserves the details from those who do not have the necessary maturity. They do not consider them ready to understand it.

The word mystic, which derives from the old Greek mistikos, explains for itself.

IN BEKTASHISM THERE ARE FOUR VOWS: a) The vow in order to be a spiritual member.b) The vow for the rank of dervish.c) The vow of celebacy (mujarrad).d) The vow for the title grandfather (gjysh).

18

A brief outline

Vows for spiritual membership and for the rank of dervish are done by any cleric with the title baba (father) or by the grandfather (kryegjysh), whilst the vow of celebacy and that for the title father are done only by the grand-father (kryegjysh). Each teqe is headed by a baba, and the Bektashians are headed by the chief of all the Bektasi.

There is no consignment for the title Father and Grandfather. When there is a vacancy of the grandfather, all the fathers, from all over, assemble and vote for one of the fathers they think is most suitable for that post. The elected father acquires the title of Grandfather and represents Bektashism.

When there is a vacancy in a teqe for a baba then the people of that Monastery assemble and choose one of the Dervishes they think more appropriate for the post. The decision of the people is referred to the father of their preference or to the Grandfather, and if they agree they release the holy decree (ijazet), to the chosen Dervish, and nominate him Father of the monastery. On the basis of this decree the Dervish is the head of the monastery and automatically gets the title of Father.

In Albania, late in 1931, when the Grandfather came from Turkey, the headquarters of Bektashism was found-ed there and babas were nominated by the Grandfather, but this was only an economical step, for the traditional rule of Bektashism is as explained above.

The Organizational Structureof the Bektashi Community

The Bektashi community is comprised of all those who believe in the Bektashi doctrine and follow its princi-ples. The Bektashi community encompasses the following grades of individuals: ashiks, muhibs and what may be termed the “clergy”.

The ashiks are all those who have inherited Bektashism having been born into a Bektashi family or those who appreci-ate the Path of Haji Bektash and work for it but who have none-theless not taken the ritual of initiation [nasib]. The ashiks are the highest supportive power in the Bektashi commu-nity. They are its faithful followers and they enjoy the same rights as the initiated members in the spiritual management. They are allowed to vote on regulations; they can participate in meetings; they work, help and sacrifice for the welfare of Bektashi Path.

The ashiks cooperate with the initiated members in decid-ing on the leadership and nominating the authorities of their tekkes. Together with the muhibs they have the right to organize Bektashi associations, to found tekkes, or to do any other type of work for the good of Bektashism. In a word, they are its under-pinning and its essence.

The muhibs are all those followers of the Way who have the freedom to enjoy all the above mentioned rights and privileges and are spiritually bound to Bektashism through the ritual of initiation.

In order to give a better idea to our readers we will now explain the ritual of initiation which is the solemn oath that all members take, in the name of God and the Prophet and Pir Haji Bektash Veli, in front of their murshid [spiritual guide] that they will be faithful to the Bektashi Way and that they will always act

for the good of the Path. They will strive not tell lies, they will strive to lead a life of good morals and discipline and they will serve the world for the wellbeing of mankind.

(Originally published in Zëri i Bektashizmit, Year 2, No. I, 1955)

“O Saintly Hunkar Haji Bektash Veli!”

19

They promise that all their virtues will be transformed into good ones and that they will faithfully keep their prom-ises for if they keep their oaths they become, in fact, valuable elements of Bektashism as well as for themselves, their families and the whole world. With this resolution a new life begins for them: a life of purification, betterment and perfection. If they keep their oath at the same time that they become better they also make a moral contribution of great service to Bektashism through which everybody is lead to righteousness and good be-havior.

The muhibs are the associates of the Bektashi Way and understand its beliefs in detail. They are the support beams of Bektashi citadel and they keep the torch of the Bektashi Way always ablaze.

Those muhibs who have dedicated all their lives to serv-ing the Way are the supervisory power in Bektashism. It is they who put into practice all policies and regulations. The clergy can be considered like the motor of a machine which directs Bektashism and embodies its existence. The Bektashi “clergy” are divided into five components:

a- Functionary at the religious services. b- Dervish c- Baba d- Dede (gjysh) e- Dedebaba (kryegjysh) The functionaries of the religious services are all those

candidates who have not completed taking the initiatory vows and have not attended the ritual of initiation for the entitlement of being called a dervish. They always abide to the religious services for the fulfillment of the necessary proofs.

The dervishes are those candidates who have attained the given proofs; they perform the religious ceremonies and have the right to wear the religious garments. The well-disciplined dervish, who has proved to be mature, may carry out the ceremony of celibacy and as they are more expe-rienced, they stand at an advanced level compared to others.

The babas are all those dervishes who have been chosen by the people, as was foretold above, and who have been de-creed so by the dede or the dedebaba. They are the heads of the tekkes and they have the right to oversee the ritual of initiation.

The dedes are those babas who assist the last ceremony of the Bektashi initiation. They direct their own tekkes and all the tekkes of their parishes.

The dedebaba is the highest Bektashi spiritual leader. He leads all the surrounding tekkes and represents the Bektashi community with honor.

We would like to point out, that according to the tradi-tional regulations, all the muhibs who have contributed a great deal to Bektashism may obtain the honorary title of Dervish, Baba and Dede according to their individual merits. They have the right to wear Bektashi garments when they are in the tekke during the ceremonies. Outside the tekke they have to wear their secular clothing. Although they do not officially belong to the clergy, in case of absence of the latter, they may substitute for them and carry out all the religious services, together with those of the initiation.

20

Bektashism is a spiritual stream of thought within Is-lam that focuses on perfecting human beings. It guides those who traverse its path to a most sought-after goal: nearness to God. It is a mystical road that exiles its trav-elers from the pleasures of this world as it adorns them with love of God. Committed followers of the Bektashi way will eventually be cleansed of māsiwā, which is all else but God, and having been intoxicated by His love, will totally merge (fanā’ fillah) and remain abiding in the divine reality (baqā’ billah).

Bektashism recognizes and respects all the com-mandments and practices of Islam. Indeed, it’s very foundations are built upon the Qur’an and the words of the Prophet Muhammad. Bektashis worship God Almighty and pray to Him, accepting Him as the su-preme and powerful Creator of all. They revere the noble Prophet Muhammad for having illuminated the world with the faith of Islam, and they allot great rev-erence for the illustrious Imām ‘Alī, who (having been bestowed with mystical perception at the hand of the

Prophet) was first to present Islamic spiritual knowl-edge and enlightenment to the world. All Sufis call him Shāh-i awliyā’, which means “King of Saints.” Imām ‘Alī once related how this spiritual illumination came about:

I once asked the Prophet, “O Messenger of God! Guide me to the shortest way to God’s Presence, and the easiest way to worship, and the best way for God, Almighty.” The Prophet said, “O ‘Alī! You have to continuously remember God, both silently and aloud.” I replied, “O my Prophet! Everyone does this in one way or another. Give me something special.” The Prophet said, “O ‘Alī! The best of what I and all prophets before me have said is lā ilāha ill Allah [i.e. There is no de-ity save Allah]. If all the heavens and earth were placed on one side of the balance and lā ilāha ill Allah were placed in the other, lā ilāha ill Al-lah would be heavier. Judgment Day will never come as long as there are people on earth say-ing lā ilāha ill Allah.” Then I said, “How should I recite this.” The Prophet said, “Close your eyes

BektashismFrom Baba Rexheb’s Misticizma Islame dhe Bektashizma

(trns. Huseyin Abiva)

The Principles of

21

and listen to me reciting lā ilāha ill Allah three times. Then you say it three times and I will listen to you.” Then the Prophet said it and I repeated it in a loud voice.

When this recitation ended the unseen mysteries of the cosmos were unveiled to ‘Alī and transcendent perfection began to permeate his being. In the fullness of time the divine illumination that issued forth from him was inherited by the Twelve Imāms, who are the grand-sons of the Prophet. From them it was passed down through the generations until it came to the pīr of our Sufi order, the saintly Khunkār Haji Bektash Velī.

At this point we should mention that the phrase “Allah ‒ Muhammad ‒ ‘Alī” that Bektashis give im-portance to and which is frequently miscomprehend by those who object to or have contempt for Bektashi principles, is directly related to this chain of spiritual transmission.

In addition to following the religious regulations universally recognized by Muslims, Bektashis recite an awrād (litany) of two special prayers: one in the morn-ing, when the day dawns anew, and the other in the evening, when the sun sets. In these prayers Bektashis beseech God to give joy and progress to humanity.

Along with the customary Islamic fasts, Bektash-is fast to commemorate the tragedy that occurred on the field of Karbalā’. This commemoration is known

as the Mātam, or “lamentation.” During this time they bring to mind the martyrs of Karbalā’ ‒ the foremost being the gallant Imām Husayn – who before slain on the field of valor, were forced to endure such thirst that they burned for a drop of water in the heat of the Iraqi sun. Remembering this event is not only confined to Bektashis, as many other Muslims throughout the world commemorate it. It is a time especially valued by Sufis, who call to mind the sacrifice of the martyrs of Karbalā’ by refraining from water during the first ten days of the month of Muharram. We should add here that such self-denial is not obligatory in Islam, but rather it is a voluntary act of love carried out in honor of Imām Husayn.

In addition to the Mātam, Bektashis celebrate the birthday of the exalted Imām ‘Alī, honoring him as the fountainhead of Sufism. This celebration is known as the Sultan Nevruz.

Bektashi observances are held in public, with the exception of the initiation ceremony and its special prayers in which only spiritual initiates (muhibs) can participate. The screening of the finer details of the path from those lacking proper spiritual maturity or those considered incapable of understanding is a common practice in mysticism. In fact, the origin of the word “mysticism” is the Greek mystikos (μυστικός), which means “secret.”

Baba Murteza and the muhips of the Fushë-Krujë tekke. ca. 1939

22

60 vjetori i teqesë bektashiane shqiptare në Amerikë (1954-2014)

-Mexhid Yvejsi

Më 15 Maj 2014 u mbushën 60 vjet nga dita e përurimit të Teqesë Bektashiane Shqiptare në Amerikë. Me kalimin e kohës Teqeja Bek-tashiane Shqiptare erdhi duke e zhvilluar veprimtarinë në fushën jo vetëm fetare, por edhe në atë atdhetare, shoqërore, arsimore, edukative, kulturore... Merita të veçanta kanë shumë veprimtarë, por këtu po veço-jmë prijësin kryesor, Hirësinë e Tij, Baba Rexheb Beqiri, për të cilin në fund do paraqesim një jetëshkrim në shenjë nderimi e përkujtimi!

Feja Islame në AmerikëFeja Islame në Amerikë ishte e pranishme madje

edhe para se të themelohen Shtetet e Bashkuara. Histo-rianët kanë shënuar se deri në 30% e robërve zezak nga Afrika të sjellur në Amerikë ishin myslimanë. Princi Abdul Rrahman nga Afrika Perendimore, i liruar nga Kryetari John Quincy Adams më 1828, pas 40 viteve në burg, ishte një nga mijëra afrikanët musliman.

Muslimanët në AmerikëMuslimanët nga Andalusia vizituan kontinentin

Amerikan para se evropianët ta “zbulojnë” atë që sot quhet Amerika Veriore, shumë vite para Kristofor Kolombos, siç ka shkruar Sharif el-Idrizi në shekullin XII-të. Muslimanët nga Afrika vazhduan ta praktiko-jnë fenë islame edhe në Amerikë, kjo binte në sy kur mblidheshin në vende të veçanta, private, ku kryejshin faljen e namazit. Ruhen ende dy dokumente të vitit 1731 për muslimanët afrikanë, ku përmenden me emra dy besimtarë të cilët ishin Ayuba Sulejman Diallo dhe Omar Ibn Said.

Omar Ibn Said (1770-1864) është një shembull, dëshmi, dëshmi e dokumentuar, i një besimtari të dev-otshëm, i cili erdhi në Amerikë në vitin 1807. Lindur në vitin 1770 në Futa Tooro, sot Senegali, jetoi në Kar-olinën Veriore, edhe pse ishte skllav, e praktikonte fenë islame me përpikni, me devotshmëri. Ka shkruar disa tekste fetare në gjuhën arabe të cilan janë: Lutje Zo-tit, Si të lutemi, Namazi, Bismilah, Fazat Kur’anore, ka shkruar edhe një autobiografi. Sipas një dokumenti ki-nez, i njohur si Sung Document i vitit 1178, shënohet

se udhëtimi i detarëve muslimanë tek një vend i njohur si Mu-Lan-pi (Amerika). Abu Bekr, mbret mysliman i Perandorisë Maliane në vitin 1310 ka udhëhequr një seri udhëtimesh detare tek Bota e Re.

Xhamitë në AmerikëXhamitë në Amerikë nuk shërbejnë vetëm si objekte

fetare adhurimi, por ato shërbejnë edhe si objekte sho-qërore, kulturore…Sipas një studimi me titull The Mosques in America: A National Portrait (Xhamitë në Amerikë: Një Portret Kombëtar), Muslimanët në Shtetet e Bashkuara janë që disa brezni, shumica me prejardhje nga vendet arabe, që nga koha e Perando-risë Osmane, si Siria, Libani, Jordani. Shumica prej tyre janë arabë, turqë, kurdë, shqiptarë..

Sipas studimit të lartpërmendur, xhamia e parë është ndërtuar nga shqiptarët në vitin 1915, në Main. Në vitin 1919, shqiptarët muslimanë themeluan xhaminë e dytë në shtetin Connecticut. Pas shqiptarëve, në vitin 1926, në Brooklyn, N.Y., tatarët nga Polonia themeluan një xhami.

Muslimanët afro-amerikanë themeluan xhaminë e parë në Pittsburgh, PA, në vitin 1930. Komuniteti li-banezë e hapi xhaminë e parë në vitin 1935 në Cedar Rapids, Iowa.

Muslimanët afro-amerikanë nën udhëheqjen e Shejh Daud Ahmed Fejsalit themeluan xhaminë në New York në vitin 1955. Sot në Amerikë janë mbi 3000 xhami, shumica prej tyre janë themelue pas vitit 1970.

23

Shqiptarët në AmerikëIshte viti 1876 kur shqiptari i parë shkeli në truallin

amerikan. Sipas disa burimeve, ky shqiptar ishte nga Korça dhe më pas ndërroi drejtimin duke u spostu-ar në Amerikën e Jugut dhe duke përfunduar më pas në Argjentinë.

Ishte viti 1889 kur shqiptari i dytë, i cili vuri këmbë në tokën amerikane. Ky ishte Kolë (Nikolas) Kristofori, prej fshatit Katund të Korçës që arriti në Amerikë. Ky është emigranti i parë shqiptarë që është regjistruar dhe i njihen gjeneralitetet. Në vitin 1900, kur ende s’kishte Shqipëri, numri i shqiptarëve, të cilët jetonin në Amer-ikë ishte 42, kryesisht në shtetin Massach. Prejardhja e tyre ishte kryesisht nga jugu i Shqipërisë dhe vinin nga zonat më të thella. Sipas studiuesit Haris Sillajxhiç, në fundin e Luftës së Parë Botërore (1918) numri i shqip-tarëve ishte 50 mijë.

