Şehrin ve seyahatin görünür kıldıkları: seyahatnâme’de osmanlı ve ortaçağ anadolu...

EDİTOumlRLERNuran Tezcan Semih Tezcan

EVLİYAcirc CcedilELEBİ

Doğumunun 400 Yılında

TC KUumlLTUumlR VE TURİZM BAKANLIĞI

TC KUumlLTUumlR VE TURİZM BAKANLIĞIKUumlTUumlPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MUumlDUumlRLUumlĞUuml3323

ANMA VE ARMAĞAN KİTAPLARI DİZİSİ35

ISBN 978-975-17-3580-5

wwwkulturturizmgovtre-posta yayimlarkulturturizmgovtr

KAPAK RESMİTopkapı Sarayı Muumlzesi Hazine 2148 (Albuumlm 1720-30 civarı) 8aOsmanlı Resim Sanatı (yayımlayanlar Serpil Bağcı Filiz Ccedilağman Guumlnsel Renda Zeren Tanındı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları İstanbul 2006) resim 194rsquoten alınmıştır

TASARIM VE UYGULAMALevent Temel

YAPIMBaskı Sistem Ofset Basım Yay San Tic Ltd Şti Strazburg Cad No 7A Sıhhiye ANKARATel 0(312) 229 18 81 Faks 0(312) 229 63 97 wwwsistemofsetcomtrCilt Balkan Ciltevi

BİRİNCİ BASKI500 adet

BASIM YERİ - TARİHİAnkara 2011

Evliyacirc Ccedilelebi Ed Nuran Tezcan Semih Tezcan Ankara Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı 2011 407 s rnk res 28cm- (Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları 3323 Kuumltuumlphaneler ve Yayımlar Genel Muumlduumlrluumlğuuml anma ve armağan kitaplar dizisi 35) CD var ISBN 978-975-17-3580-5 I Tezcan Nuran II Tezcan Semih III Seriler 91092

Ressam Fahrettin Arkunlarrsquoın ccedilizimiyle Evliyacirc CcedilelebiReşad Ekrem Koccedilu Tuumlrk Tarihinin 50 Buumlyuumlk Adamı başlıklı kitapta (İstanbul 1960) yayımlanmış tasviricirc resim

Ressam Sabiha Bozcalırsquonın ccedilizimiyle Evliyacirc Ccedilelebi ve seyahatleriSanatccedilının Reşad Ekrem Koccedilu İstanbul Ansiklopedisi ldquoEvliya Ccedilelebirdquo maddesinde yayımlanmış kompozisyonu (cilt 10 s 5420 İstanbul 1971)

OumlNSOumlZSon yıllarda kuumlltuumlr sanat ve edebiyat alanında UNESCO nezdinde oumlnemli girişimlerde bulunan Bakanlığımız

Mevlana Yunus Emre Kacirctip Ccedilelebi ve Osman Hamdi Beyrsquoin ardından bu yıl da Evliyacirc Ccedilelebirsquoyi duumlnya mirası ara-sına kaydetmeyi başarmıştır Doğumunun 400 yılı muumlnasebetiyle 2011 yılı boyunca ccedileşitli etkinliklerle duumlnyanın pek ccedilok yerinde ve oumlzellikle UNESCOrsquonun Parisrsquoteki merkezinde anılacak olan Evliyacirc Ccedilelebi bıraktığı on ciltlik dev eseriyle duumlnya yazarları arasında oumlnemli bir yer edinmiştir

Onun gezip anlattığı topraklar uumlzerinde guumlnuumlmuumlzde Tuumlrkiye dışında şu 34 devlet bulunur (alfabetik sıralamay-la) Arnavutluk Avusturya Azerbaycan Bosna Bulgaristan Cibuti Eritre Ermenistan Etiyopya Filistin Guumlney Sudan Guumlrcistan Hırvatistan Irak İran İsrail Karadağ Kosova Luumlbnan Macaristan Makedonya Mısır Mol-davya Romanya Rusya ndash Tataristan Sırbistan Slovakya Somali Sudan Suriye Suudi Arabistan Ukrayna ndash Kı-rım Uumlrduumln Yunanistan

Arkasında on ciltlik dev bir eser bırakan yazarın hayatı hakkında belgeler pek azdır Kendi anlattığına goumlre seyahat hayatı ruumlyasında Hz Peygamberrsquoi goumlrmesiyle ve ona ldquoŞefacircat yacirc Resucirclullacirchrdquo diyeceğine ldquoSeyacirchat yacirc Resucircllullacirchrdquo demesiyle başlamış ve yaklaşık 70 yaşına kadar suumlrmuumlştuumlr Seyahatnamesi buguumln pek ccedilok uumllke ve toplum hakkında oumlnemli bilgiler iccedileren zengin bir kaynak olarak kullanılmaktadır Bulunduğu uumllke ve coğrafya-larda ccedileşitli ırk ve dinlerden pek ccedilok millet kavim ve topluluğu goumlzlemleme fırsatı bulan Evliyacirc Ccedilelebi on ciltlik dev eseri Seyahatnacircmersquonin yanı sıra beş buccediluk metre uzunluğundaki resimli ve accedilıklamalı Nil Haritasırsquonı duumlnya kuumlltuumlruumlne miras bırakmıştır

