Σιδηρούλα Ζιώγου, Βασίλειος Φούκας: Το σώμα των...

ΤΟ ΣΩΜΑ ΤΩΝ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΩΝ ΣΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΤΗΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΧΡΙ ΤΟ 1912:

ΑΤΟΜΑ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΤΗΤΕΣ

Σιδηρούλα Ζιώγου

Βασίλειο Φούκα

Εισαγωγικά: Βασικοί στόχοι - Εκπαιδευτικό πλαίσιο

Η Θεσσαλονίκη αποτελεί για την ελληνική εκπαίδευση έω το 1912 το κέ-

ντρο τη Μακεδονία και ένα από τα σηµαντικότερα του ευρύτερου βαλ-

κανικού χώρου. Οι εκπαιδευτικοί που διδάσκουν στα σχολεία τη Θεσσα-

λονίκη κατά την περίοδο αυτή, ιδιαίτερα σε εκείνα τη ∆ευτεροβάθµια

Εκπαίδευση, προέρχονται από διάφορε περιοχέ τη Μακεδονία και

του ελεύθερου κράτου, παραµένουν -συνήθω- για µικρά διαστήµατα

στην πόλη, αλλά διαδραµατίζουν έναν ιδιαίτερα σηµαντικό και πολυδιά-

στατο ρόλο τόσο στον εκπαιδευτικό όσο και στον ευρύτερα πνευµατικό

και κοινωνικό χώρο.

Βασικοί στόχοι τη εισήγηση αυτή είναι να γνωρίσουµε του εκπαιδευ-

τικού τη Ελληνική Κοινότητα Θεσσαλονίκη, τα πρόσωπα που βρί-

σκονται στο προσκήνιο το 1912, να διερευνήσουµε τι συνθήκε εργασία

και να αναδείξουµε το πολυδιάστατο έργο που έχουν προσφέρει σε εποχέ

ιδιαίτερα κρίσιµε ω άτοµα αλλά και συλλογικά. Το φύλο των εκπαιδευ-

τικών και η βαθµίδα εκπαίδευση αποτελούν τι βασικέ µεταβλητέ που

προσδιορίζουν τα κεντρικά ερωτήµατα τη εισήγηση αυτή.1

Ω προ το πλαίσιο, ο Παντελή Κοντογιάννη, Γυµνασιάρχη στη Θεσσα-

λονίκη από το 1906 έω το 1910, προσδιορίζει µε σαφήνεια τα χαρακτηρι-

στικά και την ιδιοτυπία αυτή τη πόλη σε σχέση µε την πολυπολιτισµι-

κή, αλλά, εµφανώ ελληνική, κατά τον συγγραφέα, φυσιογνωµία τη και

αιτιολογεί την εκπαιδευτική έκρηξη που παρατηρείται στι αρχέ του

20ού αιώνα (σχολεία δηµοτικά, εµπορικά, παρθεναγωγεία, επαγγελµατικά

–σχολεία των κοινοτήτων και ιδιωτικά) µε βάση την προσηλυτιστική δρά-

ση των ∆υτικών (καθολικών και διαµαρτυροµένων) από τη µια και τι

αντιζηλίε και ‘του πολιτικού πόθου των φυλών τη Μακεδονία’ από

την άλλη:

(…) καµία πόλι τη Τουρκία δεν έχει να επιδείξη, αναλόγω του πληθυσµού τη, τόσον πλήθο σχολείων, όσον η Θεσσαλονίκη. Αι προπαγάνδαι των κα-θολικών και των διαµαρτυροµένων αφ’ ενό, αι αντιζηλίαι και οι πολιτικοί πόθοι των φυλών τη Μακεδονία αφ’ ετέρου, έγειναν αιτία, ώστε να ιδρυ-θούν ει την Θεσσαλονίκην σχολεία άπειρα, σχολεία δηµοτικά, εµπορικά, παρθεναγωγεία, σχολεία επαγγελµατικά, σχολεία των κοινοτήτων και σχο-λεία ιδιωτικά (…)

2.

Σ Ι ∆ Η Ρ Ο Υ Λ Α Ζ Ι Ω Γ Ο Υ * Β Α Σ Ι Λ Ε Ι Ο Σ Φ Ο Υ Κ Α Σ

217

Μέσα στο πλαίσιο αυτό, η εκπαιδευτική δραστηριότητα τη Ελληνική

Κοινότητα Θεσσαλονίκη αναπτύσσεται και διευρύνεται σταδιακά κατά

τη διάρκεια του 19ου αιώνα και αποκτά την τελική τη µορφοποίηση

στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, έω το 1912, δηλαδή, µέσα στην πιο

κρίσιµη φάση των εθνικών ανταγωνισµών στη Βαλκανική. Ω προ τη

διοίκηση, ο Πατριάρχη έχει την ευθύνη για τα εκπαιδευτικά του Millet

των Ορθοδόξων, ισχύει, δηλαδή, το διοικητικό σχήµα Πατριαρχείο - Μη-

τροπολίτη - Κοινότητα/Εφορία των Σχολείων. Στο σχήµα αυτό πρέπει να

ενταχθεί, βέβαια, η ανώτερη εποπτεία τη Οθωµανική ∆ιοίκηση και, ο-

πωσδήποτε, το ενδιαφέρον και οι σχετικέ παρεµβάσει του Ελληνικού

Κράτου.

Σχετικά µε την εξέλιξη των εκπαιδευτικών πραγµάτων, εντελώ διαγραµ-

µατικά, η εικόνα που δηµιουργήθηκε κατά τον 18ο αιώνα µε την παρου-

σία στο «Ελληνο-Μουσείον» τη πόλη γνωστών λογίων [Ιωάννη Ιωάν-

νου (Γιαννακό), Κοσµά Μπαλάνο, Αθανάσιο Πάριο και Ιωνά Σπαρ-

µιώτη] παρουσιάζει κάµψη στο πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα, αλλά η

Ελληνική Κοινότητα τη πόλη ανασυντάσσεται µετά τι περιπέτειε του

1821, και αναπτύσσονται µε συστηµατικό τρόπο τα πρώτα σχολεία (Αλ-

ληλοδιδακτική και Ελληνική Σχολή). Το σχήµα αυτό διευρύνεται και ε-

µπλουτίζεται στη δεκαετία του 1850, στο πλαίσιο των µεταρρυθµίσεων

τη οθωµανική διοίκηση, συµπεριλαµβάνοντα φροντίδα για τα νήπια

(«παιδαγωγείον») και τα ‘κοράσια’ («σχολείον απόρων κορασίδων»). Ε-

πόµενο βασικό σταθµό η δεκαετία του 1870, οπότε, στο πλαίσιο των

εθνικών ανταγωνισµών (κυρίω σε σχέση µε τη βουλγαρική εξαρχία) οι

ρυθµοί επιταχύνονται και το σχήµα διευρύνεται αισθητά κυρίω προ την

κατεύθυνση τη προετοιµασία των εκπαιδευτικών: συµπληρώνεται και

αναγνωρίζεται το Γυµνάσιο από το Πανεπιστήµιο Αθηνών (1874-75), ο-

λοκληρώνεται το Ανώτερο Κεντρικό Παρθεναγωγείο, συµπεριλαµβάνο-

ντα κατώτερο και ανώτερο τµήµα για την προετοιµασία διδασκαλισσών

και ιδρύεται ∆ιδασκαλείο Αρρένων (1876). Το βασικό αυτό σχήµα ε-

µπλουτίζεται στη συνέχεια και επεκτείνεται γεωγραφικά προ την ανατο-

λική πλευρά τη πόλη µε τη σύσταση Αστικών Σχολών (1883 κ.εξή), τη

λειτουργία Νηπιαγωγείων και την παράλληλη ανάπτυξη ιδιωτικών σχο-

λών (αρρένων-θηλέων), πρακτικών-επαγγελµατικών-εµπορικών σχολών

για τα αγόρια και χειροτεχνηµάτων για τα κορίτσια. Σε σύγκριση µε το

ελληνικό κράτο, η Θεσσαλονίκη έχει σαφέ προβάδισµα στην πρακτική-

επαγγελµατική εκπαίδευση και στη διδασκαλία ξένων γλωσσών.

Στι παραµονέ του 1912 η κατάσταση διαµορφώνεται ω εξή: καταγρά-

φονται το σχολικό έτο 1909-1910 τριάντα δύο (32) µονάδε εκπαιδευτι-

κέ (µε τα οικοτροφεία των σχολείων) όλων των ειδών (κοινοτικά-

ιδιωτικά, νυχτερινά, γενικά-επαγγελµατικά) και των βαθµίδων (Προσχο-

λική, Αθµια, Βθµια) και 3.898 εκπαιδευόµενου/ε.3 [Βλ. Πίνακα 1: Σχο-

λεία Ελληνική Κοινότητα Θεσσαλονίκη διαχρονικά, στο τέλο του κει-

µένου].

Στον πίνακα 1, το Γυµνάσιο και το Παρθεναγωγείο τοποθετούνται, µαζί

µε το ∆ιδασκαλείο, στην κορυφή τη πυραµίδα και αποτελούν τα βασικά

Τ Ο Σ Ω Μ Α Τ Ω Ν Ε Κ Π Α Ι ∆ Ε Υ Τ Ι Κ Ω Ν

218

εκπαιδευτήρια µε πολυδιάστατο ρόλο, όπω προσδιορίζεται το 1874 µε

σαφήνεια από τον Μ. Παπαδόπουλο, Πρόεδρο του Φιλεκπαιδευτικού

Συλλόγου τη πόλη:

(...) Θεωρούµεν δηλαδή το ενταύθα Γυµνάσιον και το Παρθεναγωγείον ω εκπαιδευτήρια, τα οποία φέρουν τον ευγενή προορισµόν ουχί µόνον την πό-λιν ταύτην να µορφώνουν αλλά να ήνε και η πνευµατική ακρόπολι απάση τη Μακεδονία. Εντό των δύο τούτων εκπαιδευτικών καταστηµάτων ανά-γκη να καταρτίζωνται όσον το δυνατόν τελειότερον οι µέλλοντε εργάται τη µακεδονική ευδαιµονία. ∆ιά νηπιαγωγών και παρθεναγωγών, διά δηµοδι-δασκάλων και ελληνοδιδασκάλων εκ των εκπαιδευτηρίων τούτων εξορµωµέ-νων οφείλει η πόλι ηµών να επιδράση αποστέλλουσα αυτού ελληνοπρεπώ µεµορφωµένου προ φωτισµόν του εσωτερικού τη Μακεδονία (...).4

Το ζήτηµα τη σχολική στέγη παρουσιάζει ιδιαίτερη οξύτητα για την

Ελληνική Κοινότητα µε αποτέλεσµα να καταγράφονται µέχρι το 1912 τα

εξή σχολικά κτήρια: Γυµνάσιο (1893), Κεντρική Αστική Σχολή (1908),

Ιωαννίδειο Αστική Σχολή (1908), Αστική Σχολή Αναλήψεω (1910).

Ι . Το σώµα των εκπαιδευτικών

Το πολυσύνθετο και πολυδιάστατο έργο των εκπαιδευτικών παρουσιάζει

ιδιαιτερότητε και ιδιοτυπίε ανάλογα µε τη χρονική στιγµή, τι συγκυρίε

και το πλαίσιο. Στόχο µα, λοιπόν, να γνωρίσουµε ποιοι είναι οι εκπαι-

δευτικοί που καλούνται να συνδράµουν την ελληνική κοινότητα στου

εκπαιδευτικού –πρωταρχικά – αλλά και στου εθνικού και κοινωνικού

στόχου που αυτή θέτει στην ιδιαίτερα κρίσιµη για το χώρο των Βαλκα-

νίων χρονική περίοδο των αρχών του 20ού αιώνα. Η κρισιµότητα και οι

ιδιαίτερε αυτέ συνθήκε κάνουν, οπωσδήποτε, πιο δύσκολο αλλά και

πιο ουσιασιστικό το έργο των εκπαιδευτικών αναδεικνύοντα το ρόλο και

την προσφορά του.

