Jastrzębski, J. (2002). Strategie doboru partnera jako przejawy

płci psychologicznej: ujęcie ewolucyjne, (w:) Alicja Grochowska

(red.), Wokół psychologii osobowości (s. 161 – 175), Warszawa: UKSW.

...egzystencja każdego organizmu, zamiast być

wpisana w powszechną i doskonałą harmonię świata

bywa raczej walką i dramatem, rozpaczliwą próbą przeżycia”

M. Ryszkiewicz

GENEZA PSYCHOLOGICZNYCH RÓŻNIC PŁCIOWYCH

Zainteresowanie wpływem różnic płciowych na funkcjonowanie

psychiczne człowieka ma już dziś bardzo bogatą tradycję. Szeroki

nurt badań poświęconych płci psychologicznej stale dowodzi, że

wprowadzenie do analizy danych z nią związanych dostarcza nie tylko

nowego, ale i jakościowo bogatszego materiału na temat natury

psychicznej człowieka.

Pierwszych informacji wyjaśniających pochodzenie psychicznych

różnic płciowych dostarczyła psychoanaliza, wiążąc proces

kształtowania się świadomości własnej płciowości z pojęciem

identyfikacji. Zgodnie z tym dziecko w procesie identyfikacji nabywa

właściwości, postawy, wartości i zachowania uważane przez

społeczeństwo za właściwe dla danej płci. (Dakowicz, 2000;

Sękowska, 1998; Wasilenko, 1985; Blaim, 1986; Pospiszyl, 1992).

E. H. Erickson zwraca uwagę na znaczenie tzw. kryzysu

adolescencyjnego, który pojawia się w okresie dorastania. Jego

pomyślne rozwiązanie pociąga za sobą oswojenie się z własną

męskością lub kobiecością oraz wytworzenie schematu płci i

skłonności do reagowania odpowiadającym mu zachowaniem (Miluska,

1992; Szczukiewicz, 1998).

W koncepcji społecznego uczenia się człowiek jako odbiorca wpływów

społeczeństwa, poddawany jest specyficznym oddziaływaniom, które

poprzez konkretne mechanizmy wpływają na jego rozwój. Jednym z

ważniejszych mechanizmów jest tu wzmocnienie pozytywne i negatywne

(nagrody i kary), które pojawiają się jako konsekwencje naszego

zachowania. Dzięki nim środowisko społeczne jest w stanie

kształtować zachowania właściwe dla danej płci. Reprezentanci tego

stanowiska zwracają również uwagę na mechanizm modelowania. Dziecko

„uczy się” zachowań płciowych aprobowanych przez społeczeństwo

dzięki naśladowaniu tych zachowań u określonych modeli (rodzice i

inne autorytety) (Wasilenko, 1986).

W koncepcji rozwoju poznawczego geneza psychicznych różnic

płciowych ściśle wiąże się z procesem socjalizacji poprzez

interakcję ze środowiskiem. W procesie tym zachowania związane z

płcią są inicjowane przez uprzednie wytworzenie się poczucia

przynależności do określonej płci, które utrwala się dzięki

stosownym wzmocnieniom (Wasilenko, 1985; Strykowska, 1993).

Przełomowe stanowisko w kwestii genezy różnic płciowych zajęła S.

L Bem. Autorka odchodzi od determinizmu biologicznego w

kształtowaniu się kobiety i mężczyzny na rzecz czynników kulturowych

i cywilizacyjnych. Takie ujęcie funkcjonuje pod nazwą teorii

schematu płci.

Schematy płci rozwijają się we wczesnym okresie życia w wyniku

działania dwóch czynników: wrodzonej tendencji do organizowania

informacji napływających ze środowiska oraz silnym różnicowaniem

płci funkcjonującym w społeczeństwie (ubiór, imiona, zawód). Po

przyswojeniu któregoś ze schematów, wpływa on na zachowania dziecka,

skłania dziecko do zwracania uwagi na pewne (zgodne z tym schematem)

informacje oraz wpływa na formułowane przez dziecko wnioski.

Wartą podkreślenia zasługą koncepcji S. L. Bem jest to, iż zrywa

ona z obowiązującym do tej pory w psychologii jednoczynnikowym

modelem męskości i kobiecości. Autorka zaproponowała teorię, która

zakłada, że cechy i zachowania związane z płcią mogą tworzyć dwie

niezależne od siebie klasy (oddzielnie męską i oddzielnie kobiecą).

Mogą zatem charakteryzować jedną osobę (pojęcie androgynii)

(Dakowicz, 2000; Wasilenko, 1989; Kuczyńska, 1992a i b; Miluska,

1992, 1996; Bem, 2000, 1988, 1977, 1974).

Krytyka jakiej poddane zostały poprzednie poglądy skłoniła wielu

autorów do skonstruowania teorii wieloczynnikowej. Reprezentacyjne

dla tej koncepcji są poglądy Janet T. Spence, która pochodzenie

psychicznej odmienności płciowej upatruje w wieloczynnikowych

różnicach między kobietami i mężczyznami. Klasy cech, postaw,

preferencji i zachowań zarówno kobiet jak i mężczyzn nie muszą być

skorelowane w sposób stały (Spence, Helmreich, Stapp, 1974; Spence,

Hall, 1996; Miluska, 1996; Strykowska, 1992).

Na podstawie powyższego przeglądu koncepcji wyjaśniających genezę

oraz istotę płci psychologicznej, można się przekonać, że większość

z nich bazuje na analizie kulturowo zdeterminowanych atrybutów

przypisanych określonej płci. Wydaje się jednak, że metoda

klasyfikacji cech na „męskie” i „kobiece” nie pozwala na jasne

opisanie istoty psychologicznej odmienności kobiet i mężczyzn.

Zdaniem autora tej pracy, tym co przybliża nas do sprecyzowania

pojęcia płci psychologicznej są mechanizmy psychiczne odpowiedzialne

za kierowanie preferencjami określonych cech przy wyborze partnera.