Pek ccedilok oumlnemli yazar ve akademisyenin değerli katkılarıyla oluşan bu eser aynı zamanda Evliyacirc Ccedilelebi araş-tırmalarına katkı sağlayarak duumlnya kuumlltuumlr mirasındaki payımızı goumlzle goumlruumlnuumlr bir hacircle getiren farklı milletler-den birccedilok kişinin hizmetlerini yuumlcelten bir ccedilalışma olma oumlzelliğine de sahiptir Oumlrneğin 18 yuumlzyıl ortalarında Seyahatnamersquonin tek nuumlshasını Kahirersquoden İstanbulrsquoa getirten ve yeni kopyalarının ccedilıkartılmasını sağlayan Sudan asıllı Osmanlı devlet ve kuumlltuumlr adamı Hacı Beşir Ağa 19 yuumlzyıl başında Evliyacirc Ccedilelebirsquoyi duumlnyaya tanıtan Avustur-yalı uumlnluuml tarihccedili diplomat ve Doğu bilimleri uzmanı Joseph von Hammer-Purgstall 19 yuumlzyılın sonlarına doğru altı yıl boyunca buumltuumln tatil guumlnlerini Seyahatnacircmersquonin yayımlanması iccedilin yaptığı ccedilekimleme ccedilalışmalarıyla geccediliren askericirc tıbbiye oumlğrencisi Kilisli Rifat [Kardam] 2000rsquoli yılların başında Sina yarımadasındaki St Catherine Manas-tırı patriği tarafından Evliyacirc Ccedilelebi iccedilin duumlzenlenmiş Yunanca bir belgenin arşiv kopyasını bulup bilim duumlnyasına tanıtan İstanbullu araştırmacı Dr Pinelopi Stathi bunlardan sadece birkaccedilıdır

Pek ccedilok uumllke ve milletten bilim ve sanat insanlarının birikim ve emeklerinin uumlruumlnuuml olan bu kitap Seyahatnacircmersquonin satır aralarında goumlruumllebileceği uumlzere saplantılı etnik ayrımcılığa ve dinsel taassuba karşı direnmiş olan Evliyacirc Ccedilelebirsquoye yakışan bir yapıt niteliğindedir Doğumunun 400 yıl doumlnuumlmuumlnde gerccedilekleştirilen bu yayının Tuumlrk kuumlltuuml-ruuml araştırmalarında uluslararası bilimsel işbirliğinin oumlnemli bir belgesi olarak tarihe geccedileceğine inanıyorum

Bu kitabın oluşumuna katkı sağlayan ve emeği geccedilenlere iccediltenlikle teşekkuumlr ediyorum

Ertuğrul GUumlNAY

Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanı

SUNUŞDuumlnya kuumlltuumlr mirasının oumlnemli bir eseri olan Seyahatnacircmersquonin yazarı ve duumlnya seyyahlarının oumlnde gelen ismi Evliyacirc

Ccedilelebirsquonin doğumunun 400 yılını kutluyoruz1611 yılının 10 Muharrem aşucircre guumlnuuml doğduğunu yazan Evliyacirc Ccedilelebi seyahate adanmış hayatıyla benzersiz ya-

zarlığıyla buumlyuumlk ilgi ccedilekmektedir O bir İstanbullu olarak Orta Avruparsquodan İranrsquoa Ukraynarsquodan Sudanrsquoa değin buumlyuumlk bir tutkuyla seyahatler yapmış uumlnluuml Kızılelma şehirlerinden kimsenin adını bile duymadığı Somali limanlarına varıncaya değin toplumları olayları insanları -yalnız insanları değil hayvanları bitkileri şehirleri binaları her şeyi- sonu gelmez bir merakla goumlzlem le miş -sadece goumlzlemlemekle kalmamış- inci dizer gibi soumlze yazıya doumlnuumlştuumlrmuumlştuuml Amerikarsquoda olup bitenleri bile oumlğrenmek istiyor Batılı coğrafyacılarla boy oumllccediluumlşmeye can atıyordu Yaşı altmışı geccedilmişken Nilrsquoin kaynağı-nı goumlrme tutkusuyla ccedilıktığı gizemli Nil yolculuğunu buumlyuumlk eserinin son cildinde buumltuumln ayrıntılarıyla anlattığı gibi buumlyuumlk bir harita yaparak ccedilizimlerle de belgeledi O geliştirdiği kişilikle toplum kalıplarını yazdıklarıyla ccedilağını aşmıştı 17 Yuumlzyılda Osmanlırsquonın duumlnyaya accedilılan penceresiydi Doğumunun 400 Yılında Osmanlı Tuumlrk yazınının kuumlltuumlr ve tarihinin dacirchi yazarı iccedilin bu armağanı hazırlama goumlrevini bize verdiği iccedilin TC Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığına teşekkuumlr ediyoruz

