SESSIZ vo SESTI:

- iNEMANTNILK YILLARINDA(}ULDURU

Arq.Giir. Serpil KIRDL-

Marmara iletisim

,'.: Giildiirii Sinemasrnrn

. , IIk Yrllan:

Girig

,::::,: Foto!rafrn icat edilmesinin,:,:,,' ardtndan teknik geliqmeler birbirini,,,,,.;: :::,,, izlat ve foto firafi hareketlendirmek:.:,,, ,, iizere yaprlan deneysel gahqmalari:i: : r sonrasrnda "hareketli fotofraf"a,::::::, yani sinemaya ulagrlrr. Sinemantn

,,,, gilcti ilk zamanlarda anlaqrlmaz ve,;,,,:,,,.,,.,.',,, bir ticari arag olarak gdriilmez. Ilk, , yrllarda merakh bakrqlar altrnda::::::::::,, fuarlarda yaprlan krsa gdsteriler,,:,:r, yerini tek makarah filmlere ve',,,,: ardrndan da uzun rnetrajh konulu,,,,,, filmlere brraktr ve sinema kendi

l.,l,.,.:,, Oi1*t olugturmaya baqlar'

"',,:,,.,,.,.,,:,,; sinema bir kent eIlencesi,,,,, olarak dogar ve ktsa siire igindelrrr'r,,,. kitlesel bir e!lence aract haline

:,::r:r:,, doniiqtir. Amerika ve Fransa gibi: , UtO"ter htzla sanayilegirken giinliik

:'.:':,":',:;;,',,',;;;. hayatta da de!iqimler yaqanll.',,',.,,t.,,'' Sinema, kentte tutunmaya gahgan,....:':.:::., insanlarrn hem olretmeni hem de

:.:.:.:,, eflendiricisi olur . Poptiler vodvil-,,', lerin ve mi.izikallerin yerini, onlara::;,r':',:1;:,:'1',: gore daha ucuz ve kolay eriqilebilir,l.,,,..l....... olan sinema salonla' alrr'

,:::::::,:::,::,:: Sinemanrnilkyrllanndagtildiirii:rrr,r ,.::. filmleri en gok tercih edilen tiirler

........ arastndadtr' Bunun hgmen akla

rr:,rr,:::r,r,:i::,: gelen ilk nedeni; gtildtirii sinemasr-

',1,. nrn anlafl bigimi bakrmrndan ses-

....'..,..,.... .,. Siz anlattma UygUn OlmaStdtf .

,,.. , ..,, Eglenmeyi ve hoqga vakit gegir-

,.;.;.1.. , meyi hedefleyen sinemanrn ilk:.:.:.:::.:::::::::r:r SeyifCilefi Segimlefini gOIUnlUkla

,.i.,.,.,,..,..i, gtildiirii filmlerinden yana yaplyor-i :l::l. ' , lafdf .

* n*.tl. heiiltm Fat<iittJsi

221

Marmaru iletisim

Bu gahqmada; ba$langlg yrllanndan itibaren, giildilrii sinemasrnrnsessiz ve sesli sinema dOneminde gegirdi[i defiqimler ele ahnrpincelenecektir.

Sessiz D0nemde Giildiirii Sinemasr

Giildiirii sinemasrnrn , sinemanrn ilk yrllarrnda yaygrnlaqmasr veen iyi ijrneklerini sessiz diinemde vermiq olmasr rastlantr degildir.

Giildiirti sinemasr, Lumiere'in "Kendi Kendini SulayanBahgrvan-1895" adh filmiyle Fransa'da baqlar. Fransz sinemacrlarrgiildtiri.i sinemasrnrn cinemli sanatgrlarrdrr (Onaran, 19861' 91).

Gtildiirii sinemasrnrn ilk yrllanndaki "Kendini Kendini SulayanBahgrvan"dan 6nce de Eeqitli deneysel gahqmalar soz konusudur.Ornefin; Emile Reynaud'un ilk "living picture"lan nr gerqekleqtirdi-gi, 1888 yrhna kadarvanr (Wead,l9l3;34).