Do mechanizmów tych należy zaliczyć cechy temperamentu i osobowości,

traktowane w kategoriach mechanizmów adaptacyjnych. Okazuje się

bowiem, że udział tych mechanizmów odgrywa istotną rolę w

kształtowaniu się określonych strategii seksualnych zapewniających

sukces reprodukcyjny. Należy zatem brać pod uwagę ich uwarunkowania

adaptacyjne powstałe w wyniku doboru naturalnego.

W związku z powyższym można stwierdzić, że w literaturze

przedmiotu na plan pierwszy wysuwają się dwie teorie wyjaśniające

pochodzenie psychicznych różnic płciowych. Pierwsza z nich

reprezentuje podejście biologistyczne i opiera się na założeniu, że

to odmienna natura wywiera bezpośredni wpływ na psychikę kobiet i

mężczyzn. Druga psychicznych różnic płciowych dopatruje się w

odmiennej sytuacji społecznej kobiet i mężczyzn oraz w czynnikach

kulturowych (Mandal, 1987; Promińska, 1987; Moir, Jessel, 1993;

Miluska, 1996; Dakowicz, 2000; Blum, 2000).

Stosunkowo niedawno na terenie psychologii pojawiła się trzecia

grupa koncepcji, której celem jest wyjaśnianie różnic

indywidualnych, w tym odmiennego funkcjonowania kobiet i mężczyzn.

Mowa tu o psychologii ewolucyjnej. Reprezentanci tego szybko

rozwijającego się nurtu badań sugerują, że geneza zróżnicowania w

funkcjonowaniu psychicznym kobiet i mężczyzn ma swoje korzenie w

selekcji naturalnej, preferującej pewne cechy sprzyjające

wypełnianiu określonych zadań. Dzięki niej dochodzi do

„specjalizacji” osobników określonej płci w zakresie nie tylko

funkcji poznawczych, ale i w innych sferach życia psychicznego

jednostki.

Celem tego artykułu jest próba ukazania kluczowych dla

ewolucyjnego punktu widzenia sposobów kształtowania się odmienności

psychicznej kobiet i mężczyzn oraz wynikających z tego przesłanek do

kontynuowania badań w tej perspektywie.

EWOLUCJA LUDZKIEJ PŁCIOWOŚCI

Rolę czynników, które od początku kształtowały ludzką naturę

przypisuje się środowisku. Wszyscy autorzy zajmujący się

problematyką pochodzenia człowieka są zgodni, co do tego, że miały

one również znaczący wpływ na genezę typowych dla człowieka związków

interpersonalnych, w tym związków między kobietami i mężczyznami

(Diamond, 1996; Ryszkiewicz, 1996; Szarski, 1998; J. i A. Ducros,

1999; Foley, 2001).

Zachwianie stosunkowo stabilnego układu środowiska (stepowienie

południowo – wschodniej Afryki) postawiło pierwszych ludzi przed

rozwiązaniem wielu problemów adaptacyjnych, w tym podstawowego,

jakim jest przetrwanie gatunku. Wiązało się to ze zmianą

dotychczasowej strategii działania, a co za tym idzie zachowań

związanych ze zdobywaniem pokarmu, rozrodem i opieką nad potomstwem.

Pionowa pozycja ciała, uwolnienie rąk z funkcji lokomocyjnych,

gwałtowny rozwój mózgu, to jedne z najważniejszych osiągnięć

przystosowawczych pierwszych hominidów. Warto jednak pamiętać o tym,

że oprócz ogromnego znaczenia dla rozwoju inteligencji, adaptacje te

uczestniczyły w kształtowaniu się zasad funkcjonowania społecznego

człowieka pierwotnego (Szarski, 1998).

Odpowiedzią na wymagania otoczenia, było m. in. wykształcenie się

podstawowej jednostki społecznej, jaką jest rodzina, składającej się

z pełniących określone funkcje rodziców i potomstwa. Poza tym

okoliczności te zmusiły człowieka do osiadłego trybu życia, a także

do skupiania się w większe grupy w celu obrony przed zagrożeniami

(Foley, 2001).

Zmiany w zakresie funkcjonowania społecznego człowieka pociągały

za sobą zmiany w zachowaniu. Ich konsekwencją była m. in. silna

specjalizacja funkcji pomiędzy płciami. Kobiety przejęły niemal

wyłączną opiekę nad potomstwem, natomiast rolą mężczyzny stało się

zapewnienie odpowiedniej ilości jedzenia oraz obrona partnerki i

dzieci.

W wyniku tych rozwiązań mężczyźni zaczęli rywalizować o kobiety

o wysokim potencjale rozrodczym. Natomiast kobiety oceniały wyżej

tego mężczyznę, który był w stanie zapewnić przetrwanie jej i

potomstwu. Zmiany te, faworyzowane przez dobór naturalny, były

stopniowo utrwalane (M. i J. Gribbin, 1999; Dzik, 1992; ).

Taki sposób funkcjonowania pierwszych społeczności ludzkich

umożliwiał im przetrwanie w nieprzyjaznym otoczeniu. Potwierdzają to

nie tylko dane archeologiczne, ale także antropologiczne i

etnologiczne badania współczesnych ludów pierwotnych, tworzących

wspólnoty myśliwych – zbieraczy (J. i A. Ducros, 1999; Wilson,

1994).

Relacje między kobietami a mężczyznami nabierały charakteru

monogamicznego, choć nie koniecznie trwającego całe życie. Wymagało

to od obu stron wypracowania odpowiednich strategii doboru partnera,

który posiadałby określone cechy, pozwalające na stworzenie związku,

umożliwiającego poczęcie i wychowanie zdrowego potomstwa. Część

autorów twierdzi, że w okresie zależności od rolnictwa związki

ludzkie zmierzały ku poligamii. Tłumaczą to tym, że mężczyźni,

gromadzący dzięki rolnictwu wielkie zasoby materialne, mogli

pozwolić sobie na utrzymanie wielu żon żyjących w haremach.

Podkreślają jednak, że urbanizacja i uprzemysłowienie stworzyły

warunki sprzyjające związkom opartym na tzw. „monogamii seryjnej”

(Baker, 2000).