Başta gelen amacımız Evliyacirc Ccedilelebirsquoyi ve Seyahatnacircmersquoyi her youmlnuumlyle tanıtmak şimdiye kadar ortaya konan bilgi-lere yer vermek onlara yenilerini eklemek oldu Tuumlrkiye dışında yapılmış ve yayımlanmış olup Tuumlrkiyersquode gerektiğince izlenmemiş ccedilalışmalara oumlzellikle dikkat ccedilekmek istedik Bu ciltte yayımlanan yazılarla Evliyacirc ve eseri uumlzerine kimi yeni bilgiler eklenmiş olmaktadır Ancak okuyucu ve araştırmacıların suumlrekli goumlz oumlnuumlnde bulundurması gereken nokta şudur Evliyacirc Ccedilelebi araştırmaları (isteyen Batı terminusu kullanıp Evliyaoloji ya da Osmanlı nos tal ji sine kapılıp Evliyacirc-şinacircsicirc de diyebilir) oldukccedila genccedil bir bilim dalıdır Bu dalın guuml nuuml muumlz de ki buumlyuumlk uumlstacircdı Robert Dankoffrsquoun da sık sık tekrar ettiği gibi daha yolun başındayız Evliyacircrsquonın ve eserinin sırlarını ccediloumlzmek iccedilin ccedilok ccedilalışmak gerekiyor

Yabancı dillerdeki buumltuumln yayın başlıkları Tuumlrkccedileye ccedilevrilen Evliyacirc Ccedilelebi Kaynakccedilasırsquonı oumlzellikle gelecekteki bilim-sel ccedilalışmalar accedilısından CD uumlzerinde vermeyi daha yararlı bulduk

Bu kitap iccedilin kendilerinden yazı istediğimiz kuumlltuumlr edebiyat ve bilim insanlarının yazılarını yayımlamaktan buumlyuumlk onur duyuyoruz Oldukccedila kısa suumlrede hazırlanması gereken bu cilt iccedilerisinde ldquoİstanbulrdquo ldquoBalkanlarrdquo ve ldquoSeyahatnacircmersquode Osmanlı Tarihirdquo mutlaka yer alması gereken boumlluumlmlerdi Bu boumlluumlmleri yazacaklarını soumlz veren meslektaşlarımız sorumlu-luklarını yerine getir(e)mediler Evliyacirc onları affetsin Bu cilde eklediğimiz guumlncelleştirilmiş kaynakccedilada okuyucuların bu konularda daha oumlnce yayımlanmış ccedilalışmaları bulabilecek olmalarından teselli buluyoruz

Bizlerle birlikte Evliyacirc Ccedilelebirsquonin ve onun eseri Seyahatnacircmersquonin tutkunu olan oumlğrencilerimiz bu kitabın hazırlan-masında bizim heyecanımızı paylaştılar Hepsine teşekkuumlr borccedilluyuz

Evliyacirc Ccedilelebi araştırmalarının buumlyuumlk ustalarından Prof Pierre MacKay Seyahat nacircmersquonin yazma nuumlshalarına ilişkin belgelerin fotokopilerini goumlnderdi Prof Gisela Prochaacutez ka- Eisl Viyana Devlet Arşivindeki Dr Yahya Kemal Taştan TC Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki belgelerin ve eski Dergacirch dergisinde yayımlanmış yazıların sağlamasında yardımcı oldular Aziz meslektaşımız Prof Erika Glassen Reşad Ekrem Koccedilu sadeleştirmesinin uumlccediluumlncuuml cildi iccedilin Muumlnif Fehimrsquoin yaptığı orijinal kitap kapağını duvarda asılı ccedilerccedilevesinden ccedilıkarıp goumlnderdi Sevgili dost Prof Jost Gippert Evliyacircrsquonın patriğinden papinta aldığı Sina yarımadasındaki Saint Catherine manastırının 2009rsquoda ccedilekilmiş fotoğraflarını goumlnderdi Oumlğrencimiz ve arkadaşımız Doccedil Nurettin Gemici İstanbul kuumltuumlphanelerindeki yazmalardan istediğimiz taramaları yap-tırdı İstanbul kitap kuumlltuumlruumlnuumln oumlnde gelen isimleri dostlarımız Nedret İşli ve Sabri Koz yardımlarını esirgemediler