Η συστηµατική διερεύνηση όλων των διαστάσεων του εκπαιδευτικού έρ-

γου βοηθάει, πιστεύουµε, και στη µορφοποίηση µια ρεαλιστική αυτο-

γνωσία. Μικρή –πληθυσµιακά- η ελληνική χριστιανική κοινότητα στι

αρχέ του 20ού αιώνα (τρίτη µετά την Εβρακή και τη Μουσουλµανική),

µε περιορισµένε οικονοµικέ δυνατότητε, αλλά µε ανεπτυγµένη, σχετικά

και συγκριτικά, εκπαιδευτική δραστηριότητα. Στην κοινότητα αυτή δρα-

στηριοποιούνται, παραµονέ του 1912, µέσα σε µια ιδιαίτερα κρίσιµη πο-

λιτικά και εθνικά συγκυρία (Μακεδονικό Αγώνα – Κίνηµα Νεοτούρ-

κων) εκπαιδευτικοί Προσχολική, Πρωτοβάθµια και ∆ευτεροβάθµια

Εκπαίδευση. Η πυραµίδα περιλαµβάνει Νηπιαγωγού, ∆ασκάλε και ∆α-

σκάλου, ∆ιευθυντέ και ∆ιευθύντριε σχολείων, ∆ιευθυντέ ∆ιδασκαλεί-

ου, Καθηγητέ του Γυµνασίου και Γυµνασιάρχε. Την πυραµίδα κλείνει ο

Επιθεωρητή.


219

Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση: Προφίλ και δράση εκπαιδευτικών

Προφίλ

Στι ∆ηµοτικέ και Αστικέ Σχολέ εργάζονται απόφοιτοι ∆ιδασκαλείου

και Γυµνασίου (ή τάξεων Γυµνασίου) για του δασκάλου και Ανώτερου

Παρθεναγωγείου Θεσσαλονίκη ή Αρσάκειου για τι δασκάλε και τι

νηπιαγωγού. Μετά την ίδρυση του ∆ιδασκαλείου (1875-76) βελτιώνεται

αισθητά το επίπεδο εκπαίδευση των δασκάλων, και µετά τη σύσταση του

Ανώτερου Τµήµατο του Παρθεναγωγείου στην ίδια δεκαετία, το αντί-

στοιχο επίπεδο των διδασκαλισσών. Στι Αστικέ Σχολέ Αρρένων αξιο-

ποιούνται και απόφοιτοι Γυµνασίων ενώ στα Παρθεναγωγεία απόφοιτε

του Αρσακείου.

Το ∆ιδασκαλείο αρρένων συστάθηκε µε πρωτοβουλία και οικονοµική ενί-

σχυση του κράτου, από τον εν Αθήναι Σύλλογο προ ∆ιάδοσιν των Ελ-

ληνικών Γραµµάτων και οργανώθηκε από τον µετεκπαιδευµένο στην Ευ-

ρώπη φιλόλογο και παιδαγωγό Χαρίσιο Παπαµάρκου σύµφωνα µε τα

σύγχρονα για την εποχή παιδαγωγικά δεδοµένα.5 Σχετικά µε το Ανώτερο

Κεντρικό Παρθεναγωγείο σηµειώνουµε ότι οι χιλιάδε των αποφοίτων του

σχολείου αυτού αποτέλεσαν τη ζύµη για την πνευµατική και εθνική ζωή

ολόκληρη τη Μακεδονία.6 Ο ρόλο των διδασκαλισσών αναβαθµίζεται

αισθητά µετά το 1870 λόγω τη κρισιµότητα που αποκτά η διδασκαλία

τη γλώσσα για τι πολύγλωσσε περιοχέ τη Μακεδονία στο πλαίσιο

των εθνικών ανταγωνισµών. Στι εφηµερίδε «Ερµή» και «Φάρο τη

Μακεδονία» αποτυπώνεται ο σηµαντικό και πολυδιάστατο ρόλο του

σχολείου και των αποφοίτων του:

(…) Ο χαρακτήρ όν το ηµέτερον Παρθεναγωγείον εσχάτω περιεβλήθη, είναι λίαν σπουδαίο και υψηλό, διότι προωρισµένον τούτο ήδη όντω εκ τη θέ-σεώ του να παρασκευάζη µητέρα και διδασκαλίσσα µελλούσα να διαπαι-δαγωγήσωσι την νέαν τη πατρίδο γενεάν χρησιµεύει ω κέντρον φωτισµού τη όλη Μακεδονία, και δεν κατέχει την αυτήν βαθµίδα µε τα λοιπά εν αυτή Παρθεναγωγεία, αλλ’ είναι διδασκαλείον των κορασίων (…).7

Ο πολυδιάστατο παιδαγωγικό και εκπαιδευτικό ρόλο καθώ και η

γενικότερη προσφορά των διδασκαλισσών στην κοινωνική και εθνική ζωή

αποτυπώνεται εύγλωττα σε διάφορα κείµενα τη εποχή:

(…) Ευχάριστον όντω είνε να βλέπη τι την πληθύν των απερχοµένων διδα-σκαλισσών εν τω εσωτερικώ τη Μακεδονία. ∆ύναταί τι µη υπερβάλλων να είπη ότι αναρίθµηται άµαξαι πρό µια περίπου εβδοµάδο εξεκίνησαν και καθεκάστην απέρχονται πρό την ιεράν αυτών αποστολήν αι ευγενεί αύται των γραµµάτων ιέριαι (…).8

H αίτηση τη Αριάδνη Μερκουρίου, αποφοίτου του Ελληνικού Παρθε-

ναγωγείου Θεσσαλονίκη, προ τον Μητροπολίτη για τοποθέτηση σε κά-

ποιο σχολείο µε ηµεροµηνία 25η Ιουνίου 1885, αναδεικνύει του στόχου

των πρώτων διδασκαλισσών, προσωπικού, κοινωνικού και εθνικού:

(…) Προάγοµαι δε ει την εξαίτησιν ταύτην, τούτο µεν διότι οικογενειακαί περιπέτειαι καθιστώσι µοι επιβλητικήν την τοιαύτην εργασίαν, εξ ή προσδο-κάται µικρά τι ανακούφισι, τούτο δε, διότι διακαώ επιθυµώ ίνα διδάξω τα µικρά συµπολίτιδά µου και φανώ χρήσιµο ει την πατρίδα µου (...)

9


220

Η Αγγελική Τσιώµου-Μεταλλινού, φοίτησε στο Ανώτερο Παρθεναγωγείο

τη πόλη και στη συνέχεια, όπω σηµειώνει η ίδια, «…ετράπην ει το Ε-

θνοπρεπέστατον και Εθνοφελέστατον επάγγελµα τη διδασκαλίσση, µε

άριστον απολυτήριον».10 Εργάστηκε σε πολλά σχολεία τη Μακεδονία

και συµµετείχε ενεργά στον Μακεδονικό Αγώνα.11

O ρόλο των ∆ιευθυντριών του Παρθεναγωγείου, οι συνθήκε εργασία

του και, ειδικότερα, οι σχέσει του µε την Κοινότητα αναδεικνύονται

µέσα από µία ενδεικτική καταχώρηση σε εφηµερίδα τη πόλη µε αφορµή

την αποχώρηση τη ∆ιευθύντρια (από το 1875 έω το1885) Ελένη Μελε-

τίου:

(…) Ούτω δ’ αξιεπαίνω και ευδοκίµω εργασθείσα, παρεσκεύασε µητέρα µεν ελληνοπρεπεί και διαπρεπούσα επί τε άλλαι αρεταί και υγιεί φρονήµατι εν µέσω τη κοινωνία ηµών, πληθύν δε διδασκαλισσών εναρέτων, αίτινε ω απόστολοι του εκπολιτισµού µεταδίδουσι µετά πάση επιτυχία την ελληνι-κήν παίδευσιν εν τω εσωτερικώ, επεσπάσατο την υπόληψιν και αγάπην ου µόνον τη ηµετέρα κοινότητο αλλά και πολλών εκ των επισήµων ξένων (…).

12

Τα πρόσωπα

Φωτογραφικό υλικό των ∆ιευθυντριών Μαρία ∆ούκα, Πολυξένη Αντω-

νίου και Αγλα˙α Σχινά φανερώνει τη µετάβαση από τι ‘δέσποινε’ τη

πόλη, στο πρότυπο τη αυστηρή, χωρί οικογένεια, δασκάλα και στην

κοµψή κυρία των αρχών του 20ού αιώνα που εκπροσωπεί την ιδιωτική

εκπαίδευση. Στου άν-

δρε υπάρχουν, επίση,

µεταβολέ µε βασικά

χαρακτηριστικά στον

19ο αιώνα το… υψηλό

καπέλο, το ραβδί και…

τον µύστακα.

Συνθήκε εργασία –

Μισθοδοσία

Το επάγγελµα των εκπαιδευτικών στον έξω από το κράτο ελληνισµό χα-

ρακτηρίζει η αστάθεια και αβεβαιότητα αφού εργάζονται µε ετήσια συµ-

βόλαια που ανανεώνονται κάθε έτο. Η πρόσληψη γίνεται από τη Σχολική

Εφορία µε την έγκριση του Μητροπολίτη και την ενίσχυση του κράτου.

Οι αποδοχέ κινούνται σε ικανοποιητικά, γενικά, επίπεδα συγκρινόµενα

µε τι αντίστοιχε αποδοχέ των εκπαιδευτικών του κράτου, αλλά αισθη-

τά χαµηλότερα σε σχέση µε τι αµοιβέ των άλλων κοινοτήτων τη πόλη,

κυρίω τη Εβρακή και των ∆υτικών.13

Γενικότερα, βέβαια, ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι διαφοροποιήσει ω

προ το φύλο, αφού, γενικά, οι µισθοί των γυναικών είναι αισθητά χαµη-

λότεροι των αντίστοιχων απολαβών των ανδρών εκπαιδευτικών. Στην

∆ιάγραµµα

1: Μισθοδο-

σία διευθυ-

ντών Αστι-

κών Σχο-

λών. Πηγή:

Αρχειακό

υλικό

Ι.Α.Ν.Ε.


221

πρώτη θέση βρίσκονται οι Γυµνασιάρχε και ακολουθούν οι ∆ιευθυντέ

των Αστικών Σχολών και οι ∆ιευθύντριε του Παρθεναγωγείου.

Όπω φαίνεται από τα

∆ιαγράµµατα των αµοιβών,

εκτό τη Κεντρική Αστική

Σχολή, στι υπόλοιπε

Αστικέ Σχολέ οι µισθοί

είναι χαµηλοί. Το σχολικό

έτο 1897-1898 οι ∆ιευθυντέ

των Σχολών αµοίβονται µε

ποσά που κυµαίνονται από

3.800 γρ. έω και 7.200 γρ.

ετησίω, ανάλογα µε την

αίγλη και τη δυναµικότητα τη Σχολή. Οι αµοιβέ του αυξάνονται κυρί-

ω από τη σχολική χρονιά 1907-1908 από 3.800 γρ. και 4.000 γρ. σε 5.000

γρ., ενώ µόνο στην Ιωαννίδειο Αστική Σχολή ο διευθυντή αµείβεται µε

7.200 γρ. ετησίω.

