.' kzemień śv,ieciechov,ski n, pradziejac'hMateriall' z konferencii v' Ryni, 22-24 05.2000

studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach. t. 4

Marcin WąsInstytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego

Składanki mezoliĘcznych materiałów krzemiennych kulturyjanisławickiej ze stanowiska Gwoździec 9, woj. podkarpackiel

l. Wstęp

MateriaĘ krzemienne ze stanowiska Gwoździec9 zajmująszczegó|nąpozycjęwśródinwentarzy mezolitycznychw Polsce2. Odkryte w 1965 rokuprzez A. Talara stanowiskodoczekało się swojej publikacji dopiero po dwudzięstu latach (A.Talar 1966, s. 12l;J. Libera, A. Talar 1990). Mimo to juz wcześniej uznane zostało za jedno z najważniej-szych dla poznania późnego mezolitu na ziemiach polskich. Szczególnie często przy-taczanebyło w syntezach doĘczących kultury janisławickiej jako jedenz niewielu pozys-kanych wykopaliskowo inwentarzy tej kultrrry (m.in. S. K. Kozłowski l972,s. l80). Materia-Ły z Gwożdżcawykraczały teżpoza zainteresowania badaczy mezolitu, np. B. Balcerprzytaczał je analizując genezę krzemieniarstwa kulfury amfor kulistych (B. Balcer 1983,s.272-275).

Prezentowana fu praca ma na celu reanalizę inwentarza ze stanowiska Gwoździęc 9.

Ograniczy się ona do aspektu technologii krzemieniarstwa, który był dość skrótowo ujętyw poprzednim opracowaniu przy niewspółmiernie dużym nacisku na analizę typologi-czną. Analiza oparta będzie $łownie o uzyskane składanki. Metoda składanek jestod latintegralnym elementem warsztatu badaw czego krzemięniarstwa niosąc możliwo śc i wie-loaspektowej analizy zespołów krzemiennych (A. J. Tomaszewski 1986). Wśród pols-kich inwe ntarzy mezolityc zny ch badanych m. in. tą metodą należy wyróżnić : Janisławi -ce, Rydno, Wieliszew, Wistkę Szlachecką Tomaszóq Dęby- wszystkie związane z kul_turą janisławicką (M. Chmielewska |954; R. Schild, M. Marczak, H. Królik l975:R. Schild, H. Królik, M. Marczak l985; M. Wąs 1999). Rowniez kilka niewielkich skła-danek uzyskano przy opracowaniu stanowiska w Gwoźdźcu (J. Libera, A. Talar l990,s. 63). W zadnym z powyższychprzykładow nie zostały jednak wyczerpane wszystkiemozliwości, jakie niosą składanki. Również w zapręzentowanej pracy posfuzą one tylkodo zrekonstruowania technologii i techniki obrobki krzemienia na stanowisku Gwoździęc9.

Ż. MatęriałPoddany analizie inwentarz ze stanowiska Gwoździec 9 wykonany z|<rzemienia świe_

ciechowskiego liczy 2070 zabytków. obokwytworów ztego surowcana stanowisku zare_

l Artykuł ten zawiera Ęlko niektóre tezy przygotowywanej pracy pt. ,'Technologia krzemieniarstwa kultury janisła-

wickiej".2 Pragnę serdecznie podziękować Muzeum okręgowemu w Rzeszowie za udostępnienie materiałów do analizy.Wyrazy wdzięczności kieruję też do dr. Jerzego Libery za wiele cennych informacji.

7l

Młncn W4s

jestrowano tez pewną liczbę zabytków z innych odmian krzemięnia,lecznie ma wśród nichform, które moznabypewnie łączyćz ,oosadnictwemjanisławickim''. Złożakrzęmienia świe_ciechowskiego połozone są w odległości około 60 kilometrów na NW w linii prostej odGwoźdżca.

Dotychczas uzyskano 69 składanek, w których złożonołącmie l84 zabytki. Stanowi tookoło 8,9yo całego inwentarza, a po odjęciu fusek i okruchów około l0,8o^. Ponizej wybraneskładanki zostanąprzedstawione w układzie dynami cznp.

Ż.l.Rdzenie wiórowe

Blok I

Liczba:13Zavłartość: rdzeń wiórowy jednopiętowy, drapacz,2 odnawiaki,7 świeżakóq 2 odfupki(ryc. 1:3)

Eksploatacja: zachowane fragmenty powierzchni naturalnych pozwalają naprzybliżo-ną rekonstrukcję formy wyjściowej. Do obróbki wybrano ,,pĄrtowatą-'bryłę krzemieniao wymiarach około l l x8x4,5 cm pozbawionąkory wapiennej. Na jednym z najdłuższychbokow zorientowano odfupnię, zaś drugi co do wielkości obrano na piętę (?). Początkowyetap eksploatacji wiórowej jest niezbytczyte|ny. Najbardziej prawdopodobne wydaje siętozpoczęcie jej od surowej pięty inieprzygotowanej praodtupni' odbijając pierwszy wiórwzdłuż naturalnej krawędzi między bokiem a praodfupnią. W ten sposób uzyskano byćmożę pierwszą serię 34 wiórów.