Kitabın ccedilıkmasını merakla bekleyen oumlğrencilerimiz Arzu Erekli Hilal Gaye İnce Aslı Yerlikaya Muumlesser Yeniay Naim Atabağsoy Ayaz Ebadi Servet Erdem Mericcedil Kurtuluş ve Yeliz Oumlzay her zaman yardıma hazır oldular Hepsine teşekkuumlr ediyoruz Duumlzeltmelerdeki yardımlarından dolayı Başak Bitikrsquoe ve Dr Aslıhan Dinccedilerrsquoe ccedilok teşekkuumlr ediyoruz Michael D Sheridanrsquoın katkılarına R Aslıhan Aksoy-Sheridan ve Dr Seda Uyanıkrsquoın oumlzverili duumlzeltmelerine pek ccedilok teşekkuumlr ediyoruz

Yukarıda adları sayılanlara bu kitabın yayımlanmasında emeği geccedilen TC Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı mensuplarına basımevi ccedilalışanlarına Evliyacirc Ccedilelebi adına ve kendi adımıza tekrar teşekkuumlrler

EditoumlrlerNuran Tezcan bull Semih Tezcan

İCcedilİNDEKİLER13-15 Semih Tezcan

Bir Dacirchinin Seyacirchatnamesi

EVLİYA CcedilELEBİ KİMDİR16-25 R Aslıhan Aksoy Sheridan amp Michael D Sheridan

Evliyacirc Ccedilelebirsquonin Hayatı Zamandizimsel Bir Doumlkuumlm26-29 Nuran Tezcan

Evliyacirc Ccedilelebi Ne Zaman Doğdu Ne Zaman Oumllduuml30-38 Semih Tezcan

Evliyacirc Ccedilelebirsquonin Okccediluluğu39-40 Nuran Tezcan

Evliyacirc Ccedilelebirsquonin Ruumlyasındaki Cami41-55 Nuran Tezcan

Evliyacirc Ccedilelebirsquoden Kalan Belgesel İzlerEvliyacirc Ccedilelebi ViyanarsquodaViyanarsquoda Goumlruumlştuumlğuuml KişilerDuvar YazılarıldquoFrengrdquolerden Aldığı Geccediliş İzni MektuplarıResim MerakıHarita MerakıOkccediluluk kitapların da Evliyacirc Ccedilelebi

EVLİYA CcedilELEBİ ARAŞTIRMALARI TARİHİ56-80 Nuran Tezcan

1814rsquoten 2011rsquoe Seyahatnacircme Araştırmaları Tarihccedilesi Seyahatnacircme Araştırmalarında Ccedilığır Accedilanlar

SEYAHATNAcircMErsquoNİN YAZMALARI VE BASKILARI81-95 Nuran Tezcan

Seyahatnacircmersquonin Genel Yapısı Oumlnemli Yazmaları ve Baskıları

HARİTA UumlZERİNDE EVLİYAcirc CcedilELEBİrsquoNİN SEYAHATLERİ

96 Michael D Sheridan Evliyacirc Ccedilelebirsquonin Seyahatlerinin Haritası Seyyacirch-ı Acirclemrsquoin Başlıca Durakları

97-99 Jens Peter Laut Evliyacirc Ccedilelebirsquonin Anadolu Seyahatleri Haritası

SEYAHATNAcircMErsquoDEN UumlLKELER BOumlLGELER ŞEHİRLER100-106 Feridun M Emecen

Evliyacirc Ccedilelebirsquonin Anadolu Seyahatleri Uumlzerine Notlar107-111 Nuran Tezcan

Evliyacirc Ccedilelebirsquonin Ankararsquosı112-117 Gisela Prochaacutezka-Eisl

Evliyacirc Ccedilelebirsquonin Viyana Yolculuğu118-134 Christiane Bulut

Azerbaycan Irak ve Irak-ı Acem135-145 Sawsan Agha Kassab amp Khaled Tadmori

Seyahatnacircmersquode Trablusşam ve Mimaricirc Eserleri146-155 Nurettin Gemici

Seyahatnacircmersquode Mekke156-167 Mohamed Haridy

Seyahatnacircmersquode Mısır168-180 Nuran Tezcan

Nil Yolculuğu Mısır Sudan Habeşistan181-187 Hakan Karateke

Evliyacirc Ccedilelebi ve Yeni Duumlnya

SEYAHATNAcircMErsquoDEN KESİTLER188-191 Yuumlcel Dağlı

Evliyacirc Ccedilelebi Esnaf Alayırsquonı İzliyor192-205 Şule Pfeiffer-Taş

Seyahatnacircmersquode Bursa Kayseri ve Urfa Ccedilarşıları206-207 Nuran Tezcan

Evliyacirc Ccedilelebi Manisarsquoda Şehzade Sarayırsquondan Geccediliyor208-210 Semih Tezcan