Giildiirii sinemasrnrn ilklerinden "Kendi Kendini SulayanBahgrvan" .dijnemin en poptiler filmidir. Bu film birgok agrdanijnemlidir. Ornefin; popi.ileritesi yiiztinden filmin adr; "L'arreseurArrose- Kendi Kendini Sulayan Bahgrvan", "Le Jardiner-Bahgrvan"ya da "Le Jardenier et le petit espiegle-Bahgrvan ve KtigtikYaramaz" olarak geqitli adlar alrr. Grand Cafe'deki 2 popiiler filmdenbiri "L'arrivee d'un train-Trenin Gara Giriqi" digeri "L'arreseur" du.ilk sinema afiqi de M. Auzolle tarafindan bu giildiirti filmi iginyaprlmrqtrr (Wead, 1973, 44).

Sinemanrn bu ilk "gag" rndan sonra bu tiir binlerce gag izIer..Abisel'in de vurgula&fr gibi, ilk filmlerde srjziin olmayrqr ytizi.indenfiziksel hareketlerle komik dlelerin aranlp bulunmasrna neden olur.Bi'iylece daha ijnce sirk ve vodvillerde yer alan komik etki uyandrranhareket ve durumlar kahplar halinde sinemaya taqrnrr. Ta ki,sinema kendi 6zgiin dilini bulana kadar . Bir gok kigi tarafindankiiqiimsenen ve dudak krvnlanak bakrlan gtildtirii sinemasrnrn sadrkizleyicileri, sinemanrn ilk yrllanndaki bu panayrr eflencesinekatrlmaktan zevk alan ve alt tabakadan gelen, e!lenmek isteyeninsanlann oluqturdufu bir topluluktur (Abisel, 1989; 59-60).

Giildiirii sinemasrnrn. geliqmesindeki ve talep edilmesindeki endnemli etken buydu. Ilk izleyiciler eflenmeyi ve hoqga vakitgegirmeyi amaghyor ve segimlerini giildiiriiden yana yapryorlardr. Ilksinemacrlar da, diiqlediklerinin ne kadar daha fazlasrnt perdeyeaktarabileceklerini arayarak yeni film hileleri, anlattm teknikleri,gaglar ve slapstickler deniyorlardr. Sinema; uygulayrcrlan igin,

222

Marmara iletiSim

deneysel gahgmalara agrk, yaratrcrhklannr yansrtabilecekleri bakirbir alan, izleyenler igin ise, dtinyayr keqfetmenin bir yoluydu.

Sinemanrn ilk yrllurndan, 19 l4'lerde yerini Amerikan gilldi.iriisiinebrakana kadar gtildtirii sinemastnda Franstz sinemactlart hakimdir.Fransrz giildiiri.ictilerden; Andre Deed ve Leonce Perretdijnemlerinin popiiler sanatgllanydr. Bu sanatgtlar, sevilen ilkgtildtirii tiplerini yaratmrq ve canlandrrdrklarr tiplerin geqitlirneslekler ve durumlar igindeki konumlannr ele alarak dizi giildiiriileryapmrqlardrr. Fransrz giildtirii sinemastnda adt anrlmasr gereken birclifer sanatgr da Rigadin'dir. Rigadin, geqitli iilkelerde befenilert500'ii aqkrn film gekmiq popiiler bir giildiirti oyuncusudur. Kendinden

sonra gelecek olan Charlie Chaplin, Harold Llyod gibi birgokArnerika'h sanatqlyr etkileyecek olan difer dnemli isim de Max

Linder'dir (Onaran, 1994:' 54-51).

Gtilcliirii sinemastna tjnceleri daha gok gcirsel qaqlrtmacalara

dayanan "gag"lar egemenken, filmlere fikir dfe.si Max Linder ileUlitikte gelir. Max Linder (Asrl adr-Gabrielle Levielle) baqta Charlie

chaplin olmak iizere difer tiim gtildiirtictilerin ve durumdan dofangiiltii.irtintin babasrdrr denebilir (Onaran, 1986; 9l). Qevirdifiyi.irl"t"" filmin bugiin, bir gofunun kayrp oldu[u sanatgr , giildiiriiii,1.*uynu; iyi giyimli, zevk sahibi, kaygrsrz bir hovarda tipini,pandomim Sanatrntn ijzelliklerinden de yararlanarak aktanr (Arkrn^Sin.-u

Ansiklopedisi, 1975; 64). Linder, senaristlilini, oyuncululu-nu ve ydnetmenlifini iistlendi[i filmlerinde; fotofraf sanatgtst,

tiyatro oyuncusu, sihirbaz vb. gibi defigik mesleklerden gelert

insanlart konu etmiqtir (Makal, 1996:21).