Kolejny etap to przygotowanie pięty poprzez odbicie na całej jej długości kilkuodłupkow (świeżaków) z kierunku lewego boku rdzęnia. Charakter piętek i wielkośćsęczków zwyrażnymi skazami świadczy,żezastosowano tu prawdopodobnie uderze-nie twardym tfukiem. Celem takiego zabiegu miało być zapewne nadanie pięcie odpo-wiedniej płaszczyzny i uzyskanie wymaganego kąta między niąa odłupnią. Stosunko-wo delikatne odbicia pojedynczych świezakow bocznych (prawdopodobnie podykto-wane oszczędnością surowca) sprawiały, żew swej części dystalnej kończyły się onezawiasowo' co prowadziło do,,spiętrzaniasię'' ich negatywów. Całkowite spłaszczeniepięty uzyskać możnabyło jedynie poprzezradykalne odbicie masywniejszego odna-wiaka uderzeniem od strony odłupni. Zabieg taki udał się za drugim razem znoszącgruby odnawiak wzdłuż całej pięty. Następnie miała miejsce eksploatacja wiórowa,w trakcie której uzyskano m.in. wierzchnik.

obecny w składance drapaczprzy wierzchołku rdzenia jest śladem prawdopodobnieintencjonalnego złamaniawierzchnika i wykorzystania jego części dystalnej jako pół-surowca do produkcji narzędzia.W drugiej serii odbito około 6-7 wiórów. Kolejnym eta-

pem było ponowne przygotowanie pięty, poprzęz odbicie kilku świezaków z kięrunkulewego, jak i prawego boku rdzenia,orazbardzo drobne świezenie przykrawędzi rdzeniowa-nia. Zachowany w składance ostatni etap eksploatacji wiórowej wskazuje, ze kąt mię-dzy całąpiętą a odfupniąjest rozwarty. Efekt ten jest nastęstwem częstego przygotowy-wania krawędzi rdzeniowania właśnie poprzez drobne świezenie od strony odłupni,co powodowało nakładanie się na siebie negafiów zakoilczonych zawiasami i ich spię-trzanie się. Korekcja tego zjawiska następowałapoprzezodbicie nieco większych świeża-ków lub jednego świeżaka od strony odłupni. W efekcie powtarzania tych zabiegów kątmiędzy piętą a odfupnią stawał się coraz bardziej roz:warty. Z punktu widzęnia łupacza

72

SrłłoeNrl uereRtłłÓw KRzEMIENNYcH

%

0 3cm

-

Ryc' l ' Gwoździec, stan. 9, woj' podkarpackie: l_2 -

składanki wiórów; 3 -

blok l. Rys. M. WąsFig' l ' Gwoździec, site no. 9, Podkarpacie voivodshi p: l-2- blades refitting; 3 - block l . Drawn by M. Wąs

73

Młncn W4s

istotny był jednak kąt tuż przy krawędzirdzeniowania i właśnie on był najczęściej korygo-wany' by oscylować w granicach 90o.

W ostatniej,trzeciej serii, odbito około trzechwiórów. Następnie ponownie piętęodnowiono mocnym udęrzęnięm od strony odfupni, lecz dośó istotnie znieksńałciło tokrawędź rdzęniowania. W efekcię tego zmieniono orientację w ten sposób, ze dotychczaso-łvy jego tył stał się piętą, a pięta - odłupnią. Z tego etapu pochodzą 2 odłupki odbiteprawdopodobnie przy użyciu twardego tłuka. Prawdopodobnie ostatnią eksploatowanąformątej b.yły byłrdzeńodłupkowy. Istotnę informacje dotyczące wykorzystania uzyski-wanych odłupkow na etapie rdzeniowania wiórowęgo przynosząobserwacj ę zacho-wanych święzaków i odnawiaków. Trzy z nichpoprzęzzaretuszowanie jednej lub kilkukrawędzi zostaĘ przekształconę w narzędzia odfupkowe (J. Libera, A. Talar 1990, s.52,ryc.37b, s. 59, ryc.44i).

Warto młrócić uwagę na stosunek liczby wiórów i odfupków produkowanych w fazięeksploatacj irdzeniawiórowego.Ltczbazachowanych elementów i negafiów na ich po-więrzchniach wskazuj e,żeuryskano fu około 22 odłupki (choć z pewnościąbyło ich więcej)i około 15 wiórów. Istotna jest tu tez obserwacja zmienności długości połsurowca wiórowe-go w poszczegóInychseńach produkcji. Początkowo miĄ one dfugość około 9 cm, w drugiejsęrii około 7 cm' a w ostatniej trzeciej serii około 5 cm. Tak więc juz w ostatniej serii ichdługość zmniejszyła się niemal o połowę w stosunku do wiórów z pierwszej serii. ostatnietap eksploatacji b.ył po zmianie orientacji jest nieczytelny w samej składance,leczwyda-je się z duĘmprawdopodobieństwem,żepełniła ona jużtylko funkcję rdzęniaodfupkowe-go o wymiarach około 4,5x3,5x4,5 cm.

Blok2Liczba:5Zawartość: rdzeńwiórowy o zmięnionej orientacji,3 świezaki, 1 zbrojnik janisławicki(ryc. 2: I ).

Eksploatacja: forma wyjściowabryĘ jest nie do uchwycenia.Zapewne jeden z boków(pokryty korą) był płaski. Pierwotnie konkrecję zorientowano tak, ze korowa płaska powie-rzchniabyła prawym bokiem rdzenia wiórowego. Pięta, po ostatniej odbitej sęrii około 4wiórów, została odnowiona,po czym odbito tylko jeden wiór. Przed odnowieniem piętyodbito l duĘ odfupek z lewego boku rdzenia,uderzeniem od strony pięty. Następnie zmie-niono orientację rdzeniaprzenosząc odfupnię na prawy' korowy bok i orięnfując piętę w do-tychczasowej części wierzchołkowej. Piętę uformowano tu odbiciem święzaków odbocz-nych uderzeniami od strony prawego korowego boku, natomiast kąt rdzeniowania byłdostosowywany przęz świezenie od strony odfupni. Z tak zorientowanęgo rdzenia odbitona pewno dwie seńe wiórow. Jeden z nich,uzyskany w ostatniej serii, został przeksńałconyw zbrojnik janisławicki obecny w składance. Równieżw tymprzypadku, podobnie jak napoprzednim rdzeniu, widać wyrażnie, ze eksploatacja wiórów poprzedzona była delikatnymświęzeniem krawędzi rdzeniowania. Po odbiciu ostatniej seńi około 5_6 wiórów zaprawionolewy bok rdzęniaprawdopodobnie w cęlu mvężeniaodłupni, która w ostatniej fazieu|egłaznacznemu spłaszczeniu, co nie jest bezznaczenia dla mozliwości eksploatacji wiórowej.Dwa negatywy bardzo krótkich odfupkow blisko krawędzi odfupni i lewego boku rdzeniawskazują ze w tym miejscu zapewne była podjęta próba rozpoczęcia dalszej eksploatacjiwiórów, co zakończyło się niepowodzęnięm. Prawdopodobnie było to ostatnie działaniewidoczne na tym rdzeniu.