Ç’është sufizmi apo tesavufi?Sufizmi, apo Tesavufi, në mënyrë të përgjithshme nga di-

jetaret kuptohet të jetë dimensioni i brendshëm i Islamit. Besimi i brendshëm apo ezoterizmi ka të bëjë me për-

jetimin e Islamit përbrenda. Egzistojnë shumë ajete të Ku’ran-it që urdhërojnë, këshillojnë, udhëzojnë të kuptu-arit e Islamit përmes zemres apo siç shprehen dijetarët sufi, përmes syrit të zemrës.

Sufizmi ka shumë rende, drejtime, rrugë apo siç njihet tek ne, tarikate. Tarikatet mund të jenë Sunni ose Shi’i. Disa nga tarikatet më të njohura janë: Uvejsi, Kadiri, Rifa’i, Sa’adi, Halveti, Shazili, Nakshibendi, Suhreverdi, Çishti, Tixhani, Mevlevi, Melami, Bektashi, Bedevi, etj.

Grupe të vogla misionarësh sufinj ishin të stërvitur, të përgatitur, të ndritur, kishin një udhërrëfyes (murshid), kurse të tjerët ishin dervishë të bindur, të ushtruar dhe kishin një mision të caktuar: Me shembullin e tyre si misionar, me urtësi, devotshmëri, maturi, mbollën farën dhe nga ato farë doli, mbiu Islami ndër shqiptarë.

Misionarët e parë ishin Sari Salltëk Babai, Sejjid Ali Babai, Qamil Babai, të gjithë ishin nxënës, dervishë të përgatitur nga Haxhi Bektash Veliu (1248-1341), por misionarët, që u përhapën në shumë anë, në veshje nuk dalloheshin prej klerikëve vendas kristianë, kështu ishin të mirëpritur prej popullsisë, në pamje si kristianë, por vepronin si muslimanë...!

Pas depërtimit, shtrirjes së Perandorisë Osmane në pjesën evropiane, nga të gjithë popujt e Ballkanit pjesa dërmuese e popullit shqiptarë e pranuan Islamin, kurse popujt tjerë pjesërisht. Pranimi i Islamit nga shqip-tarët, qe pa dyshim një bekim, një mëshirë nga Krijuesi

ndaj këtij populli, sepse u ndërpre procesi i sllavizimit, greqizimit, latinizimit, me një fjalë erdhi dita e shpëtim-it, sepse u këputë, u zhdukë procesi i asimilimit...

Me këputjen, me zhdukjen e procesit të asimilimit, filloi ndër shqiptarë një ringjallje morale, shpirtërore, ekonomike, kulturore, demografike...

Prej shekullit 15-të, diku edhe më herët, filluan të ngriten në qytetet kryesore të institucionet fetare is-lame si xhami, teqe, medrese, tyrbe, mejtepe, kurse nga shekulli 17-të, 18-të e 19-të, kur popullsia shqiptare me shumicë kishte pranue fenë Islame, pati një lulëzim kul-turor në të gjitha në trojet shqiptare. Në këtë periudhë u zhvillua letërsia shqipe me alfabet arab, e njohur si letër-sia e bejtexhinjve, që studiuesit e krahasojnë me letërsinë alhamiado që qe zhvilluar më parë në Spanjë.

Nëpër mejtepet, teqetë, medresetë e kohës, nx-ënësit mësonin osmanishten, arabishten e persishten dhe ishin në gjëndje të lexonin e të kuptonin librat fe-tarë, historikë, letrarë, filozofikë, juridikë, të vendeve të ndryshme. Disa nga nxënësit, studentët, i vazhdo-nin pastaj studimet e larta në Stamboll, Bagdad, Kai-ro, Isfahan...Me diplomimin e tyre u formua një elitë intelektuale dhe një rreth shkrimtarësh, vjershëtarësh, të cilët me poezitë e tyre turqisht, persisht e arabisht përpiqeshin t’i ngjasonin poetëve të letërsisë osmane, perse, arabe...Por, meqë shumica e popullit shqiptarë që përqafojë Islamin nuk dinte gjuhë tjetër përveç gjuhës shqipe, atëherë filluan të shkruajnë në gjuhën shqipe me alfabet arab.

Sufizmi në Shtetet e Bashkuara të Amerikës

Është e rëndësishme për të kuptuar historinë dhe zhvillimin e sufizmit në Amerikë në mënyrë që të fi-tojë me të vërtetë një ndjenjë e rolit të kësaj tradite shpirtërore brenda peizazheve të ndryshme fetare që gjendet në Shtetet e Bashkuara sot.

Sufizmi ka kaluar nëpër shumë faza në zhvillimin e saj si një traditë e përhershme shpirtërore brenda Shteteve të Bashkuara.

Paraqitja më e hershme e sufizmit në Amerikë u zhvillua në fillim të viteve 1900 me anë të dijetarëve, shkrimtarëve dhe artistëve të cilët shpesh arrihen informacion mbi sufizmin përmes lëvizjes oriental-iste. Shembuj të figurave perëndimore të cilët ishin të ndikuar nga sufizmi përfshijnë Ralph Waldo Emerson, Rene Guenon, Reynold Nicholson, dhe Samuel Lewis.

Këta individë ndihmuan për të futur konceptet e Su-fizmit për audiencat më të mëdha nëpër shkrimet e tyre, diskutimet dhe metodat e tjera të ndikimit. Emerson,

24

për shembull, është ndikuar nga poezia sufiste persiane, si ajo e poetit Sa’adi dhe ky ndikim është pasqyruar më pas në poezinë e Emersonit. Rene Guenon dhe Nikol-son iu ofrojnë lexuesve perëndimorë disa nga Sufinjtë e shquar për herë të parë në gjuhën angleze, sidomos kryeveprën Mathnawi të Xhelaluddin Rumiut.

Grupe të ndryshme sufiste janë zhvilluar mes viteve 1950 - 1960 dhe 1970. Idries Shah (1924-1996) është një nga individët më të rëndësishëm që e popullarizojë Su-fizmin në Shtetet e Bashkuara dhe ndoshta shkrimtari më i njohur Sufi në Perëndim.

Sot, shumë njerëz në Shtetet e Bashkuara janë përf-shirë në sufizmëm. Shumica e bashkësive sufiste në Shtetet e Bashkuara janë degë të rendeve mistike që ekzistojnë në të gjithë botën dhe kanë burimin në shoqëritë tradicionale muslimane. Shembuj të ren-deve sufiste që kanë krijuar komunitetet e tyre në Shtetet e Bashkuara janë Tarikati Xherrahi, Naksh-bendi, Mevlevi, Tixhani, Kadiri, Nimetullahi, Çishti, Bektashi etj.

Tarikati BektashiTarikati Bektashi, sikur shumica e tarikateve të

tjera në fenë Islame, e ka marrë emrin prej pasuesve, ndjekësve, nga themeluesi, Haxhi Bektash Veliu. Haxhi Bektash Veliu ishte i biri i Ibrahimit, të birit të Sejjid Musait, që ishte i biri i Sejjid Hasanit. Sejjid Hasani ishte

Baba Rexhebi, agr.Ago Agaj, Baba Bajrami dhe Mexhid Yvejsi, pranë Teqesë, 1973

25

i biri i Sejjid Ibrahimit, kurse ky ishte i biri Sejjid Meh-diut, i cili ishte i biri i Sejjid Muhammedit, i biri i Sejjid Hasanit. Sejjid Hasani ishte i biri i Ibrahim Mukerrem Muxhabit, që ishte djali i Imam Musa Qazimit, i cili rrjedh nga Familja e Bekuar e Muhammedit (alejhis-selam).

Haxhi Bektash Veliu (1248-1341) ishte një burrë i edukuar, ishte i arsimuar, një personalitet i shquar, njeri i ditur, shpirtërisht shumë i ngritur, i udhëzuar, veprat e tij janë më e mira dëshmi…

Një natë, Haxhi Bektash Veliu e kishte parë në ëndërr Pejgamberin (a.s.), i cili i kishte thënë: “O djalë! Mbaje të pastër rrobën tënde, që t’i përfitosh të mirat”. Haxhi Bektashi tha se e pyeta Pejgamberin (a.s.) : “O Pejgamber i Zotit! Po , cila është rroba ime?” Pejgam-beri (a.s.) ishte përgjigjur: “Zoti ty të ka mbuluar me pesë lloje rrobash, të cilat janë:

Rrobet e Islamit, të Imanit, të Njëshmërisë, të Njohurisë dhe të Dashurisë. Këto janë rrobet që duhet t’i mbash pastër, nga ana e jashtme, dhe nga brenda. Kur e pyetën një ditë Haxhi Bektashin se kush

janë besimtarët e vërtetë? Ai kishte thënë: “Besim-tarë të vërtetë janë ata të cilët i zbatojnë detyrimet e Sheri’atit.”

Gjatë shekujve, besimtarët muslimanë të tari-katit bektashian vërtet ishin të mbuluar me këto pesë lloje të rrobave: Islamin dhe Imanin e mbanin pastër, Njëshmërinë (Tevhidin) e kishin në zemër, kishin Njo-huri të lartë, kurse Dashurinë të zjarrtë…

Dashurinë e zjarrtë për sufizmin Haxhi Bektash Veliu e muarr nga sufiu i njohur, Lukman Perende, kurse frymëzimin shpirtërorë nga Hoxha Ahmed Jeseviu…

Haxhi Bektash Veliu ka udhëtuar shumë, ka takuar shumë dijetarë nëpër vende të ndryshme, ka krye edhe Haxhillëkun, në vendet e shenjta, Mekke e Medine, prandaj edhe sot e kësaj dite e gëzon titullin Haxhi…

Haxhi Bektash Veliu në moshën 34 vjeçare, në vitin 1282, në vendin e quajtur Sulxhe Kara Ujuk, në Anadoll, e themeloi Teqen, ku përgatiti besimtarë, mi-sionarë, të cilët të frymëzuar nga ai filluen të përhapin Bektashizmin nëpër Turqi, Persi, nëpër vendet arabe dhe në Ballkan…

Në vitin 1341, pas një veprimtarie të gjatë e mjaftë të frytshme, Haxhi Bektash Veliu ndrroi jetë në moshën 93 vjeçare…

Përveç Udhës Bektashiane, Haxhi Bektash Veliu na ka lënë edhe disa vepra: librat që janë në qarkullim edhe sot e kësaj dite, si Mekalat dhe Fevaid Fukara, si edhe shumë poezi, që janë përplotë frymë shpirtërore, që kanë porosi dhe që këndohen me melodi…

Baba Bajrami, me mjekër të bardhë, nga Gjakova dhe Dervish Arshiu, me përparëse të bardhë, nga nga Shkoza, rrethi i Vlorës. Baba Arshiu, sot 108 vjeçar, është drejtues i Teqesë Bektashiane Shqiptare në Amerikë.

26

Gjatë historisë shumë shekullore, Tarikati Bektashi ka arritur suksese të mëdha, por ka pësuar edhe humbje të rënda… Kjo është një histori në vete…

Teqeja Bektashiane Shqiptare në AmerikëGjatë viteve të errësirës komuniste në Shqipëri, për

besimtarët bektashianë në Amerikë ka shërbyer si një dritë, një dritë e pashuar, Teqeja Bektashiane Shqiptare, e cila është përuruar më 15 maj 1954, në Taylor, në afërsi të qytetit të njohur industrial, Detroit, në shtetin Miçigan, të Shteteve të Bashkuara.

Pas themelimit të xhamive, themelimi i Teqesë Bektashiane ishte një ëndërr e vjetër, kjo ëndërr, me ar-dhjen e Dervish Rexhebit, jo vetëm që u shpejtua, por edhe u realizua! Si ndodhi kjo?

Në qytetin industrial, Detroit, kishte shumë shqip-tarë, kryesisht nga Shqipëria e Jugut, të cilët kishin biseduar për këtë çështje disa herë. Por, mbledhja ven-dimtare ishte ajo që u mbajtë më 24 Tetor 1953, në St. Andrews Hall, 431 E. Congress Street, në Detroit.

Vlen të përmenden se grupi nismëtar përbëhej nga këta zotërinj: Gani Mosho, Jashar Petrusha, Beçe Ba-nushi, Muhamed Zagari, Qemal Boshanji, Qani Pres-pa, Dule Këlcyra, Abaz Murtezai, Nevruz Selfo, Surja Gorica, Haki Kozeli, Resul Shkëmbi, Selman Zagari, Xhafer Demiri dhe Zenel Poloska.

Në këtë mbledhje u vendos që të hapet fushata për mbledhjen e ndihmave për themelimin e Teqesë Bek-tashiane Shqiptare në Amerikë. Përveç fushatës që u hapë, në këtë mbledhje u zgjodhë Komisioni i Parë Administradiv i Teqesë me këtë përbërje: Gani Mosho, kryetar, Nevruz Selfo, arkëtar, Selman Zagari, sekretar, kurse, Jashar Petrusha, Qani Prespa, Dule Këlcyra, Abaz Murtezai dhe Resul Shkëmbi, kontrollorë.

Qysh në ditën e parë, fushata fillojë mbarë, vetëm në Detroit u mblodhën 8.000 dollarë! Më vonë, fushata vazhdojë edhe në qytete tjera të Amerikës, si në Chica-go, New York, Boston etj. dhe në Kanada.

Komisioni së bashku me grupin nismëtar, pa hum-bur kohë, filluan të hulumtonin një vend të përshtat-shëm për themelimin e teqesë. Vendi i përshtatshëm, me ndihmën e Zotit, u gjet shpejt, ky vend ishte qyteti i vogël Taylor, rreth 20 km. nga qendra e Detroitit, një zonë fushore, bujqësore.

Ndërtesa e cila u shndërrua në Teqe ishte një fermë, e cila së bashku me banesën u ble për 25.000 dollarë, me disa përmirësime të nevojshme që u bën çmimi u rritë edhe për 5.000 dollarë dhe gjithçka ishte gati, përveç lejës nga Governatori i Shtetit Michigan. Për këtë for-malitete, si edhe Statutin e Teqesë, ka punuar avokati

i mirënjohur shqiptaro-amerikan, S. Theodor Kotelly, i cili i në këtë drejtim ka punuar me përkushtim.

Governatori i Shtetit Michigan e dha lejen përkatëse, madje duke shprehur kënaqësinë që në shtetin e tij po themelohej një institucion i ri fetar. Kështu, pas tetë mua-jve, që nga mbledhja e parë, në Detroit, Teqeja e Parë Bektashiane Shqiptare i çeli dyert me 15 maj 1954.