Eflatun Ccediladırı Ruumlzgacircrlar Kulesi211-213 Semih Tezcan

Pire Limanındaki Aslan Heykeli214-216 Nuran Tezcan

Evliyacirc Ccedilelebi Bosnarsquoda Mostar Koumlpruumlsuumlne Bakıyor217 Nuran Tezcan

Evliyacirc Ccedilelebi Muzu Anlatıyor218-219 Semih Tezcan

Ebucircrsquol-hevl ldquoKorkunun Babasırdquo Denen Ucucircbersquonin Hikacircyesi220-222 Semih Tezcan

Resim Duumlşmanı Kadızacircdeli223-224 Nuran Tezcan

Seyahatnacircmersquoden Bir Hediye Kaya Sultan Yağlığı

CcedilEŞİTLİ ACcedilILARDAN EVLİYA CcedilELEBİrsquoYE VE SEYAHATNAcircMErsquoYE BAKIŞLAR

SEYYAH OLARAK EVLİYA CcedilELEBİ225-229 Halil İnalcık

Bir Musahibin Anıları ve Seyahat Notları230-233 Sooyong Kim

Evliyacirc Ccedilelebi Nasıl Bir Seyyahtı234-239 Arzu Erekli

Bir Seyyahın Zihninde Seyahat

TARİH ACcedilISINDAN SEYAHATNAcircME240-260 Yahya Kemal Taştan

Evliyacirc Ccedilelebirsquonin Osmanlı Hanedanına Bakışı

KUumlLTUumlR ANTROPOLOJİSİ ACcedilISINDAN SEYAHATNAcircME261-270 Suavi Aydın

Seyahatnacircmersquoyi Bir Etnografya Metni Gibi Okumak ya da İlk Etnologlardan Biri Olarak Evliyacirc Ccedilelebi

271-274 Hasan OumlzdemirSeyahatnacircmersquode Ayasofya İle İlgili İki Ziyaret Yeri ve Hikacircyeleri

275-290 Sabri KozSeyahatnacircmersquoden Tuumlrk Halk Edebiyatı Uumlzerine Notlar

291-296 Claudia RoumlmerSeyahatnacircmersquodeki Halk Hikacircyeleriyle Avusturya Halk Hikacircyelerinin Karşılaştırılması

297-304 Helga AnetshoferSeyahatnacircmersquodeki Sarı Saltık Menkıbeleri ve Bektaşi Soumlzluuml Rivayeti

305-309 Yeliz OumlzaySeyahatnacircmersquode ldquoAcacircyib uuml Garacircyibrdquo

SANAT TARİHİ ACcedilISINDAN SEYAHATNAcircME310-324 Ccediliğdem Kafescioğlu

Şehrin ve Seyahatin Goumlruumlnuumlr Kıldıkları Seyahatnacircmersquode Osmanlı ve Ortaccedilağ Anadolu Mimarlığı

325-342 Nurhan AtasoyEvliyacirc Ccedilelebi ve Matrakccedilı Nasuh Osmanlı Bahccedilelerine Youmlnelik Bakış Accedilıları (1534ndash1382)

343-349 Tansu AccedilıkEvliyacirc Ccedilelebirsquonin Eskiccedilağ Duumlnyası

DİL ACcedilISINDAN SEYAHATNAcircME350-364 Robert Dankoff

Seyahatnacircmersquode Yeryuumlzuuml Dilleri

YAZAR OLARAK EVLİYA CcedilELEBİ365-368 Sooyong Kim

Duumlnya Seyahat Edebiyatında SeyahatnacircmersquoninYeri 369-381 Nuran Tezcan

Seyahatnacircmersquonin Yazınsal Değeri ve Osmanlı-Tuumlrk Yazınındaki Yeri382-386 Hatice Aynur

Evliyacirc Ccedilelebirsquonin Yazılı Kaynakları Uumlzerine

NİL HARİTASI387-392 Robert Dankoff amp Nuran Tezcan

Evliyacirc Ccedilelebirsquonin Nil Haritası

DUumlNDEN BUGUumlNE EDEBİYAT KUumlLTUumlR VE BİLİM İNSANLARININ GOumlZUumlNDE EVLİYAcirc CcedilELEBİ (zamandizimsel sıralama)

393-395 Ahmet Hamdi Tanpınar (1901-1962)Evliyacirc Ccedilelebi ve İmparatorluk

396-397 Behccedilet Necatigil (1913-1979)Bicircmacircristacircn-ı Bacircyezicircd Han