74

SrłłołNxl trłłrtntełÓw KRzEMlEN}.IYCH

0 3cm

2

Ryc. 2. Gwoździec, stan. 9, woj. podkarpackie: l-blokZ:Ż-blok 5' Rys. M. Wąs

Fig'2'Gwoździec,siteno.9,Podkarpacievoivodship: l-block2:.2-blockS.DrawnbyM.Wąs

75

MłnclN W4s

2.Ż. o dnawiaki z r dzeni wiórowych

Blok3Liczba:7Zawartość,: l odnawiak, 3 świeżaki, 2 odłupki zaprawiające, l odfupek z sęczka (ryc. 3: l )

Eksploatacja: jest to sekwencja odłupków związanych zprzygotowaniem i odnawia-niem pięł rdzeniawiórowego w początkowej fazie eksploatacji. Składanka ukazuje sporyfragmentpięty rdzęniaz proksymalnączęściąodfupni wrazz krawędziąrdzeniowania i frag-mentami dwoch boków rdzęnia. Wymiary składanki pomłalająszacować wstępnąwielkośćpięty o wydfuzonym kształcie na około l0x5,5 cm, gdzie odfupnia zorientowana była nawęzszym boku. Pięć z sześciu odłupków zaprawiających odbito od strony prawego bokurdzęnta. Silne zamiażdżenie części proksymalnych trzech pierwszych odfupków oraz ichbardzo wypukłe sęczki (jeden znichposiada nawet dwa sęczki)z dużymi skazami odbiciawskazująfu na silne działanie twardym tfukiem. Do jednego z nich dopasowano odfupekz sęczkao wymiarach3x2,5 cm. Pozostałe odfupki zapewne też odbitoprTy zastosowaniutej techniki,|ecznie mająone takich zamiażdżeńprzy piętkach. o ile trzy pierwsze odłupkinie posiadająwyraźmych śladów rdzeniowania wiórowego na swoich krawędziach, to wyra-Źniej wida,ć je jużna trzech ostatnich odłupkach. Całość zsltiązana jest z wstępną eksploata-cjąwiórową' o czymświadcząnieregularne fragmenĘ negatywów, ich szerokość orazfrag-menty nafuralnej powierzchni na części odfupni. Składankę tę mozna traktować jako przy-kład pierwotnych gabarytów pięty rdzęnia wióroweg o oraz ana|izętechniki przygoto-wania pięty do eksploatacji wiorowej. ostatnia płaszczyzna pięty zachowana w skła-dance wskazuje, Żebyła ona często świezona przez odbijanie mniejszych odłupkowgłównie od strony obu boków (iest tylko jeden negatyw odłupka odbitego od stronyodfupni). Są tu więc zabiegi analogiczne do tych, które przedstawiono przy prezentacjirdzęni wiórowych.

Blok4Liczba:4Zawartość,:3 odnawiaki' l świezak (ryc.3:2)

Eksploatacja: wszystkie elementy pochodząz pięty rdzenia wiórowego o dfuższychbokach korowych i odfupni zońentowanej na jednym węzszym boku. Całość pochodzi zewstępnego etapu eksploatacji wiórowej ,w zlltiązkuz Crymwielkość wyjściowąpięty moznaszacować na około 8x5 cm. Powierzchnia pięty przygotowana była licznymi odbiciami mniej-szych odfupków głownie z kierunku obu boków. Następnie po odbiciu około dwochwiórówodnowion o jąpruez miesienie dwóch duzych odnawiaków odbiciem od boku i od odfupni. Potymzabiegu nastąliła eksploatacja ponad sześciu wiorów, prTy cTym odłupni nadano pół_okrąeły' wyraznie wypukĘ zarys. Sęczki rownież futaj sąduze i posiadająskazy, co wskazu-jenauĘcie twardego tfuka. W odrożnieniu od wcześniejszej składaŃi brakjest zamiużdżęiw częściach proksymalnych. ostatni odnawiak ma krawędź rdzeniowania lękko prawcowa_nąlub przecieraną.

2.3. Wiory

Łącnieńożono50wióńwiichfiagmentóww23sldadankach(ryc. l:lł,4:9_|l).Wwięk_szości są to fragmenty złamanych wiorow, ale uzyskano też kilka złożefi 2-3 wiorow.

76

SKłADANKI MATERIAłoW KR.ZEMIENNYCH

Ryc. 3' Gwoździec,stan. 9, woj. podkarpackie: l- blok 3; 2 -blok 4. Rys' M. Wąs

Fig. 3. GwoŻdziec,site no. 9, Podkarpacie voivodship: l- block 3; 2 - block 4. Drawn by M. Wąs

77

Młncn WĄs

Dla poznania procesu eksploatacji odfupni istotne informacje przynosi obserwacj a zatęp-ców pierwotnych. Są to w większości okazy naturalnę |ub rzadziej zatępce jednostronne.

W tych ostatnich jeden z boków zatępiska jest naturalny, a drugi sztuczny. Wnioskowaćstąd mozna, że eksploatację wiórów rozpoczynano od naturalnej grani na praodfupnilub utworzonejprzezjednokierunkowe zatępianie przy boku rdzęnta. Charakter zatępiskabyŁzatemuwarunkowany od formy praodfupni -

jej płaszczyzny lub wypukłości.Zabiegwtómego zatępianiamiał natomiast miejsc e rzadziej i tylko w części wierzchołkowej, zapęw-nę w cęlu zwerzeniardzenia w tym miejscu. Wszystkie z pięciu par wiórów w składankach sąkorowe w około 50%. Nie uzyskano natomiast nałozeń wiórów negatywowych, co mozesugerować selekcję wiórów i dobor półsurowca negatywowego. Ana|izapiętek w ramachposzczególnych składanęk wskazuje ich duże podobieństwo morfologiczne. Sąone jedno-lub więlokrotnie świe żone Qlrzewagadwunegatywowych) oraz delikatrrie prawcowane. W je-

dnej tylko składance piętki wiórow są naturalne, ale tez prawcowane. Swiezonym piętkomtowarzyszy obserwacj aichwzajernnych wysokości. Widać f.l,że po odbiciu wióra krawędźrdzeniowania była świezona, przez co delikatnie obnizano punkt uderzęnia na krawędziw stosunku do poprzedniego wióra. obserwacje te dobrze korespondująz cechami krawę-dzirdzeniowania na samych rdzeniach i odnawiakach.