Në krye të Teqesë Bektashiane, si udhëheqës shpirtëror, u vu Dervish Rexhebi, i cili më vonë u gra-due me titullin Baba. Si u bë ky gradim? Ky gradim u bë sipas rregullave bektashiane, me vullnetin e shprehur me të shkrua nga anëtarët e Komisionit të Teqesë Bektashiane, si edhe një numër besimtarësh bektashianë në Amerikë e Kanada, si edhe me dekretin e shenjtë, të lëshuar nga Gjysh Siriu i Teqesë Bektashiane në Kajro të Egjiptit. Komisioni i Teqesë Bektashiane i shkroi Gjysh Siriut:

Ne dashamirësit bektashinj, duke marrë parasysh të kaluarën e ndritur patriotike të Teqesë Bektashiane, e me qëllim që të kemi një simbol kujtimi për gjithë atë veprimtari, si edhe për nevojat tona fetare, vendosëm dhe blemë këtu në Detroit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës një vend ku themeluam një Teqe, në krye të së cilës kemi vënë Dervish Rexhebin. Duke mar-rë parasysh cilësitë e Dervish Rexhebit, na duket se

27

ky është i përshtatshëm për t’a kryesuar Teqenë t’onë me titullin Baba. Simbas rregullit tradicional, i drej-tohemi asaj Gjyshate, duke iu lutur që, po t’a shohë të përshtatshëm, t’i lëshojë dekretin e shenjtë.

Gjysh Siriu, i cili ndrroi jetë në Kajro, më 4 Janar 1963, e lëshoi dekretin dhe e dërgoi në Amerikë të përcjellur edhe e me një letër, ku, ndër të tjera, thoshte: ”Pikësëpari ju përgëzojë me gjithë zemër për inicia-tivën njerëzore dhe fetare që muartë duke ngrehur një Teqe në Amerikë, të parën Teqe Bektashiane në atë vend të lirë e të bekuar. Kjo vepër ju nderon, siç ju nderojnë edhe kaq e kaq vepra tjera të ndritura, të kryera nga ju, gjatë shumë vjetëve, në fushën kombëtare, kulturore dhe fetare...Brenda në këtë letër ju dërgoj dekretin e shenjtë për dorëzimin e Dervish Rexhebit si Baba titul-lar i Teqesë Bektashiane në qytetin Detroit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës... Dervish Rexhebi ka të gjitha cilësitë e duhura për të zënë postin e Babajt në atë Teqe. Perendia dhe Haxhi Bektashi qofshin kurdoherë me ju.” Nën udhëheqjen e Baba Rexhebit, për një kohë të shkurtër, Teqeja Bektashiane Shqiptare fillojë të përparojë, myhibët të shtohen, dervishët erdhën njëri pas tjetrit. Dervish Arshiu nga Vlora, ishte larguar nga Shqipëria në vitin 1949, erdhi nga Teqeja e Turballisë në Greqi, pas tij erdhi Dervish Lutfiu nga Gjirokas-tra, por ishte larguar që në vitin 1929 dhe shërbente në Teqenë Bektashiane në Kajro. I treti erdhi Dervish Bajram Gurkuqi nga Gjakova, por që shërbente në Teqenë Bektashiane në Kajro. Më në fund erdhi Der-vish Bektashi nga Turqia me prejardhje shqiptare. Me dervishët shqiptar, nën udhëheqjen e Baba Rexhebit, që erdhën nga tri kontinente, Evropa, Azia dhe Afrika, Teqeja Bektashiane në Detroit të Amerikës, që në fil-lim dukej si një bahçe në lulëzim, por tani duket si një Shqipëri e vogël në mërgim! Teqeja është larg qytetit industrial Detroit, ku je-tojnë e punojnë qindra, mijëra shqiptar, por kjo nuk ishte rastësi, por ka një arsye, të cilën e ka shpjeguar Baba Rexhebi gjatë një interviste me korrespodentin e gazetës së përditshme The Detroit News më 30 prill 1955, në pragun e përvjetorit të parë të themelimit të Teqesë, ku, përveç tjerash, Baba Rexhebi ka thënë:

Sipas besimit bektashian, ekzistojnë dy jetë: jeta e trupit dhe jeta e ndërgjegjës. E para përbën pjesën shtazore. E dyta përbën pjesën njerëzore. Lufta mid-is këtyre dy jetëve farkëton parimet morale të nje-riut. Prandaj të gjitha teqetë tona janë larg qyteteve plot zhurmë. Janë në vende të izoluara ku ne mund

të lutemi e të mendojmë në qetësi dhe t’a ndjejmë veten më afër Zotit.

Teqeja Bektashiane Shqiptare e ngritur, e themeluar, e zgjeruar, e zhvilluar, e zbukuruar, mundi të funksionojë falë vullnetit, urtësisë të Baba Rexhebit. Si e njoha Baba Rexhebin? Për herë të parë emrin e zërin e Baba Rexhebit e kam dëgjuar përmes valëve të Zërit të Amerikës në vitin 1965, kur vdiq Fan S.Noli më 13 Mars 1965. Për herë të parë për Baba Rexhepin kam dëgjuar nga Baba Bajram Gurkuqi, në vitin 1968, kur ai e vizitoi Gjakovën. Për herë të parë me Baba Rexhebin jam takuar me 26 Dhjetor 1972, në Teqen Bektashiane, në Taylor, Michi-gan, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës….

Kush ishte Baba Rexheb Beqiri?Baba Rexhebi lindi me 15 gusht 1901, në lagjën

“Dunavat”, Gjirokastër. Ishte djal’i hoxhës. Hoxha, babai i tij, quhej Mulla Rifat Beqiri, kurse nëna e tij quhej Sabrije, motra e Baba Selim Elbasanit , e cila ishte mbesa e Baba Aliut… Mësimet fillestare i kreu në Gjirokastër tek Myder-rizi i njohur Mulla Ragibi, ku prej tij, përveç tjerash mësoj, edhe gjuhët klasike islame: arabishten, per-sishten dhe turqishten…Kurse më vonë kreu edhe Liceun e Gjirokastrës, ku mësoj, përveç tjerash, edhe dy gjuhë tjera, frengjishten dhe italishten. Djaloshit të ri, të gjitha këto njohuri, me gjithë se e ngriten, e edukuan, e formuan, por zjarrin e dashurisë nuk ja shuan…! Cila ishte kjo dashuri? E thoshtë vetë: Kjo dashuri ishte rruga mistike - që të bëhej sufi…! Që të bëhej sufi ai kishte pak përparësi, sepse djaloshi Rexheb ishte rritur në Teqen e Zallit, ndër bektashinj, pranë Baba Selimit dhe Babës Ali, prej të cilëve ishte frymëzue me Dritën e Islamit, përmes Dritës së Kur’anit… Në Teqen Bektashiane apo siç quhet ndryshe “Teqeja e Zallit” në Gjirokastër, pranë Baba Selim Elbasanit, dajës së tij, djaloshi i ri, Rexheb Beqiri, u dorëzue e Dervish në tarikatin Bektashi… Tani, Dervish, më vonë gradohet Baba, në vitin 1954, nga Baba Sirriu i Kajros, Egjipt, Baba Rexhebi, zyrtar-isht dhe publikisht e fillon veprimtarinë e tij në tarika-tin Bektashi… Ka marrë pjesë në hartimin e Statutit Themeltar Bek-tashian…Ka marrë pjesë në organizimin e Kongreseve Bektashiane të mbajtura në vitin 1926, 1929, në Teqën e Turanit në Korçë…

28

Baba Rexhebi: Kundërshtar i komunizmit Gjatë Luftës së Dytë Botërore (1939-1945), Baba Rexhebi, meqë i kishte të zhvilluara ndjenjat fetare-atdhetare, nuk u pa-jtue me fashizmin-nacizmin, aq më shumë nuk u pajtue kurrë me komunizmin…E kundërshtoi, e luftoi, siç thoshte: “Komu-nistët s’kishin Zot, Fe as Atdhe… Komunistët këte kurrë nuk ja harruan, në mungesë të tij, me vdekje e dënuan… Me 28-29 nëntor 1944, Baba Rexhebi me disa atdhetarë, si Mid’had Frashëri, Hasan Dosti etj., nga Shkodra kalojnë në Mal të Zi dhe prej Malit të Zi me barka nëpër Detin Adriatik dalin n’ Itali, ku qëndroi deri në vitin 1948. Në vitin 1948, Baba Rexhebi u shpërngul nga Italia në Egjipt, ku u vendos në Teqen Bektashiane, e cila njihet në histori me emrin Teqeja e “Kajgusëz Sulltanit”, i cili ka qenë një misionar i paparë…Në këtë teqe, ku shërbente Baba Sir-iu, Baba Rexhebi qëndroj katër vjet, deri në vitin 1952. Në vitin 1952, Baba Rexhebi nga Egjipti u shpërngul për në New York, SHBA, ku e kishte motrën, zonjën Zejnebe, por më vonë shkuan në Detroit, të shtetit Michigan, afër Kanadës. Në qytezën e quejtur Taylor, që shtrihet në një fushë shumë pjellore, Baba Rexhebi me ndihmën e shqiptarëve, pa dallim feje, krahine apo ideje, themeloj Teqenë e Parë Bektashiane – Shqiptare-Amerikane… Teqeja Bektashiane – Shqiptare-Amerikane u përurue me 15 Maj 1954, e cila me kalim kohe erdhi duke zmadhue, duke u zbukurue dhe veprimtaria e saj duke u shtue…Aty puno-nin me përkushtim, përveç Baba Rexhebit, edhe dervishët, si dervish Arshiu, dervish Bajrami…, i pari nga Jugu, Vlora, i dyti nga Veriu, Kosova, (nga Gjakova)… Baba Rexhebi, si udhëheqës i Teqesë Bektashiane, përveç veprimtarisë fetare-atdhetare, është marrë edhe me krijim-tari, duke na dhuruar disa vepra me rëndësi… Nga kjo veprimtari vlen të përmendët revista Zëri i Bek-tashizmës, në gjuhën shqipe dhe angleze, ku dallohen shkrimet e Baba Rexhebit rreth Fesë Islame, filozofisë is-lame, tesavvufit-sufizmit dhe parimet e Bektashizmit… Në vitin 1964, me rastin e 10-të vjetorit të themelimit të Teqesë Bektashiane, z. Xhevat Kallajxhi, i cili punonte si gazetar profesional në Washington, në Zërin e Amerikës, Te-qeja Bektashiane e botoi librin e tij me titull:”Bektashizmi dhe Teqeja Bektashiane në Amerikë”, ku ndihmën kryesore të lëndës e kishte nga Baba Rexhebi… Baba Rexhebi, në vitin 1970, botoi librin me titullin: Mis-ticizma Islame dhe Bektashizma. Ky libër monumental, cili ka 389 faqe, është shtypur në New York nga Waldon Press. Në vitin 1997, Teqja Bektashiane e Gjakovës, nën kujdes-in e Baba Mumin Lamës, me miratimin e Kryegjyshatës në Tiranë, botoi librin: Hadikaja ose “Kopshti i të përsosurve” të Fuzuliut, të përkthyer në gjuhën shqipe nga Baba Rexhebi. Përkthyes i këtij libri, i cila ka në përmbajten e tij 11 ka-pituj me gjithsejt 497 faqe, Baba Rexhebi, ka shkrue, në vend të parathënies, shkrimin me titull: Dy fjalë me lexuesit për Fuzuliun, ku ndër të tjera shkruan:

Baba Qazimi (Bakalli) i Kosovës, përkatësisht i Gjakovës, me ndërmjetësimin e Baba Bajramit (Gurkuqi, edhe ky nga Gjakova, por që shërbente në Teqenë Bektashiane në Amerikë, ku edhe ndrroi jetë me 22 dhjetor 1973), më detyroi t’ia bëja një përkthim modest Hadikasë. Kështu ia fillova punës dhe e përktheva në vitin 1969….

Dikur, propaganda e komunistëve të Tiranës, në krye me Enver Hoxhën, Ramiz Aliun e sidomos Bedri Spahiun, përmes Radio Tiranës dhe “Zërit të Popullit”, e paraqitëshin Baba Rexhebin si kriminel, gjakpirës, tradhëtar…, por e vër-teta ishte ndryshe. Baba Rexhebi ishte urtë, i butë, i kulturu-ar, fetar, atdhetar, ishte për Bashkimin Kombëtar… Baba Rexhebin e kam njohur për së afërmi, kemi biseduar, debatuar hapur, jo me orë, në ndonjë pasdite, por me javë, me muaj, ndër vite… Atëherë, si i ri, kam përfituar shumë prej tij…Si ishte ai? Ai ishte, sikur e kishte shprehi të fliste dhe shpesh e përsëriste, Bukuria e njeriut është fjala e bukur e tij. Lartësia e tij janë veprat e tija me drejtësi.

Fjala e bukur e tij, që shprehej me urtësi, sjellja e tij fisni-ke, dituria enciklopedike, frymëzuese, udhëzuese, ka lënë mbresa në ndërgjegjen time, e besa të secilit që ka patur ras-tin të bisedojë me te. E kanë çmuar, vlerësuar edhe personalitete fetare-atd-hetare si Fan. S. Noli, Imam Vehbi Ismail, Salih Efendi Myfti-ja, Imam Isa Hoxha, Abaz Kupi, Mid’had Frashëri, Anthoni Athanasi, dr. Rexhep Krasniqi, ing. Xhafer I. Deva, dr. Men-tor Çoku, Imam Beqir Maloki, Hafiz Tahir Kolgjini, Xhevat Kallajxhi si edhe personalitete të ndryshme amerikane, afri-kane, aziatike, evropiane, prej tyre vlen të përmendet studi-uesja, shkrimtarja, profesoresha Frances Trix, e cila ishte dishepullja e Baba Rexhebit...! Fjala e bukur e tij, lartësia e veprave të tij me drejtësi, si në Shqipni, në Itali, në Egjipt, Afrikë dhe në Amerikë, më së miri dëshmojnë se Baba Rexhebi është një personalitet që vlen ta përkujtojmë… Në muajin gusht, 1901, kishte lindur, në muajin gusht, 1995, në ditën e dhjetë, ndrroi jetë – kaloi në jetën e vërtetë, por nuk e pa Shqipërinë e dashur, por të shkretë…! Me rastin e 60 vjetorit të Teqesë Bektashiane (1954-2014), ne që jemi ende, hala, n’këtë dynja, le të lutemi për shpirtin e tij të ndritur me një el-Fatiha! Amin!

Këngë Labe për Baba RexhebiE çfaqe në Detroit, shenjtërin e vendit ton.Ku kan fronin Perëndit, Baba Tomorr e Dodon.