Niezależnie od tego, wczesny człowiek staje przed kolejnym

problemem adaptacyjnym, w którym główną rolę gra dobór płciowy.

Pojęcie to stanowić będzie istotę naszych dalszych rozważań. Warto

jednak w tym miejscu zaznaczyć, że termin ten wprowadził Darwin jako

opis mechanizmów związanych z wywieraniem nacisku ewolucyjnego

jednej płci na drugą. Myśl tę rozwinął Fisher (1930), który

stwierdził, że jeśli jedna płeć wybiera partnera na podstawie

pewnych cech, to dobór w obrębie tych cech może zachodzić bardzo

gwałtownie i zarazem faworyzować skłonności płci przeciwnej właśnie

do nich (za Foley, 2001, s. 59; M. i J. Gribbin, 1999).

Teoria doboru płciowego ściśle wiąże się z pojęciem

fizjologicznych (i psychicznych) kosztów jakie ponoszą kobiety i

mężczyźni w zakresie rozrodu. W zależności od tych kosztów kobiety

faworyzowały pewne cechy u mężczyzn i na odwrót. Wydaje się być

uzasadnione twierdzenie, że cechy te, oprócz cech fizycznych to

także szereg cech psychicznych (Williams, 1997; Ridley, 1999).

Teoria doboru płciowego pozwala wyjaśnić mechanizm działania

ewolucji nie tylko w sferze fizjologicznej. Dzięki niej możliwe

stało się zastosowanie zasad ewolucji do zachowań ludzkich, które

stały się przedmiotem zainteresowania psychologii ewolucyjnej.

Próbuje ona udzielić odpowiedzi na pytania o naturę ludzkiej

psychiki, nie tylko w aspekcie funkcji poznawczych, ale i w zakresie

innych funkcji psychicznych. Reprezentanci tego nurtu stoją na

stanowisku, że nasi przodkowie musieli wykształcić cały zespół

mechanizmów nazywanych „układami przystosowań do przetwarzania

informacji”, dzięki którym możliwe było rozwiązywanie problemów dnia

codziennego (Hoffman, 1997; Stringer, McKie, 1999; Tattersall,

2001).

Jednym z takich wyzwań, które sprzyjało rozwojowi skomplikowanej

natury psychicznej człowieka, było połączenie monogamicznej

struktury rodzinnej z tendencją do życia grupowego. Zapewne

niełatwym zadaniem było pogodzenie interesów konkurujących ze sobą

jednostek w obrębie stosunkowo licznej grupy. Konkurencja ta

dotyczyła z jednej strony walki o dostęp do ograniczonych zasobów

materialnych, z drugiej wiązała się z walką osobników jednej płci o

dostęp do osobników płci przeciwnej. Jedynie jednostki posiadające

cechy korzystne, z punktu widzenia mechanizmów ewolucji, mogły wyjść

zwycięsko z tej konkurencji. Zestawem takich cech, faworyzowanych

przez ewolucję jest m. in. zestaw preferencji, którymi kieruje się

człowiek w wyborze partnera.

Autor niniejszego artykułu jest zdania, że to m. in.

temperamentalne i osobowościowe uwarunkowania percepcji społecznej w

zakresie doboru partnera stanowią istotę pojęcia płci

psychologicznej. Zgodnie z założeniami psychologii ewolucyjnej

człowiek współczesny jest spadkobiercą tych wszystkich mechanizmów,

które przyczyniły się do sukcesu jego przodków.

Zróżnicowanie psychicznego funkcjonowania kobiet i mężczyzn

dotyczy szerokiego spektrum zagadnień. Większość prac na ten temat

koncentruje się głównie na problemach związanych z osobowością i

życiem emocjonalnym człowieka (Pospiszyl, 1992; Moir, Jessel,

1993), w tym na specyfice świata wartości kobiet (Matusewicz, 1975)

i mężczyzn (Dyoniziak, 1965; Adamski, 1970; Carlson, 1971;

Matusewicz, 1975; Świda i inni, 1979), a także odmiennych motywach

działania w sferze postaw (Baruch, 1967; Nęcki, 1975) i potrzeb

(Rożnowska, 1985).

Drugim ważnym obszarem zainteresowania psychologii różnic

płciowych jest funkcjonowanie poznawcze jednostki, w tym kwestię

percepcji bodźców (Skubacz, Nęcka, 1995), orientacji wzrokowo

przestrzennej (Bouchard i McGee, 1977; Glaude i inni, 1990; Kimura,

1992), zdolności językowych (Kimura, 1992; Mann i inni, 1990),

stylów myślenia (Witkin i inni, 1962, za Skubacz, Nęcka, 1995) i

uwagi (Skubacz i Nęcka, 1995) oraz percepcji społecznej (Carlson,

1971; Skarżyńska, 1981; Wojciszke, 1983).

Przedstawione wyniki badań, choć nie uwzględniają perspektywy

zdeterminowanych dziedzicznie strategii doboru partnera, stanowią

pewną podstawę dla postawionych w tej pracy tez.

OSOBOWOŚCIOWE UWARUNKOWANIA STRATEGII DOBORU PARTNERA

Z dotychczasowych ustaleń wynika, że ewolucja pewnej cechy z uwagi

na jej zalety podnoszące szansę reprodukcji, a nie przetrwania,

nazywana jest doborem płciowym. Różni się ona zasadniczo od doboru

naturalnego, którego istotę stanowią możliwości przetrwania

osobników najlepiej przystosowanych.

Warto przypomnieć, że dobór płciowy kieruje się dwiema zasadami.

Pierwsza dotyczy rywalizacji osobników tej samej płci o partnera

płci przeciwnej, druga polega na tym, że pewne osobniki jednej płci

są częściej wybierane przez płeć przeciwną, z powodu posiadania

określonych cech. W konsekwencji tego, u osobników jednej płci

powstaje zestaw cech, które są szczególnie pożądane przez płeć

przeciwną, u której z kolei wytwarza się specyficzny układ

preferencji i oczekiwań wobec potencjalnego partnera. Ten układ

preferencji nazywany jest strategią doboru partnera.