2.4.Zbrojnlki

Uzyskano 8 składanekzwiązanych z procesęm produkcji zbrojnikow janisławic-kich: 3 składanki rylcowców podstawowych zezbrojnikami janisławickimi, l składankę

rylcowca środkowego zę zbrojnikiem janisławickim, 2 składanki rylcowców podstawo-lvych ze środkowymi i l składankęzawierającąrylcowiec podstawowy' środkowy i zbroj-nik janisławicki.

Pięrwsza z nich to rylcowiec podstawowy ze zbrojnikiem janisławickim z natural-ną podstawą (ryc. 4: l ). Składanka pokazuje, ze w trakcie zabiegu rylcowcze go złama-nie nastąpiło nie w najwyzszej partii wnęki, ale w jej połowie, a samo złamanie jestnięmal poprzeczne, co chyba odbiegało od zamiaru wytwórcy.W zvłiązku z powyz-Szym zabieg należy traktować tutaj j ako nieudany, czego konsekwencj ą było porzuce-nie nieudanego zbrojnika jako formy niedokończonej z nieodłamanym podgiętym wie-rzchołkięm (wg typologii tego typu zbrojnik zaklasyfikowano by jako: zbrojnik janisła-wicki z naturalną podstawą).

Drugi t trzeciprzykład to rylcowce podstawowe z fragmentami zbrojnikow janis-ławickich,równteżz nieudanymi poprzecznymi złamaniami podczas zabiegu rylcow-częgo (ryc.4:3,5).

Cnlłarlaskładanka to fragment rylcowca środkowego z fragmentem zbrojnikajanisła-wickiego, równiez ze złamaniem poprzę cznp (ryc. 4:4). Jest to zatemprzykładpowtórzone-go zabiegu rylcowczego, gdzie obie próby musiaĘ być nieudane.

Piąty i szosty prryVładtozłożeniarylcowcówpodstawowych ze środkowymi (ryc.4:6,7).

Bardzo dobrze ilustrująone powtórzęnie zabiegu rylcowczego poprzednio nieudanego ze

względu nazłamanie poprzeczne,przy czymnegaĘwy złamańw dystalnych częściach ryl-cowców środkowych są śladem juz udanego powtórzonego zabiegu. Całość procesu prę-

zentuje siódma ze składanęk zawierającarylcowiec podstawowy z nieudanym złama-niem poprzecznym oraz rylcowiec środkowy z poprawionym zabiegiem rylcowczym

78

SrłłpłNrl ułrrRlłłÓw KRzEMIENNYcH

Bffiff

ę- ętt\ E

Hil2

o---Jt-łrą>NA

$'t ffiB tk'6 '7 8

@ffiF.t-y

.5

%

Ryc. 4. Gwożdziec, stan. 9, woj. podkarpackie: l_8 - składanki rylcowców i zbĄników; 9-l l- składanki wió-rów Rys. M. Wąs

Fig. 4. Gwoździec, site no. 9, Podkarpacie voivodship: l-8 - microburins with burin spalls and segments refittings;9_l l - blades refittings. Drawn by M. Wąs

79

MnnclN WĄs

składający się z fragmentem zbrojnika janisławickiego (ryc. 4:Z).Możliwe, ze zbrojnik tu

obecny jest z kolei ęfektem niepomyślnego odłamania części dystalnej wióra.ostatnia zę składanekzwięanych z procesęm produkcji zbrojników janisławickich

zaulierafragmenty dystalne dwoch wiórów. Najednym z nich widać, ze zbrojnikjanisławickiutworzono poprzez wykonanie zabiegu rylcowczego w częŚci proksymalnej wióra,przyczymrobieniu wnęki towarzysryło odpowiednie zmniejszenie szerokości wióra w części,ktora byłaprzeznaczonana zbrojnik (ryc. 4:8). Następnie odłamano podgiętączęść dystal-ną, znacznie szerszą n iż zbrojnik, gdzie widać fragment refuszu złłężającego wiór.

Nie uzyskano składaneknłiązanych z trojkątami janisławickimi i trapezami. W prąpa-dku zbrojników janisławickich ich wierzchołki zawszę orientowano w części proksymalnejwióra, w związku z cTpwszystkie rylcowce podstawowewięaÓ mozna właśnie z produk-

cjątych narzędzi. Mozna jedynie domniemywać, ze rylcowce wierzchołkowe złviązane sąw fym inwentaran z trójkątami. Nie uzyskano też ,,paraskładanek'' odłamanych części wió-rów,z ktorymi ewentualnieprzezzbieżnośÓparametrów i układ negatywów na stronie gor-

nej w iązać by mozna trapezy.

2.5.Rdzenie odfupkowe

Blok5Liczba:6Zaw arto ść : r dzęil odfu pkowy, 5 o dfu pkó w (ry c . 2 :2)

Eksploatacja: składanka zawieraelementy związane z obróbką rdzęnia odłupko-wego o wielokrotnie zmienionej orientacji. Do obróbki wybrano prawdopodobnie pła-ską konkrecję o dwóch ściankach naturalnych, które obrano na boki rdzenia. Idęaeksploatacji tej bryły nie jest całkowicie jasna. Istnieją tu bowiem elementy, któremogąwskazywać napierwotne traktowanie jej jak b.yły przęznaczonej do rdzeniowa-nia wiórowego. Przesłankami takimi są: l. orientacja bryły' gdzie dwie naturalne płasz-czyzny obrano jako boki rdzenia;2. fragment zatępiska jednostronnęgo przy krawędziboku; 3. negatywy odfupkow na płaszczyznach, ktore mogły w zamyśle być piętami; 4.

sekwencja pięciu szerokich odfupkow, która moze sugęrować chęć utworzenia płaskiejpięty; 5. fragmenty negatywów wiórów (?) na jednymz odłupków

-,,odnawiaków'',ktory moze być śladem rozpoczęcia nieudanej eksploatacji wiórowej. Zastanawia tufakt,żeżadenz odfupkow nie posiada retuszu ani zadne z narzędzi odfupkowych w tyminwentarzu nie pasuje do składanki, co stawia w tym przypadku pod znakiem zapyta-nia intencjonalną produkcję półsurowca odłupkowego.