398 İlhan Berk (1918-2008)Evliyacirc Ccedilelebirsquonin Ccedilamlıbel Seyahatnacircmesi

399 Şerafettin Turan (1925)Seyahatnacircme ve Tarih

400-401 Talacirct S Halman (1931)Geleceğin Evliyacircrsquosı

402 Pierre A MacKay (1933)Pierre A MacKayrsquoın Kendi Ağzından Evliyacirc Seruumlveni

403 Klaus Kreiser (1945)Evliyacirc Ccedilelebi ve Seyahatnacircmersquosi Uumlzerine

404 Ahmet Yaşar Ocak (1945)Osmanlı Duumlnyasının Biricik Hayali Geniş Sempatik Entellektuumlel Gezgini

405 Enis Batur (1952)Evliyacirc Ccedilelebi ve Duumlnyadaki Akranları

406 Yazarlar

EVLİYAcirc CcedilELEBİ KAYNAKCcedilASICD Robert Dankoff amp Semih Tezcan

Evliyacirc Ccedilelebi Kaynakccedilası

St Catherine Manastırı (Sina YarımadasıMısır)

Seyahatnacircnersquoden sayfalar

Ankara Kalesi ve ccedilarşı

Selimiye (Edirne)

Uyvar (Noveacute Zaacutemky Slovakya) Afrikada gittiği yerler Atinarsquoda ldquoRuumlzgarlar Kulesirdquo

Tersane Bahccedilesi (İstanbul)

Irgandı Koumlpruumlsuuml (Bursa)

Trablusşam

Pirersquodeki Aslan (Venedikte)Stephansturm-Top

Evliyacirc Ccedilelebirsquonin anlattıklarından ve onu anlatanlardan kuumlccediluumlk bir seccedilme

Evliyacirc Ccedilelebirsquonin Nil Haritasırsquondan Kahire Kalesi Ve dacircrsquoiren macirc-dacircr on iki kulledir Şark kullesi ve Garb kullesi ve Freng kullesi ve Ağa kullesi ve Kapu kullesi ve Yassı kulle ve Salacirchaddicircn kullesi ve Milsquomacircr kullesi Bu mezkucircr kulleler gacircyet musannalsquo şicircricircn ve muumlzeyyen uumlccediler tabaka kullelerdir Her birine biner acircdem sığar burclardır (Seyahatnacircme X Y 77b)Ve ccedilevresinde on iki kule vardır Şark Kulesi Garp Kulesi Frenk Kulesi Ağa Kulesi Kapı Kulesi Yassı Kule Selacirchattin Kulesi Mimar Kulesi Bu sayılan kuleler son derecede sanatlı yapılmış guumlzel goumlruumlnuumlmluuml ve suumlsluuml uumlccediler katlı kulelerdir Her birine bin kişinin sığabileceği burccedillardır

310 EVLİYAcirc CcedilELEBİ


Ccediliğdem Kafescioğlu

1 Şehir ve Mimarisi[B]u hakicircr bu Selicircm Hacircn cacircmilsquoinin bu mer‑

tebe evsacircfın tahricircr etmeden muracircd-ı meracircmım ol‑dur ki bu kemter-i ahkar ilm-i milsquomaricircden ve kacircr-ı muumlhendisicircden sehel haberdacircr olduğumuz haysiy‑yet ile bu şehr-i Edirnersquoye her geldikde bu cacircmilsquo-i ibret-nuumlmucircna imlsquoacircn-ı nazar eduumlp alacirc kadrirsquol-imkacircn evsacircfına cuumlrrsquoet olundu (III 156a)

Seyahatnacircmersquode Edirne Selimiye Camisi anla-tımını bu cuumlmle sonlandırır Bu binayı tasvir eden boumlluumlm buna benzeyen biraz daha ccedilekinceli bir ifa-de ile accedilılır ldquoKoca Milsquomacircr Sinacircn ibn Abduumllmenacircn Ağarsquonın dest-kacircrıdır kim tahricircr u tavsicircfe cuumlrrsquoet olunurrdquo (III 154b 155bndash156a) Evliyacirc bir yandan mimarlık ilminden ve muumlhendislik işlerinden sehel ldquobirazrdquo haberdar olduğunun altını ccedilizer diğer yan-dan da binayı tahrir ve tavsif etmeyi bir ldquocuumlrrsquoetrdquo olarak goumlrduumlğuumlnuuml tekrarlayarak belki de yapının teknik ve sanatsal oumlzelliklerini yansıtabilmekteki kısıtlıklarının farkındalığına işaret eder Bu muuml-tevazi ve fakat mimarlık konusunda sahip olduğu bilgi birikimine goumlzlem guumlcuumlne ve değerlendirme ehliyetine dikkat ccedileken giriş ve sonuccedil cuumlmlelerinin arasındaki varak Evliyacircrsquonın oldukccedila sistemli ve ol-dukccedila etraflı sultan camisi anlatımlarından birini ba-rındırır Selimiye anlatımında ve diğer Osmanlı sul-tan camileri anlatımlarında bir yandan Evliyacircrsquonın mirasccedilısı olduğu ortaccedilağ estetik kategorilerinin ve betimleme geleneklerinin devamlılığını diğer yan-dan da Osmanlı duumlnyasında 16 yuumlzyılın sonlarında soumlzel ifadelerini bulmaya başlayan mimari estetik ve beğeni kıstaslarının izlerini buluruz