Strategie te są środkami do osiągania celów. To specyficzne metody

rozwiązywania problemów adaptacyjnych. Takie problemy stanowią

najczęściej: rozpoznanie odpowiedniego partnera i pokonanie rywali w

przyciągnięciu go do siebie. Uzasadnione wydaje się być twierdzenie

o udziale osobowości i innych charakterystyk psychologicznych w

kształtowaniu się tych strategii. Nie należy tu jednak pomijać

czynników środowiskowych, z których najważniejszy stanowi środowisko

rodzinne.

Badania z obszaru genetyki zachowania dostarczają bogatego

materiału na temat dziedzicznego zdeterminowania cech zarówno

temperamentalnych, jak i osobowościowych (Strelau, Oniszczenko i

Zawadzki, 1994; Oniszczenko, 1997). Wskazują również na

uwarunkowanie strategii wyboru partnera genetycznie zdeterminowanymi

cechami temperamentu (Oniszczenko, 2000).

Szereg definicji osobowości wskazuje na jej funkcje

przystosowawcze. Zdaniem Allporta (1937) „ (...) osobowość to

dynamiczna organizacja wewnątrz jednostki, obejmująca te układy

psychofizyczne, które decydują o specyficznych dla niej sposobach

przystosowania się do środowiska” (za Strelau, 2000). Podobnie

osobowość ujmuje Eysenck (1970), który widzi w niej „względnie stałą

i trwałą organizację charakteru, temperamentu, intelektu oraz

konstytucji fizycznej osoby, która determinuje jej specyficzny

sposób przystosowania się do otoczenia” (za Siek, 1982). Również

koncepcja oparta na pięcioczynnikowym modelu osobowości Costy i

McRea zakłada dość wysoki stopień odziedziczalności (Strelau, 2000).

Psycholodzy ewolucyjni zajmujący się wyjaśnianiem różnic

indywidualnych w aspekcie cech osobowości jednoznacznie stwierdzają,

że różnice w stopniu otwartości na innych ludzi mają związek z

dostępem seksualnym (Eysenck, 1976, za Buss, 2001). Sumienność wiąże

się z pozycją społeczną, a żywiołowość – ze skłonnością do romansów

pozamałżeńskich i wyższą śmiertelnością (Buss, 2001).

Zależności te można wyjaśnić dzięki zastosowaniu ewolucyjnych

koncepcji osobowości, wśród których na uwagą zasługuje teoria

alternatywnych nisz zwana też specjalizacją strategiczną. U jej

podstaw leży założenie, iż najostrzejsza rywalizacja zachodzi między

osobnikami, które wybrały tę samą strategię. Zatem osobniki, które

decydują się na strategię alternatywna będą odnosić większe

korzyści, a procesy doboru będą faworyzować cechy, skłaniające

jednostkę do poszukiwania nisz, w których sukces jest łatwiejszy

(Wilson, 1994). Można zatem wysunąć wniosek, że cechy osobowości w

pewnym stopniu decydują o ewentualnym czerpaniu korzyści z danej

niszy. Zgodnie z tym modelem, różnice indywidualne wynikające ze

strategicznej specjalizacji, nie są dziedziczne. Są natomiast

wynikiem interakcji między warunkami zewnętrznymi a wrodzonymi

mechanizmami psychicznymi decydującymi o wyborze strategii

działania. Prawidłowa ocena własnych możliwości w odniesieniu do

zastanej sytuacji może wpłynąć na właściwy wybór i pozyskanie

partnera.

Podobny sposób funkcjonowania osobowości proponuje koncepcja

strategii adaptacyjnych opartych na częstotliwości. Korzysta ona z

założeń tzw. doboru frekwencyjnego, który mówi o tym, że opłacalność

każdej strategii maleje w miarę jak rośnie częstotliwość jej

stosowania w danej populacji. Pogląd ten wyjaśnia zjawisko stałego

utrzymywania się różnic indywidualnych w obrębie danej populacji, w

tym przypadku różnorodność strategii doboru partnera (Buss, 2001).

Tooby i Cosmides (1990) zaproponowali ujęcie cech osobowości jako

adaptacyjnego mechanizmu oceny cech dziedzicznych. Ich zdaniem

odpowiednie mechanizmy psychiczne przetwarzają wrodzone cechy

organizmu (budowa ciała, siła, inteligencja itp.) jako dane służące

przy podejmowaniu strategicznych działań. Dzięki nim człowiek

dokonuje oceny swoich wrodzonych możliwości i w zależności od tego

podejmuje określone decyzje, mające na celu maksymalizację szans w

walce o dostęp i pozyskanie partnera seksualnego.

Jak się przekonamy, w trakcie omawiania poszczególnych strategii,

tak rozumiane cechy osobowości mają duży wpływ na to, która z nich

okaże się bardziej skuteczna i przyniesie większe korzyści.

Kobiece strategie doboru partnera

Liczne badania potwierdzają, że kobiety niezależnie od miejsca

zamieszkania, systemu politycznego, rasy, wyznania czy

obowiązującego modelu rodziny, przykładają większą niż mężczyźni

wagę do perspektyw finansowych swojego przyszłego partnera życiowego

(Buss, 1989; Hill, 1945; Hudson, Henze, 1969; McGinnis, 1958).

Potwierdziły to badania Kenricka i współpracowników (1990), w

których studentki zdeklarowały, że ich akceptację zyskałby

mężczyzna, który zarabiałby więcej niż 70% innych mężczyzn.

Natomiast studenci byliby usatysfakcjonowani, gdyby ich przyszłe

partnerki zarabiały nie mniej niż 40% innych kobiet.

Na rzecz hipotezy o tym, że kobiety bardziej niż mężczyźni cenią u

partnera jego możliwości finansowe świadczy analiza 1111 ogłoszeń

matrymonialnych dokonana przez Wiedermana (1993). Stwierdził on, że

kobiety poszukują na rynku małżeńskim mocnego wsparcia finansowego.