Pozostałe rdzenie odfupkowe sąznalznie mniejsze i mogąbyó szczątkowymi formamirdzeni wiórowych, co wiązałoby się z sugestiami przy opisię bloku l. Dopoki jednak nieuzyska się składanek tych form, problem ten pozostanie nieromviązany.

3. Próba rekonstrukcji technologii

Bazując na uzyskanych składankach mozna podjąć probę schematycznego przed-stawienia technologii obróbki krzemienia na stanowisku Gwoździec 9. Wyróznić tu

można dwa nurty technologiczne (ryc. 5): l. nurt głowny - wiórowy; 2. nurt wtórny

- odłupkowy.

80

SrcrłołNru ułrpnIłrÓw KRZEMIENNYcH

ząilawaDMPACZE,

SKROBACZE}.IARZĘDZIAoDŁUPKowE

z>.oŃ(JHE-,z

użyułanie

zmiamorientacii

ł

[.-ŁIJPK' l--------+| l* rsruszoqranic

,r'potzupene

retusowanie

I

I wonowce I

ekqploatacjawiórowa

IYURT wTÓRl[Y

Ryc. 5. Uproszczony graficany schemat procesu obróbki krzernienia świeciechowskiego na stanowisku Gwoźldziec 9w oparciu o zabiegs czytelne w składankach

Fig. 5. Scheme of Świeciechów flint processing in Gwoździec, site no. 9, based on refitting

Eksploatacja wiórowa odbywała się przy zastosowaniu technologii jednopiętowegordzenia wiórowego. Konkrecje przenlaczone do tego celu dobierano tak, aby posiadĄnaturalnie płaskie boki lub jeden bok. odłupnię ońentowano prawdopodobnie na jednymz dłuższych boków. Jeśli natomiast płaszczyzna wybrana na piętę spełniała odpowiedniewarunki (płaskośó przy krawędzi rdzeniowania i własciwy kątrdzeniowania), wówczas eks-ploatację wiórową zaczynanobez zabiegów przygotowawczych. Jako pierwszy odbi-jano naturalny zatępiec, którym była krawędżmiędzy jednym z boków a praodłupnią.

eksploatacja

zabieg rylcowczy + lananie

ZBRoJNIKI JAI\łISŁAWICKIE

RYLcowcE PoDślTAwowEIŚRoDKovlE, FRAGMEI{TY

DYSTALNE wÓnÓw

8r

Młncn WĄs

Jęśli nie było to mozliwe, wówczas tworzono jednostronne zatępisko,hnprzy boku rdzęniai r ozpoczynano eksploatacj ę3.

Jeśli wybrana konkrecja nie posiadała płaszczyzny, która nafuralnie miaławalory po-złvalające na potraktowanie jej jako pięĘ wówczas przygotowywano ją szfu azn|e. Najczę_ściej stosowano tu zabieg święzęnia od strony tylko jednego lub rzadziej obu bokow.Kolejność ta mogła sięzmieniaó w miarę redukcji b.yŁ co było zależne od duzej dynamikiprocesu eksploatacji. Tak przygotowana pięta była następnie delikatnie świeżona przykrawędzi rdzeniowania. Zabięg ten poprzedzał eksploatację wiórową. Wydaje się, ze odbi-cie każdego wióra było poprzędzonę odpowiednim przygotowaniem punktu przyłożeniasiĘ właśniepoprzezdelikatne świezenie pięciska. Slady tego są tężwidoczne na samychpiętkach wiórów obecnych w inwentarzu zGwoźdżca. Ponadto krawędżbyła delikatnieprawcowana lub przecierana. obserwacje śladow tych zabiegow mogąrztrcać pewne świa-tło na interpretację techniki stosowanej do produkcji połsurowca.

Bazując naszczegółowej analizię cech części proksymalnych wiórów orazkławędzirdzeniowanianardzeniach, moznazauwaĘć, ze punktprzyłoŻenia siĘ był bardzo starannieprzygotowywany. Korelując delikatne prawcowanie i drobne świezenie pięciska z wypuk-łością odfupni można przypuszczać, że stosowano fu precyzyjną technikę eksploatacji.Dodatkowych argumentów dostarcza fakt,że wiele szerokich, płaskich wiorowjestw prze-kroju poprzecznym trapezowatych. Takie wióry możnauzyskać przykładając siłęuderzeniana krawędzi rdzęniowania między graniami negatywów wiorow na odfupni (L. owen 1988, s.