O Baba Rexhebi yne, meritovë përjetsin.Të dha dorë edhe bëkim, engjelli Baba Selim.Yllë me driye e kishë syn, ngado bërë mrekullin.Cave det e sufërin, nepër nat që vetëm nxin.Kishë të gjithë shenjtërin, më fjalen mjalt e shërim.E ndezë në perëndim, dritën që gjithë botën ndrin.Çirakun për bektashin, pranë kishë Bektash Velin.Muametin dhe Alin.Kryegjyshaten botrorë, me rrënjet në Horosan.Trendafil në dorë e morë, dhe e mbollë në Tiranë.

E shpalosë madhështin, e rinjgjallë Fuzulin.Shqiperovë diturin, mistikët sira na vin.E ke nisë që ne fillim, më Rabie Adivijn.Në Thesali Durbalin, Dimetok Këzëll Delin.Në Tetov’ Sersem Alin, Baba Shabanin Prishtin.Gjirokastra Mahzunin, nga Fush Kruja Sheh Mimin.Elbasan Baba Alin, në Leskovik Abedin.Matohasanaj Salin, nga Frashëri Nasibin.Naim Beu më Shahin, në Qesarak Ibrahim.Nur Dede Sali Njazin.

Marifeti i kesaj famë, kaloj detë e oqeanë.Qëfsh Misticizma Islame, shtet-taria Bektashianë.

Baba Rexhebi më famë, pasqyrë e gjakut piran.Kandilat ndëzur ku jan, i pari Ballem Sulltan.Vlora ka Kuzum Baban, Sari Salltiku Krujan.Ç’u shkrin e u ben kurban, për bësim besë e vatan.Teqët si ne Demirhan, Abaz Fejzua partizan.Baçka më Baba Fetan. Alushi më Mustafan.Ahmet e Kaso Koshtan, Hajderije Sulejman.Në Gjakovë Baba Hamzan, në Prishtin Tahir Shaban.Baba Avdulla Melçan, Shëmbërdhënj Meleq Baban.Nur Baba Ahmet Turan.

Besa Besë.Derdhën gjakun Qemerbesë, nukë e lan rrugën në mesë.Nukë e lanë frymën të vdesë, më Kuran e me nefesë.Organizuan Kongrës, të larët më uji Xhennesë.Qëndrojn si guri Qabesë, në kamarët e teqesë.

29

Baba Rexhebi dhe mistika e tij bektashiane

-Mërgim KorçaE quaj veten fatlum që sapo vumë këmbë me gjithë familje

në këtë tokë të bekuar të Amerikës, pa vonesë u njohëm dhe shpejt edhe u miqësuam me njërin prej personaliteteve më të shquara të kombit tonë, Hirësinë e Tij Baba Rexhebin.

Mezi ç’e prisnim fundjavën që ta kalonim me Të, motrën e Tij, teto Zejnepin, si edhe të gjithë miqtë e dashamirët e Babait që vinin ta takonin, t’i qanin një hall, apo edhe t’i shërbenin Atij si edhe Teqésë. Mirëpo fundjavët, njëra nga tjetra, ishin shumë larg, i ndanin shtatë ditë, e veç kur tringëllinte telefoni në mes jave dhe zëri aq i dashur i Babait na thosh “… Ku ini bre bijtë e mij, hajdeni se na ka marrë mall!”. E ne të nesërmen, sapo dilnim nga puna … drejt e në Teqe ! I kujtoj ato kohë që s’kthe-hen më dhe sinqerisht më është venitur pamja nga lotët e nuk e shquaj mirë ekranin e kompiuterit, teksa mundohem t’i shkruaj këto kujtime. E vetmja gjë që më ngushëllon është fakti se, sa herë që rrija me Babanë, jam munduar dhe e kam shfrytëzuar kohën që këmbëngulëse ikte, dhe nuk kam lënë problem pa dis-kutuar me Të, aq sa kalonte edhe ora e gjumit të Babait, të cilën ai e respektonte me fanatizëm.

Kujtoj njërin nga takimet e para me Baba Rexhebin, mba-si i putha dorën e më përqafoi, më pyeti: “Kam shumë respekt për të ndjerin babanë tënd e posaçërisht e admiroj për vendos-mërínë dhe guximin se si i dha fund jetës së tij, pavarësisht se nuk dua t’a gjykoj veprimin e tij. Po ti a beson në Perëndinë ?” I pohova se isha besimtar. Baba Rexhebi më shikoi thellë në sy e replikoi: “Me që ti nuk je mëkuar me besimin fetar, ash-tu si edhe fatkeqësisht i gjithë brezi yt, si ka mundësi që e ke këtë bindje?”. Iu përgjigja se fillimisht mbase ka qenë ndikimi i bisedave që ndigjoja ndërmjet babait dhe miqve të tij Hafëz Ali Korça, Patër Anton Harapi, Sheh Ali Pazari, Dom Lazër Shantoja, Iriné Banushi, etj., ku tema e besimit në Zotin ishte shumë dëndur e pranishme, gjë e cila ma pati ngjallur kuresht-jen ta zgjëroja rrethin e njohurive të mia. Pastaj, me kalimin e viteve, trajtimi që iu bë klerikëve më të shquar të kombit duke i pushkatuar, burgosur dhe internuar si edhe qëndrimi zyrtar i dhunshëm kundra institucioneve fetare qenë pa asnjë mëdyshje veprime që ma forcuan revoltën e brëndshme dhe më shtynë përfundimisht drejt besimit në Zotin. Shto këtu edhe ngjarje përgjatë vetë jetës sime që nuk kam ditur se si t’i shpjegoj ndry-she … vetëm se me ndërhyrjen e dorës së Zotit, e kësisoj besimi erdhi duke m’u forcuar. Tek e vështroja në sy Baba Rexhebin, e pashë se i erdhi mirë për përgjigjen që i dhashë, mbylli pak sytë, çoi dorën tek mjekra, (lëvizje të cilën e kishte të zakonshme),

dhe sikur nuk më drejtohej mua, pak a shumë tha: “…Gjatë his-torisë është dokumentuar se kategoria më e vuajtur kanë qenë besimtarët sepse ata, duke u besuar prijësve të tyre, me vetmo-him të ndërgjegjshëm janë flijuar, dhe jo gjithmonë për kauzë të drejtë, … kurse agnostikët gjithmonë janë munduar të gjejnë edhe një anë të kundërtë, … ndërsa njerëzit me karizëm, për mirë apo për keq, vazhdimisht kanë sunduar, në një kohë që anonimati është përdorur si mish për top!” Mbas këtyre kon-sideratave, Babai heshti. I hapi sytë dhe më tha: “.. “Më fute në mendime të thella tek më the se je besimtar dhe u detyro-va të shtjelloj këto saktësime sepse për popullin shqiptar, nën dhunën komuniste, nuk kish më kategori shoqërore, e kishin bërë të gjithën anonimat!” Kujtoj gjithashtu …

Jo. Nuk do të vazhdoj përgjatë kësaj hullije vetëm me kujtime e pa konsiderata edhe krahasime. Të më falë lexuesi, por do të mundohem të përcaktoj disa kritere, mbështetur në të cilat, pastaj do ta kemi më kollaj ta kuptojmë në mënyrë të ndërsjellë thellësínë e mendimeve filozofike të Baba Rexhebit si njeri, si fetar e ç’është edhe më e vështira, si mistik.

Kalimi i kohës njerëzimin e ka ballafaquar, pa as më të voglën mëdyshje, me zgjërim horizonti lidhur me përvo-jat e kaluara. Ky fakt, si rrjedhojë, ka çuar në mënyrë të pashmangshme në kërkim përgjigjesh gjithmonë e më të ndërlikuara ndaj pyetjesh të cilat me kalimin e kohës, sa më shumë ka përparuar shkenca, aq më të pakapshme janë bërë. Në këtë kontekst vetë koha, si përfytyrim në vetvete (nocion), është shumë relative. Një të miturikoncepti kohë, nuk i thotë asgjë. Adoleshentët mezi ç’presin të moshohen. Që nga mosha e pjekurisë e përgjatë gjithë viteve aktive të njeriut, ky i fundit kujton se kohën e ka gjithmonë dhe vazhdimisht nga ana e tij. E pastaj vjen edhe çvlerësimi i saj bashkë me pleqërinë, ku njeriu zakonisht i shtyn ditët. Në këtë çast logjika racionale

Baba Rexhebi dhe mistika e tij bektashiane

30

hyn në valle edhe pyet: këto kategori njerëzish për të njëjtin koncept flasin?

Ky këndvështrim ndaj konceptit kohë tregon se pohimet në jetë duhen konsideruar shumë relative dhe njeriu i mënçur nuk duhet të bjerë në pozitat e pohimeve kategorike. I referohe-mi tashti edhe një shembulli konkret. Një gënjeshtër, kurdoherë që të jetë thënë, vazhdon e mbetet e tillë. Kurse një e vërtetë, jo e pohuar në kohë … nuk ka më vlerë!

Nisur tashti nga ky kusht paraprak, që fare përciptas e tra-jtuam, kuptohet se sa të shumllojshme vijnë e bëhen pastaj py-etjet rreth paraqitjes sa të ndërlikuar, shumplanshe e po aq edhe misterioze, që lidhen me vetë frymorët në përgithësí, e pastaj qënien njerëzore në veçantí … me kalimin e kohës!

Që në thellësinë e kohëve, duke e ndier nevojën e dhënies shpjegimeve ndaj pyetjeve, nga më të ndryshmet, lindën besi-met, ku besimtarët gjenin mbështetje në ato që u thoshte ose u shpjegonte udhëheqësi i besimit. Në vazhdim, teksa filluan të ndërlikohen pyetjet rreth ekzistencës si edhe vdekjes, ato u bënë besime fetare e dora-dorës, nga besimi në shumë zotër u arrit në monoteizëm, (besimi në një Zot).

Përgjatë shekujve, besimet e ndryshme fetare fituan au-toritet të madh. Në vijim shkaktuan beteja si edhe luftra, por nga ana tjetër edhe kanë ndihmuar kategori të ndryshme njerëzish. Historia dëshmon gjithashtu se këto luftëra përmbys-ën jo rrallë mbretërí ose edhe himnizuan, përgjatë tyre, njerëz pa asnjë vlerë. Ky është realiteti.

Po në parim, nga këndvështrimi filozofik, cili është shërbi-mi që i bëjnë njerëzimit besimet fetar në Zotin? Qëllimi si edhe misioni i lartë i tyre është t’u gjënden si mbështetje shpirtërore besimtarëve, kur ata kanë nevojë, e t’i ndihmojnë ata përgjatë jetës së tyre. Nuk ka dyshim se ka pyetje të cilave është tejet e vështirë t’u gjëndet përgjigje, si lidhur me prejardhjen e jetës në tokë, gjithashtu edhe sa i takon se ç’ngjet mbas vdekjes së personit. Në këtë rast konkret, besimet fetare ndihmojnë lid-hur me përgjigjet, por vetë qëllimi i besimeve fetare nuk është gjetja e përgjigjes së pyetjes se cila është e vërteta absolute.

Ndryshe qëndron puna me shkencën. Ajo pikësyn-im të sajin ka të vërtetën objektive. Mirëpo me përparimet e jashtëzakonshme të saj, gjithmonë e më i largët, i pakapshëm edhe i ndërlikuar vjen e bëhet ky pikësynim, veçanërisht lid-hur me shoqërinë njerëzore, filozofinë si edhe besimet fetare. Të pafund si edhe tejet të ndërlikuara janë fenomenet e sho-qërisë njerëzore si edhe të jetës personale. Në to jo vetëm që ndërthuren shumë përbërës, por këto vetë paraqiten në trajta edhe shfaqje jashtëzakonisht të shumëllojshme. Që nga ky çast fillon edhe çalimi i shkencës. Kjo sepse vetë ata që i studjojnë fenomenet janë të detyruar që informacionin, për t’iu nënsh-truar analizës, ta bëjnë selektiv. Kjo do të thotë që në kohë të caktuar, disa parametra ose disa modele, (që nuk dihet se sa saktësisht i ngjajnë objektit për t’u studjuar), t’i nënshtrohen vrojtimit. Që këtej rrjedh që teoritë e dala nga këto vrojtime nuk mund të jenë të themelta as si rregull i përgjithshëm, dhe aq më pak të zbatueshme kurdoherë, në kohë. Kështu pra log-jikisht, vrojtime selektive, çojnë në interpretime edhe ato vetë, subjektive.

Kësisoj filozofinë herë e kanë radhitur krahas besimeve fetare e herë e kanë njësuar me shkencën.

Nisur nga kjo paraqitje krejtësisht e shkurtër, mendoj se, ndonëse në mënyrë shumë sipërfaqësore, qartësohen diçka ide-të që, si interpretime të gabuara të dhënash, e çuan njerëzimin në kohë të ndryshme të bjerë në hone të thella e me efekte mbra-pavepruese mbase edhe për shekuj të tërë. Mjaft të përmendim se ç’u bë dhe si u veprua përgjatë periudhës së Inkuizicionit të Shenjtë (i ashtuquajtur i tillë), ose shtrirjes së eksperimentit ko-munizëm zbatuar në shumë shtete të botës.

E ngushtojmë tashti rrethin e problemit për trajtim. Sa më të largëta në kohë të jenë të dhënat që merren nga historia e shkruar, (pa le kur flitet për parahistori), është e qartë se aq më relative e të pasakta janë përfundimet e nxjerra. Nga ana tjetër, sa më të mëdha zbulimet shkencore, aq më i madh dhe i shtrirë në hapësirë kontakti me të panjohurat. Pra shkenca, sa më shumë që përparon edhe zhvillohet, me aq më shumë të panjohura e probleme që kërkojnë shpjegime përballet. E ky pohim, i sintetizuar, merr trajtë karakteri filozofik, kur një fizikant bashkëkohës anglez pohon se për ta ulur në pozicion të caktuar mbi sipërfaqen e hënës raketën kozmike, duhen ndë-rhyrje për ndryshim drejtimi përgjatë trajektores së saj. E në rastin konkret kemi të bëjmë me vetëm tre trupa qiellorë në lëvizje të njëkohshme: toka, hëna edhe raketa kozmike. E pra kur në këtë rast duhet medoemos ndërhyrja e një shkencëtari (regjizori), i cili që nga toka e drejton programin dhe e korrek-tn në rast nevoje trajektoren, a mund të mendohet se me këtë marramendje trupash qiellorë, që janë njëkohësisht në lëvizje sinkrone, kjo harmoní të mos ketë nevojë për një regjizor mad-hor ? Pikërisht i përballuar me këtë pafuqí të mendjes njerëzore, fizikanti anglez detyrohet e pohon se heq dorë nga ateizma, të cilën përparandej e mbronte me ekzaltim, dhe kthehet në besi-mtar të një Zoti drejtues madhor të gjithësisë.