Badania te dostarczają licznych dowodów, że psychologia doboru

partnera u ludzi opiera się na podstawach ewolucyjnych. Kobiety,

które ponoszą zdecydowanie większy koszt związany z zapłodnieniem,

dziewięciomiesięczną ciążą zdecydowanie częściej pragną partnera

posiadającego zasoby materialne na takim poziomie, który łagodziłby

te obciążenia. Zgodnie z założeniami psychologii ewolucyjnej

współczesne kobiety są potomkiniami linii kobiet, mających

preferencje, które pomogły rozwiązać adaptacyjne problemy

przetrwania i reprodukcji.

Kobiety, zdecydowanie bardziej niż mężczyźni preferują partnerów o

wysokiej pozycji społecznej, lub tych, którzy wykonują prestiżowy

zawód. Na trójstopniowej skali szeregującej cechy od nieistotnych

(0) do niezbędnych (3), kobiety oceniają wysoką pozycję społeczną

pomiędzy „ważne” i „niezbędne”, natomiast mężczyźni nie przywiązują

tak dużego znaczenia do pozycji społecznej potencjalnej partnerki

(Buss, Barnes, 1986).

Te spostrzeżenia potwierdziły badania Langhorne’a i Secorda

(1955), którzy przebadali 5000 studentów obojga płci. Uzyskane przez

nich wyniki wykazały, że kobiety zdecydowanie częściej niż mężczyźni

oczekiwali od partnera prestiżu i wysokiej pozycji społecznej.

Ciekawe wyniki uzyskali Buss i Schmitt (1993), badając kryteria

doboru partnera stałego bądź przelotnego. Otóż kobiety zdecydowanie

preferowały sukces zawodowy u przyszłego małżonka, natomiast w

znacznie mniejszym stopniu oczekiwały tego od partnerów przelotnych.

Ponad to, brak wykształcenia stanowi poważny mankament u

potencjalnego męża.

I w tym wypadku ewolucyjnie ukształtowana kategoria preferencji w

doborze partnera znajduje swoje zastosowania. Kobiety pragną

mężczyzn o wysokiej pozycji społecznej ponieważ jest ona

uniwersalnym sygnałem zasobności. Cennych informacji na ten temat

dostarczają nam tradycyjne organizacje społeczności zbieracko –

łowieckich. Ukazują one, że wśród pradawnych mężczyzn obowiązywała

ściśle pokreślona hierarchia społeczna. Mężczyźni znajdujący się na

wysokich piętrach tej hierarchii mogli liczyć na dostęp do znacznej

ilości zasobów, a ci którzy znaleźli się na dole nie mogli liczyć na

wiele.

Kolejne badania pozwoliły ustalić, jakie miejsce wśród preferencji

wobec partnera zajmuje wiek. Analiza danych pochodzących z 37

społeczności, wykazała, że kobiety częściej wybierają mężczyzn

starszych przeciętnie o trzy i pół roku. Potwierdza to hipotezę, że

wiek mężczyzny jest dla kobiet bardzo ważnym sygnałem jego

zasobności. Skłonność kobiet do preferowania starszych partnerów

uświadamia nam, że wraz z wiekiem następują zmiany, z których

najwyraźniej widać powiększanie się zasobów.

Wyniki wspomnianych wyżej badań wskazują na pewne ograniczenia

tych preferencji. Kobiety dwudziestoletnie preferowały mężczyzn

jedynie o kilka lat starszych, choć przecież szczyt zasobności

mężczyzna osiąga ok. 40 – 50 r. ż. Tłumaczy się to tym, że jest to

wiek o większym ryzyku rychłej śmierci, a wówczas rodzina traci

zaopatrzenia i ochronę. Ponad to duża różnica wieku może być

przeszkodą w zgodnym współżyciu (Buss, 2001).

Za sprawą badań Lisy Kyl –Heku i Buss’a (1996) możliwe było

ustalenie jakie cechy sprzyjają w osiąganiu wysokich zarobków oraz

znaczącej pozycji społecznej. Autorzy stwierdzili, że najważniejszą

rolę odgrywa tu pracowitość oraz ambicja. Pracowitość przejawia się

dodatkowym czasem i wysiłkiem wkładanym w pracę, dobrą organizacją

czasu, hierarchizacją celów oraz demonstrowaniem swego zaangażowania

w celu wywarcia wrażenia na innych.

Kobiety zdają się dostrzegać ten związek i w badaniach Langhorna i

Secord (1955) znacznie częściej niż mężczyźni szukały partnerów

lubiących swoją pracę, pragnących zrobić karierę zawodową,

pracowitych i ambitnych.

W innych badaniach kobiety uznały ambicję i pracowitość za ważne

lub niezbędne. Brak tych cech, zarówno u partnerów stałych jak i

przelotnych uznały za skrajnie niepożądany. Mężczyźni natomiast nie

przywiązują do tych cech u kobiet zbyt dużej wagi (Buss, 1989).

Wśród preferencji zarówno kobiet jak i mężczyzn, równie wysoko co

miłość plasują się stałość i odpowiedzialność. Większa różnica

oczekiwań wobec partnera dotyczyła stałości uczuć i dojrzałości.

Kobiety oceniały je zdecydowanie wyżej niż mężczyźni (Buss i inni,

1990).

W innym badaniu Buss (1991) stwierdził, że mężczyźni

niezrównoważeni emocjonalnie są znacznym obciążeniem dla swoich

partnerek.

Dowodzi to, że stałości i odpowiedzialność są dla kobiet

wiarygodną oznaką, że partner będzie zaopatrywał rodzinę przez

dłuższy czas, i że brak tych cech u mężczyzny może oznaczać duże

koszty dla jego partnerki.

Poważnym problemem adaptacyjnym, przed którym stają kobiety przy

wyborze partnera, jest konieczność oceny jego tendencji do

inwestowania w potomstwo. Ciekawych informacji na ten temat

dostarczają badania La Cerra (1994), w których prezentowano badanym

zdjęcia mężczyzn i kobiet w różnych sytuacjach. Kobiety uznały

mężczyznę zajmującego się dzieckiem za bardziej atrakcyjnego

kandydata na małżonka, niż tego samego mężczyznę stojącego samotnie,

lub też stojącego obojętnie obok dziecka. La Cerra stwierdziła, że

atrakcyjność mężczyzny w oczach kobiety zwiększają objawy

przywiązania do dziecka, natomiast objawy obojętności wobec

płaczącego dziecka tę atrakcyjność zmniejszają.