Προέλευση γεωγραφική

Τα σχολεία τη Θεσσαλονίκη προσελκύουν εκπαιδευτικού τόσο από τον

ευρύτερο χώρο τη Μακεδονία όσο και από το ελεύθερο κράτο. Ο ∆ιευ-

θυντή του ∆ιδασκαλείου Χαρίσιο Παπαµάρκου και δύο ∆ιευθυντέ των

Αστικών Σχολών (Βασίλειο και Αθανάσιο Μάνο) κατάγονται από το

Βελβεντό και την Κοζάνη, o ∆ιευθυντή τη Κεντρική Αστική Σχολή

Γρηγόριο Νώτα από τον Κολινδρό. Οι πρώτε ∆ιευθύντριε του Παρθε-

ναγωγείου γνωστέ ‘δέσποινε’ τη Θεσσαλονίκη (Ειρήνη Κοκκίνου-

Χαρίση, Μ. ∆ούκα, Ευφρ. Σαµαρτζίδου, Ευφρ. Αντωνιάδου). Στη δεκαε-

τία του 1870 καλούνται διευθύντριε από την Αθήνα - απόφοιτε του Αρ-

σακείου ή ιδιωτικών παρθεναγωγείων (Σοφία Γκίκα, Ελένη Μελετίου,

Ασπ. Γρηγοράκη), στη συνέχεια προτιµάται/καθιερώνεται η Πολυξένη

Αντωνίου από τη Θεσσαλονίκη. Στι αρχέ του 20ού αιώνα και πάλι από-

φοιτε του Αρσακείου και πτυχιούχο του Πανεπιστηµίου από την Αθήνα

(Ελένη Μπουκουβάλα, Πηνελόπη Χρηστάκου) και επιστροφή και πάλι

στην Πολυξένη Αντωνίου.

Συµµετοχή στην πνευµατική –

πολιτιστική - κοινωνική ζωή

τη πόλη

Ικανό αριθµό των δασκάλων και

διδασκαλισσών κάνουν αισθητή την

παρουσία του στην πνευµατική ζωή

µε εκδόσει λογοτεχνικών ή εκπαιδευ-

τικών έργων, και συµµετέχουν ενεργά

στην καλλιτεχνική, φιλανθρωπική και

Εικόνα 1:

Εξώφυλλο

του λόγου

του Χ. Πα-

παµάρκου,

Περί του

σκοπού τη

εκπαιδεύσε-

ω (1885)

∆ιάγραµµα 2:

Μισθοδοσία

διευθυντριών

Παρθεναγω-

γείου και Γυ-

µνασιαρχών.

Πηγή: Αρχει-

ακό υλικό

Ι.Α.Ν.Ε.


222

ευρύτερα κοινωνική κίνηση τη πόλη καθώ και στου εθνικού αγώνε.

Ο ∆ιευθυντή του ∆ιδασκαλείου Χαρίσιο Παπαµάρκου αναπτύσσει πο-

λυσχιδή δραστηριότητα, δηµοσιεύει πολλέ µελέτε (µία µάλιστα αφιερώ-

νει ‘Τη χειµαζοµένη Μακεδονία’), ο ∆ιευθυντή τη Κεντρική Αστική

Σχολή Βασίλειο Μάνο εκδίδει σχολικά βιβλία, είναι ενεργό µέλο τη

Φιλοπτώχου Αδελφότητο Ανδρών, πρωτοστατεί στη σύσταση και λει-

τουργία Μουσικού Συλλόγου, και συµµετέχει, παράλληλα, ενεργά στον

Μακεδονικό Αγώνα.14

Εκπρόσωποι των γυναικών-συγγραφέων τη Θεσσαλονίκη πέντε

δασκάλε, που ανέβηκαν τι σκάλε τη ιεραρχία, η πρώτη

∆ιευθύντρια, η δεύτερη Υποδιευθύντρια του

Παρθεναγωγείου, η τρίτη δασκάλα και κατα-

ξιωµένη λογοτέχνι, η τέταρτη ∆ιευθύντρια

γνωστού Ιδιωτικού Παρθεναγωγείου. Πρόκει-

ται για την Ευφροσύνη Σαµαρτζίδου (1820-

1877), τη Μαρία Μ. ∆ήµιτσα “Αι παρ’ Οµήρω

γυναίκε…», 1868, την Αρσινόη Παπαδοπού-

λου (1853-1943) και την Αγλα˙α Σχινά (1877-

1974). Ιδιαίτερα σηµαντική θεωρούµε και τη

βραχύβια, έστω, παρουσία τη γνωστή λογο-

τέχνιδα από την Πόλη Αλεξάνδρα Παπαδοπούλου (1867-1906) ω ∆ιευ-

θύντρια στο Παρθεναγωγείο του Στέφανου Νούκα από τον Ιούλιο του

1905 µέχρι τον Μάρτιο του 1906.15

Οι δασκάλε συµµετέχουν, επίση, ενεργά στη φιλανθρωπική κίνηση που

εκπροσωπείται κυρίω από τη Φιλόπτωχο Αδελφότητα Κυριών και, όπω

αναφέρθηκε ήδη, στου εθνικού αγώνε.

Γυµνάσιο Ελληνική Κοινότητο Θεσσαλονίκη.

Σχολάρχε - Γυµνασιάρχε

Προφίλ

Η θέση και ο ρόλο του Γυµνασιάρχη κατά τον 19ο αιώνα είναι σηµαντι-

κό ιδιαίτερα στον έξω ελληνισµό όπου το Γυµνάσιο αποτελεί την υψηλό-

τερη βαθµίδα εκπαίδευση και ο Γυµνασιάρχη κατέχει την κορυφή στην

εκπαιδευτική ιεραρχία. Σύµφωνα µε το άρθρο 3 του Κανονισµού των Σχο-

λείων τη Ελληνική Κοινότητο Θεσσαλονίκη οι αρµοδιότητε του Γυ-

µνασιάρχη καθορίζονται ω εξή:

(…) Την επιθεώρησιν απάντων των σχολείων τη κοινότητο ασκεί η εφορεία κυρίω δια του Γυµνασιάρχου επισκεπτοµένου τα σχολεία τακτικώ µεν του-λάχιστον κατά διµηνίαν, εκτάκτω δε όταν δεήση ή αυτό εγκρίνη και υπο-βάλλοντο εκθέσει περί των εκάστοτε παρατηρουµένων ελλείψεων και των εφαρµοστέων µέτρων, εν τέλει δε του έτου γενικήν περί τη καταστάσεω απάντων των σχολείων έκθεσιν (…).16

Το γεγονό ότι τρεί από του Γυµνασιάρχε, ο Αντώνιο Οικονόµο, ο

Γεώργιο Σωτηριάδη και ο Παντελή Κοντογιάννη έγιναν στη συνέχεια

Εικόνα 2:

Εξώφυλλα

βιβλίων γυ-

ναικών εκ-

παιδευτικών


223

Καθηγητέ στα Πανεπιστήµια Αθηνών και Θεσσαλονίκη φανερώνει τα

υψηλά ακαδηµακά προσόντα που διαθέτουν τα άτοµα που καταλαµβά-

νουν τη θέση αυτή.

Η πρόσληψη και η απόλυση των καθηγητών του Γυµνασίου συναρτάται

µε πολλού λόγου, οι σηµαντικότεροι των οποίων είναι:

-Εµφανή παρουσία του Υπουργείου Εξωτερικών (µέσω του Συλλόγου

προ ∆ιάδοσιν των Ελληνικών Γραµµάτων) στα εκπαιδευτικά πράγµατα

τη Θεσσαλονίκη, όσον αφορά, κυρίω, τη διοίκηση του Γυµνασίου, στο

πλαίσιο τη γενικότερη εκπαιδευτική πολιτική του ελληνικού κράτου

και των εθνικών προτεραιοτήτων. H άµεση αυτή σχέση των Γυµνασιαρ-

χών µε το ελληνικό κράτο οδηγεί, µερικέ φορέ, σε …µεροληπτικέ υπέρ

τη κεντρική διοίκηση ενέργειε που δηµιουργούν ερωτηµατικά, όπω

π.χ. η…εσπευσµένη παράδοση από τον Ξ. Λαµπρίδη το 1916, αµέσω µετά

την ενσωµάτωση στο κράτο δηλαδή, 159 πολύτιµων χειρόγραφων κωδί-

κων τη βιβλιοθήκη του Γυµνασίου στην Εθνική Βιβλιοθήκη.17

-Οι ενδοκοινοτικέ συγκρούσει καθώ και οι σχέσει Κράτου-

Πατριαρχείου, έχουν, συχνά, άµεσε συνέπειε στο προσωπικό: περίπτωση

1895-96 που εµφανίζονται στο σχολείο δύο Γυµνασιάρχε, ο Λ. Αντωνιά-

δη και ο Β. Μυστακίδη.

-Η εθνική - πολιτική δράση των εκπαιδευτικών επηρεάζει, συνήθω, την

πρόσληψη. Η συνθήκη αυτή αποτελεί βασική προπόθεση για το ελληνικό

κράτο, αλλά αιτία παρεµβάσεων για το οθωµανικό, µε σοβαρέ, συχνά,

επιπτώσει για του εκπαιδευτικού.18

-Θέµατα που σχετίζονται µε κοινωνικέ αντιλήψει και προτεραιότητε,

όπω, για παράδειγµα η περίπτωση τη ∆ιευθύντρια Πηνελόπη Χρηστά-

κου που προτιµά απλή θέση στο Ανώτερο ∆ηµοτικό Παρθεναγωγείο Βό-

λου, ενώ η κοινότητα επιλέγει την Πολυξένη Αντωνίου για τη διεύθυνση

του Παρθεναγωγείου.

-Λόγοι που σχετίζονται µε µειωµένη επαγγελµατική επίδοση και έλλειψη

ακαδηµακών προσόντων.

Αξιοποίηση µελών κοινότητα: Συµµετοχή στην

πνευµατική – πολιτιστική - κοινωνική ζωή τη πό-

λη

Μέλη τη κοινότητα αξιοποιούνται σε ικανοποιη-

τικό βαθµό µετά το 1870 που υπάρχουν πτυχιούχοι

του Πανεπιστηµίου. Πριν από το 1870 αξιοποιού-

νται πρόσωπα από τον ευρύτερο χώρο τη Μακε-

δονία (Σέρρε - Εµ. Φωτιάδη, Κοζάνη - Ν. Νικο-

κλή, Αχρίδα - Μ. ∆ήµιτσα). Μετά το 1870 Γυµνα-

σιάρχε κατάγονται από το Σιδηρόκαστρο ο Γ. Σω-

τηριάδη, τι Σέρρε ο Ι. ∆έλλιο, το Νυµφαίο ο Β.

Γκοντζαµάνη, την Κωνσταντινούπολη ο Β. Μυ-

στακίδη, το Μεσολόγγι ο Γ. Μπουκουβάλα, τη

Εικόνα 3: Ε-

ξώφυλλα βι-

βλίων Γυµνα-

σιαρχών


224

Λέσβο ο Εµµ. ∆αυίδ, το Βελβεντό Κοζάνη ο Ευθ. Μπουντώνα και τη Χίο

ο Π. Κοντογιάννη.

Επισηµαίνεται ότι η φοίτηση Θεσσαλονικέων στο Πανεπιστήµιο τη Αθή-

να αναπτύχθηκε µε αργού ρυθµού. Από του αποφοίτου τη Φιλοσο-

φική Σχολή (1870 κ. εξή) αξιοποιούνται στα σχολεία τη πόλη ο Νικό-

λαο Κασσανδρεύ και ο Αθανάσιο Παπακυρίτση ενώ µένουν εκτό ο

Συνόδη Παπαδηµητρίου, ο οποίο δρα στην Οδησσό και ο Πέτρο Πα-

παγεωργίου που έγινε Γυµνασιάρχη στη Μυτιλήνη, τι Σέρρε και τη Φι-

λιππούπολη.19

Η παρουσία των Γυµνασιαρχών στην πνευµατική κίνηση και στην κοινω-

νική και πολιτιστική ζωή τη πόλη είναι πολυδιάστατη και ιδιαιτέρω

σηµαντική. Επισηµαίνουµε στο σηµείο αυτό την ιδιαιτέρω σηµαντική έω

πρωτοποριακή παρουσία του στι δηµοσιεύσει βιβλίων που σχετίζονται

µε την ιστορία τη Μακεδονία, όπω είναι οι εκδόσει του Μ. ∆ήµιτσα,

του Γ. Χατζηκυριακού και πολλέ άλλε.