4). Jest tozabiegwymagający dużej precyzji,co dobrze korespondujezpieĘzmemprzygo-towania krawędzi rdzeniowania na obecnych trr rdzeniach. W oparciu o wymienione wyzejcechy można wysunąó pogląd, że do produkcji wiórów stosowano fu technikę uderzeniapośredniego. Pozwalało to naprecyzyjneprryłożenie siĘ do obranego punktu. Był on wcze-śniej przygotowany świezeniem' co mogło się wiązać ztrzema kwestiami: l. korekĘkątardzęniowaniaprry samej krawędzi w puŃcie uderzenia; Z.wyizo|owaniem tego punkfu; 3'nadaniem puŃtowi,,szorstkości'' zapewniającej lepsze przyłożenie pośrednika i zapobie-Żęnie ześ|izgntęciu się go prTy uderzeniu. Drugi ważny elemęnt towarzyszący świezeniu toobecne fu delikatnę prawcowanie znoszące ,,nawisy'' po poprzednich wiórach i wyrównujące krawędź rdzeniowania.Z teząo produkcji trapezowaĘch wiorów przy uzyciu techniki ude-rzęniapośredniego dobrze współgra obserwacja niektórych cech części proksymalnych wio_row, które mogątu byc diagnosĘczne.

obok świezonych i dęlikatnie prawcowanych piętek istotnym elęmentem jest obec-ność tzw. wargi (ang. lip_tike projection)na krawędzi piętki i strony dolnej wióra. Badaniaeksperymentalne F. Bordęsa wskazują że cecha ta pojawia się Ęlko przy zastosowaniumiękkiego tłuka (L. owen 1988, s. 5).Byłby to więc kolejny argument r'arzecz stoso-wania tu pośrednikaa. Podążając tym tropem identyfikacji techniki produkcji wiórówniebęz znaczęniajest fakt wypukłości odłupni na rdzeniach. Zwłaszczapłaska odfup-nia na rdzęniu w bloku 2 dobrzę koresponduje z cienkimi i szerokimi wiórami o prze-kroju trapezowatym. Spośród dwoch znanychtechnik,,pośrednich'', tJ.uderzenia zuży-

3 Co ciekawe, nie zaobsenvowano dbałości o stożkowate uformowanie wierzchołków rdzeni. W przypadku bloku 2

część wierzchołkowajest tylko nieznaczniewęższaod krawędzi rdzeniowania. Ponadto wiele fragmentów dystal'-nych wiórów wskazuje na płaskie uformowanie tych części rdzeni, z których je odbito'4 Pośrednik taki wystąpiłbyć może wgrobie zJanisławic (M. Chmielewska l954, s.34,37; K. Cyrek l978,s.2l3łl4)' Stwięrdzenie tego wymagałobyjednak profesjonalnych badań mikroskopowych zabytkówrogowychi kościanych.

82

SrrłołnrI MATERIAŁoW KRZEMIENNYCH

ciem pośrednika i tęchniki naciskowej, w świetle analizy cech obecnego fu półsurowcawiorowego na|eży tę ostatniąwykluczyć, choćby zewzględu na jego gabaryty. Nie zaob-serwowano tęż charakterystycznych cech, które mogĘby świadczyć o jej stosowaniu(M.L. Inizan,H. Roche, L. Tixier l992,s. 5G-57). Mozna zatęmuznać,technikęuderzeniaprzy użyciu pośrednikazadominującąprzy produkcji wiórów na tym stanowisku.

Wracając do analizy samego procesu eksploatacji rdzeni wiórowych w Gwoźdżcu,należy zwrócić uwagę na zwięek przygotowania krawędzi rdzeniowania poprzedzającyodbicie wiórow z zabiegami zaprawy pięty. Częste świezenie od strony odfupni, któregoefektem było odpadanie drobnych świezaków zakohczonych w części dystalnej zawiasempowodowało spiętrzanie się negatywów na pięcie blisko krawędzi rdzęniowania. Konsek-wencjąbyły powstające w ten sposób ,,schodki'', które utrudniały zdejmowanie kolejnychserii wiorow. HamowĄ one odbijanie kolejnych świezakow oraz powodowĄ rozszerzaniesię kąta rdzeniowania, co uniemozliwiało eksploatację. Koniecznezatęmbyło odświeżeniępięty, co czyniono odbiciami od strony jednego lub obu bokow. Swięzaki odboczne znoszo-no prawdopodobnie przy użyciu bezpośredniego uderzenia twardym tfukięm. Świadcząo tym duze sęczki, skazy odbicia (w bloku 3 złożono nawet odfupek z sęczka),krawędziowepiętki i czasami zamiażdżęnia w części proksymalnej. odfupki te w partii dystalnej posiadająnajczęściej zawiasy. Ich duze negatywy, jeśli zbynio zniekształcaĘ płaszczymępięty, zmlJ-szały do odnowienia j ej przez odb ic ie dużego odnawiaka. N ię mozna wykluczy ć, że w miaręredukcji i zmniejszania się bryły proces świezenia pięty mogł się odbywać przy zastosowa-niu techniki pośrednika,mvłaszczaprzy delikatnym świezeniu pięciska. Nalezy w tym miej-scvzaznaczyć, ze często stosowany zabiegświezenia spowodował,żeudział ogolnejkategorii odłupków w stosunku do wiórów obecnych w inwentarzu jest tak wysoki.Wiele z uzyskanych w ten sposób odłupkow było przekształconych na drapacze, skro-bacze i inne atypowe narzędzia odłupkowę' co wyrażonejest w licznej tu grupie tychnarzędzi.

Gdy morfologia rdzeni uniemozliwiała dalsząprodukcję wiorów, próbowano je dosto_sować do dalszej eksploatacj iprzezzmianę orientacji. W przypadku bloku 2 zmianaorienta_cji pozwoliła na dalszą eksploatację wiorową i dopiero po wyczerpaniu się,,możliwości''brył prawdopodobnie ją porzucono, gdyz zabtegi naprawcze silnie by ją zredukowałyi uniemozliwiĘ otrzymywanie półsurowca o poządanych parametrach. Wydaje się, ze in_

tencją zmiany orientacji w bloku l tez było przywrocenie rdzeniowi charakteru wiórowego,jednak zabiegten nie udał się, w efekcie czego pozostĄ fragment eksploatowano prawdo-podobnie odłupkowo. Domniemanawielkość brakującego tu rdzenia odfupkowego dobrzekoresponduje z wymiarami rdzeni tego typu obecnymi w zbiorze- byc moze któryś z nichjest tym brakującym? (J. Libera, A. Talar l990, s.Ż0_23). Mozna zatemhipotetycznie przy-jąć,że częśc rdzeni,ktore tu obrabiano' po zakonczeniu eksploatacji wiorowej mogła zostaćprzekształcona w rdzenie odfupkowę.Zatempo wypadnięciu z głównego nurtu technologi-cznęgo mogły byc one wtórnie eksploatowane odłupkowo. Mimo ze interpretacja taka jestw świetle dotychczas otrzymanych składanęk wielce hipotetyczna, to na jej poparcie moż-naprzytoczyc,że:l. obecnę tu rdzenie odfupkowę sąznacznie mniejszentżrdzenie wiórowe;2. brak duzych rdzeni, które od początku eksploatowanę byłyby odfupkowo (blok 5 jest

chyba nieudaną formą przygotowan ia rdzeniawiorowego) ;

3. połsurowięc odfupkowy otrzymywanobardzo licznie w procesie świezenia pięt rdzeniwiórowych;

83

Młncn WĄs

4. narzędzia odłupkowe wykonywano głównie z odfupkow pochodzącychz zaprawy piętrdzeni wiórowych.