Mimarlık tarihccedilileri Evliyacirc Ccedilelebirsquonin Seyahatnacircmersquosinin belgesel değeri uumlzerinde sık-lıkla durmuşlardır Yakın zamanlı ccedilalışmalarda Evliyacircrsquonın abartılı ifadelere ve sayılara duumlşkuumlnluuml-ğuumlne dair ccedilekinceler tartışılmış neredeyse takıntılı bir dikkatle kaydettiği sayı ve oumllccediluumllerin (mimarlık soumlz konusu olduğunda mekacircnların ayak oumllccediluumlsuuml ile ebatlarının suumltunlar ayaklar pencereler ku-leler gibi mimari unsurların sayılarının) ccedilokluk ifade eden edebicirc kalıplar bir yana bırakıldığında gerccedileğe yakınlığının altı ccedilizilmiştir Diğer yandan

Evliyacircrsquonın bir yandan elit aidiyeti diğer yandan kişisel tarihi ve tercihleri ile şekillenen oumlncelikleri ve oumlnyargıları da tartışma konusu olmuştur Robert Dankoff Evliyacircrsquonın mimari ilgisinin kullanılmakta olan oumlzellikle de İslami kuumlltuumlre ait yapılara odak-landığına dikkat ccedileker551 Diğer şehirlerde goumlrduuml-ğuuml gayrimuumlslim ibadethaneleri vasıflandırmaya ve bunların methine ldquobicirc‑medh‑irdquo ifadesi ile başla-yarak başka dinlerin eserleri ile arasındaki mesa-fenin mizahi bir dille de olsa altını ccedilizen Evliyacirc ldquoİslambolrdquoun gayrimuumlslim ibadethanelerini tasvire değer bulmaz

Bu yazının amacı Seyahatnacircmersquonin belge değerini oumllccedilmek değil Evliyacirc Ccedilelebirsquonin maddi ccedilevreyi oumlzellikle de Osmanlı mimari eserlerini ve ortaccedilağ Anadolursquosunun İslami eserlerini ne tuumlr kavramlar aracılığı ile anlayıp temsil ettiğini etraf-lı şehir ve bina tasvirlerini şekillendiren estetik ve kuumlltuumlrel ccedilerccedileveleri tasvir ettiği ccedilevreye ve bina-lara ilişkin kullandığı dili duruş ve algılarını tarif ettiği efsane ve hikacircyelerini anlattığı yer ve anıtla-rın onun iccedilin ve muhtemel okuyucuları iccedilin sahip olduğu anlam yelpazesini sorgulamaktır552 Bu tuumlr soruların cevaplarını aramak Evliyacircrsquonın ve maddi ccedilevre uumlzerine yazan ccedilağdaşları aracılığı ile Osmanlı elit kesiminin mimari duyarlılıklarını maddi ccedilevre tahayyuumlllerini daha geniş anlamda goumlrsel kuumlltuuml-re ilişkin mefhum ve imgelerin Osmanlı zihniyet duumlnyasında sahip olduğu yeri anlayabilmek iccedilin bir basamak oluşturabilir Diğer yandan maddi ccedilevre tasvirlerinin Seyahatnacircmersquode ne derece ağırlıklı bir yer tuttuğu goumlz oumlnuumlne alınırsa bu tasvirleri şe-killendiren bunların metin iccedilindeki yerlerini belir-leyen kavramları ve tercihleri deşmek Evliyacircrsquonın eserini buumltuumlnluumlğuuml iccedilinde anlamak accedilısından da bir katkı oluşturabilir

551 Dankoff (1992) 552 Evliyacircrsquonın şehir tasvirleri uumlzerine ccedilok sayıda mono-

grafik ccedilalışma yapılmış fakat Seyahatnacircmersquode sergi-lenen mimari duyarlılıkve terminoloji uumlzerinde daha az durulmuştur bkz dipnot 3 ve dipnot 34 Diğer yandan Osmanlı duumlnyasında mimari ve estetik duyarlılıkları araştıran ccedilalışmalar iccedilin bkz Necipoğlu (2005) Hama-deh (2007) Ersoy (2007)