W tym samym badaniu mężczyźni uznali kobietę stojącą samotnie za

równie atrakcyjną co zajmującą się dzieckiem. Zatem zasada

preferowania partnera gotowego inwestować w dzieci dotyczy tylko

kobiet, a nie obu płci (za Buss, 2001).

Męskie strategie doboru partnera

Jednym z ważniejszych kryteriów jakim kierują się mężczyźni przy

wyborze partnerki jest jej młody wiek. Stanowi on istotny sygnał

informujący o walorach rozrodczych kobiety. Oczywistym jest fakt, że

wartość reprodukcyjna kobiety spada wraz z wiekiem. Wyniki badań

potwierdzają tę tendencje u mężczyzn niezależnie od kręgu

kulturowego (Buss, 1989; Hill 1945; Hudson, Henze, 1969; McGinnis,

1958).

Analiza ogłoszeń matrymonialnych dokonana przez Kenrick’a i Keefe

(1992) pozwoliła stwierdzić, że wiek mężczyzn ma znaczący wpływ na

jego preferencje wobec wieku potencjalnej partnerki. Okazuje się

bowiem, że preferencje nastolatków odbiegają od ogólnie przyjętego

wzorca i zdecydowanie częściej wolą starsze od siebie kobiety.

Kolejny zestaw męskich preferencji seksualnych, wiąże się po

pierwsze, z wyglądem zewnętrznym (pełne wargi, zdrowa skóra, żywe

oczy, błyszczące włosy i odpowiedni rozkład warstw tłuszczu), po

drugie z określonym zespołem cech zachowania (mimika, werwa i

energia). Te fizyczne oznaki młodości i zdrowia uznawane są za

składowe męskiego kanonu kobiecej urody. Ciekawe badania tej

problematyki przedstawili Langlois i Roggman (1990). Stwierdzili

oni, że męski kanon pięknej twarzy kobiecej posiada cechy typowe i

symetryczności. Te same zależności odnoszą się do reszty ciała.

Oceny atrakcyjności spadają wraz ze wzrostem asymetryczności

(Gangestad, Thornhill, Yeo, 1994).

Devendra Singh (1993) stwierdziła, że kanon kobiecego piękna

dotyczy również określonych proporcji obwodu talii do obwodu bioder.

Mężczyźni zdecydowanie częściej oceniają jako bardziej atrakcyjną

przeciętną sylwetkę kobiety (za Buss, 2000).

Analiza męskich preferencji seksualnych pokazuje jasno, że

przywiązują oni większą wagę do wyglądu zewnętrznego. Atrakcyjność

fizyczna jest dla nich ważna, podczas gdy dla kobiet jedynie mile

widziana.

Ważnym problemem adaptacyjnym, przed którym stanęli mężczyźni była

możliwość ustalenia swojego ojcostwa. Wiąże się to z faktem, że w

odróżnieniu od innych ssaków owulacja u kobiety jest utajona. Zatem,

uwzględniając możliwość zdrady, mężczyzna nie może być przekonany, o

tym, czy wychowuje własne, czy cudze potomstwo. To z kolei ma

znaczenie dla jego zaangażowania się w zaopatrywanie i opiekę nad

dziećmi. Problem ten odzwierciedla się w preferowaniu przez mężczyzn

dziewictwa i wierności u kobiet (Buss, 2000).

WNIOSKI

Przedstawiony w tej pracy, zarys poglądów psychologii ewolucyjnej,

jest próbą ukazania odmienności psychicznej kobiet i mężczyzn w

nieco innym, niż dotychczas świetle. Kształtowanie się różnic między

płciami to efekt długotrwałego procesu ewolucyjnego, w którym

istotną rolę odgrywały osobiste nakłady i koszty ponoszone w związku

z reprodukcją gatunku. Presja ewolucyjna, w obrębie pewnych cech

równoważących owe koszty, doprowadziła do wytworzenia się i

utrwalenia określonych preferencji jednej płci wobec drugiej.

Preferencje te, określane jako strategie doboru partnera, pozwalają

nam jasno stwierdzić, że różnic między płciami należy upatrywać w

charakterystycznym układzie wymagań stawianych potencjalnemu

partnerowi, a nie w poszukiwaniu cech typowych dla mężczyzn i dla

kobiet.

Badania prowadzone w obrębie tych koncepcje płci psychologicznej,

dla których podstawę stanowi wyodrębnianie cech i zachowań typowo

męskich, czy typowo kobiecych dostarczają nam szeregu sprzecznych

informacji. Okazuje się bowiem, że nie każda kobieta i nie każdy

mężczyzna realizują w życiu swój stereotyp płciowy. Konstruowanie

teorii w oparciu o takie założenia zaowocowało pojawieniem się

pojęcia psychologicznej androgynii, rozumianej jako zrównoważenie, w

jednym osobniku cech zdecydowanie męskich i zdecydowanie kobiecych.

Jednak i w tym przypadku mamy do czynienia z podziałem na kulturowo

zdeterminowane cechy męskie i kobiece. Koncepcja androgynii powiela

polaryzację rodzajów, którą miało zlikwidować.

W związku z tym, wydaje się być uzasadnione stwierdzenie, że to

nie stereotypowy układ cech, ale określony zestaw preferencji jednej

płci wobec pewnych cech płci przeciwnej, stanowi wymiar kobiecość –

męskość.

Przegląd kobiecych i męskich strategii doboru partnera pokazuje,

że psychologiczne różnice między płciami wynikają z tego, jak wysoką

pozycję w hierarchii wymagań zajmuje dana cecha, posiadana przez

potencjalnego partnera.