Amerikan Giildiirii Sinemaslnrn Hakimiyet Yrllart

Sessiz cl6nemin cloniim noktalarrndan biri de, sinema sanayiinin

oluqmaya baqladrfr yrllarda meydana gelen 1. Diinya_.Savaqt' dtr.

tgti-t9t+ yrllan arasrnda Avrupa Sinemast'nda onemli geliqmeler

yaganrr. Gtildiiri.i thrsrndaki tiirlerde de yofun i.iretime sahip Avrupa

rin"*urt 1914'de I. Diinya Savaqt'ntn baqlamasryla sekteye

uframasr Amerikan sinema sanayini olumlu etkiler ve 1918 ytlmda

Amerikan sinemasr cliinya film piyasastnr ele geqirir (Rotha, 1996:

4t-42).

Amerikan Sinemasr'nda giildtirii filmlerinin g6ze garpan bir yeri

vardrr. l9l5 yr|ndan ijnce, Amerika'da yaprlan tek makara[ (one-

reelers) fihnlerin bir gofu gtildtiriiye ijncelik verdifi giiri.iliir. Bu film-lerin yrldrz oyunculan da vi.icutlarlnl ve yiizlerini iyi kullanmayr bilen.

sahne sanatgtlartdrr. Sinemanrn ilk yrllarr bu sessiz palyagolarlarenklenmiqtir denebilir ( L. Philips, M. Philips,l9l9;15)-

))7

Murmaru itetiEim

lgz0'Ii yillar giildiirii sinemasrnrn sessiz doneminin en dnemliyrllarrdu. 1920'Ii yrllarda filmler, izleyicilerle, canh olarak seslendi-rilen mUzik eqlilinde izleyiciyle buluqur. 192O'lerdeki sessiz done-rnin iig dnciisii bu qiutlar altrnda klasik gtildiiri.iyii yaratrrlar. Bu iiqlii:Buster Keaton, Harold Llyod, Charlie Chaplin'dir (Pirie, l98l:242).

Giildiirii filmleri dnceleri kaba savrukalamalara (slapstick)dayanan, hareketin ve sertlifin yo[unlukla bulundufu ti.irde birgiildiirtiye sahiptirler. Zamitn iginde, bu tiir gi.ildtiri.intin yerini.insanlarm ve durumlann yarattrlr gatrqmadan hareket eden "durumgtildiiriileri" ahr. Bu tiir durum gtildiiriilerinin en onemli isimlerindenbiri Mack Sennett'ir. Sinema sanatr geliqtikge giildiirti filmlerinde dedefiqirnler olur. Giildtirii filmleri, gtinltik yafamrn her alanrnr elealan, deIer yargrlarr, kurumlar ve toplumsal statiilerle ilgilieleqtirilere yer verir hale gelirler. Bu tiir eleqtirel gtildtiri.iniin enrjnemli drnegi ise; Charlie Chaplin'dir (Abisel, 1989; 60) .

Birinci Dtinya Savaqr ve 1920'lerin sonlarrnda sesli filminkullanrlmasryla Amerika'da bir sinema endiistrisinin htzlayaprlandrfr gdrtiliir. Artrk film yapma igi; iiretim, dafrtrm vesergileme aqamalannr iqeren btitiinliiklii bir iq haline gelmiqtir.1920'lerin ortalarrnda arhk sinemadan para kazanrlmaya baqlanrnrqve btiyiik sttidyolar film piyasasrna egemen olmaya baqlamrqtrr(Toll, 1982:29-31).

Sessiz Sinema Ddneminde Giildtri.i FilmlerininAnlatrm Ozellikleri

Sinemanrn ilk yrllarrnda, giildtirti sinemasrnr oluqturan dfeler:ktiqtik sinema hileleri, beklenmedik hareketlerin oluqturdu[u gtiliinEetkiler ve girrsel gtildtirtiye dayah "gag"lardr. Gag, "gi.iltiqe yolagan.gorsel bir durumu uzatan, birdenbire defiqtiren ve bu duruma yenibir duygu, beklenmedik bir defer katan buluqlar" demektir (ArkrnSinema Ansiklopedisi, 1975; 61).