Istnienie zatem autonomicznego nurfu eksploatacji rdzeni odfupkowych wydaje sięw świetle przedstawionych obserwacji bezcelowe. Miała ona tutaj charakter wtórny i jest

raczej przej awem nastawienia na maksymalne wykorzystanie eksploatowanego surowca.

Zamaczyć,wyrażnietrzeba,ze jest to wyłącznie hipoteza, której potwierdzenie lub zaprze-czenieprzynieśó mogą dalsze składanki.

Uzyskanyw procesie eksploatacji rdzeni półsurowiec wiórowypoddawanybył selek-

cji. Nieodrzucona część trafiałado kontekstu uzytkowego orazbyłaprueksnałcana w narzę-

dzia. obecne tu wiórowce mogąwięc mieć charakterpierwotny lub wtórny (naprawa).

Druga kategońa narzędziwiórowych, których produkcja miała miejsce na stanowisku,

to zbrojniki. W oparciu o przesłanki wynikającez otrzymanych składanek orazz analĘ form

niezłożonych, mozliwe jest schematycmenekonstruowanie procesu technologicanego wy-tutarzaniazbrojników na stanowisku Gwoździec 9 (ryc. 6). Schemat taki, ukazujący kolejne

etapy formowania i ich produkty, wygląda następująco:

1. Wybór wiora o odpowiednich proporcjach2. Wyłuskanie wnęki ażdo złamarlia rylcowczego

2a. Naprawa nieudaneg o złamania rylcowczego

3. odłamanie podgiętej części wióra

4. Retuszowanie podstawy zbrojnikai negatywu rylcowczego

>> wiór)> rylcowieb podstawowy

+ zbrojnik z naturalną podstawą

>- rylcowiec środkowy+ zbrojnik z naturalną podstawądystalna część wióra+ zbrojnik z ułamaną podstawą

\-- brak śladów (mikrołuski)+ zbrojnik z refuszowaną podstawą

Jakkolwiek powyzszy schemat moŻe być poprawny,trzebamieć na uwadze, że jest on

wyidealizowany iw rueczywistości obejmować mógłnp. tylko etapy l,zi3.Niemniej wyda-je się, że zawieraon pełną listę zabiegów zułiązanych z wytwarzaniem zbrojników janisławi-

ckich na stanowisku Gwoździec9.Stosowana fu metoda badawcza, jaką są składanki, daje mozliwość wnioskowania nie

tylkow oparciuo zabytki złożone,aleńwnież obrakńożehmi$zynimi. Szczegolniemajdujeto zastosowanie w odniesieniu do zbrojników janisławickich i powiązanych technolo-giczniez nimi rylcowców podstawowych, które wystąpiĘ na omawianym stanowisku.Na uwagę zasfuguje brakzłożeń zbrojników nieuszkodzonych z rylcowcami oraz z innymi

zabytkami (rdzariami, wiórami, Ę.). Może to skłaniaó do interpretacji,źrcma|ezionena stano-

wisku Gwoźńzgc9niektórezbrojnikijanisławickieniebyĘwytwarzanew tymwłasniemiejsct1

|eczzostaĘ przyniesione z innego, jako np. soty strzał. Na omawianym stanowisku zostaĘzasĘlione nowymi zbrojnikami tu wyworzonymi, a śladem tego zabiegu jest spora |iczba

rylcowców oraz składanki nieudanych zbrojników.

Powyższahipotezawydaje siębyć w świetle źródełprawdopodobna,leczz pewnością

nie jedyna. Niemniej wskazywałoby to na dużą,,mobilność'' zbrojnikówjanisławickich i w pe-

wien sposób ukazywało ich funkcję.Można sądzić, że trojkąty janisławickie robiono podobnie,leczzabiegrylcowczy miał

miejscew części dystalnej wiórów, natomiast trapezy robiono przezńamaniewióra izaretu-szowanie przełomu.

84

SrrłonNrI ułrgRlłł-Ów KRZEMIEN}.IYcH

ETAP

t II rra I

UI IV

uHU0ilH

il[ h

.N

\)

bUh N

00 u V

Ryc. 6. Schemat produkcji zbrojników janisławickich

Fig. 6. Scheme ofJanisławice point production

4. Wnioski

W oparciu o prezentację skromnych składanek próbowano powyżej zrekonstruowaći prześledzić proces obróbki krzernienia na starrowisku Gwoździec 9. Pomimo że proces składa_nia materiafu nie jest zakończony, a wiele z przedstawionych powyżej kwestii jest tylkointerpretacjąobserwowanych zjawisk i ma charakter hipotewczny, mozna przyjąć,żepo-mogły one w nakreśleniu zarysu podjętej tu problematyki, jakąjest technologia krzemie-niarstwa mezolityc znego na stanowisku Gwoź dziec 9 .