Ky transformim i këtij njeriu nga mosbesues në Zotin në një besimtar me bindje të themelta na jep krah të vazhdojmë kësodore, në hullínë e arsyetimeve tona. Huazojmë tashti një pohim nga filozofia e që është sa më pranë së vërtetës që për-jetojmë. Ai pohon se njerëzit grupohen, në vija të trasha, në besimtarë, besimtarë sa kohë që u sillen prova të kapshme dhe bindëse (sipas tyre) lidhur me paqartësítë që kanë sa i takon Krijuesit të Gjithësisë, të lëkundur, si edhe jobesimtarë. (Më tutje kemi për të parë se cilat janë kategoritë e njerëzve sipas filozofisë mistike). Ecim tashti përgjatë shtegut që u munduam të përvijojmë, duke treguar të gjitha vështirësitë që ndeshen lid-hur me pasaktësitë që rrjedhin nga analiza selective dhe fillojmë e ngushtojmë rrethin e përcaktimeve që përfundimet t’i kemi sa më të përafërta me realitetin objektiv. Nisur nga ky parakusht, si kategori e përzgjedhur për t’iu drejtuar, marrim bashkësínë njerëzore, nga e cila kemi përjashtuar jobesimtarët. Edhe ata janë më se të mirëseardhur ta ndjekin linjen e arsyetimeve tona, por kur të kenë filluar të bëhen të lëkundur pra, të kenë lenë më një anë paragjykimet negative.

Në kët çast tashti kërkojmë ndihmë dhe sjellim në skenë mistikun dhe mendimtarin e thellë të Mistikës Bektashjane, Baba Rexhebin. Shoh menjëherë se si të lëkundurit (skeptikët) janë gati të thonë: “Përse t’i drejtohemi pikërisht Baba Rexhe-bit?” Përgjigjja e ime që kam marrë përsipër ta trajtoj këtë prob-lem është shumë e thjeshtë : së pari, sepse Baba Rexhebi ka qenë vërtet një mendimtar shumë i thellë në fushën e filozofisë,

31

në përgjithësí, dhe nga ana tjetër ka qenë edhe një Mjeshtër i Mistikës Islame, siç e ka përcaktuar në veprën e saj profesoresha e Wayne State University, zonja Frances Trix, Duke mësuar me një Mjeshtër Islamik. Nga ana tjetër, pikërisht për t’iu shmangur subjektivizmit si pasojë e deformimeve që pësojnë faktet nën veprimin e kohës, problemet që do të trajtoj janë kujtime nga diskutime si edhe pikëpamje të Baba Rexhebit, qëmtuar përg-jatë qindra orësh diskutimesh të paharruara me të! Pohimet e tija pastaj, dora dorës, do t’i krahasojmë me pohimet si edhe pozicionimet e marra nga dy shenjtorët, Padre Pio dhe Nënë Tereza, që të dy bashkëkohës të brezit tonë. Skeptikëve u ve në dukje tashti se si vetë përzgjedhja e këtyre tre personazheve mënjanon sot shumë shmangie nga e vërteta, të cilat mund dhe do të ngjasin përgjatë shekujve të ardhshëm, lidhur me mendi-met si edhe bëmat e tyre kur koha, ky faktor i padukshëm, por skajshmërisht i lidhur me njerëzimin, do të ndikojë në trans-formimin e të vërtetave!

E tashti mund të vazhdoj duke kujtuar se si një ditë e pyes Baba Rerxhebin dhe i them se diskutimet e karakterit fetar, lid-hur me ekzistencën apo mosekzistencën e Zotit ishin temat më të përfolura nga njerëzit. Babai qeshi dhe më citoi Konfucin, i cili thosh se në natyrë çdo gjë është diçka ndërsa injoranti nuk është asgjë. E pastaj Babai shtoi: “ Për fat të keq bota është e mbushur me injorantë, qofshin ata edhe të shkolluar, të cilët duan të bëjnë interpretime, përgjithësime, pa le të arrijnë edhe në përfundime. E vetmja gjë që arrijnë këta mëndjeshkurtër është se zhyten thellë e më thellë në kënetën e dyshimeve e pastaj s’dalin dot që andej! Terreni në të cilin ata shkelin me in-jorancën e tyre, janë ato rërat thithëse e, kur e shohin veten se po mbyten, shumë prej tyre fillojnë dhe i luten Zotit për mëshirë! Më ka pasë treguar një mik imi, që ka pasë punuar në Spitalin Ushtarak të Tiranës e pastaj qe arratisur, se si kur e sollën të plagosur Nako Spiron, komunistin si edhe ateistin e përbetuar, përgjatë orësh të tëra ai s’bënte gjë tjetër veç i drejtohej Zotit ta mëshironte e ta shpëtonte, derisa i doli shpirt!” E tashti ja edhe interpretimi nga këndvështrimi mistik që i bënte tregimit të tij Baba Rexhebi: “Injoranca i ka shtyrë në pohime të pavërteta, (në gënjeshtra), e kur kanë dashur t’i rikthehen së vërtetës, jo për bindje të thella po për interesa personale, ajo e vërtetë ishte e jashtëkohëshme e nuk u vlente më!”

I referohemi tashti mistikut tjetër të madh, të cilin biogra-fi i famshëm Renzo Allegri e cilëson: “Njëri nga personalitetet fetare më të njohura të botës, mistiku nga më të mëdhenjtë, e së fundi edhe shënjtori Padre Pio nga Pietrelcina”, kurse juristi nga më të dëgjuarit e botës, Bruno Cassinelli, thotë kur flet për Padre Pion: “Padre Pio është gjeniu i ndjenjave siç ka qenë Gi-useppe Garibaldi i aksioneve e Leonardo da Vinci i intelektit”..

I thonë Padre Pios disa të shkolluar, por injorantë, për ta vënë në pozitë të vështirë: “E mësove, Padre, se në portin e Al-bengës ka ngjarë një tragjedi e madhe ? Është mbytur një barkë e madhe e bashkë me të kanë gjetur vdekjen edhe 30 fëmijë ! Përse e lejon Zoti, në qoftë se Ai ekziston, këtë dhimbje të krije-save pa faj?” Padreja heshti. Sytë i u veshën nga lotët. Pastaj tha: “Një nënë qindis. Fëmija i saj, i ulur mbi stolin e tij të vogël, sheh vetëm pjesën e pasme të gjergjefit, ku e ëma përfton qin-dismën: një gërshetim të pakuptim penjsh edhe ngjyrash sheh ai. Po të gjëndej fëmija diçka më lart e ta shihte anën e mbarë

të qindismës, do ta shihte motivin si edhe ngjyrat e kombinuara të saj. Ne, bijtë e mi, jemi të ulur mbi stolin e ulët dhe nuk e shohim dot se ç’po qindis Perëndia!”

Ndërsa miku edhe studjuesi i jetës së Nënës Terezë, Dom Lush Gjergji, tregon se kur vendosi ta pyeste Nënë Terezën lid-hur me përkushtimin e Saj në rrugën e ndihmës më të varfërve nga të varfërit, Ajo i qe përgjigjur:” Se si më thirri Zoti në këtë rrugë nuk duhet të të shqetësojë, sepse ajo është diçka mes Zotit edhe meje : Ç’është me rëndësi, është se Zoti e thërret secilin në mënyrë të ndryshme. Ne nuk kemi asnjë meritë. Ajo që është me shumë rëndësi është t’i përgjigjemi me gëzim thirrjes së Tij”.

Baba Rexhebi gjithmonë na e theksonte se ai lutej për ne, miqtë e tij, por shtonte edhe: “ Për ju nuk lutem shumë se ju nuk keni edhe shumë nevojë për lutje Zotit, kurse për njerëzit e këqinj lutem më shumë se ata kanë më shumë nevojë e sa më keq që ata të më kenë bërë, aq më shumë i lutem Zotit për ta!”. Unë këtë thënie të tij e konsideroja si një pohim që i takonte ta thoshte Baba Rexhebi për vetë petkun dhe pozitën që kishte. Por shpejt e kuptova se sa kuptim të thellë dhe, mund të them tamam mbinjerëzor, kishte kjo thënie kur ajo zbatohej.

Gjatë luftës, Bedri Spahiu ishte aktivisti komunist më i zjarrtë në qarkun e Gjirokastrës. Sapo largohej nga një fshat Bedriu, ku kishte propaganduar idetë e komunizmit, shkonte Baba Rexhebi dhe me durim edhe bindje i kthente njerëzit nga ana e tij dhe e pikëpamjeve të tija nacionaliste. Kështu që Bedri Spahiu e ndiqte Baba Rexhebin veç ta zinte e ta ripte të gjallë. Baba Rexhebi, kur u pa se pushtetin po e merrnin komunistët, me porosínë e Baba Selimit, (murshidi dhe dajua i Tij), u lar-gua fillimisht nga Gjirokastra e pastaj edhe nga Shqipëria. Kurse Bedri Spahiu, mbas marrjes së pushtetit nga ana e komunistëve, në fillim qe prokuror i përgjithëshëm e vrau e preu sa e si deshi. Bile në Gjyqin Special, Bedriu qe prokuror e Koçi Xoxe kryetar i gjyqit që dënuan, sipas mllefit të akumuluar në genet e tyre prej dështakësh, koka të inteligjencës shqiptare. E pas tre vjetësh, në gjyqin e Koçi Xoxes, Bedriu qe prap prokurori që kërkoi push-katimin e Koçit. Në vazhdim pastaj edhe vetë Bedriun e kalbi burgjeve diktatori paranojak. Por e rëndësishmja është tashti se, me përmbysjen e komunizmit, Bedri Spahiu bëri një autokritikë publike, që qe botuar në gazetën R. D. Ia lexoj Baba Rexhebit. Ai e ndjek leximin me përqëndrim të thellë. Kur mbaroi së lexuari, Babai mendohet gjatë dhe sikur flet me vete thotë: Njerëzit kur plaken, fillojnë e besojnë në Zotin, pendohen e kërkojnë lehtë-sim të shpirtit nga mëkatet e tyre. Kurse Bedriu, ndonëse në moshë të thyer, vazhdoka akoma të gënjejë fare hapur. Shumë i jam lutur Zotit për shpirtin e tij, por e shoh se u dashka të lutem shumë e më shumë akoma për të”. Kur e dëgjova këtë pohim, mbeta i shtangur. Atëbotë e kuptova madhështínë e Baba Rex-hebit si mistik.

Qëmtojmë tashti një ngjarje analoge nga jeta e Padre Pios dhe heqim një paralele mes dy shnjtorëve në fjalë.

Urdhri i lëshuar nga Ati Provincial, Bernardo d’Apicella, drejtuar Kuvendit të San Giovanni Rotondos, mban datën 29 gusht 1936. Aty thuhej: “Që sot e tutje u ndalohet të gjithë besi-mtarëve civilë të hyjnë në qelën e Padre Pios në kuvend. Cilido nga priftërinjtë i cili do të shpërndajë jashtë kuvendit gjëra që i përkasin Padre Pios, ipso facto do të pezullohen a divines”, d. m. th., automatikisht çvishen nga rroba kishtare përgjithmonë). Në

32

këtë klimë dyshimesh edhe kufizimesh i shtynte ditët Padre Pio. I referohemi tashti dëshmisë së Padre Agostinos, të cilit Padre Pio i kishte pohuar: “Mua më mjafton dëshmía e ndërgjegjes së pastër përpara Zotit. Unë mundohem ta kryej detyrën time, duke u bërë të mira shpirtrave e duke i pëlqyer Zotit.” E kur e pyet Padre Agostinoja nëse e kish sado pak ndjenjën e hakmar-rjes ndaj atyre keqdashësve, Padre Pio tret shikimin i përhum-bur dhe thotë: “Kurrë nuk më ka shkuar në mendje hakmarrja. Jam lutur për ata që më akuzojnë e vazhdoj të lutem për ta. Zo-tit i jam drejtuar edhe duke i u lutur që në qoftë se për t’i sjellë në rrugë të mbarë keqdashësit e mi duhet dënimi me kamxhik, jepmi mua ato goditje me kusht që ata të shpëtohen!”

Ky qëndrim i Padre Pios ndaj atyre që me urrejtje të pashembullt e poshtëronin, e godisnin dhe e luftonin, mund të krahasohet vetëm me pozicionimin e Baba Rexhebit, misti-kut tjetër matanë Oqeanit! Sa të madhërishëm dhe në sintoní këto qëndrime, njeri i mistikut Islam e tjetri i atij Kristian: Për armiqtë e tyre, dy shenjtorët luten, për ta vuajnë shpirtërisht e për ta i dhurohen Zotit edhe si viktima, veç që Ai, hasmit e tyre, t’i shpëtojë nga vuajtja e amshueshme !

Po Nënë Tereza, vallë ç’qëndrim ka mbajtur në situata analoge? E kujtoj dhe sa herë që ngjet kjo, më fut në mendime fakti që shkurtimisht do të paraqes. Tregon Dom Lush Gjerg-ji se si Nënë Tereza e kish peng të madh se donte të vinte në Shqipëri ta takonte nënën e saj. Nuk ia jepnin vizën e hyrjes në Atdhe. Ndërhyri për këtë punë edhe Sekretari i Përgjithshëm i Organizatës së Kombeve të Bashkuara U Thant (1961 – 1971), të cilit i thanë se nuk e lejonin dot të vinte e veshur si murgeshë me që shteti ynë qe krenar si i vetshpallur ateist. Por Nënë Tere-za e pranoi edhe atë kusht, ndonëse ajo nuk mbante veshje murgeshe, (veshja e Saj ishte ajo e Misionareve të Dashurisë), veç ta shihte edhe një herë Dranen e saj, që e kish sjellë në jetë.

E kur e mësuan se Ajo e pranoi edhe atë kusht … prapseprap ia mohuan hyrjen! Dhe Drania ndërroi jetë pa u parë me të bijën së gjalli. Me këtë rast, tani po tregoj se ç’më ka pasë thënë me gojën e saj e ndjera Artistja e Popullit, sopranoja Marie (Paluca) Kraja, të cilën e kishin caktuar ta shoqëronte Nënë Terezën gjatë vizitës së kësaj të fundit në Shqipëri, në vitin 1989, kur erdhi edhe vizitoi tashmë varret e nënës dhe motrës së saj, Ages. E kishin vûe në program që Nâna Terezë të bânte homazhe edhe te vorri i Enver Hoxhës: “ E ndjeva vedin bajagí ngusht se si kishte me e pritë ajo kyt propozim. Gjithshka pritshem prej saj, po që të më thotë se … nuk kam asnji problem sepse të tâna kênjet njerzore e pra edhe komunistat nuk janë gjâ tjetër veçse krijesa të Zotit, kjo ishte gjâja që pritshem mâ pak prej gojës së saj!”. A ka nevojë të zgjatemi, duke e krahasuar qëndrimin e qeverisë komuniste shqiptare me sjelljen e Shenjtores ?