Sinerna tarihinin ilk motive edilmiq sekansr ve ilk "gag"lnlnpopiiler ilk nikelodeon filmi olan "Fred Ott'un Hapqrrr[r" adh filmdeyer aldrfr ileri siiriililr . Sinema tarihgisi Terry Ramsaye'ye gdre.1893 yrhnda Edison $irketi Kinetoscope'u geligtirir ve I $ubat'taKinetoscope Tiyatrosu'nda film ilretimine baqlanrr. Ancak, sinematarihgileri arasrnda Fred Ott'un ilk gtildtirti sanatgtst ohnadr[rkunusunda geqitli gdrtiqler hakimdir. Ornefin; Barnett Philips bugoriiqti reddeder (Wead, 1973; 38-40).

"\1 A

Marmara iletiSim

Sessiz d0nemin gtildiirti oyunculart, sdzleri kullanmadanbetlenleriyle yarattrklan "herkesin anlayabilece[i bir qiir" ortayitkoyrnuqlardrr. Bu ytizden sessiz ddnem gtildiirii sanatgrsl; bir mimsanatgrsr, bir akrobat ve bir palyago olabilmeliydi. Giildiiriioynatmayan gdsteri merkezinin bulunmadtfr bu ilk yrllarda sessiz

fiim sanatgrlal komik anlatrm dilini keqfede keqfede oftayakoyuyorlardr (Mast, Cohen, 191 9; 536).

Sessiz cldnemdeki giildiirii sinemasrnrn tiretim koqullarrntanlamak igin Mack Sennet'in filmlerini nastl iirettifine deginmek

yerinde oiur. Sennet'in stiidyosu gtildiirii konusunda bir okul

ohnuqtur. Sennet, tiyatrodan etkilenrniq ve filmlerini senaryosuz

bigimde gdrevlendirdiIi "gag" tireticilerinin yarattcrhklartna

baqvurarak gergekleqtirirdi (Makal, 19951' 26)'

Sinemaya Sesin Geliqi'Sesin GeliEiyleGiildiirii Sinemasrnda Neler De[iEti?

Sesin sinemaya geliqiyle olumlu ve olumsuz bir gok defiqiminyaqanrlmast kagrntlmazdrr. Sessiz sinemantn yava$ yavaq yerlnl

r"rti tlt*tere brrakmaslndan en gok etkilenen film ti.irii giildiit'ii

olmuqtur. Gtildilrti filmleri sinemaya sesin geliqiyle birlikte kdkten

Uir OLgiqime ufrar. Oncelikle genel anlamda sinemaya sesin

geliqinir Lthleri-tizerinde durmak konunun daha iyi anlaqrlmasr igin

yararh olacakttr.

Ses sinemada yaygrn olarak kullanrlmaya baqlanmadan once bu

konuda birgok ,ieneyset geliqtirim galqmala' yaprlmrqtrr. Bu

guLrqn1atut,lan biri de -Edison'un,

1887'de phonograph'r projektol ile

Uirtlqtrlp sesi sinemada kullanmayt denemesidir.- Ancak bu

gah$mada sesin gdriintti ile senkronizasyonu sorun olmuq ve bu

y"nitit, halkrn ilgisini gekmeyi baqaramamrqtrr. Amerikan

iinemasrnda sesli ,lon"n1 6 Afustos l926',da Newyork'da "Don

Juan" filminde senkronize edilmiq miizik ile baqlar. Ardrndan 6 Ekitn

1927'de "The lazz singer" adh gahqma geldi. Bu filmde de

senkronize edilmiq t"t u" diyalog kullanrlrr. Western Elektrik

$irketi tarafindan g-eliqtirilen, Vitaphone sistemi denilen bu sistem-

i", r", clisklere tiycteOitip, filmle egleqtirililiyordu (Encylopeadia

Britannica; 861).

Sesin sinemaya geliqi ilk zamanlarda sesin kaydedilrnesindeki

zorluklar ytiztinclen, bu ti.ir gekim teknifine yabanct olan oyunculartn

performanslannda gegici bir stire de olsa sanatsal gerilemeye neden

olur. Sessiz ddnemde filmler, sinemada bulunan orkestrantn canlt

olarak yorumladrfr miizikler eqlifinde gosterilmekte ve sessiz

225

Marmara Iletisim

olarak gekihnektedir. Ancak, sesin kullanrlmasryla birlikte filmlerinEekim teknikleri de defiqir. oyunculann gekimler srrasrnda mikrofonbulundurmalan hareket kabiliyetlerinin krsrtlanmasrna nedenoldufundan, sessiz diinemin birgok baqanh sanatgrsr bu yenilikkarqrsrnda gekimser kalmrq ve sesli sinema da bOylece kendisanatgrlannl yaratml$trr. Qevirdikleri 100 kadar filmle Laurel Hardyve Marx Kardeqler bu sanatgrlar arasrnda sayrlabilirler (Betton,1993:35-36).