Σχέση εκπαιδευτικών - Κοινότητα ω προ την πρόσληψη, µισθοδοσία

και συνθήκε εργασία

Σε γενικέ γραµµέ εφαρµόζονται οι σχετικέ διατάξει του Κανονισµού

τη Ελληνική Κοινότητα Θεσσαλονίκη για τη λειτουργία των σχολείων

και υπάρχει αναγνώριση του έργου και των προσόντων των εκπαιδευτι-

κών, αλλά, συχνά, παρατηρούνται και άδικε παρεµβάσει µε αποτέλεσµα

οι εκπαιδευτικοί να είναι θύµατα των ενδοκοινοτικών ερίδων στην πόλη

(‘ραδιουργίε’, διχόνοιε). Οι προσλήψει σχετίζονται άµεσα µε τα ακαδη-

µακά προσόντα των υποψηφίων (δίπλωµα, ειδική παιδαγωγική κατάρτι-

ση, µετεκπαίδευση κ.ά.), αλλά οι πηγέ καταδεικνύουν ότι σηµαντικό ρό-

λο διαδραµατίζουν, συχνά, οι οικονοµικέ συνθήκε και δυνατότητε τη

Κοινότητα, η συµπεριφορά των ίδιων των εκπαιδευτικών (ασυνέπεια,

λόγοι ηθική) και, συχνά, οι παρεµβάσει του κράτου, άµεσε µετά από

αίτηµα τη Κοινότητα ή έµµεσε.

Από τι Λογοδοσίε τη Σχολική Εφορεία των Εκπαιδευτηρίων Θεσσα-

λονίκη παραθέτουµε µερικά, ενδεικτικά, παραδείγµατα σχετικά µε τα

κριτήρια επιλογή του προσωπικού, το ύψο των αποδοχών, τη διάρκεια

τη θητεία κ.ά. σε συνάρτηση µε τον ρόλο που διαδραµάτιζε το ελληνικό

κράτο (αναφέρεται στα κείµενα ω σύσταση ‘προσώπου λίαν ενδιαφερο-

µένου’ ή ‘ευσεβή πηγή’) στι αποφάσει των οργάνων τη Ελληνική Κοι-

νότητα τη πόλη:

(...) ∆ι’ ό αντικατέστησε τον µεν αποχωρήσαντα κ. Εµµ. ∆αυ˙δ Γυµνασιάρχην διά του κ. Ευθ. Μπουντώνα διδάκτορο του Εθνικού Πανεπιστηµίου και ειδικώ εν Ευρώπη περί την παιδαγωγίαν σπουδάσαντο επί µισθώ κατά 50 Λίρα Οθωµανικά ελάττονι (...).20

(...) [∆ι’ ό αντικατέστησε] την δε κ. Μαρίαν Αργυροπούλου διευθύντριαν του Παρθεναγωγείου διά τη κ. Π. Χρηστάκου, ου µόνον αποφοίτου του Αρσακείου Παρθεναγωγείου, αλλά και διδάκτορο τη Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού Πανεπιστηµίου επί µισθώ ελάσσονι ήτοι µόνον 150


225

Λιρών Οθωµανικών, όν µάλιστα εχορήγησε και κατά το έτο τούτο η ευσεβή πηγή (...).

21

Προσκόµµατα σχετίζονται, συχνά, µε την ασυνέπεια των ίδιων των εκπαι-

δευτικών ή τι δυσκολίε εντοπισµού προσώπων µε προσόντα ανώτερα

αυτών που διαθέτουν οι εκπαιδευτικοί τη πόλη. Οι οικονοµικέ δυνα-

τότητε ή ελλείµµατα τη Κοινότητα αποτελούν, συχνά, λόγο απόλυση

εκπαιδευτικών, κυρίω των υψηλόµισθων:

(...) Και πρώτιστον ηµίν έργον και καθήκον υπελάβοµεν το ισοζύγιον του προπολογισµού, πώ δηλονότι να κανονίσωµεν την δαπάνην ούτω ώστε να µη υπερβαίνη αύτη την πρόσοδον και ίνα µη προκύψη έλλειµµα και κατά το έτο τούτο. (...) Όθεν προ επίτευξιν του σκοπού τούτου, και άνευ σπουδαία βλάβη τη λειτουργία των σχολείων, απελύσαµεν τον γυµνασιάρχην κ. Ι. ∆έλιον (sic)... Ανέλαβον δε µετά προθυµία οι κύριοι καθηγηταί του Γυµνασί-ου τα ώρα διδασκαλία του απολυθέντο γυµνασιάρχου κ. Ι. ∆έλιου και πιστώ εξεπλήρωσαν τα καθήκοντα αυτών (...).22

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον θεωρούµε ότι παρουσιάζει η άµεση παρέµβαση και

έγγραφη διαµαρτυρία µαθητών προ τη Σχολική Εφορεία για την απόπει-

ρα απόλυση του Γυµνασιάρχη Παντελή Κοντογιάννη.

Οι εφηµερίδε τη εποχή φανερώνουν ότι ενδοκοινοτικέ έριδε έχουν

συνέπειε για την απασχόληση εκπαιδευτικών µε πολυετή ακόµη εργασία:

«Πολλοί των ηµετέρων συµπολιτών δεινήν παρέστησαν ηµίν την θέσιν του µετά τριακονταετή διδασκαλίαν εν τη κατά Βαρδάριον δηµοτική σχολή ένεκα ραδιουργιών απολυθέντο γηραιού διδασκάλου κ. Κωνστ. Νικολα˙δου».

23

Η διαφωνία, επίση, µε µέλη τη Εφορία των σχολείων αποτελούσε αιτία

απόλυση:

«∆ιχονοία επελθούση µεταξύ του εν τω ηµετέρω Γυµνασίω καθηγητού τη Γαλλική γλώσση κ. Γ. Ιακωβίδου και τη επι των εκπαιδευτικών καταστηµά-των εφορία, επαύσατο ούτο προ πολλών ήδη ηµερών των παραδόσεών του».

24

Η εργασιακή αβεβαιότητα και ανασφάλεια που οδηγούν σε αναξιοπρέ-

πεια (µη αξιοπρεπεί συµπεριφορέ) αποτελούν, κατά τον τύπο τη επο-

χή, βασικά χαρακτηριστικά του διδασκαλικού επαγγέλµατο (‘νοµά’)

έω το 1912:

«(…) και είναι τέλο βέβαιο ότι, αφ’ ή στιγµή πατήση ει το έδαφο, ού ε-κλήθη πνευµατικό καλλιεργητή, οφείλει να έχη έτοιµον το δισάκκιόν του, όπω ω νοµά ζητήση το ερχόµενον φθινόπωρον αλλαχού τεµάχιον γή να το αποθέση. Και ούτω κατά τα σχολιακά διακοπά παριστάµεθα µάρτυρε τη διδασκαλική µεταναστεύσεω, βλέποµεν του θεωρουµένου ω παιδαγωγού τη δειλία και απογοητεύσει ουδεµίαν έχοντε συναίσθησιν του υψηλού προο-ρισµού του επαγγέλµατο αυτών και προ τη σκληρά ανάγκη κύπτοντε εδαφιαίω όπω τείνωσι πλέον δίσκον προ ζωάρκειαν και ουχί όπω εκζητή-σωσι την εκτέλεσιν τη αποστολή των (…)».

25

Σχέση µε εκπαιδευτικού άλλων Κοινοτήτων τη πόλη

Σε γενικέ γραµµέ, χωρί ερείσµατα σε συστηµατική έρευνα, η σχέση αυτή

αποτυπώνεται εµφανώ ανταγωνιστική (µε υποτιµητικά σχόλια, µερικέ

φορέ) απέναντι στου εκπροσώπου των βαλκανικών εθνοτήτων, ενώ

είναι εµφανή η άµιλλα ω προ του εκπαιδευτικού (µισθοδοσία, συνθή-


226

κε εργασία) των ∆υτικών. Είναι απαραίτητη, οπωσδήποτε, η σχετική

διερεύνηση γιατί το θέµα παρουσιάζει ενδιαφέρον για τη λειτουργία τη

πολυ-εθνικότητα στη Θεσσαλονίκη.

ΙΙ . Συλλογικότητε

Την εισήγηση αυτή ενδιαφέρει ιδιαίτερα η συλλογικότητα, σε ποιε πε-

ριόδου, δηλαδή, και κάτω από ποιε συνθήκε το ευρύτερο σώµα των

εκπαιδευτικών συµµετέχει σε συλλογικέ δραστηριότητε εκπαιδευτικών ή

απαρτίζει ένα σύνολο, αποκτά, δηλαδή, συλλογικά χαρακτηριστικά.

Ποιε είναι, ειδικότερα, οι διεκδικήσει και τα αιτήµατα που υποστηρί-

ζουν οι εκπαιδευτικοί συλλογικά και ποια θέση κρατούν σε κρίσιµε πε-

ριστάσει για την κοινοτική εκπαίδευση.

Οικονοµικά αιτήµατα

Η πρώτη µορφή συλλογικότητα που συναντήσαµε στο αρχειακό υλικό

(σχετικά έγγραφα προ τον Μητροπολίτη και του Εφόρου των σχολεί-

ων) σχετίζεται µε ενυπόγραφε διαµαρτυρίε των εκπαιδευτικών τη πό-

λη όλων των βαθµίδων που αναφέρονται στη δύσκολη οικονοµική κατά-

σταση λόγω τη µη καταβολή των µισθών ή τη µη αύξηση των αποδο-

χών του για µεγάλο χρονικό διάστηµα.

Συµµετοχή στα «Αναγνώσµατα» του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου

«Ο εν Θεσσαλονίκη Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο» είναι ένα από τα σηµα-

ντικότερα σωµατεία του υπόδουλου ελληνισµού µε πολυδιάστατο έργο

και πλούσια δράση.26 Για τον λόγο αυτό θεωρούµε ιδιαίτερη σηµασία το

γεγονό τη ενεργού συµµετοχή των εκπαιδευτικών στι δραστηριότητε

του Συλλόγου, µε ξεχωριστή έµφαση στη σειρά διαλέξεων µε τίτλο ‘Ανα-

γνώσµατα’. Ιδιαίτερη σηµασία θεωρούµε το γεγονό ότι στα επίτιµα µέ-

λη του ο Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο συµπεριλαµβάνει και τέσσερει λόγι-

ε γυναίκε τη Θεσσαλονίκη: την Ελένη ∆ηµητριάδου (από το 1879 και

εξή), την Αικατερίνη Άββοτ (από το 1881 και εξή), την Ελένη Ν. Μπου-

κουβάλα (από το 1900) και τη Μαρία Αργυροπούλου (από το 1902).27

Είναι ιδιαίτερη σηµασία το γεγονό ότι οι δύο ∆ιευθύντριε του Παρθε-

ναγωγείου, η Ελένη Μπουκουβάλα και η Μαρία Αργυροπούλου, κάνουν

πρώτε χρήση του δηµόσιου βήµατο, συµµετέχοντα στα «Αναγνώσµατα»

που οργανώνει στη Θεσσαλονίκη ο Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο.28 [Βλ. Πί-

νακα 2: Συµµετοχή στα Αναγνώσµατα του Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου,

στο τέλο του κειµένου].

Συµµετοχή σε Επιµορφωτικά Προγράµµατα

Το 1906 διοργανώθηκαν στη Θεσσαλονίκη προγράµµατα επιµόρφωση

εκπαιδευτικών (ανδρών και γυναικών) µε αθρόα συµµετοχή εκπαιδευτι-


227

κών από όλη τη Μακεδονία (58 δασκάλε και 57 δάσκαλοι). Τα προγράµ-

µατα περιλάµβαναν πρακτικέ ασκήσει και παιδαγωγικά µαθήµατα.29

Συµµετοχή σε Συνέδρια και Συλλογικέ Εκδόσει

-Πρώτο Συνέδριο Φιλεκπαιδευτικών Συλλόγων, Αθήναι 1879

Στο Πρώτο Συνέδριο των Φιλεκπαιδευτικών Συλλόγων που διοργανώθη-

κε στην Αθήνα το 1879 συµµετέχουν ο Πρόεδρο του Φιλεκπαιδευτικού

Συλλόγου Θεσσαλονίκη Α. Άββοττ και ο Γραµµατέα Μ. Παππαδόπου-

λο. ∆εν γίνεται καµία αναφορά σε εκπαιδευτικού τη Θεσσαλονίκη.