Pojęcie strategii doboru partnera jako przejaw płci

psychologicznej należałoby jeszcze poszerzyć o jego dwa ważne

aspekty. Pierwszy z nich stanowią strategie walki o dostęp do

partnera, które wyrażać się będą w podnoszeniu własnej atrakcyjności

oraz obniżaniu wartości rywali. Drugi, stanowią strategie

zmierzające do utrzymania partnera wyrażające się m. in. zazdrością

seksualną, spełnianiem pragnień partnera, manipulowaniem jego

uczuciami oraz izolowaniem konkurencji.

Taki sposób ujmowania płci psychologicznej otwiera zupełnie nowe

perspektywy badania genezy i zależności omawianego zjawiska.

Szczególnie interesujące, wydaje się być badanie osobowościowych i

temperamentalnych uwarunkowań strategii doboru partnera w aspekcie

percepcji społecznej oraz możliwość zastosowania tych danych w

różnych obszarach wiedzy o człowieku.

Bibliografia:

Adamski, F. (1970). Modele małżeństwa i rodziny a kultura masowa, Warszawa:

PWN.

Baker, R. (2000). Wojny plemników. Poznań: REBIS.

Baruch, R. (1967). The achievement motive in women implications for

career development, Journal of Personality and Social Psychology,59, 17 – 25.

Bem, S. L. (1977). On the Utility of Alternative Procedures for

Assessing Psychological Andrygony. Journal of Consulting and Clinical

Psychology, 45, 2, 196 – 205.

Bem, S. L. (1974). The Measurement of Psychological Andrygony.

Jourmal of Consulting and Clinical Psychology,42 , 2, 155 – 162.

Bem, S. L. (1988). Androgynia psychiczna a tożsamość płciowa. W: P.

G. Zimbardo, F. L. Ruch (red.) Psychologia i życie, Warszawa: PWN, 435 –

438.

Bem, S. L. (2000). Męskość – kobiecość. O różnicach wynikających z płci. Gdańsk:

GWP.

Blaim, A. (1986). Różnicowanie się płci, W: M. Ziemska (red.) Rodzina

i dziecko, Warszawa: PWN, 60 – 76.

Blum, D. (2000). Mózg i płeć, Warszawa: Prószyński i S – ka.

Bouchard, T. J., McGee, M. G. (1977). Sex differences in human

spatial ability: Not X – linked recessive gene. Social Biology, 7, 332 –

335.

Buss, D. M. (1989). Sex differences in human mate preferences:

Evolutionary hypotheses testing in 37 cultures. Behavioral and Brain

Sciences, 12, 1 – 49.

Buss, D. M. (1991). Conflikt in married couples: Personality

predictors of anger and upset. Journal of Personality, 59, 663 – 688.

Buss, D. M. (2000). Ewolucja pożądania. Gdańsk: GWP.

Buss, D. M. (2001). Psychologia ewolucyjna. Gdańsk: GWP.

Buss, D. M. Barnes M. F. (1986). Preferences in human mate

selection. Journal of Personality and Social Psychology, 50, 559 – 570.

Buss, D. M., Abbott, M., Angleitner, A., Asherian, A., Biaggio, A.,

i 45 innych autorów (1990). International preferences in selecting

mates: A study of 37 cultures. Journal of Cross – Cultural Psychology, 21, 5 -

47.

Buss, D. M., Schmitt, D. P. (1993). Sexual strategies theory: An

evolutionary perspective on human mating. Psychological Review, 100, 204

– 232.

Carlson, R. (1971). Sex differences in ego functioning exploratory

studies of agency and comunion, Journal of Consulting and Clinical Psychology,

vol. 37.

Dakowicz, A. (2000). Płeć psychiczna a poziom samoaktualizacji. Białystok:

Trans Humana.

Diamond, J. (1996). Trzeci szympans. Warszawa: PIW.

Ducros, J. i A. (1999). Ewolucja Człowieka. Warszawa: Oficyna Wydawnicza

Volumen. Dom Wydawniczy Bellona.

Dyoniziak, R. (1965). Młodzież epoki przemian. Warszawa: Nasza

Księgarnia.

Dzik, J. (1992). Dzieje życia na ziemi. Warszawa: PWN.

Foley, R. (2001). Zanim człowiek stał się człowiekiem. Warszawa: PIW.

Gangestad, S. W., Thornhill, R., Yeo, R. A. (1994). Facial

attractiveness, developmental stability, and fluctuating asymmetry.

Ethology and Sociobiology, 15, 73 – 85.

Glaude, B. A., Beatty, W. W., Larson, J., Staton, R. D. (1990).

Sexual orientation and spatial ability in men and women. Psychobiology,

18, 101 – 108.

Gribbin, M. i J. (1999). Być człowiekiem. Warszawa: Philip Wilson.

Hill, R. (1945). Campus values in mate selection. Journal of Home

Economics, 37, 554 – 558.

Hoffman, A. (1997). Wokół ewolucji. Warszawa: PIW.

Hudson, J. W., Henze, L. F. (1969). Campus values in mate selection:

A replication. Journal ofMarriage and the Family, 31, 772 – 775.

Kenrick D. T., Sadalla E. K., Groth G., Trost M. R. (1990).

Evolution, traits, and the strages of human courtship: Qualifying

the parental investment model. Journal of Personality, 58, 97 – 116.

Kenrick, D. T., Keefe, R. C. (1992). Age preferences in mates

reflect sex differences in reproductive strategies. Behavioral and Brain

Sciences, 15, 75 – 133.

Kimura, D. (1992). Mózg a płeć. Świat Nauki, 11, 85 – 93.

Kuczyńska, A. (1992a). Inwentarz do oceny płci psychologicznej. Warszawa:

Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

Kuczyńska, A. (1992b). Płeć psychologiczna. Podstawy teoretyczne,

dane empiryczne oraz narzędzie pomiaru, Przegląd Psychologiczny, 2, 237 –

247.

Kyl – Heku, L. M., Buss, D. M. (1996). Tactics as units of analysis

in personality psychology: An ilustration using tactics of hierarchy

negotiation. Personality and Indyvidual Differences, 21, 497 – 517.