Sinemaya ses gelmeden cince filmlerde yer alan; yalan yafmur,ktikreyen aslanlar, aflayan gocuklar, kuq qakrmalan, kalabahksesi,firtrna sesi...vb gibi geqitli efektleri salonda bulunan ve bu sesleri pi-yano ile taklit edebilen eqlikgi sanatgrlar bulunuyordu. yani, sessi,sinema ddneminde mi.izik aktif bir element olarak kullanrlmaktaycil.Sessiz sinemada diyaloglann yerini hareketin dili ahr. B6ylece,hareketlerin dili gergekte sdylenmek istenenden daha biiytik ijnemkazanrr (Richter, 1986: 1-58). Sessiz sinema dijneminde miizik hernduygulan hern de durumlan anlatmada etkili bir arag olarak kullanrh-yorken sinemaya sesin geliqiyle ortaya grkan diyalog kullanrrnrOnceleri gok acemice ve ekonomik olmayan bigimlerde kullanrlmrqtrr.

Sesin sinemaya gelmesi sinema dilinde de!iqimlere cleyolagmrqtrr. Sessiz sinemada seslerin ve diyaloglarrn olmamasrndankaynaklanan anlatrm boqluklarrnr gok sayrda "baq qekim" yaparakkapatrnaya gahgan ydnetmenler, sinemaya sesin geliqi ilediyaloglardan yararlanmrqlar ve bu tiir anlatrmrn kullanrlmasrbrrakrlmrqtrr (Epstein, 1968; 363-364).

Andre Bazin'e grire sesin sinemaya gelmesi sinema crilininestetiIini bozmuqtur. Sesli sinemada kurgu olaylan kesiksizanlatmayr saflarken, sesli sinema ifretilemeden ve simgelerleanlatrmdan vazgegmiqtir (Bazin, 1968; 378).

1920'li yrllarrn sonunda gerek zamanln gerekse aracln (rnediurn)ani defiqimi ile birlikte en gok etkilenen ttirlerden biri de giildtiriiolmuqtur. Sessiz gtildiirtiniin en 0nemli dzellifi olan yaratrcrhk vefantezi, filme sesin eklenmesiyle yok olur. Gcirsel anlatrm ve hrzkaybolur. Sesin gelmesi demek, gekimlerde sinemacrlarrnkullanmaya ahqkrn olmadrklan birgok aletin kullanrlmasr demektir.Sinema ses ile birlikte uzun yrllar uygun aygrtlarrn kullanrlmayabaqlanmasrna kadar dzgtir ruhunu ve deneysel yanlnl, hrzrnrkaybeder. Qiinkii, sesli kayrt igin kullanrlan mikrofonlar oyuncularrolduklan yere adeta mrhlar. Oyuncular mikrofonlara sesleri dofruulaqsrn diye yerlerinden krprrdayamaz hale gelir, kameralar.

226

Marmaru iletisim

qah$lrken grkarttrklan sesler duyulmasrn diye sartltp sarmalanrr vernumyalara dtinerler. Artrk kameralar ve oyuncular sesin kontrolaltrnda tutulabildifii kiigiik sti.idyolarda gerqek yaqamdan kopuk bu

kilgtik bijhnelere hapsedilir. BOylece, giildi.irii sinemastnrn ele avucasrfmaz, kurkusuz ve kagmaca kovalamacayr gok seven yaratlcloyuncularrnrn hareket kabiliyeti kalmaz. O yi.izden de ilk sesligiildi.iriller Sennett'in kagma-kovalamacalanndan, Chaplin'in baleyapar gibi hareket eden hareketlerinden...yoksun kalmtgtrr (Toll,1982 220). Sesin sinemaya gelmesiyle Buster Keaton, HarryLangdon gibi komedyenler baqansrzhfa ufrarken, charlie chaplincle iesli sinemaya yrllarca kuqku ve nefretle bakar. Chaplin, 1931

yrhnda ashnda sessiz olan ""$ehir Iqrklarr-City Lights" adh filmineLstaca sonradan eklenen senkronize edilmiq miizik ve efektleryardrmlyla ilk sesli filmini gerqekleqtirdikten sonra "Asri Zamanlar-