Sjell tashti një kujtim nga bisedat e gjata me Baba Rex-hebin i cili hedh dritë mbi sa përshkruam në mënyrë kraha-suese më lart. Babai pohonte: “Teollogjinë njerëzit e mësojnë në shkolla, siç mësojnë edhe të gjitha disiplinat e tjera. Kurse mis-tikën nga teollogjia e ndan një hendek i madh: mistika mësohet vetëm duke e përshkuar shtegun e saj. Nga ana tjetër, po ta shikojmë se si pedagogët e Islamizmit edhe ata të Kristianizmit i shpjegojnë doktrinat e tyre, shohim se ata nisen nga këndvësh-trimi historik, pra si humanistë. Kurse mistika është kuptimi më i thelluar i besimeve, pra është besim i besimeve!”

Nisur nga këto shpjegime të Baba Rexhebit, kuptohet se mistika është kuptimi më i thellë i besimeve fetare, ajo pra, duke u marrë shumë më thellësisht në drejtim të lidhjes shpirtërore dhe njësimit me Zotin, shmanget nga dallimet mes besimeve dhe, e përqëndruar siç është tek objektivi i saj madhor, i bën mistikët e besimeve të ndryshme të afrohen njeri me tjetrin e të ecin përkrah, pavarësisht bindjeve të tyre fetare !

33

Duke biseduar një ditë me Baba Rexhebin rreth besimeve të ndryshme fetare si edhe normave të feve të ndryshme, hidhet një zonjë dhe thotë: “Gjatë një viti që banova në Itali, me që përkundruall shtëpisë ku banoja ndodhej një kishë e vogël ka-tolike, shkoja herë mbas here në kishë, i lutesha Zotit dhe ndizja ndonjë qiri. Kam bërë gjynah duke vepruar kësisoj?”. Baba Rex-hebi vuri buzën në gaz dhe i përgjigjet: “Aspak moj bija ime, të gjitha besimet monoteiste besojnë në të njëjtin Zot dhe i luten të njëjtit Zot. Edhe ti i je lutur po atij Zot, të Vetmit, të Madh-nueshmit dhe Mëshirëplotit! Edhe kisha ku i je lutur ti, është Shtëpia e Tij, shumë mirë ke bërë. Ti nuk kishe as teqe e as xha-mi ku të luteshe. Dhe mbani vesh të gjithë, na u drejtua neve, Zoti është një dhe i njëjtë për të gjithë besimtarët monoteistë dhe janë veç njerëzit e ashtuquajtur fetarë që, për qëllime të cak-tuara pushteti, mbjellin përçarje edhe konfuzion në mendjet e njerëzve duke predikuar dasira ndër ta.”.

Përgjatë këtij konteksti mendoj se i erdhi radha një pushimi të shkurtër. Nënvetëdia e lexuesit t’i analizojë e t’i për-punojë faktet e paraqitura e domosdo edhe interpretimin e tyre sipas optikës mistike. Ndërkohë ne vazhdojmë me lexuesin e trajtojmë një subjekt më të kapshëm, më të prekshëm e më real. Baba Rexhebi, ai shënjtor i gjallë i cili vuante për hallet e njerëzve e vetëm vuante për ta, thellë në shpirt vuante edhe për vete : E akuzonin komunistët se i kish duart e lyera me gjak ! E Babai thosh … është e pabesueshme se si propaganda politike mashtruese arrin e gjen persona që i verbon deri në këtë shkallë

… edhe vuante ai. E kush vuante e për kë ? Vuante Baba Rex-hebi për t’ia shpëtuar shpirtin Bedri Spahiut, për të cilin i lutej Babai Perëndisë t’a mëshironte për krimet e tij!

I lemë tashti më një anë të indoktrinuarit, atë masë injo-rante qoftë edhe e shkolluar, por gjithsesi injorante, (siç i quante Baba Rexhebi), të cilët duhet (sipas mistikut tonë të madh) jo vetëm t’i falim, por edhe të lutemi për ta. Merremi sado shkurt me anën tjetër, me ata dashurues të Baba Rexhebit që të rrëm-byer nga respekti i thellë për figurën e Tij, bien në pohime të pasakta. Më ka rënë në sy në ndonjë botim se si duke e për-shkruar Baba Rexhebin si patriot të skajshëm, përgjatë atij laku kohor kur propaganda e nacionalistëve përfytej me atë sllavo-komuniste e nisi edhe lufta civile e shkaktuar, e filluar dhe e vazhduar tejeskaj nga komunistët, ndonjë autor shkrimi për ta bërë edhe nga ana artistike tërheqës përshkrimin, thotë se Baba Rexhebi rrëmbeu në ato kushte edhe armët. Jo. Këta pohime, ndonëse e kuptoj se gjithmonë me kuptim dhe ndjenjë lartësimi dhe mirëdashjeje për figurën e Babait si patriot, nuk i përgjigjen së vërtetës, dhe vetëm ua hapin gojën më keq pinjojve ideolog-jikë të B.Spahiut e Ramiz Alisë me shokë.

E lemë tashti më një anë dëshminë e vetë protagonistit, Baba Rexhebit, se ç’thosh lidhur me ballafaqimet me komu-nistët, e me që kemi akoma dëshmitarë të tjerë bashkëkohës, ia lejojmë vetes lluksin të përzgjedhim ndërmjet shumë dësh-mitarëve atë që ka edhe më shumë se ç’të thotë dhe i refero-hemi se ç’pohon zoti Haki Gaba, muhib i Teqesë së Zallit, dhe shoqërues i asaj kohe i Baba Rexhebit, me të cilin kam folur me dhjetra herë e për orë të tëra. Ai tregonte se si në ato kohë skajshmërisht të rrezikëshme… na nuk keshëm se si ta lejojëm Dervish Rexhebin të shkonte e të futej i vetëm dhe i ç’armato-sur siç ish ai, në folén’e arëzave. Dervishi qe trim e tërr s’i bën siri tek shkonte e kuvëndonte shtruar me popull e pleqësí duke lëshuar mjaltë nga goja e duke ua mbushur mëndjen të kthejën në rrugë të patriotizmës e ta harrojën internacionalen e Milladi-nit e të Dushanit. Po ku mund t’u keshëm besë na komunistëve të djallëzuar që e vrisnin Dervishin, e pastaj keshëm si e faqe na t’i dilim dot para Baba Selimit? Kështu na si çetë e Ballit e kemi shoqëruar edhe ruajtur si sit’e ballit Dervishin tonë sa herë që ai lëvizte në zonën e Gjirokastrës.

Bashkëkohësit e Baba Rexhebit tregojnë bilé një fakt tejet kuptimplotë. Ishte mesi i vitit 1943. Veç kur vete në Teqénë e Zallit Dervish Ahmeti nga Tërbaçi i Vlorës. Ai kish push-kën në krah se ishte bashkuar e dalë malit me nacional-çlirim-tarët. Kish ardhur në teqé t’i bënte thirrje Dervish Rexhebit të ndiqte edhe Ai shëmbullin e tij. E pa Dervish Rexhebi në sy dhe i thotë: Si më thua mua more Dervish Ahmeti të vij me ty kur ti ke hedhur armën krahut? Arma nuk është për ne! (Deri këtu e trajtoj unë ngjarjen që hedh dritë mbi pozicionimin e Dervish Rexhebit dhe nuk i intereson lexuesit që të shmangemi nga tema kryesore e të trajtojmë pastaj fatin e Baba Ahmetit, të internuar kampeve të punës nga regjimi për të cilin ai rroku edhe armët, në kundërshtim me rregullat e tarikatit të tij).

Fakt është pastaj se kur e nxitur nga komunistët, vëllavras-ja mori përmasa të tilla që nuk ndalohej më, Dervish Rexhebi nga fundi i vitit 1943 u largua e shkoi në Tiranë e më pastaj në Shkodër prej nga, në fundin e nëndorit 1944, edhe u largua nga Shqipëria.

Baba Rexheb as a young dervish

34

Mbas këtij ndërakti jo të pa interes, vazhdojmë e ndjekim Baba Rexhebin nëpër shtigjet e mistikës së Tij, duke u mun-duar t’a kuptojmë. Mund t’a pohoj me plot gojën se kur Baba Rexhebi fillonte e trajtonte problemet më të mprehta që e kanë turbulluar mëndjen njerëzore që në fillimet e kësaj shoqërie, si-kurse pyetjet rreth ekzistencës së Zotit e kështu me radhë, me të folurën e Tij të ëmbël dhe të mbështetur edhe në logjikë rig-oroze, të rrëmbente si pa e kuptuar dhe të ngrinte në fluturim bashkë me të në nivele jashtëkohore e njëkohësisht edhe jashtë tokësore. Miliarda njerëz gjallojnë mbi tokë, thosh Baba Rex-hebi, po sa prej këtyre janë shpirtërisht të gjallë? E fillë mbas kësaj pyetjeje retorike shtonte pohimin … egoizmi nuk e le nje-riun të njësohet me Zotin. Egoja dhe vetëm ajo, e ndan njeriun prej Zotit! Egoizmin Ai e konsideronte sëmundje të rëndë mo-rale të shoqërisë njerëzore. Babai pohonte se… egoizmi është si një mal i lartë që ngrihet pikërisht para syve tonë e që nuk na le të shohim përtej. Po të arrijmë e t’i ngjitemi këtij mali deri në maje me mund edhe me sakrifica të përditëshme të nivelit vet-mohues, vetëm atëhere do të shohim se para nesh çfaqet Zoti, me gjithë madhështínë e Tij ! Misteri që e rrethon Zotin e na e bën të padukshëm, s’është gjë tjetër veçse egoizmi i njeriut! Pra kush rri e shikon veten dhe dashurohet me veten e tij, ai kurrë nuk do t’a shohë dot Zotin!

Po mistiku tjetër i famshëm, Padre Pio, si ballafaqohej me konceptin e pamundësisë për t’a parë Zotin ? Këtë pyetje ia bëri një ditë miku i tij i ngushtë Agide Finardi e Padre Pio i u përgjigj : Për kë dashuron, toka edhe qielli bashkohen ! E kur e pa se miku i tij mbeti diçka si i hutuar, Padre Pio shtoi … por që këto të bashkohen e pra t’a shohësh Zotin, duhet të dashurosh këdo e kurdoherë, veç jo veten tënde!

Këtë koncept Padre Pio mundohej t’ua nguliste thellë në ndërgjegje çifteve të reja që martoheshin. Kur dy të rinj Ai i bas-hkonte në martesë, u thosh: Para se të lidheni pazgjidhshmër-isht mendojeni mirë se ajo që ju sot doni të krijoni, familja pra, është e shënjtë. Dashurojeni njeri tjetrin dhe të shkrirë njësh në këtë dashuri, dashurojeni Zotin Krijues të Gjithësisë se Ai u jep juve pastaj mundësinë e ripërtëritjes. Analizojeni përditë dhe pastrojeni ndërgjegjen tuaj përditë, duke u penduar për ato që nuk duhej të bënit. Djalli do të mundohet t’ua fusë në mes jush xhelozinë. Luftojeni me dashuri të ndërsjellë. Mos shikoni kur-rë të metat e tjetrit, shikoni dhe korrigjoni tuajat dhe kijeni mirë parasysh se po nuk dijtët t’i falni të tjerët, askush nuk do t’ju falë ju! Vetëm kësisoji dashuria për njeritjetrin, dashuria për të afërmin si edhe dashuria në Zotin, do t’a mposhtë të keqen dhe ditë mbas dite do t’ju avisë tek Zoti!

Po këto koncepte u a mëkonte të rinjëve edhe Baba Rex-hebi i cili shtonte: Fisnikërí është t’a përballosh të keqen me të mirë, por kijeni mirë parasysh se të mbash shpresë se shpërble-hesh për të mirat e bëra si edhe dhuratat që ke dhënë, kjo s’është gjë tjetër veç tregëtí. E me Zotin nuk bëhet tregëtí !

Të njëjtat koncepte shprehte edhe Nënë Tereza por me fjalë disi të ndryshëme. Ajo thoshte: Në çastin që njeriu e kup-ton se është mëkatar dhe ka nevojë t’ia falin mëkatet, fillon e bëhet më e lehtë për të që të falë të tjerët. Por kijeni mirë para-sysh se pa falje dhe pa dashuri, nuk mund të ketë jetë …

Tek lexon porosítë e Padre Pios dhënë të rinjëve lidhur me analizën dhe pendimin e përditshëm që t’i avitemi Zotit, pa

asnjë mëdyshje kuptohet se zbatimi i kësaj porosíe çon drejtë pastrimit të ndërgjegjes si edhe ruajtjes së mëtejshme nga gabi-met. Duke shtuar këtu edhe porosítë e Nënë Terezës, nuk kemi se si të mos bëjmë paralelizmin e të sjellim në mëndje thënjen e Baba Rexhebit se… Njerëzit e mëdhenj sjelljet e dukëshme i kanë gjithë moral, kurse të padukëshmet e tyre janë shëmbull moraliteti! E lexon këtë pohim dhe nuk ka asgjë të paqartë, përkundrazi. E rilexon me ngadalë dhe sheh se pjesa e parë e pohimit ka shumë forcë shprehëse, po kur kalon te pjesa e dytë e pohimit, atje të hapet një fushë sa e gjerë dhe e pafund analize, duke filluar nga vetja jote. Atëbotë kupton se pohimet qofshin të Padre Pios, të Baba Rexhebit, apo të Nënës Terezë, po u zbat-uan, e fusin njeriun në një qerthull brënda të cilit kush hyn me bindje e ndërgjegje të plotë, padyshim me kalimin e kohës do të bëhet i afërt me Zotin! E për kë bëhet i afërt me Zotin, Baba Rexhebi thosh se: Zoti i drejton. Ata bëhen si ajo pena e cila vërtet shkruan, por drejtohet nga dora dhe mëndja e Shkruesit !