-Εκπαιδευτικό Συνέδριο στη Θεσσαλονίκη το 1911

Ιδιαίτερη σηµασία για την εκπαιδευτική ιστορία τη Θεσσαλονίκη απο-

τελεί το γεγονό ότι η Μητρόπολη διοργάνωσε το 1911 στην πόλη Εκπαι-

δευτικό Συνέδριο «…υπείκουσα ει γενικόν πόθον του διδασκαλικού κό-

σµου». Στο Συνέδριο αυτό προσήλθαν εκπρόσωποι όλων των Μητροπό-

λεων, συµµετείχαν Γυµνασιάρχε των Γυµνασίων τη Μακεδονία (Θεσσα-

λονίκη-Σερρών-Μοναστηρίου-Κοζάνη) και πολλοί εκπαιδευτικοί τη

Πρωτοβάθµια και ∆ευτεροβάθµια Εκπαίδευση. Τα θέµατα που συζητή-

θηκαν επικεντρώθηκαν στα προβλήµατα των εκπαιδευτικών και στην α-

ναγκαιότητα σύσταση συλλογικού οργάνου που θα του εκπροσωπεί.30

-«Εφηµερί των Κυριών»: Κρίνουµε σκόπιµο να επισηµανθεί ότι δεν έχουν

εντοπισθεί, µέχρι στιγµή, ενδείξει για ενεργό συµµετοχή διδασκαλισσών

τη Θεσσαλονίκη στον κύκλο τη Εφηµερίδα τη Κυριών, όπου αρθρο-

γραφούν γνωστέ δασκάλε και λόγιε Ελληνίδε σχετικά µε τα αιτήµατα

του κλάδου των γυναικών εκπαιδευτικών και θίγουν θέµατα γυναικεία

εκπαίδευση και εργασία γενικότερα. Συστηµατική διερεύνηση προ την

κατεύθυνση αυτή ενδιαφέρει γενικότερα γιατί θα αποτυπώσει την εµβέ-

λεια του δικτύου επικοινωνία των γυναικών εκπαιδευτικών τη Θεσσα-

λονίκη.

-«Πρώτον Ελληνικόν Εκπαιδευτικόν Συνέδριον», Αθήναι 1904

Το Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο αποτελεί ιδιαίτερα σηµαντι-

κό σταθµό στην ιστορία τη νεοελληνική εκπαίδευση γιατί συγκεντρώ-

θηκαν σ’ αυτό εκπαιδευτικοί και παιδαγωγοί από το ελεύθερο κράτο και

τον υπόδουλο ελληνισµό. Για τον λόγο αυτό και σε συνδυασµό µε την ι-

διαίτερα κρίσιµη για τη Μακεδονία πολιτική συγκυρία (περίοδο Μακε-

δονικού Αγώνα) δίνουµε ιδιαίτερη έµφαση στη συµµετοχή εκπαιδευτικών

τη Θεσσαλονίκη.

Συνολικά τα εγγεγραµµένα µέλη του Συνεδρίου ανέρχονται σε 979 από τα

οποία µόνον 4 (0,4%) προέρχονται από τη Θεσσαλονίκη, αλλά είναι ση-

µαντικό το γεγονό ότι συµµετέχουν οι υπεύθυνοι των δύο ανώτερων ι-

δρυµάτων, η ∆ιευθύντρια του Παρθεναγωγείου Μαρία Αργυροπούλου, ο

Γυµνασιάρχη Εµµανουήλ ∆αυίδ, ο Καθηγητή Κ. Γ. Οικονόµου και ο ∆ι-

δάσκαλο Τεχνικών µαθηµάτων Θ. Παπαθανασίου.


228

Μέλη ∆ιδασκαλικών Συλλόγων

-Ελληνικό ∆ιδασκαλικό Σύλλογο

Ο Ελληνικό ∆ιδασκαλικό Σύλλογο είναι το πρώτο σωµατείο εκπαιδευ-

τικών µε σηµαντική δράση κατά τον 19ο και τι αρχέ του 20ού αιώνα.

∆ηµοσιογραφικά του όργανα είναι τα περιοδικά: ‘Πλάτων’ και ‘Παιδαγω-

γικόν ∆ελτίον’.31 Η συµµετοχή των εκπαιδευτικών στο Σύλλογο αυτό α-

ποτελεί, κατά την εκτίµησή µα, σαφή ένδειξη για το ενδιαφέρον του

σχετικά µε τα τεκταινόµενα στο χώρο τη εκπαίδευση και του σχολείου.

Ο συνολικό αριθµό των µελών του Συλλόγου και εκείνων που προέρχο-

νται από τη Θεσσαλονίκη παρουσιάζει εικόνα που φανερώνει, οπωσδή-

ποτε, µικρή -αριθµητικά- συµµετοχή, αφού µόνον τέσσερει καθηγητέ,

ένα Γυµνασιάρχη (ο Παντελή Κοντογιάννη) και ο ∆ιευθυντή του Υ-

ποδιδασκαλείου (Χαρίλαο Χάρακα) καταγράφονται στου σχετικού

καταλόγου, µε παρουσία, όµω συνεπή και συνεχή από το 1906-1907 έω

το 1910.32 [Βλ. Πίνακα 3: Μέλη Ελληνικού ∆ιδασκαλικού Συλλόγου, στο

τέλο του κειµένου].

Μέλη Εκπαιδευτικού Οµίλου

Η ίδρυση, ο ρόλο και η δράση του Εκπαιδευτικού Οµίλου είναι θέµατα

γνωστά από τη σχετική πλούσια βιβλιογραφία. Η συµµετοχή εκπαιδευτι-

κών από τη Θεσσαλονίκη στο σωµατείο αυτό ενδιαφέρει την έρευνα γιατί

προσδιορίζει το επίπεδο ‘προοδευτικότητα και ριζοσπαστικότητα’. Στα

µέλη του Εκπαιδευτικού Οµίλου33 από το 1910 έω το 1927 έχουµε, σύµ-

φωνα µε τον πίνακα που ακολουθεί, σύνολο εµφανών καταγραφών από

Θεσσαλονίκη 14, ήτοι ποσοστό 1,7% στο συνολικό αριθµό των µελών που

ανέρχονται σε 822. Με ερωτηµατικό συµπεριλάβαµε και τρία ακόµα µέλη,

τον γνωστό Μακεδόνα φιλόλογο Ιωάννη ∆έλλιο, τον Αριστοτέλη Ζάχο

και τον Χαράλαµπο Θεοδωρίδη για του οποίου δεν δηλώνεται άµεσα ω

τόπο κατοικία αλλά έµµεσα ω τόπο εργασία η Θεσσαλονίκη. Επιση-

µαίνουµε την παρουσία µία µόνον γυναίκα τη Ανδροµάχη Σώσου, τε-

λειόφοιτη τη Φιλολογία, η οποία ήταν µαθήτρια στο Παρθεναγωγείο

τη Αγλα˙α Σχινά.

Η συµµετοχή Θεσσαλονικέων στον Εκπαιδευτικό Όµιλο θεωρείται µικρή,

αν συγκριθεί µε τα ποσοστά άλλων αστικών κέντρων τη περιόδου: Σµύρ-

νη 40 µέλη, Αλεξάνδρεια 38 µέλη, Κρήτη 17 µέλη.34 Ένα άλλο στοιχείο

που θα πρέπει να επισηµανθεί είναι το γεγονό τη µικρή συµµετοχή εκ-

παιδευτικών αφού τα περισσότερα µέλη εκπροσωπούν άλλου χώρου τη

κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή τη πόλη. [Βλ. Πίνακα 4:

Μέλη Εκπαιδευτικού Οµίλου, στο τέλο του κειµένου].

Μακεδονοµάχοι Εκπαιδευτικοί

Η πολυδιάστατη παρουσία των εκπαιδευτικών (ανδρών και γυναικών)

στου εθνικού αγώνε είναι αδιαµφισβήτητη.35


229

Μεταξύ των εκπαιδευτικών που έλαβαν ενεργό µέρο στον Μακεδονικό

Αγώνα καταγράφονται οι Γυµνασιάρχε ∆. Σάρρο και Ευθ. Μπουντώ-

να, ο επιθεωρητή και ιδρυτή των ελληνογαλλικών εκπαιδευτηρίων

«Σχολή Κωνσταντινίδη» Αθανάσιο Κωνσταντινίδη, ο Γ. Χατζηκυρια-

κού, ο ιεροδιάκονο Στ. Νούκα, ο Χαρ. Χάρακα, ο καθηγητή του Γυ-

µνασίου Άγγ. Παπαζαχαρίου, οι δάσκαλοι Γρ. Παπαζαφειρίου, Αθανάσι-

ο και Βασίλειο Μάνο, η Αγλα˙α Σχινά, η νηπιαγωγό Λίλη Βλάχου, η

διευθύντρια τη Σχολή Χειροτεχνηµάτων ‘Άγιο Παύλο’ Αµαλία Οικο-

νόµου και η γνωστή δασκάλα και λογία τη Θεσσαλονίκη Αγγελική

Τσιώµου-Μεταλλινού, η οποία εξοµολογείται:

«(…) Στα σκληρά τη Τουρκοκρατία χρόνια, εδίδαξα, µεταξύ άλλων και στο χωρίον Μεσηµέρι Εδέσση µε τι τριάντα τουρκικέ λίρε τον χρόνο, τι ο-ποίε µα έδιδε η Κοινότη πέρνοντα τον διορισµόν µα απ’ τον Γενικόν Γραµµατέα του Προξενείου µα τον κ. Σ.Αστεριάδη. Εργάτρια κι’ εγώ τη Ε-θνική Ιδέα εδίδαξα στα βουλγαρόφωνα χωριά τη Μακεδονία, όχι βέβαια µόνον τα γράµµατα του συντακτικού και τη Γραµµατική, αλλά κυρίω τη Πατρίδο (…)».36

∆ιδασκαλικοί Σύλλογοι Θεσσαλονίκη και Μακεδονία

Στο χώρο τη Μακεδονία και, ιδιαίτερα, στη Θεσσαλονίκη στι αρχέ του

20ού αιώνα στο πλαίσιο των εθνικών συγκρούσεων στα Βαλκάνια και

των πολιτικών συγκυριών (κίνηµα Νεοτούρκων 1909) προκύπτει ω ανα-

γκαιότητα η συσπείρωση των εκπαιδευτικών για την αντιµετώπιση των

προβληµάτων. Ιδρύονται διδασκαλικέ Αδελφότητε στην αρχή, Εταιρείε

ή Σύνδεσµοι στη συνέχεια, γεγονότα ιδιαίτερη σηµασία για τι συνθήκε

εργασία των εκπαιδευτικών.

Σε στήλη του περιοδικού ‘Εκκλησιαστική Αλήθεια’37 αναφέρεται το 1903

η ίδρυση «∆ιδασκαλική Αδελφότητο» στη Θεσσαλονίκη και µάλιστα

γνωστοποιείται ότι ο Κανονισµό λειτουργία έχει σταλεί στην Κωνστα-

ντινούπολη για έγκριση.

Η «∆ιδασκαλική Αδελφότη Θεσσαλονίκη» συστήνεται µε τι ευχέ του

Οικουµενικού Πατριάρχη και του οικείου Μητροπολίτη38. ∆εν είναι γνω-

στό, όµω, αν λειτουργεί και για πόσο χρονικό διάστηµα, εφόσον για την

αδελφότητα αυτή δεν έχουµε περισσότερα στοιχεία.