Modern Tirnes-l936"dan sonla sesli filmleriyle bu duygusuuu aqar

(Bettorl, 1993: 35). Sinemaya sesin geliqi ve ardrndan Amerika'daki

1929 Wall Street bunahmr ile birlikte Mack Sennett gibi birqok

sinemacrnrn iflas etmesine neden olur (Slide, 1970; 153)'

Sesin Sinemasal Anlattma Katktlarl:

Sinemaya sesin girmesi ozellikle giildilri.i sinemast iEin birhandikaptri. Ara yazriann kullantldr[r difer ti.irler igin olumlu bir etki

yaratrrk^en-giinkti, arayaztlarla filmin akrqr artrk ke_silmeyecekti ve

stireklilik saflanacakir- gtildtirii igin sesin geliqi ilk cinceleri nasrl

kullanrlacafrnrn bilinmecli[i bir geliqimdir. Bu yiizden bu yeni

dijnemin k-endine 6zgi.i baqanlt oyunculart ktsa zamanda ortaya

grkar. Sesli clonemin en baganh komedyenlerinden lkj:i,kariyerlerine sessiz dijnemde baglamrq olan Laurel ve Hardy Ikilisioiur (Pirie, 1981 ;245-246).

Sesin geliqiyle defiqen teknikler sayesinde sinemaya gergeklik

duygusu "t atitir ue bu geliqim sinemayt olumlu etkiler. Sesin

geiriesiyte beraberinde yeni bir yaklaqrm da getirir..Jacops'a girre'

iin"-u bOy1.". hapseclilclifi giirsel alandan, gdrsel-iqitsel konuma

geirniqtir ies sayesinrle. Boylece, sesle birlikte, oyunculann fihnde

lnnuqulun qeylerin ne oldufunu anunsatrnak igin baqvurduklarr

abartih mimik ve panclomimsel hareketlere gerek kalmaz ve

altyazrlartn cla ortadan kalmasryla filmler derinlik' gerqeklik ve tiz

kaianrr. Aynca, Jact'rps'un vurguladrfr gibi sesin sinemaya giriqinin

en dnemli etkilerinclen biri de filme diyalogun giriqiyle birlikteanlatrmdaki tlefiqimdir. Btiylece, "dtq ses" ve "dtq anlattct"ytfilmsel anlatiya katmak mi.imktin olmuqtur. Aynr zamanda efektlerin

kullanrmr ile filmlerde 96rsel etki pekiqtirilme olanafr bulmuq ve

inandtrtcrltk etkisi ortaya grkar (Jacops, 1973; 243-250)'

221

Marmara iletisim

Sesin kullanrmr sinemacrlar igin, karakterlerin igseldtiqiincelerinin ifade edilmesinden efektler sayesinde, silah sesigibi, patlarna efektleri gibi gergek sesler yansrtrlmaktadrr. Ayrrca,sadece perdede g6rdiiklerine tabi olan seyirci igin artrk kadrajdagdrmedikleri ama duyduklan sesler de ipucu olabiliyordu. Orne[in,bir karakterin yi.iztini.i izlerken kadraj drqrndan gelen bir garprqma yada gocuk aflamasr sesi, ...vb. duymak ve anlamlandrmak izleyiciigin mtimktindii artrk (Toll, 1982; 36).

Sesli gtildiiriiye gegiqle birlikte gegirilen ddniiqtimlerden biri desenaryo yazannrn Oneminin ortaya grkmasrdrr. Qiinkii, diyaloglarrnyazrmryla birlikte senaryo yazarr da en az film ydnetmeni kadardrremli hale gelmiqtir (Mast, Cohen, 1919;102).

Sesli sinemaya gegiqin bir cliger 6nemli etkisi <le qu olmu$tur:sesli filmle ilgili teknik geliqmeler birbirini kovalamrq ve ses kayrtaletlerinin geliqimiyle filmlere yabancr dillerde dublaj yapabilmeolanalr da ortaya grkmrqtrr. Bu olanak Amerikan sinemasrnrn difer-iilke sinema piyasalarrnr ele gegirebilme firsatrnr yalatml!sttr(Betton, 1993; 36).