Me hapjen e Shqipërisë filluan të vijnë dëndur e më dën-dur në teqe të ardhur rishtas e ndërmjet tyre kishte domosdo edhe ish komunistë. Një ditë vjen dhe bile ia puth dorën Baba Rexhebit, një person i cili kishte patur një post drejtues në një dikaster qëndror dhe i shquar kishte qenë si i ashpër në zhvil-limin e luftës së klasave në sektorin që drejtonte në Shqipëri. Mbasi largohet ai, një nga besimtarët dhe miqtë e vjetër të Baba Rexhebit, i arratisur bashkë me të nga Shqipëria që më 1944, i thotë Babait : I fortë je o Baba. Këta të na fusnin në dorë ty edhe mua, na ripnin të gjallë e zotrote kujton se duke ardhur në teqe, duke u treguar të përunjur e duke t’a puthur dorën ty, kanë bërë kthesë e janë penduar për ç’kanë bërë ? Babai e shikoi me buzëqeshjen e Tij të ëmbël dhe qetë qetë iu përgjigj : Të dy kemi të drejtë, si ti edhe unë. Por filozofia ime është të mëshiroj, të fal dhe mundësisht t’i kthej në udhën e drejtë të Zotit. Edhe kije mirë parasysh, se ti më njeh sot e pesëdhjetë e ca vite të shkuara, gjatë të cilave parimi im bektashjan ka qenë gjithmonë që të papjekurin të mundohem t’a pjek dhe të pjekurin t’a ruaj mos të bëhet i papjekur. Prandaj unë veproj ashtu siç më takon mua e pastaj u le kohë, i ndjek në rrugën e tyre dhe lutem për ta. Koha pastaj është gjykatësja në se ata janë penduar e kanë bërë kthesë apo jo. Kjo edhe arësyeja që teqenë unë e kam të hapur për të gjithë. Pasi bëri një pushim, Babai vazhdoi: Në qoftë se ne nuk do të vepronim në këtë mënyrë, si do të mendonte ai komunisti? Edhe këta njëlloj qënkan, si ne. Siç u sollëm ne me ta, kështu po sillen edhe këta me ne. Kurse ne duhet t’ua vemë trurin e tyre në punë, të na i krahasojnë sjelljet tona me ato që u impononte Enver Hoxha atyre, dhe t’i nxjerrin vetë përfundi-met! Kur ata t’a kuptojnë vetë, pa shtysën tonë, se sa të gabuar kanë qenë dhe sa keq kanë vepruar, atëbotë misioni ynë ndaj Zo-tit ka dhënë frytet e tij : Kemi kthyer me besim të plotë dhe të lirë, një ndërgjegje të humbur në rrugën e Perëndisë!

Tek i shkruaja këto radhë mundohesha të njësohesha me ju, lexues të dashur, duke menduar se si dora dorës ju, duke për-paruar me leximin, fillimisht bashkoheshit me mikun e Babait sepse domosdo ju neveriste qëndrimi dallkauk i ish kuadrit të partisë komuniste, apo jo? E theksoj me bindje këtë fakt sepse mundësitë janë tri e hiç më shumë: Po të jeni të paanshëm sjell-ja e tij ju neverit, sepse është qëndrim i një njeriu pa person-alitet. Nga ana tjetër, në qofshi të tillë që dhunën e pushtetit

35

diktatorial e kini dënuar si të padrejtë dhe kundranjerëzore, si të gjitha dhunat, është e qartë katërcipërisht se si e kini gjykuar sjelljen e tij. Por edhe sikur të vazhdoni edhe sot të kini bindje komuniste, padyshim që sjellja e tillë e një ish kolegut e shokut të së njejtës barrikadë, ju bën të ndjeheni keq, apo e kam ga-bim? Mirëpo në vazhdim, mendoj se si pastaj dy kategoritë e para të lexuesve nuk kanë se si të mos konformohen me vijën e arsyetimit e domosdo edhe me pozicionimin e Baba Rexhe-bit në rrethanat e caktuara. Po ju, zotërinj të kategorisë së tretë, (përjashto ata që u mungon si ndjenja njerëzore, minimumi i logjikës racionale e gjithashtu udhëhiqen vetëm nga shpirti i të kundërshtuarit të çdo gjëje me paragjykim), a nuk bashkoheni edhe ju me mësimin madhor që na jep me këtë rast mistiku i madh Baba Rexhebi? Ndonjeri nga ju mund të mos e pohojë me zë të lartë, (ndonëse edhe ai e ndjen thellë në ndërgjegjen e tij), por shumica e juaj do t’a pranojnë se ajo trysnía partiake e cila u a kishte mbushur mëndjen se Baba Rexhebi ishte një armik që i kish të lyera me gjak duart e tija, nuk ishte veçse çpifje e ulët e cila nuk kishte se si ta ckëlfiste as sado pak figurën madhore të këtij mistiku me përmasa gjigante ! Pra gënjeshtra e thënë dhe e përsëritur që nga viti tashmë i largët 1943, në lidhje me Baba Rexhebin, vazhdon edhe sot e është gënjeshtër. Kjo nuk ka dyshim. Por ajo që ka rëndësi të madhe lidhur me no-cionin kohë si nocion filozofik, është e vërteta e cila sa kohë që del në shesh duhet edhe të pohohet nga ai që e ndjen, pra nga njeriu i ndershëm ! Kemi shëmbuj konkretë ? Po. Do t’ua sjell një vërtet sa tipik edhe kuptimplotë:

Kishin qenë bashkënxënëse, shoqe ideali edhe bash-këluftëtare në mal si partizane, Selfixhe (Ciu) Broja me Nexh-mije (Xhuglini) Hoxhën. E dyta edhe sot e kësaj dite mbron me pasion ditët e bukura si edhe të mirat që kish edhe gëzonte pop-ulli përgjatë kohës diktaturës. Kurse zonja S.Broja shkruan ku-jtimet e saja edhe pohon: “Po ne?.. Ah ne… Ne që kontribuam për të sjellë këtë kolerë, nuk na mbetet vecse një bidon vajguri në dorë, të drejtohemi në qendër të qytetit e, duke kërkuar të fa-lur popullit, t’i vemë shkrepsen vetes.” (Faqe 344 Selfixhe Broja “Tallazet e Jetes” T: Globus R 1998, Tirane“). Tragjik është ky pohim. Është e vërtetë. Por është pohim me ndershmërí i një së vërtete kur i erdhi koha.

Po pohimi i N.Hoxhës ç’ndjenja do të ngjallte tek Baba Rexhebi? Do t’a nxiste të lutej e të lutej shumë për shpirtin e saj djallëzor, që Zoti t’a mëshironte !

Pavarësisht se u zgjeruam paksa në trajtimin e kësaj pike, por nuk do t’a harrojmë tashti paralelizmin e ndikimeve që kanë mësimet e mistikëve që po studjojmë. Rreth figurës Padre Pios ishin botuar deri më 1929-ën disa libra mirëdashës, përkundra një moríe shkresurinash nga dhe për në Vatikan, me çpifje e keqdashje ndaj Tij. Kurse Padreja, i palëkundur në besimin e Tij në Zotin, vazhdonte e i lutej Zotit për njerëzit. Në këtë kohë Emanuele Brunatto si edhe shoku i tij Francesco Morcaldi për-gatitën një libër thjeshtë me dokumenta e facsimile nxjerrë nga bashkëpunimi i tyre me Imzot Bevilacquan përgjatë hetimeve të bëra ndaj klerit të Manfredonias, ku dilnin në dritë gjithë mash-trimet, gënjeshtrat edhe çpifjet me të cilat ishtemontuar doku-mentacioni i luftës kundra Padre Pios. Ky libër do të nxirrte në dritën e diellit të gjithë kalbësirën që fshihej prapa luftës, që rrethe të caktuar njerëzish të Vatikanit, i bënin Padre Pios. Nga

ana tjetër, këta dashurues të Padre Pios e dinin fare mirë dhe e kishin pohuar se, po t’a merrte vesh Padre Pio se ç’kishin për-gatitur ata, kurrë nuk do t’i lejonte t’a shpërndanin librin. Mirë-po ngjau e pabesueshmja. Papritur e pakujtuar u publikua një libër tjetër mbi Padre Pion me titull : “Padre Pio nga Pietrelcina Mesagjeri i Perëndisë ”. Zhurma që u shkaktua në gjithë Ital-inë, edhe më gjerë, qe e madhe. Kjo qe rrjedhojë se autori i librit ishte Alberto Del Fante, njeri shumë i njohur si masson dhe ateist e njëkohësisht si shumë i dëgjuar për shkrimet e tija në gazetën “Italia laica”, ku dëndur e kishte sulmuar Padre Pion duke e përcaktuar si mashtrues dhe të shkathët për t’u hedhur trutë e gomarit njerëzve naivë dhe të gatshëm të tërhiqeshin nga hunda dhe të entuziazmoheshin !

Mirëpo më pas kish ngjarë diçka e jashtëzakonëshme në jetën e Del Fantes. Një nip i tij, ndaj të cilit ishte shumë i lidhur ai, Enrico-ja, qe sëmurë aq rëndë sa mjekët i kishin humbur shpresat për të. Atëhere prindët e tij i drejtohen Padre Pios i cili u premtoi se do t’i lutej Zotit për të, e ata të mos bëheshin merak se Zoti do t’i ndihmonte. Dhe në fakt ngjau e papritura, mrekullia : Shëndeti i djalit ktheu e ai dora dorës u përmirësua deri në shërim të plotë ! Falënderimeve që i bënin Padre Pios familiarët e djalit Ai u përgjigjej: Mos më falënderoni mua, unë vetëm i lutem Zotit. Mrekullitë është Ai që i bën, nuk jam unë !

Në këtë ndërthurje faktesh të jetuara nga bashkëkohësit si edhe të dokumentuara, ndjekim dy linjat paralele të dy mis-tikëve tonë të mëdhenj: Baba Rexhebi me qëndrimin e Tij ndaj ateistëve ish pasqyrë e gjallë e shëmbullit madhor se cili qe dre-jtimi për t’u ndjekur e cila kishte qenë rruga e gabuar! Po Pa-dre Pio si ndikoi mbi Alberto Del Fanten? Besoj se asnjerí nuk kërkon shpjegim, faktet flasin vetë.

E për t’a kopsitur plotësisht krahasimin e dy mistikëve, vazhdojmë me ngjarjen e mëposhtëme:

E pyes një ditë Baba Rexhebin dhe i them se më kish ras-tisur të flisja me shumë njerëz dhe kush thonte se mbas kaq dhe aq vitesh martese, pa patur fëmijë, të ishin lutur ty Baba Rex-heb, e mbasi ti ishe lutur për ta, nuk kish vonuar shumë dhe Zoti u kishte falur një fëmijë. Pa le që Asllani me gjithë të sho-qen Shazon, kur u ngjau fatkeqësia dhe djali i tyre 17 vjeçar, (i vogli i fëmijëve), u vra në aksident automobilistik e ata u bënë si të çmëndur, zotrote i kishe ngushëlluar duke u thënë të mos e tepronin me të qara dhe ulërima se ish rebelim ndaj vullnetit të Zotit dhe kishe shtuar, siç e pohojnë ata vetë : Mosni kështu se bëni gjynah. Do t’a shihni, pas një viti Zoti do t’ua zëvëndësojë humbjen me një djalë, Hysenin. (Dhe vërtetë, në krye të vitit, u fali Zoti një djalë emrin e të cilit nuk kishin përse t’a zgjidhnin, e kish përzgjedhur vetë Baba Rexhebi!) Gjithashtu vazhdova duke i thënë Babait se si kish plot njerëz që pohonin se kishin qenë të sëmurë. Me mjekë nuk gjenin derman. Ishte lutur ai për ta dhe ishin shëruar. E nga këta fakte të dëshmuara kisha dëgjuar me dhjetra. Si qëndron puna, e pyeta Babanë, kishte vërtetë fuqi të jashtëzakonëshme Ai? Babai buzëqeshi dhe më thotë: Jo more bir, edhe unë si secili nga ju, i lutem Zotit. E vetmja diferencë është se unë praktikisht i lutem të gjithë ditën, sa kohë që nuk merrem me ndonjë punë. Pastaj është në dorën e Zotit në se ma dëgjon lutjen apo jo. Në këto raste Zoti ma ka dëgjuar lutjen e ka bërë për ta. Pra harrojini ato të ashtuquajtu-ra mrekulli të miat, unë vetëm i lutem Zotit si edhe ju dhe nuk

36

kam asnjë fuqi tjetër. Mrekullitë është vetëm Zoti Ai që i bën !Thelbi i mistikës të Baba Rexhebit ishte : Të luftohet e të

mposhtet egoizmi. Në çdo mësim të tijin, në çdo këshillë që jepte, të gjithë shëmbujt që sillte, tek i zbërthente me aq bukurí shprehjeje e krahasimesh, si edhe forcë bindëse, të çonin tek i njejti përfundim:

Narcizizmi (të dashuruarët me vetveten) është baza e të gjitha të këqijave të kësaj bote. Egoizmi, kjo dukurí e theksuar e narciziztëve, ka mbrujtur e u ka dhënë shtat përgjatë sheku-jve tiranëve si dhe diktatorëve, e varg e vistër pastaj pas tyre të gjithë atyre fatkëqinjëve që nuk dijnë të duan njeri tjetër veç vetes tyre, pa le pastaj të sakrifikojnë për tjetrin !

Tek theksonte Baba Rexhebi se … po nuk e zhduku egoizmin, njeriu nuk e sheh dot Zotin e Madh, Krijuesin si edhe Mëshirëplotin e gjithësisë … e kish shumë për zemër të sillte një shëmbull me të cilin tregonte se për t’a shëmbur murin që njerëzit kanë para syve të tyre dhe që është egoizmi, duhet të njësohen me Zotin, t’i besojnë dhe t’a dashurojnë Atë pa kushte, me besim të plotë e pa diskutim. Me këtë shëmbull e mbyll edhe paragrafin e fundit të veprës së saj për Baba Rexhebin, pro-fesoresha Frances Trix. Ajo ka pohuar: … Njëzet vite të shkuara veprën e Baba Rexhebit e lexoja si një libër studimi, tani i lexoj frazat, ndonëse nën udhëheqjen e Baba Rexhebit i kuptoj, por prap i rikthehem leximit se … diçka më shket nga ajo filozofí e hollë e Tij. P.sh. kur Babai më shpjegon teorinë e Gazaliut të famshëm, të paarritëshme, mbi “marifetin” (njohurinë), ai si pa e kuptuar të jep një mësim të thellë filozofik mbi tri shkallët e besimit që janë “besimi i njerëzve të prirë për të besuar”e që besojnë edhe vetëm duke u folur; besimi i atyre që vijnë në për-fundimin e të parëve por ama pasi t’u rezultojë nga “deduktimi i tyre”; si edhe së fundi “besimi i arifëve” (të shquarve) që, në rrugën e Zotit, e shohin me sy vetë Zotin! Këta janë të paisur nga ana e Zotit me “Ilmi Ledun” (Shkenca Hyjnore)”.

Tashti vijmë edhe tek shëmbulli që sillte Baba Rexhebi lidhur me njësimin me Zotin duke besuar pa kushte në ud-hëheqësin shpirtëror, i cili tregim profesoreshës Trix i kishte lënë gjurmë të thella. Babai tregonte ngjarjen në mes mistikut të famshëm Jelaleddin Rumiut dhe nxënësit të tij shpirtëror, Shemseddin Tabrizit:

Një ditë nxënësi vete t’a takojë mësuesin, por ai sapo kishte dalë nga shtëpia. Ngado që shkonte nxënësi e shihte mësuesin e tij dhe sapo i afrohej, mësuesi zhdukej në rrugicat me kthesa. Më në fund nxënësi e sheh mjeshtrin që hyn në një shtëpi dhe e ndjek. E kërkon brënda shtëpisë po nuk e sheh; atëhere i ngjit

shkallët e prap nuk e sheh. Së fundit i ngelet të dalë në çatínë e sheshtë të ndërtesës e me që edhe prej andej murshidi i tij ishte zhdukur, hidhet nga çatía, por nuk bije në tokë të vritet sepse … e pret mësuesi në krahët e tij !