Σκοπό τη Αδελφότητα είναι:

«(…) η πνευµατική και υλική βελτίωσι των µελών αυτή, η αµοιβαία υποστή-ριξι αυτών και η ανακούφισι των ένεκα γήρατο ή ατυχήµατό τινο ανικά-νων καταστάντων προ εξάσκησιν του επαγγέλµατο αυτών, ω και των χη-ρών και ορφανών αυτών».39.

Κύριο µέσο για την επίτευξη των παραπάνω σκοπών θεωρείται η σύσταση

«ταµείου πλουσίου», ενώ ελπίδα των ιθυνόντων είναι οι λόγιοι και οι δά-

σκαλοι τη Θεσσαλονίκη να εργασθούν από κοινού και «εν πρακτικώ

πνεύµατι προ ευόδωσιν του χρηστού σκοπού τη φιλανθρώπου ταύτη

και φιλοµούσου Αδελφότητο»40.

Η ίδρυση ∆ιδασκαλική Αδελφότητα στη Θεσσαλονίκη επιβεβαιώνει την

υπόθεση ότι οι ∆ιδασκαλικοί Σύλλογοι κατά την περίοδο αυτή δρουν ω


230

συντεχνίε αλληλεγγύη µε οικονοµικό, χρηστικό και ‘φιλανθρωπικό’ προ-

σανατολισµό.

Καθαυτή η ίδρυση µια τέτοιου είδου συντεχνία στη Θεσσαλονίκη των

αρχών του 20ού αιώνα έχει ασφαλώ ξεχωριστή σηµασία εφόσον µάλιστα

προηγείται χρονικά, µε τι «ευχέ» του Πατριαρχείου, από την ίδρυση ∆ι-

δασκαλικού Συλλόγου ή ανάλογη συντεχνία στην Κωνσταντινούπολη.

Στα 1909 ιδρύεται η «Επίκουρο των εν Μακεδονία διδασκάλων Εται-

ρεία» µε έδρα την Θεσσαλονίκη. Σκοπό τη είναι η εξασφάλιση πόρων

προκειµένου να βελτιωθούν οι συνθήκε εργασία των εκπαιδευτικών τη

Μακεδονία: «η εξασφάλισι υλικών πλεονεκτηµάτων υπέρ των εν Μακε-

δονία εργαζοµένων Ελλήνων διδασκάλων τη δηµοτική και τη µέση

εκπαιδεύσεω αµφοτέρων των φύλων»41.

Μέλη στην Εταιρεία µπορούν να γίνουν όλοι οι οµογενεί, «οι τε εν Μα-

κεδονία και οι εκτό αυτή, οι προθυµούµενοι να συντελέσωσιν υπέρ του

σκοπού τη Εταιρεία»42.

Το σκεπτικό τη ίδρυση τη Εταιρεία βασίζεται σε δύο αλληλένδετε

διαπιστώσει:

-Η υλική κατάπτωση του επαγγέλµατο του δασκάλου, οι κίνδυνοι που

συνοδεύουν την εξάσκησή του και η αβεβαιότητα για το µέλλον αποµα-

κρύνουν από τη Μακεδονία του άριστου δασκάλου, ενώ όσοι παραµέ-

νουν απογοητεύονται, ταπεινώνονται και αποτρέπουν του νέου να ακο-

λουθήσουν το διδασκαλικό επάγγελµα.

-Άµεσα συνδεδεµένη µε την πρώτη, αφού από το παραπάνω γεγονό κιν-

δυνεύουν τα εθνικά συµφέροντα.

Την Κεντρική Επιτροπή τη Εταιρεία αποτελούν πρόσωπα καταξιωµένα,

άνθρωποι των γραµµάτων και τη οικονοµική ζωή τη Θεσσαλονίκη.

Πρόεδρο τη Εταιρεία είναι ο Μητροπολίτη Θεσσαλονίκη Αλέξαν-

δρο, αντιπρόεδρο ο Περικλή Χατζηλαζάρου, ταµία ο Γ. Ρουσέν [∆ιευ-

θυντή τη Τραπέζη Αθηνών], γραµµατέα ο Ευθύµιο Μπουντώνα [Γε-

νικό Επιθεωρητή των σχολείων, πρώην Γυµνασιάρχη] και σύµβουλοι οι:

Παντελή Κοντογιάννη [Γυµνασιάρχη], Κ. Γεωργιάδη, Ευστρ. Καραµά-

νο [Υποδιευθυντή Τραπέζη Μυτιλήνη], Γ. Καρβωνίδη [ασφαλιστή]

και Κ. Χονδροδήµου.

Σύµφωνα µε το σκεπτικό τη Αιτιολογική Έκθεση τη Επιτροπή ο σκο-

πό τη Εταιρεία δεν είναι απλώ ‘φιλανθρωπικό’. Η Εταιρεία επιδιώκει

να ανυψώσει το επάγγελµα του Έλληνα δασκάλου «ει την εµπρέπουσαν

αυτώ εν Μακεδονία θέσιν»43 και θέλει να εξασφαλίσει υλικά πλεονεκτή-

µατα για του εν ενεργεία δασκάλου τη Μακεδονία και να προσελκύ-

σει νέου µε ζήλο προ το επάγγελµα.

Με σαφήνεια επισηµαίνεται ότι κύριο σκοπό τη Εταιρεία δεν είναι η

ελεηµοσύνη ή η θεραπεία των ενδεχοµένων υλικών αναγκών των δασκά-

λων, αλλά η ενίσχυση και συµπλήρωση τη οφειλόµενη προ τον δάσκα-

λο αµοιβή.


231

Το 1911, σύµφωνα µε πληροφορίε που δηµοσιεύονται στην εφηµερίδα

«Νέα Αλήθεια», γίνεται συζήτηση στην πόλη για τη δηµιουργία σωµατεί-

ου εκπαιδευτικών µε την επωνυµία «∆ιδασκαλικό Σύνδεσµο»:

«(…) Πάντε οι παρεπιδηµούντε ενταύθα εκ διαφόρων µερών του εσωτερικού ω και οι ενταύθα διαµένοντε Γυµνασιάρχαι, Καθηγηταί και ∆ιδάσκαλοι συνελθόντε ει συνεδρίαν απεφάσισαν την σύστασιν διδασκαλικού συνδέ-σµου και επεξεργάσθησαν τον κανονισµόν αυτού. ΄Ηδη πρόκειται να γίνωσι τ’ αναγκαία κατά νόµον διαβήµατα, όπω ληφθή η κυβερνητική άδεια προ λειτουργίαν του εν λόγω συνδέσµου (…)»

44.

Πρόκειται, µάλλον, για το Σωµατείο ο κανονισµό του οποίου δηµοσιεύε-

ται το 1912 µε τίτλο: «Κανονισµό του Συνδέσµου των εν Μακεδονία Ο-

θωµανών Ελλήνων ∆ιδασκάλων». Ο Σύνδεσµο σκοπεύει:

«(…) ει την µελέτην των τη Εκπαιδεύσεω καθόλου και την κατά το δυνατόν βελτίωσιν αυτή και την ηθικήν αρωγήν και υλικήν προαγωγήν των λειτουρ-γών τη Εκπαιδεύσεω και την ανάπτυξιν τη µεταξύ αυτών σχέσεω και αλ-ληλεγγύη (…)»45.

Ο πρώτο σκοπό, δηλαδή η βελτίωση τη εκπαίδευση στο σύνολό τη,

µπορεί να υλοποιηθεί:

«(…) δια τη µελέτη και τη κατά το δυνατόν εφαρµογή των τελειοτέρων εκπαιδευτικών συστηµάτων, δια συζητήσεων, διαλέξεων, ανακοινώσεων, δη-µοσιευµάτων, επιστηµονικών αναγνωσµάτων και υποδειγµατικών διδασκα-λιών ω και δια παντό παιδαγωγικού µέσου συντελεστικού τη επαγγελµατι-κή των διδασκάλων προαγωγή (…)»

46.

Ο δεύτερο σκοπό, η ηθική ανύψωση των εκπαιδευτικών λειτουργών επι-

τυγχάνεται: «…δια τη συναδελφική αλληλεγγύη, δια τη προστασία

των αναξιοπαθούντων και δια τη επιτεύξεω

τη µονιµότητο αυτών»47.

Τέλο, η υλική αρωγή προκειµένου να βελτιωθεί

η θέση των δασκάλων επιτυγχάνεται: «…δια του

επικουρικού και µετοχικού ταµιευτηρίου των

Οθωµανών Ελλήνων διδασκάλων τη Μακεδο-

νία, όπερ διέπει ιδιαίτερο κανονισµό και

ούτινο δύναται παντό άλλου ειδικού µέσου,

όπερ τυχόν ήθελεν εγκρίνει ο Σύνδεσµο»48.

Σταδιακά, εποµένω, η βελτίωση και αναβάθµι-

ση τη εκπαίδευση αποτελεί το πρώτο αίτηµα

των συλλογικών διεκδικήσεων και ακολουθεί η

ηθική ανύψωση και υλική αρωγή των εκπαιδευ-

τικών (Αδελφότη το 1903 – Εταιρεία το 1909 –

Σύνδεσµο το 1912).

Επιλογικά

Η εκπαίδευση τη Ελληνική Κοινότητα Θεσσαλονίκη βρίσκεται το 1912

σε καλό επίπεδο και ω προ τη δοµή και ω προ τον αριθµό των εκπαι-

δευτηρίων και του µαθητικού πληθυσµού σε σύγκριση µε τον συνολικό

Εικόνα 4:

Εξώφυλλα

Κανονισµών

∆ιδασκαλι-

κών Συλλό-

γων


232

πληθυσµό τη πόλη, αλλά και συγκριτικά µε την εκπαιδευτική δραστη-

ριότητα των άλλων κοινοτήτων. Ω προ του εκπαιδευτικού, το επίπεδο

είναι, επίση, ικανοποιητικό και ω προ το προφίλ των προσώπων και ω

προ την παρουσία και την πολύµορφη δράση του (εκπαιδευτική-

κοινωνική-εθνική).

Στο Γυµνάσιο, ιδιαίτερα, το προσωπικό επιλέγεται µε υψηλού κύρου α-

καδηµακά κριτήρια (πανεπιστηµιακό δίπλωµα, µεταπτυχιακέ σπουδέ

και διδακτορικό παιδαγωγική ειδίκευση), και αµείβεται ικανοποιητικά.

Παράλληλα µε τα ακαδηµακά προσόντα αξιολογούνται η εθνική δράση

και ο πατριωτισµό των καθηγητών. ∆ίνεται, εποµένω, ιδιαίτερη έµφαση

από την Πολιτεία στην εκπαίδευση των αγοριών και στον µελλοντικό

του κοινωνικό, πολιτικό και, κυρίω, εθνικό ρόλο.

Στο Ανώτερο Παρθεναγωγείο είναι, επίση, εµφανή η φροντίδα τη Κοι-

νότητα, η έµφαση, όµω, δίνεται στον ‘ειδικό’ προσανατολισµό τη γυ-

ναικεία εκπαίδευση, για την προετοιµασία καλών µητέρων και οικοδε-

σποινών, µε ιδιαίτερη, βέβαια, έµφαση στην εθνική διάσταση του ρόλου

αυτού µε τη διδασκαλία τη γλώσσα. Με βάση τα κριτήρια και την προ-

τεραιότητα αυτή, η επιλογή των ∆ιευθυντριών του Παρθεναγωγείου δεν

δίνει προτεραιότητα στα ακαδηµακά κριτήρια, αν και καταβάλλονται

σχετικέ προσπάθειε (Μελετίου, Μπουκουβάλα, Χρηστάκου) αλλά φαί-

νεται να υπερισχύουν, τελικά, τα ‘ειδικά’ κριτήρια (πολυετή διεύθυνση

τη Π. Αντωνίου).