Yeni ses teknolojisinin geliginden en olumlu etkilenen kiqilerdenbiri Walt Disney olmuqtur. Qizgi animasyonlar tizerine gahqanDisney, karton karakterlerinin mtizikle birlikte uyumlu hareketleri-rrin biiyiisi.inti ilk kez l92l yrhnda yarattrfr Mickey Mouse'dakullanmrqtrr. Sesli dijnemin diIer baqanh isimleri arasrndakendilerine dzgii giildiirti anlayrqlarryla Marx Kardeqler ve 1929yrhnda yaptrfr sesli giildi.irtilerle Ernst Lubitsch sayrlabilir (Toll,1982:221-222).

Sesin Sinemaya Gelmesi ve Ticari BaEarr Kazanrlmasr

Sinemaya sesin gelmesiyle sesi ticari anlamda kullanmayrbaqaran Warner Brothers biiyi.ik karlar elde etmiqtir. Sessiz filmgekimine uygun sttidyolar teknik altyaprlannr dciniiqtiirmek igin gabaharcamrglar ve ilk zamanlarda bu bir rekabet unsuru olmuqturKonugmah filmlerin ortaya grkmasryla; sahne oyunlanndan yaprlanuyarlamalar, es ki melodramlarrn geniqletilip ele ahn dr[r thril ler'lar,bir yrldrzrn 6n plana grkanhp anlatrldr[r duygusal yaprmlar vemtizikal giildtiri.iler piyasaya hakim olmaya baqlamrgtrr (Rotha.1996; 98-100). Warner Brothets'rn, sesin kullanlmrnl ticari anlamdabaqarrh olacalr konusundaki ijnsezileri onlarr bas;anya gdtiiriir.Amerikan sinemasrndaki ilk sesli film, 1927 y;Jnda "The JazzSinger" adh Broadway mtizikholiiniin haklarrnr satrn aldrktan sonraAl Jolson'un oynadrfl aynl adh filmi gektiler. Filmde Jolstltt'un

228

Marmaru Iletigim

"qimdiye kadar hiqbirqey duymadrnrz millet! Bunu dinleyin!" diyereksdyledigi s(jzden etkilenen yaprmcrlar, filme 250 kelimeye yakrn

tliyalog ekleyerek cesur bir adtm attr. 1928 yrhnda ise ilk tam sesli

film piyasaya si.iriiliir: "Newyork lqrklan-The Lights of New Yttrk".Sesli sinema ticari baqanyr getirmi$tir. Artrk srrayla difer iinltirniizikalleri filme almaya gelmiqtir; "Btoadway $arkrsr-TheBroadway Melody" ...gibi (Toll, 1982;34-36).

Sesli filmin geliqinin Hollywood'daki etkisi vodvil ve sahne

sanatgrlalnrn sinemaya akrnr olmuqtur (Monaca, 1984; 211-218).

Biiyle bir akrq gerekliydi giinkii, bu yeni buluq karqrsrnda canh

performansa ahqrk ve sahne iizerinde seslerini kullanmayr bilen

deneyimli oyunculann sinemaya girmesi kaqrnrlmaz olur. Bu yiizderi.

sesli sinemaya ahqkrn olmayan eski oyunculafln kimi mesle[ibnakrken kirni de bu yenilige uyumlanmaya gahqmtqtr.

Daha sonra da ayn bir bdliim olarak ele ahnacafr gibi otuzlu yrllar

yeni bir giilcliirti gelenefinin habercisidir. Bu kez eldeki malzeme

rtiyaloglar ve teknik geliqmesini tamamlayan sinemadlr. Sesli

giildtirii fihnleri gelene[i baqlamrq olur. Diinya sinemastnda

irakimiyetini kuran Amerikan sinemasr stizlii giildtiriiniin difer bir

deyi qle Amerikan giildiirii s tin tin ijrneklerini v ermeye baqlar.

Sonuq:

Sinema kendi anlattm dilini oluqtururken teknolojik de[igmeler-

clen etkilenmiqtir. Sinernaya sesin getiqi de bu tiir dnernli

etkenlerden birirlir. Bu gahqmada dzellikle bu defiqimlere gtildiirii

fihnleri agtstndan ve genel olarak da sinema sanayiindeki defiqimler

ve etkiienimler agrstndan incelenmeye gahqrlmrgtrr. Gtildiiriisinemasr Si nemanrn baglangrq yrl larrndan iti baren izleyici tarafindan

en gok sevilen tiirlerrJen biri olmuqtur. Hatta sinemantn ilk poptiler

olan fihni , Lumiere'in "Kencli Kendini Sulayan Bahgtvan" adlh filmi

oldufunu soylemek yanhg olmaz. Sinemantn kendi diliniolurst-urrnaya baqladrfr ilk yrllan geqitli "gag"lara dayall anlattmt

r.g"n, yani seyirciyi $aqrrtrp gtildiirmeyi yefleyen. ve seyilci

tarufrnclan da ytilun ilgiyle kargtlanan giildiiri.i filmleriyle doludur.