85

MłncIN WĄs

Wyróznione powyzej dwa nuĘ technologicznę: główny - wiórowy i wtórny - od-fupkowy, zdają się mieć swoje potwierdzenie w materiale. Zidentyfikowano fu dwie tęchnikieksploatacji rdzeni: uderzenia z pośrednikiem do produkcji wiórów orazbezpośredniegouderzenia twardym tfukiem do zaprawy pięt rdzeni wiórowych. W efekcie tego ostatniegozabieglvzyskiwano odfupki, których wyromić fu momatrzykategońe (R. Schild, M. Marczak,H. Królik l975,s.20):1 . świezaki frontalne - przy gotowuj ące pięcisko ;

2. świezaki odboczne - korygujące piętę i znoszące negatywy zawiasowe po świezakachfrontalnych;

3. odnawiaki - spłaszczającepiętę i znoszące negatywy zawiasowe po świeżakach, mvłasz-cza odboc zny ch, oraz odnawi aj ące kąt rdzeni owania.Strvierdzono,żewiele zuzyskanych świezakow przekształcano na narzędziaodfupko-

we: drapacze, skrobaczei inne' Ponadto większość odfupków obecnych w inwentarzu, mi-mo żenie posiada cech charakterystycznych dla świezakow, jest właŚnie mviązanaz zapra-wianiern pięt rdzeni wiórowych. Szczegc>łowaanaliza morfologii świezaków w składankachmoze pomóc w wyselekcjonowaniu tych form w pozostałej części zbioru.

Uzyskane składaŃi zbrojników i rylcowców pozwoliĘ prześledzić proces produkcjizbrojników j anisławickich.

JęszczeraznaleĘ zamaczyc,Żepowyższe wnioski mającharakterhipotetyczny i opar_

te są na aktualnym stanie badań inwentarza z Gwożdżca. Zapewne wiele kwestii było tupominiętych, a niektóre wymagajądogłębniejszej analizy. Być moze zakoilczęnie procesuskładania materiafu i wnikliwa analizapozostałej niezłożonej części inwentarza przyniesierozstrzygające argumenty. W miarę pogłębiania się analizy tego zbioru pojawia sięjednakcoraz więcej znaków zapytania doĘczących technologii obrabianego fu surowca, któremogąrzutować na,,osadzenie'' go w szerszym kontekście kulturowym. odpowiedzinaniemogą przynieść badania porównawczę inwentarzy za|iczanych wcześniej do tzw. kulturyjanisławickiej. Na konięc trzebawyrazić postulat, że nięktórę z poruszonych trr kwestii mo-gąbyć wyjaśnione tylko w oparciu o badania eksperymentalne.

Wykaz cytowanej literatury

Wykaz skrótow

wA ,,Wiadomości Archeologiczne'', Warszawa.

Balcer B.1983 lĘnłórczość narzędzi krzemiennych w neolicie ziem Polski, Wrocław.

Chrnielewska M.1954 Grób kultury tardenoaskiej w Janisławicąch, pow. Skierniewice, wA, t. 20, z. |, s. 2l-48.

Cyrek K.1978Nieznane zabytki z grobu w Janisławicach, woj. skierniewickie i nowe obserwacje nad tym

zespołem, WA, t. 43, z. 2, s. 213_225.

Inizan M. L., Roche H., Tixier J.1992Technologł of knapped stone, Meudon.

Kozłowski S. K.1972 Pradzieje ziem polskich od IX do V tysiąclecią p.n.e., Warszawa.

86

SrłłołNrl ułrnnnłÓw KRZEMIENNYcH

Libera J., Talar A.1990 obozowisko lainry janisławickiej w Gwoźdźcu, stan.9, gm. Bojanów,woj.Tarnobrzeg,w świetle

badań I96d_I967, ,,Sprawozdania Archeologiczne", t. 4Ż, s.947.Owen L.1988 Blade and microblade technologr.,, B.A.R. International Series, nr 44l, s. l_22Ż.

Schild R., Królik H., Marczak M.t985 Kopalnia lcrzemienia czekoladowego w Tbmaszowie, Wrocław.

Schild R., Marczak M.' Królik H.|975 Późny mezolit. Próba wieloaspektowej analizy stanowisk piaskowych, Wrocław.

Talar A.1966 Badania powierzchniowe na terenie pow. niżańskiego, ,,Sprawozdanie Rzeszowskiego ośrodka

Archeologicznego zarok 1965", s. |2I_I23, Rzeszów.

Tomaszewski A. J.1986Metoda składanekwytworów lrnmiennych i jej walory poznawcze,,"Archeologia Polski'', t. 31,

z.2, s.239_Ż77.

Wąs M.1999 Zespół krzemienny ze stanowiska Dęby 29, gm. Dobre, w świetle metody składaneĄ maszynopis

pracy magisterskiej,Łódź IA UŁ.

SUMMARY

Marcin Wąs

Refitting of Mesolithic flint artifacts from Janislawice Culture, from Gwoździec,site no. 9, Podkarpacie voivodship

The article presents the results of an analysis of Late Mesolithic flint artifacts from Gwoździec,site no. 9. The site was discovered in 1965 and excavated by A. Talar from Rzeszów DistrictMuseum. The outcrops of Świeciechów flint used there are located about 60 km northwestfrom Gwoździec.

Refitting was applied to reconstruct flint technology. Among 2 06l pieces of Świeciechówflint, l84 were refitted into 69 blocks (around 90ń of inventory). The result of refitting was a basefor technological reconstruction of a flintknapping process (Fig. 5). Two technological currentswere distinguished: major - blade, secondary - flake (Fig. 5). Blades were stroked of the singlestriking platform blade cores (Fig. l-2). Two techniques were identified as applied in core pro-curement: punch technique for blade making and direct hard percussion for core preparation. Note-worthy, many of the rejuvenation flakes were used for making flake tools such as: endscrapersand scrapers. Moreover many of the flakes in the inventory not baring morpbological features

of rejuvenation flakes, come from blade cores striking platform Ęuvenation.obtained blocks consisting of microbuńns with segments allowed to recognize the process

of their production (Fig. 6).

Translated by Katarzyna Barska

87

STUDIA NAD GosPoDARKĄSUROWCAMI KRZEMIENNYMI W PRADZIEJACH

Tom 4

KRZEMIEN ŚwIECIECHoWSKIWPRADZIEJACH

Materi aĘ z konferencj i w Ryni, 22-24.05.2000

pod redakcjąBarbary Matraszek

i Sławomira Sałacińskiego

WARSZAWA 2OO2