Ω προ την εντοπιότητα, αξιοποιούνται µέλη τη Κοινότητα που διαθέ-

τουν τα απαιτούµενα προσόντα, η διαθεσιµότητα των οποίων αρχίζει να

αυξάνεται προ το τέλο του 19ου και αρχέ του 20ού αιώνα, υπάρχουν,

όµω και περιπτώσει που δηµιουργούν ερωτηµατικά (Π. Παπαγεωργίου).

Γενικά, η εκπαιδευτική ζωή τη Θεσσαλονίκη εµπλουτίζεται µε ικανά

στελέχη από τον ευρύτερο χώρο τη Μακεδονία και του ελεύθερου κρά-

του που πρωτοστατούν στη γενικότερη πνευµατική κίνηση τη πόλη. Ω

προ τι συνθήκε εργασία, η εξάρτηση του σώµατο των εκπαιδευτικών

όλων των βαθµίδων, σχετίζεται, σε πρώτο επίπεδο, µε την Εκκλησία (Πα-

τριαρχείο-Μητροπολίτη) και την Κοινότητα/ Σχολική Εφορεία, σε δεύτε-

ρο επίπεδο µε την εποπτεία τη οθωµανική διοίκηση και σε τρίτο µε το

ελληνικό κράτο - ιδιαίτερα σε ό,τι έχει σχέση µε την πρόσληψη Γυµνασι-

αρχών και ∆ιευθυντών του ∆ιδασκαλείου. Το πολυδιάστατο και πολυ-

σύνθετο αυτό σχήµα εξαρτήσεων έχει, οπωσδήποτε, άµεσε, δυσµενεί συ-

χνά, συνέπειε τόσο στην προσωπική όσο και στην επαγγελµατική και

οικογενειακή ζωή των εκπαιδευτικών. Οι αµοιβέ των εκπαιδευτικών ό-

λων των βαθµίδων ανέρχονται, γενικά, σε ικανοποιητικά επίπεδα συγκρι-

νόµενα µε του αντίστοιχου µισθού του κράτου, αλλά υπολείπονται

των αποδοχών εκπαιδευτικών άλλων κοινοτήτων τη πόλη (κυρίω τη

Εβρακή και των ∆υτικών). Για του παραπάνω λόγου τα οικονοµικά

αιτήµατα και οι συνθήκε εργασία αποτελούν, παράλληλα µε την ανα-

βάθµιση και βελτίωση τη εκπαίδευση, τα βασικά αιτήµατα των Συλλό-

γων που συστήνονται στην πόλη το 1909 και 1911.


233

Στην ευρύτερη εκπαιδευτική, πνευµατική και κοινωνική δραστηριότητα

οι εκπαιδευτικοί τη Θεσσαλονίκη συµµετέχουν πιο ενεργά σε τοπικέ

πρωτοβουλίε που σχετίζονται άµεσα µε τον ευρύτερο χώρο τη Μακεδο-

νία, αλλά, αρκετά συγκρατηµένα και µε αισθητά µικρότερη παρουσία

στα επαγγελµατικά σωµατεία του κλάδου όπω είναι ο ‘Ελληνικό ∆ιδα-

σκαλικό Σύλλογο’ και, κυρίω, σε δραστηριότητε και πρωτοβουλίε µε

ευρύτερο κοινωνικό χαρακτήρα (‘Εφηµερί των Κυριών’, ‘Εκπαιδευτικό

΄Οµιλο’). Η κατάσταση αυτή διαφοροποιείται αισθητά σε όλα τα επίπεδα

κατά την περίοδο του Μεσοπολέµου µε την ίδρυση του Πανεπιστηµίου

και την έλευση των προσφύγων στη Θεσσαλονίκη οι οποίοι, αδιαµφισβή-

τητα, συµβάλλουν/ συντελούν στην αναµόρφωση τη κοινωνική και

πνευµατική ζωή τη πόλη.

Επιλογικά, οι εκπαιδευτικοί τη Θεσσαλονίκη µε την παρουσία, τι θυσί-

ε και το έργο του συνετέλεσαν, αδιαµφισβήτητα, στο να οδηγήσουν έω

το 1912, σε συνεργασία µε την Ελληνική Κοινότητα, «την ψυχήν και την

διάνοιαν των Μακεδόνων ει τον δρόµον τη πνευµατική και εθνική

αναγεννήσεω».49

ΠΙΝΑΚΕΣ

Πίνακα 1: Σχολεία Ελληνική Κοινότητα Θεσσαλονίκη διαχρονικά

1854-1855: 1884-1885: 1909-1910:

Ελληνική Σχολή,

Αλληλοδιδακτική Σχολή,

Σχολή Απόρων κορα-σίδων, Παιδαγωγικό Τµήµα (Νηπιαγωγείο).

Γυµνάσιο,

Ανώτερο Κεντρικό Παρθενα-γωγείο:

Συνδιδακτικό Τµήµα θηλέων,

Κεντρικό Νηπιαγωγείο,

Κεντρική Αστική Σχολή,

∆ηµοτική Σχολή Βαρδαρίου,

Νηπιαγωγεία 3:

Μονή Βλαταίων,

Ενορία Αγ. Αθανασίου,

Βαρδαρίου.

Γυµνάσιο,

Ανώτερο Πεντατάξιο Κεντρικό Παρ-θεναγωγείο,

Αστική Σχολή θηλέων,

Κεντρικό Νηπιαγωγείο θηλέων,

Κεντρική Αστική Σχολή αρρένων,

Ιωαννίδειο Αστική σχολή αρρένων,

Μικτέ Αστικέ σχολέ (3): Αγία Τριάδο, Αναλήψεω, Βαρδαρίου,

Μικτό διτάξιο ∆ηµοτικό Ιπποδροµίου,

Μικτά Νηπιαγωγεία (6): Ιπποδροµίου, Αγία Τριάδο, Αναλήψεω, Βαρδαρί-ου, Κήπων Βαρδαρίου, Μονή Βλατά-δων, Αγία Θεοδώρα,

Υποδιδασκαλείο Αρρένων,

Υποδιδασκαλείο Θηλέων,

Πρότυπο ∆ηµοτικό σχολείο Υποδιδα-σκαλείου,

Νυκτερινή Σχολή Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου,

Παράρτηµα Νυκτερινή Σχολή Αγία Τριάδο,


234

Παπάφειο Ορφανοτροφείο ‘Μελιτεύ’,

Μαράσλειο Λύκειο Στεφάνου Νούκα,

Πρότυπο Παρθεναγωγείο Στεφάνου Νούκα,

Εµπορική Σχολή Αθαν. Κωνσταντινί-δου,

Σχολή Χειροτεχνηµάτων ‘Άγιο Παύ-λο’

Πίνακα 2: Συµµετοχή στα «Αναγνώσµατα» του Φιλεκπαιδευτικού Συλλό-

γου (υπογραµµίζονται τα ονόµατα των εκπαιδευτικών)

1873-1874

Μ. Παπαδόπουλο, Ν. Καυτανζή, Ι. Τσικόπουλο, Α. Βίκα, Σ. Μιχαηλίδη, Σ. Σπηλιόπουλο, Κ. Οικονόµου, Ζ. Παλαµίδη, Π. Ποταγό

1874-1875

Α. Βήκα, Ι. Αβρά, Λ. Αναστασίου, Τ. Παπαγεωργίου, Ι. Σαµαρι-ναίο, Μ. Χατζηιωάννου, Μ. Παπαδόπουλο, Λ. Μανωλάκη, Κ. Γ. Οικονόµου, Ν. Καυτατζή, Ι. Τσικόπουλο

1875-1876

Μ. Παπαδόπουλο, Ν. Καυταντζή, Α. Βήκα, Ι. Τσικόπουλο

1879-1880

Κ. Γ. Οικονόµου, Μ. Κουτούβαλη, Γρ. Γράβαρη, Ι. Τσικόπουλο, Γ. Π. Γεωργίου, Θ. Π. ∆ηµητρίου, Μ. Παππαδόπουλο, Αρ. Αυξε-ντιάδη

Πίνακα 3: Μέλη Ελληνικού ∆ιδασκαλικού Συλλόγου

Καθηγητέ Γυµνασίου

Μέλφο Ιωάννη 1907, 1908, 1909, 1910

Παπαθανασίου Ευάγγ. 1907, 1908, 1909, 1910

Χαρδαλιά ∆ηµοσθ. 1907, 1908, 1909, 1910

Καθηγητή Ανώτερου Παρθεναγωγεί-

ου

Ρουσσίδη Χρίστο 1908, 1909, 1910

Γυµνασιάρχη

Κοντογιάννη Παντελή 1906, 1907, 1908, 1909, 1910

∆ιευθυντή Υποδιδασκαλείου

Χάρακα Χαρίλαο 1906, 1907, 1908, 1909


235

Πίνακα 4: Μέλη Εκπαιδευτικού Οµίλου

Αβαζίδη Ν. Τράπεζα Αθηνών

Ανανιάδη Αλέξ. Μεταλλεία Κασσάνδρα-Στρατόνι

Αντωνάκη Γεώργιο Πρωτοδίκη (Ίσω Γ. Αντωνακάκη Αρεοπαγίτη – Μαρασ-λειακά)

Αργυρόπουλο Περικλή Νοµάρχη

Βαρβαρέσο Κυριάκο Καθηγητή Πανεπιστηµίου, οικονοµολόγο

Βασαρδάνη Γεώργιο Σχολικό γιατρό – ∆. Θ. Θ. επί Μ. Κουντουρά

∆έλλιο Ιωάννη Φιλόλογο - εκπαιδευτικό

Ζάννα Αλέξανδρο Πολιτικό (Λεωφ. Βασ.΄Ολγα 195)

Ζάχο Αργύρη Υπάλληλο Τραπέζη Θεσσαλονίκη (συνεργάτη Ι.∆ραγούµη στον Μακεδονικό Αγώνα)

Ζάχο Αριστοτέλη Αρχιτέκτων, ∆ιευθυντή Αρχιτεκτονικού Γραφείου ∆ήµου Θεσσαλονίκη

Ζωγράφο Ηλία «Στη φροντίδα κ. ∆. Χαρδαλιά»

Θεοδωρίδη Χαράλαµπο Φιλόλογο, 1924-26 Παιδαγωγική Ακαδηµία – Αθήνα, 1926 Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκη.

Μαυρογορδάτο Μικέ Πολιτευτή (Σύζυγο Σοφία Μαυρογορδάτου/ κόρη τη Π.∆έλτα)

Σακελλαρίδη Αχιλλέα ∆ικηγόρο (Γραφείο Κ. Ι. Ζάχου-Α. Σακελαρίδη), οικία : Αλ-λατίνη, Ευρωπακή συνοικία

Σαλονικιό Γιάννη ∆ηµοδιδάσκαλο

Σώσου Ανδροµάχη Τελειόφοιτο Φιλολογία (Αθηνών 1-Θεσσαλονίκη) [Μαθή-τρια Σχολή Αγλα˙α Σχινά]1

Χαρδαλιά ∆ηµοσθένη Φιλόλογο – ∆ιευθυντή ∆ιδασκαλείου. Στο Εκπαιδευτικό Συµβούλιο το 1919

1 Ό,τι σηµειώνεται σε [...] είναι δικά µα σχόλια.


236

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Η εισήγηση αυτή αποτελεί µέρο µια συλλογική δουλειά που είχε ω αποτέλε-σµα την καταγραφή του συνόλου, σχεδόν, των εκπαιδευτικών (ανδρών και γυ-ναικών) που υπηρέτησαν σε σχολεία τη Θεσσαλονίκη έω το 1912. Στηρίζεται στη µελέτη πρώτων πηγών (δηµοσιευµένων και αδηµοσίευτων) όπω είναι το αρ-χειακό υλικό των σχολείων, οι ετήσιε λογοδοσίε τη Σχολική Εφορία (όσε διασώθηκαν), οι εφηµερίδε τη εποχή και, βέβαια, στη σχετική βιβλιογραφία. Tο φωτογραφικό υλικό προέρχεται από το έργο τη γνωστή λόγια-δασκάλα από τη Θεσσαλονίκη Αγγελική Β. Μεταλλινού (Π. Τσιώµου), Παλαιά Θεσσαλονίκη.