Daha baqka gahqmalarda definilecek olan gerek seqilen konularlagerek uniutt* Oiti ite ilk yrllarr anarqizm dolu scizsiiz gdrsel

Jleqtirinin ve satirlerin oldufu yrllardrr. Sinemanrn sessiz ddneminin

urlutul,rlu, filmleri arastnda hemen Charlie. Chaplin'in, HaroldLlyorJ'un, Marx Linder'in filmlerini sayabiltiz. Ozellikle Chaplin tiim

cliinya sinema seyircileri arastnda sevilen ve filmlerindeki eleqtiri

i1feieri agrsrndan da birgok gahqmaya konu olmu$ sinemasryla

229

Marmqra IletiEim

diinya gaplnda iinemli ve herkes tarafindan tanrnan bir sanatcrolmayr baqarmrqtrr

Gtildi.irii, sinemanrn ilk yrllarrndan itibaren izleyici tarafindan engok sevilen ttirlerden biri olmuqtur. Gtildiirii filmleri hem ticaribaqarrnrn anahtarr hem de sanatsal elegtiri igin uygun bir aragoldulu igin 6nemsenmesi ve dikkatle incelenmesi gereken bir ttrdiir.

KAYNAKgA

Nilgtin Abisel, Scssiz Sincma, ,Ankara Un. Basrn-yayrnY.O. Yayrnlan, No: I0, l.Basrm, Ankiua, I989.

Andre Bazin, "Sinerna Dilinin Evdmi", "Ttirk Dili", Cilt XVII.Sayr: 196, I Ocak 1968.

Gerard Betton, Sinema Tarihi, iletiqim Yay. 4. Baskr,istanbul, gubat 1993.

Jean Epstein, "Uzayda Film Yapma Sanatr", "Tiirk Dili", ClltXVII, Sayr: 196, I Ocak 1968.

Lewis Jacops, The Moyics As Mcdium, Octagon Books.NewYork, 1973.

O[uz Makal, ]00 Filmde BaElangrcrndan GiiniimiiztGtildiiril-Komcdi Filmlcri,Bllgi Yay. 1. Basrm, Mart1995.

O[uz Makal, Fransrc Sincmust, Kitle Yayrnlan, Ankara,Nisan 1996.

Andre Malraux, "Sinemanrn Sanat Olarak Dofuqu", "TijrkDili", (Qev. Tahsin Sarag), Cilt XVII, Sayr: 196, I Ocak1968.

Gerald Mast, Marshall Cohen, Film, Theory and Critir.ism,Oksford University Press, Second Edition, Oksford,1919.

James Monaca, Amcrican Film Now- Thc People, ThcPov,er, The Moncy, The Movics, Signet-SignetClassics, Third Eddition, USA, 1984.

Alim $erif Onaran, Sincmaya GiriS, Filiz Kitabevi, istanbul,I 986.

Alim $erif Onaran, Sessiz Sinema Tarihi. Kitle Yay. 1.

Basrm. Ankara. Nisan 1994.David Pirie (ed. by), Anatomy of thc Movics, Mac Millan

Publishing, Newyork, 1981.

Leona Rausmussen Philips, Film Appraciatiorz, GrlrdonPress, Newyork, 1979.

230

Marmsra iletiSim

* Jill M. Philips, Hans Richter, The Strugglc for the Film,Wildwood Press, 1986.* Paul Rotha, Sincma Tarihi-Ulkc Sinemalarl, SistemYayrnlan, 1. Basrm, istanbul, Nisan 1996.

x Antony Slide, Early American Cincma, international FilmGuide Series, First Published, USA, I9l0.l

* Robert C. Toll, The Entcrtainmcnt Mctchine, OxfordUniversity Press, 1982.

* Geeorge Wead, Bustcr Keaton andThe Dynamics of VisualWir, Northwestern University, Evanstone, Illnois, 1973.

Aynca:* Arkrn Sinema Ansiklopcdisi, Arkrn Kitabevi, 1. Cilt,

istanbul, 197-5.* Encyclopeadia Britannica, William Benton (Publisher),

Volume 15. Chicaeo.

231