Langhorne, M. C., Secord, P. F. (1955). Variations in marital needs

with age, sex, marital status, and regional composition. Journal of

Social Psychology, 41, 19 – 37.

Langlois, J. H., Roggman, L. A. (1990). Atractive faces are only

average. Psychological Science, 1, 115 – 121.

Mandal, E. (1987). Psychologiczna problematyka różnic płciowych.

Problemy Rodziny, 2, 3 – 9.

Mann, V. A., Sasanuma, S., Sakuma, N. i Masaki, S. (1990). Sex

differences in cognitive abilites: A cross – cultural perspective.

Neuropsychology, 28, 1063 – 1077.

Matusewicz, Cz. (1975). Psychologia wartości. Warszawa – Poznań: LTN.

McGinnis, R. (1958). Campus values in mate selection. Social Forces, 35,

368 – 373.

Miluska, J. (1992). Tożsamość płciowa człowieka w cyklu życia.

Przegląd Psychologiczny, 3, 365 – 378.

Miluska, J. (1996). Tożsamość kobiet i mężczyzn w cyklu życia. Poznań: Wyd.

Naukowe UAM.

Moir, A., Jessel, D. (1993). Płeć mózgu. Warszawa: PIW.

Nęcki, Z. (1975). Psychologiczne uwarunkowania wzajemnej atrakcyjności.

Warszawa: Osolineum.

Oniszcenko, W. (2000). Elementy genetyki zachowania. W: J. Strelau

(red.). Psychologia T 1. S. 205 – 226. Gdańsk: GWP.

Oniszczenko, W. (1997). Genetyczne podstawy temperamentu. Oficyna

Wydawnicza Wydziału Psychologii UW.

Pospiszyl, K. (1992). Psychologia kobiety. Warszawa: Agencja Wydawnicza

PETRA.

Promińska, E. (1987). Płeć człowieka. Biologiczne podstawy różnic. Wrocław:

Osolineum.

Ridley, M. (1999). Czerwona Królowa. Poznań: REBIS.

Rożnowska, A. (1985). Różnice między osobami płci męskiej i żeńskiej

w spostrzeganiu osób w świetle dotychczasowych badań. Psychologia

Wychowawcza, 2, 166 – 177.

Ryszkiewicz, M. (1996). Przepis na człowieka. Warszawa: Cis.

Sękowska, M. (1998). Różne drogi rozwoju tożsamości kobiet i

mężczyzn. Problemy Rodziny, 2, 19 – 27.

Siek, S. (1982). Osobowość. Warszawa: ATK

Skarżyńska, K. (1981). Spostrzeganie ludzi. Warszawa: PWN.

Skubacz, J., Nęcka, E. (1995). Eksperymentalna analiza zachowania

dziewcząt i chłopców w warunkach wymagających selektywności i

podzielności uwagi. Przegląd Psychologiczny, 3/ 4, 407 – 420.

Spence, J. T., Hall, S. K. (1996). Children’s gender – related self

– perceptions, activity preferences, and occupational stereotypes: A

test of three models of gender constructs. Sex Roles, 35, 659 – 691.

Spence, J. T., Helmreich, R. L., Stapp, J. (1974). The Personal

Attributes Questionarie: A measere of sex – role stereotypes and

masculinity – feminity. JSAS Catalog of Selected Documents in Psychology, 4, 43 –

44.

Strelau, J. (2000). Osobowość jako zespół cech. W: J. Strelau

(red.), Psychologia T. II. (s. 525 – 560). Gdańsk: GWP.

Strelau, J., Oniszczenko, W., Zawadzki, B. (1994).Genetyczne

uwarunkowania i struktura temperamentu młodzieży i dorosłych. (Raport KBN 1.

1108. 91. 02) Warszawa: Uniwersytet Warszawski, wydział Psychologii.

Stringer, Ch., McKie, R. (1999). Afrykański eksodus. Warszawa:

Pruszyński i S – ka.

Strykowska M. (1993). Psychologiczne koncepcje męskości i

kobiecości. (w:) Człowiek i Społeczeństwo (T. 10). Poznań: Wydział Nauk

Społecznych UAM, 69 – 84.

Strykowska, M. (1992). Regulacyjna funkcja tożsamości płciowej

kobiet a ich praca zawodowa. W: Z. Chlewiński, I. Kurcz (red.)

Kolokwia Psychologiczne nr 1: Stereotypy i uprzedzenia. Warszawa: Wydawnictwo

Instytutu Psychologii PAN, 121 – 136.

Szarski, H. (1998). Historia zwierząt kręgowych. Warszawa: PWN.

Szczukiewicz, P. (1998). Rozwój psychospołeczny a tożsamość. Lublin:

Wydawnictwo UMCS.

Świda, H. (1979), Młodzież a wartości, Warszawa: WSiP.

Tattersall, I. (2001). I stał się człowiek. Warszawa: Cis/ WAB.

Tooby, J., Cosmides, L. (1990). On the Universality of human nature

and the uniqueness of the individual: The role of genetics and

adaptatin. Journal of Personality. 58, 17 - 68.

Wasilenko, J. (1985). Identyfikacja z płcią i jej rozwój w różnych

koncepcjach psychologicznych. Psychologia Wychowawcza, 5, 496 – 507.

Wasilenko, J. (1986). Niektóre uwarunkowania identyfikacji z rolą

związaną z płcią. Psychologia Wychowawcza, 3, 269 – 281.

Wasilenko, J. (1989). Kobiecość i męskość – zagadnienia pomiaru.

Psychologia Wychowawcza, 1, 75 – 85.

Wiederman, M. W. (1993). Evolved gender differences in mate

preferences: Evidences from personal advertaisments. Ethology and

Sociobiology, 14, 331 – 352.

Williams, G. C. (1997). Światełko Mydliczki. Warszawa: Cis.

Wilson, D. S. (1994). Adaptive genetic variation and human

evolutionary psychology. Ethology and Sociobiology, 15, 219 – 235.

Wojciszke, B. (1983). Psychologia społeczna. System poznawczy i procesy

spostrzegania ludzi. Gdańsk: Wyd. UG.