Edhe profesoresha pikërisht këtë ndodhí e vendos si ep-ilog të veprës së saj për Baba Rexhebin, duke bërë analogjinë me veten e saj: Sa herë që ajo nuk e ndiqte dot Babanë nëpër labirinthet e filozofisë mistike islame, Ai gjithmonë ndodhej pranë saj!

Duke krahasuar ndarjen që u bën filozofia humaniste njerëzve, nisur nga prirja e tyre të besojnë apo jo, e krahasuar kjo me kategorizimin që u bën filozofia mistike, ku ndryshimet fillestare ndërmjet pohimeve çojnë pastaj në ndryshime thel-bësore interpretimi të mëvonëshme, Baba Rexhebi vinte në dukje se si edhe në fushën artistike ky ndryshim dukej qartë. Ai merrte e krahasonte vargje të shkruar me pasjon nga një poet lirik e për më tepër domosdo edhe besimtar, duke i bal-lafaquar me vargje shkruar nga një poet mistik për të njejtën temë. E babai thoshte : Shikoni se ç’ndryshim themelor ka në kuptimin e rrethanës. Nga rrjedh kjo? Poeti mistik e ka jetuar rrethanën e caktuar nëpërmjet frymëzimit që i vjen nga udhërrëfyesi i tij shpirtëror. Kurse liriku ç’bën? Ai përshkru-an një rrethanë të imagjinuar, pra bën sofizëm!

Mbas shkëmbimit të gjithë këtij informacioni me lexues-in, duke qëmtuar fakte si edhe pikëpamje të Baba Rexhebit, këtij kollosi të filozofisë mistike bektashjane, të analizuara këto edhe sipas optikës së dy personazheve madhore të mistikës si edhe besimit kristian, Nënë Terezës si edhe Padre Pios, e quaj me vënd të bëjmë edhe sintezën e tyre.

Me sjelljen e tyre tokësore të nëpërkëmbjes vetvetes, dashurisë pa rezerva për tjetrin si edhe përkushtimin total ndaj Krijuesit të Gjithësisë, ata për së gjalli lartësoheshin dita me ditë përgjatë tri shtyllave kolosale ngritur nga tre skaje të globit, (Detroit, Kalkutë e Pietrelcina), me drejtim bashkëqëndërsie, drejtë pafundësisë qiellore, prej nga i kishin kapërxyer kufijt e egoizmit. Që atje lart ata, të bashkuar si monoteistë që ishin, e sodisnin Zotin, na jepnin shëmbullin e tyre personal edhe luteshin për ne.

Edhe sot, që nga amshimi, ata na ftojnë të ecim përgjatë shtegut të përshkuar prej tyre që është shëmbull viryti, mo-raliteti, dashurie njerëzore edhe shkrirje me Zotin … e vazhdo-jnë të luten për ne !

37

A Bektashi Baba of Two Millenia

Baba ArshiBaba Arshi Bazaj is now 104 years old. He was born in

the year 1906 in the small Albanian town of Sëvastër, a place some ten miles from the important port city of Vlora. At the end of one century and the start of another, Baba Arshi’s life moves forward. He possesses a set of piercing green eyes and a physical energy quite beyond belief for a centenarian. He sits back in his comfortable Chesterfield chair in the spacious cof-fee-room (kafe-oxhak) of the Bektashi Sufi lodge (tekke) near Detroit, Michigan. Whenever someone comes into the room he rises up out of his chair like an 18 year-old. “Have a seat. Eyvallah! Don’t stand up for me,” he’s accustomed to saying. And he adds: “There are rules here in the Tekke, please!”

There are few people that know about Baba Arshi’s life. Many secrets he entrusted only to his lifelong compan-ion, the late Baba Rexheb (1901-1995). To this stoic Bektashi cleric, an almost impassable miasma hovers over memo-ries of his childhood and youth of nearly a hundred years

back. During the three times I was with him I always car-ried a notebook in order to take notes while he was speak-ing. During those three times he said nothing of his own life. Rather, with the pride of a “Labëri” (a southern Albanian) he wanted to talk about the city of Vlora and her sons, for Baba Arshi personally knew the great Albanian partiots Skënder Muço and Qazim Koculi, both native Vlorans.

During the Second World War Baba Arshi fought (as did Baba Rexheb) together with Hysein Lepenica, com-mander of the anti-communist Balli Kombëtar militia, of whom Baba Arshi spoke much. From the Albanian patriot Midhat Frashëri he had obtained a valuable book, The Bek-tashi Pages, but when the communists were pursuing him in the mountains above the city of Kukës in 1945 Baba Arshi was forced to burn it along with other books in his posses-sion. Then, together with few companions, passed over the border and out of Albania.

I understood while we were together, walking one af-ternoon across the expansive parking lot of the Detroit Teqe that I should not ask too much. After having been with him regularly, I could discern one of his secret traits. Always,

-Syrja Xhelaj

38

when I or someone else asks Baba Arshi, “May we visit the Turbé?” – the tomb where the saint Baba Rexheb rests - he never refuses. On our walk to the Turbé, we strolled unhur-riedly, while sometimes I, and sometimes Baba Arshi, sang nostalgic southern Albanian songs that were popular some 70 years before. This created an atmosphere of amusement for us, since the words of these old songs are mixed, almost half being Turkish in origin. Baba Arshi does not let anyone speak while we are inside the Turbé. He communicates inside by moving his hands, believing, perhaps, that Baba Rexheb is sleeping and doesn’t want anyone to wake him up.

On walking back to the Tekke, happy that I kissed the sacred tomb, I started again to ask Baba Arshi about his life. Having fled Albanian on the eve of the communist takeover, he suffered six years living in refugee camps in both Greece and Italy. He faced many incidents while there - especially evading communist agents - but the saintly grace of Hajji Bektash Veli saw him through it all. Like the talisman (hal-maili) Baba Arshi keeps tied around his neck, the words of Salih Niyazi Dedebaba, leader of the Order from 1913-1942, are kept safe in his memory. During one cold night in 1940, as Baba Arshi was staying at the foremost teqe of the Bektashi Order in Tirana, Salih Niyazi Dedebaba said to him: “Listen my son (evlad)! It might be that in your life you go from one misfortune to another, from sadness to sadness, and from one sacrifice to the next. Keep Hajji Bektash Veli in your heart and mind and you will get around it all.”

To be in front of Baba Arshi is like being in front of a great labyrinth full of stories, songs, and spiritual advice. To see a little bit of that labyrinth you have to say some pleasant words to Baba Arshi about his hometown of Vlora. I did this, and it was like a key opening up a locked door. He told me how, with the help of Baba Rexheb and the American government, he came from the refugee camps of Italy to the Tekke in Detroit. But arriving at the Teqe did not mean ease.

He immediately went to work. He and three other Bektashi dervishes (and Baba Rexheb) raised some 5,000 chickens on the Tekke’s property. Baba Arshi sold the Tekke’s eggs and fresh vegetables at local markets, but that was many, many years in the past.

It’s quite obvious to anyone that this one hundred year-old man carries within his heart a devoted and immeasur-able love for Baba Rexheb. Everything that goes on in the Tekke Baba Arshi sees through the eyes his venerable spiri-tual guide. When he sees that something is not going quite right he says with a murmur: “No, no. Baba Rexheb does not like this.” Many times a day Baba Arshi goes to the Turbé to visit his master of nearly fifty years. At sunset every day he performs the ancient Bektashi Sufi tradition of lighting can-dles in the tomb.

The Bektashi faithful in America come and with great pleasure kiss the hand of this revered man, Baba Arshi. History and legends, songs and spiritual teachings are told by him to the many guests that visit as they sit in the kafe-ox-hak bathed in an atmosphere of affection and love. Baba Ar-shi sits in his big chair, listening carefully, always ready to answer the phone, yet silent when asked about his own past. The only regret he seems to have carried in the 100 years of his life is that he never saw his beloved city of Vlora again nor his family home in the village of Sëvastër. This home was bombed during an Italian offensive in 1942, but some walls of it remained. Later, the communists completely demol-ished his family home since it was the home of an anti-com-munist who fled Albania.

Still, I have safe in my memory the morning of that day in March when I was getting ready to take a plane to New York and then return, from there, back to Albania. That morning Baba Arshi came to my room and opened the door as quietly as a mouse. With a whisper said to me: “I boiled ten eggs for you to have with you on your trip. This is how Baba Rexheb always did things…” At that moment, I realized a transcendent truth: that by living with infinite love for God in your heart, you can live, even to a hundred years, with infinite love for your fellow human beings.

39

Milestones For Monastery

LITTLE-KNOWN FAITH SEEKS HIGHER PROFILE

Mark Hicks/The Detroit NewsMarch 15, 2014

Taylor— For nearly 60 years, generations of immigrants and their families have found a second home at the First Albanian American Bektashi Monastery.

Believed to be the only North American site for the Bektashi order, a mystical branch of Islam, the tekke — or lodge, a significant spiritual center — has been a haven for followers to celebrate holy days, share ethnic dishes, speak an ancestral language and seek spiritual guidance.

“It kept our culture alive,” said Marion Toptani, whose family gathered there for decades and helped launch the site. “It taught us where we came from.”

In May, the fixture on Northline Road, which draws thousands of supporters from around the world, will celebrate its 60th anniversary. Shortly thereafter, Arshi Bazaj, the tekke’s baba, or spiritual leader, marks another milestone: his 108th birthday.

Coinciding with those achievements and to offer more resources, its leaders this year are expected to present expansion plans to city officials. If approved, they hope to add a cultural center, botanical gardens, a children’s play area and more in the next five years.

Taylor Mayor Rick Sollars, who lives near the tekke and recently reviewed the plans, said he expected little difficulty getting approval for the plan since the addi-tions would fit with the surrounding area, which in-cludes Heritage Park.

“It’s really going to be great not only for the city of Taylor, but our neighborhood as well,” he said.

Experts and supporters say the moves could raise the profile of a locale anchored by a little-known, sometimes misunderstood faith. “This really is sacred ground,” said Frances Trix, a Downriver native and pro-fessor at Indiana University, who studied at the tekke for more than 20 years.

Bektashism differs from other branches of Islam in its veneration of saints and rituals open only to initiates.

Bektashism■Founded in the 13th century by Haji Bektash Veli, a Sufi mystic, it is based on Islamic principles yet has distinctive interpretations of the Quran, the teachings of the Prophet Muhammad as well as the 12 Imams and Sufi saints. ■Besides marking the major Muslim holy periods, Bek-tashis also observe Sultan Nevruz, which celebrates the birth of Ali, considered the first imam and an icon in the Islam mystical tradition; and Ashura, which commemorates the death of the Prophet Muhammad’s grandson, Imam Husain. ■The Bektashi order is organized around levels and initia-tions. Initiates are called muhibs. The clergy are divided into multiple categories. Among the highest is a dervish, who has undergone an initiation, performs the religious ceremonies and has the right to wear ceremonial garments. Ranked higher is a baba, the tekke head who oversees the ritual of initiation and is considered a spiritual guide.

Sources: Bektashi Order of Dervishes, Detroit News research

40

Bektashi families have lived in the United States since the early 20th century yet lacked “a permanent, well-qualified and charismatic Bektashi clergyman who could be the pillar around which could be built a fully functioning center,” said Huseyin Abiva, an initiate (a muhip) who has studied the group’s history and runs the website www.bektashiorder.com.

That arrived with Rexheb Beqiri, who became a baba and revered figure worldwide. Born in southern Albania to a devout family that included other babas, he left his homeland in the 1940s after the communist takeover and eventually emigrated to the United States, according to the order’s website.

Nancy Topulli, a teacher from Plymouth whose fa-ther was among the tekke’s founders, remembers the 18-acre farm plot followers bought in Taylor Township. It was large enough for an orchard and garden that yield-ed apples, pears, cherries and more. Chickens, cattle and sheep also roamed there before the site was trans-formed into a spiritual hub.

The property also includes apartments. Today, the units are rented out — many to immigrants seeking shelter and aid with transitioning, members said.

That is not unlike tekkes of the past, which during the Ottoman Empire “were like social service centers for the poor people and travelers as well as educational facilities for children and adolescents,” said Alexander Knysh, a professor of Islamic studies at the University of Michigan.

Mystical part of IslamTrix met Baba Rexheb as a University of Michigan

undergraduate in the late 1960s, having often passed the building with her father. Intrigued and studying Turk-ish, which many Bektashi leaders speak, Trix stopped in and soon began studying with him weekly.

The faith’s rich history, traditions and mysticism, as well as the baba’s openness and kindness, drew Trix, who later wrote two books about her experiences and Bektashism.

“If you want to understand Islam, you don’t want to forget a deep part of the Muslim tradition is the mys-tic part,” Trix said. “So much of Islamic poetry draws from the mystical tradition. It’s just a very rich part of Islam.”

Bektashis are considered one of the Sufi groups as-sociated with Islam, emphasizing “a more private spir-itual discipline which doesn’t like ostentation,” Knysh

said. While other Sufi groups exist in the U.S., he said, “the Bektashis are extremely rare.”

Abiva estimated some 2,000 families in the U.S. and Canada likely have ties to Bektashism. Many are in Metro Detroit, with smaller concentrations in Chicago and New York.

Place to stay ‘connected’Between regular stops, special ceremonies and

holiday gatherings, as many as 5,000 people visit each year, said Egi Deromemaj, an attorney in her 20s active there since childhood. To many, “it’s basically been a place for us to stay connected to our people,” she said.

Crediting the current baba’s prayers and sacrifice for miraculously aiding her recovery from a car acci-dent decades ago, Topulli regularly goes to the tekke to kiss the baba’s hand in a customary greeting and chat.

“Going there, I just feel I’m with God, I’m with a teacher — a person who is here to help us be good, hon-est, faithful,” Topulli said.

Nake Premtaj, an Allen Park retiree whose fami-ly also was involved since the tekke’s founding, returns often to meet with the baba. The tradition honors her deeply devoted parents; when they died, she said, “it hurt me, but the minute I walked into that tekke, I felt them there. … That’s what they believed in.”

For now, regardless of expansions, Baba Arshi plans to remain as long as he lives. The centenarian welcomes admirers and prays twice daily at the elegant mausoleum where his predecessor, Baba Rexheb, who died in 1995, is buried.

His main inspiration, he said through a translator, is best summarized in a single word: “God.”

41

The Teqe as it looked in the 1970s

Get involved! Become a Member of the Teqe today!

Future Plans

The Bektashi Community of America21749 Northline RdTaylor, MI 48180