Εικονογραφηµένη. Η Παιδεία-τα Ελληνικά Σχολεία-ο Τύπο – το Θέατρον- η

Φιλανθρωπία κτλ. κατά τον 19ο αιώνα. Τόµ. Β΄, Θεσσαλονίκη, 1940.

2 Π. Μ. Κοντογιάννη, «Θεσσαλονίκη», Παναθήναια, έτ. 13, 1912, 5-10.

3 Στ. Παπαδόπουλου, Εκπαιδευτική και κοινωνική δραστηριότητα του Ελληνι-

σµού τη Μακεδονία κατά τον τελευταίο αιώνα τη Τουρκοκρατία, Ε.Μ.Σ.,

Θεσσαλονίκη 1970, 109. Βλ. σχετικά, Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, Θεσσαλονίκη

Εκπαιδευτικά, Κ.Ι.Θ., Θεσσαλονίκη 2010.

4 ∆εύτερον έτο του εν Θεσσαλονίκη Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Έκθεσι ανα-

γνωσθείσα την 13 Οκτωβρίου 1874 υπό του προέδρου Μ. Παπαδόπουλου, Θεσ-

σαλονίκη 1874, 12. 5 Β. Φούκα, «‘Περί Εθνικού ∆ιδασκαλείου εν Θεσσαλονίκη...’: Ίδρυση, λειτουργί-α, σπουδέ και σπουδαστέ του ∆ιδασκαλείου Θεσσαλονίκη (1876-1889)», στο: Θεσσαλονίκη. Επιστηµονική Επετηρίδα Κ.Ι.Θ. του ∆ήµου Θεσσαλονίκη, τόµ. 7,

Θεσσαλονίκη 2008, 239-290.

6 Βλ. σχετικά Κ. ∆αλακούρα, Το Κεντρικό Παρθεναγωγείο Θεσσαλονίκης (1854-

1914): Μια πρώτη προσέγγιση της εκπαίδευσης των θηλέων στη Θεσσαλονίκη κατά

την τελευταία περίοδο της Οθωµανικής κυριαρχίας, Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυ-

ριακίδη, Θεσσαλονίκη 2000.

7 Φάρο τη Μακεδονία, αρ. 841 (12-5-1884).

8 Φάρο τη Μακεδονία, αρ.φ. 798 (3-9-1883).

9 Αρχείο Ιερά Μητροπόλεω Θεσσαλονίκη.

10 Αγγ. Β. Μεταλλινού (Π. Τσιώµου), Βιογραφικά και ιστορικά σηµειώµατα, Θεσ-

σαλονίκη, 1941, 6.

11 Αργότερα, µάλιστα, όπω σηµειώνει µέλο τη οικογενεία τη, «Το θεωρούσε

καµάρι τη που ήταν η µοναδική γυναίκα που παρήλαυνε ω Μακεδονοµάχο,

πράγµα που έκανε έω το θάνατό τη», Σπ. Βασιλειάδη, «Η γιαγιά µου, Αγγελική

Τσιώµου-Μεταλλινού»- «Πρόσωπα στην πόλη: οι ιστορίε µία Μακεδονοµάχισ-σα», Ελληνικό Βορρά, 26 Οκτωβρίου 1997.

12 Φάρο τη Μακεδονία, αρ.φ. 968 (10-8-1885).

13 Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, Θεσσαλονίκη εκπαιδευτικά…, 34-35.

14 Βλ. σχετικά Σ. Ζιώγου, «Οι Κοζανίτε δηµοδιδάσκαλοι Αθανάσιο (1866-1945) και Βασίλειο (1865-1947) Μάνο και η εκπαιδευτική του δραστηριότητα στη Θεσσαλονίκη», στο: Σ. Ζιώγου - Β. Φούκα (επιµ.), Σχολεία και Εκπαιδευτικοί τη

Θεσσαλονίκη (19ο αιώνα-Μεσοπόλεµο): Προσωπογραφίε ευεργετών και εκ-

παιδευτικών, ∆έσποινα Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2013, 128-144.

15 Βλ. σχετικά Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, «Οι γυναίκε των γραµµάτων και του πολιτισµού στη Θεσσαλονίκη. 19ο αιώνα – Μεσοπόλεµο: Ονοµάτων επίσκεψι», Θεσσαλονικέων Πόλι, τχ. 8, Ιούνιο 2002, 119-176.

16 Κανονισµό των Ελληνικών Σχολείων Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 1905, 2-3.


237

17 Σ. Ζιώγου-Καραστεργίου, Θεσσαλονίκη εκπαιδευτικά…, 244-247.

18 Ο Γυµνασιάρχη Ξενοφών Λαµπρίδη καλείται από την οθωµανική διοίκηση σε ανάκριση, οδηγείται σε δίκη και τιµωρείται µε χρηµατικό πρόστιµο (5 µπεσληκί-ων/ 25 γροσίων) επειδή αρνήθηκε να δώσει αναλυτικέ πληροφορίε σχετικά µε τον αριθµό και τι αµοιβέ των εκπαιδευτικών των ελληνικών σχολείων στον ει-δικό επιθεωρητή τη παιδεία Κιαζήµ Ναµή Βέη. Νέα Αλήθεια, 14/12/1910,

12/1/1911, 13/1/1911, 5/3/1911, 10/3/1911.

19 Βλ. σχετικά Π. Νίγδελη, Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου του Θεσσαλονικέω αλλη-

λογραφία 1880-1912, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2004.

20 Λογοδοσία των Εφορειών των Ελλ. Εκπαιδευτηρίων τη Ελλ. Ορθοδόξου Κοι-

νότητο Θεσσαλονίκη του έτου 1904-1905, Θεσσαλονίκη 1906, 7.

21 Λογοδοσία των Εφορειών των Ελλ. Εκπαιδευτηρίων τη Ελλ. Ορθοδόξου Κοι-

νότητο Θεσσαλονίκη του έτου 1904-1905, Εν Θεσσαλονίκη 1906, 7-8.

22 Λογοδοσία τη Εφορεία των Ελληνικών Εκπαιδευτηρίων Θεσσαλονίκη τη

χρήσεω 1893-1894, Θεσσαλονίκη 1894, δ΄ - στ΄.

23 Ερµή, αρ.548 (25-11-1880).

24 Ερµή, αρ. 298 (26-5-1878).

25 Ερµή, αρ. 1460 (29-9-1890).

26 Για την πολυδιάστατη δράση του Συλλόγου αυτού βλ. Κ. Μπονίδη, Οι Ελληνι-

κοί Φιλεκπαιδευτικοί Σύλλογοι ω φορεί εθνική παιδεία και πολιτισµού στη

διαφιλονικούµενη Μακεδονία (1869-1914), Ι.Α.Ν.Ε. αρ.1, Εκδοτικό Οίκο Α-

δελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1996.

27 ΚΘ΄ έτο του εν Θεσσαλονίκη Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου. ΄Εκθεσι των κατά

το Κθ΄ συλλογικόν έτο πεπραγµένων αναγνωσθείσα τη 23 Αυγούστου 1902 εν

γενική των µελών συνεδρία υπό του Προέδρου Κωνσταντίνου Τ. Καµµώνα, ∆ικη-

γόρου, 1903, 37.

28 1901: «Η κ. Ελένη Μπουκουβάλα, διευθύντρια του Παρθεναγωγείου και επίτι-

µον µέλο του Συλλόγου, ανέγνωσε «Ανάµνησιν εκ Περιηγήσεων», ΚΗ΄ έτο του

εν Θεσσαλονίκη Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου. ΄Εκθεσι των κατά το

ΚΗ΄συλλογικόν έτο πεπραγµένων, αναγνωσθείσα τη 23 Αυγούστου 1901 εν γε-

νική των µελών συνεδρία υπό του Προέδρου Κωνσταντίνου Τ. Καµµώνα, ∆ικη-

γόρου, 1902, 17 και: 1902: «Η κ. Μαρία Αργυροπούλου, ∆ιευθύντρια του Παρθε-

ναγωγείου, περί τη νήσου Κερκύρα», ΚΘ΄ έτο του εν Θεσσαλονίκη…., 37.

29 Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, ΄Εγγραφα µε ηµεροµηνία, Θεσσαλο-

νίκη, 15-8-1906.

30 Νέα Αλήθεια, 25-26-27 και 28 Ιουλίου 1911.

31 Βλ. σχετικά, Σ. Ζιώγου – Β. Φούκα, «∆ιδασκαλικοί Σύλλογοι στον ελληνισµό τη Οθωµανική Αυτοκρατορία το τελευταίο τέταρτο του 19ου και την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα: η περίοδο των ‘συντεχνιών αλληλεγγύη’», Πρακτικά

ΚΕ΄ Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 2005, 315-346.

32 Πηγή: Παιδαγωγικόν ∆ελτίον εκδιδόµενον υπό του εν Αθήναι Ελληνικού ∆ι-

δασκαλικού Συλλόγου, 1906-1910.

33 Βλ. σχετικά, Αλ. ∆ηµαρά, Εκπαιδευτικό ΄Οµιλο. Κατάλογο µελών 1910-

1927. Σύνθεση-Περιγραφή-Εκτιµήσει, Αθήνα 1994.

34 Αλ. ∆ηµαρά, Εκπαιδευτικό ΄Οµιλο…, 50.


238

35 Βλ. σχετικά Χαρ. Ι. Στυλιάδη, Η συµβολή των εκπαιδευτικών λειτουργών κατά

τον Μακεδονικό Αγώνα 1870-1903-1908, Εκδ. Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2003 και,

κυρίω, Κ. Παπανικολάου, «Αφανεί Γηγενεί Μακεδονοµάχοι Εκπαιδευτικοί του Νοµού Θεσσαλονίκη», στο: Σ. Ζιώγου-Β. Φούκα (επιµ.), Σχολεία και Εκπαιδευ-

τικοί τη Θεσσαλονίκη (19ο αιώνα-Μεσοπόλεµο): Προσωπογραφίε ευεργε-

τών και εκπαιδευτικών, ∆έσποινα Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2013, 353-361.

36 Αγγ. Μεταλλινού, «Από τον Μακεδονικόν Αγώνα. Αναµνήσει τη διδασκαλι-κή µου ζωή», Μακεδονικόν Ηµερολόγιον Ν. Σφενδόνη, 1925, 62.

37 Εκκλησιαστική Αλήθεια, έτ. ΚΓ΄, τόµ. 27, 1903, 116.

38 Την περίοδο αυτή Οικουµενικό Πατριάρχη είναι ο Ιωακείµ ο Γ΄ και Μητροπο-λίτη Θεσσαλονίκη ο Αλέξανδρο.



41 Επίκουρο των εν Μακεδονία Ελλήνων διδασκάλων Εταιρεία, 1909, Άρθρον 2

42 Επίκουρο των εν Μακεδονία …, Άρθρον 3.

43 Επίκουρο των εν Μακεδονία …, 6.

44 Νέα Αλήθεια, έτ.3ο, αρ. 34 (10 Ιουλίου 1911), 3.

45 Κανονισµό του Συνδέσµου των εν Μακεδονία Οθωµανών Ελλήνων ∆ιδασκά-

λων, Θεσσαλονίκη 1912, Άρθρον 1ον, 3.

46 Κανονισµό του Συνδέσµου…, Άρθρον 3ον, 3-4.

47 Κανονισµό του Συνδέσµου…, Άρθρον 4ον, 4.

48 Κανονισµό του Συνδέσµου…, Άρθρον 5ον, 4.

49 Γ. Χατζηκυριακού, «Η εν Μακεδονία εκπαίδευσι κατά του επί Τουρκοκρατία χρόνου», Μακεδονικόν Ηµερολόγιον, Θεσσαλονίκη, 4, 1928, 121.

Σιδηρούλα Ζιώγου, Βασίλειος Φούκας: Το σώμα των...

Documents