311EVLİYAcirc CcedilELEBİ

Kırk yılı aşkın seyahatleri onu Osmanlı uumllke-sinin merkezlerinde ve ccedileperlerinde dolaştırmış Evliyacircrsquoyı modern oumlncesi (hatta modern zamanlar-daki) pek az yazarın kişisel deneyimler uumlzerinden edinebildiği bir goumlrsel ve mekacircnsal dağarcığın sahibi kılmıştır Evliyacirc İstanbulrsquoda sakin olmak-tansa seyahat etmeyi ve seyahatlerinin sonunda da başka bir buumlyuumlk şehre Kahirersquoye yerleşmeyi yeğ tutmuşsa da oumlncelikle bir İstanbulludur yirmili yaşlarının sonuna kadar yaşadığı sonrasında da aralıklarla da olsa ccedilokccedila vakit geccedilirdiği Osmanlı başşehrinin zengin ve ccedilarpıcı anıtsallığı onun es-tetik ve mimari duyarlıklarını belirlemiştir553 Pek az sayıda istisnai binayı İstanbulrsquoun oumlzellikle de 16 ve 17 yuumlzyıl yapılarının zihninde oluşturdu-ğu skalanın dışında ve oumltesinde değerlendirir Bu nedenle bu yazı Evliyacircrsquonın İstanbul anlatısı ve İs-tanbul anlatısındaki mimari anlatım ve tasvirlere bir bakış ile başlıyor oumlnce seyahatleri boyunca pek ccedilok yerde ona kıstas oluşturan yapıları onları tasvir youmlntemini ve bu tasvirleri şekillendiren es-tetik duyarlılığı anlamaya ccedilalışıyor İkinci boumlluumlm-de ise İstanbul oumltesinde goumlrduumlklerine ve bunları ne tuumlr analitik kategoriler ve beğeni kıstasları aracılı-ğı ile anlayıp değerlendirdiğine dair bazı goumlzlem-ler sunuyor

Seyahatnacircmersquonin birinci kitabını kapsayan ve bu on kitaplık esere anıtsal boyutlarda bir girizgacirch oluşturan İstanbul portresi Evliyacircrsquonın Osman-lı emperyal kimliğinin sıkı sıkıya bağlı olduğu mekacircnları ne tuumlr oumlnceliklerle temsil ettiğini ccedilar-pıcı bir tarzda ortaya koyar Payitahtın ve anıtları-nın Osmanlı emperyal muhayyilesinde ne derece merkezi bir yer işgal ettiğinin İstanbulrsquoun anıtları etrafında oumlruumllmuumlş bu anlatı kadar accedilıkccedila goumlsteren bir eser herhalde yoktur İlk bakışta keyfi bir tarz-da oluşturulmuş gibi goumlruumlnen detaylı tarihi pro-sopografik otobiyografik pasajlar iccedileren bu uzun ve ccedilok katmanlı metnin sur iccedili şehri anlatan kısmı anıtlar etrafında oumlruumllmuumlştuumlr Evliyacirc hem Osmanlı başşehrini hem de Osmanlı tarihini İstanbulrsquoun anıtları oumlzellikle de cami ve tuumlrbeleri etrafında anlatır Oumlyle ki Seyahatnacircmersquonin İstanbul kita-

553 Robert Dankoff İstanbulrsquoun Evliyacirc iccedilin bir oumllccediluuml ve mi-henk olduğunu yazar bkz Dankoff (2004) 46

bındaki buumltuumln fetih anlatıları Osmanlılara dair diğer tarihi anlatılar hukuk sisteminin ve idari hi-yerarşinin tarifleri doumlnem padişahının cami veya tuumlrbesinin tasvirini takip eder Yine her padişahın huumlkuumlmdarlığı sırasında yaşamış askeri ulema ve şuaradan şahıslar bu cami veya tuumlrbe tasvirlerin-den sonra zikredilir Osmanlı sultanlarını cisim-leştiren bu anıtlar ve anıtları barındıran şehir bir yandan fetih anlatılarına diğer yandan Osmanlı payitahtının idari ve sosyal mekanizmalarına şe-kil ve anlam veren iskelettir Sultan camileri ve tuumlrbeleri anlatı iccedilinde boumlyle merkezi bir role sa-hipken diğer oumlzel ve kamusal yapılar (mescitler medreseler hankahlar tabhaneler mezarlıklar ve-zir sarayları kervansaraylar ccedileşmeler hamamlar) bir kurumlar hiyerarşisine goumlre fakat ccediloğu zaman ccedilok daha kısaca zikredilir554

Oumlzellikle Seyahatnacircmersquonin İstanbul kitabında Osmanlı anıtsal mimarlığı bir yandan tarihi anlatı-nın diğer yandan da elit hiyerarşisinin anahatlarını belirler Bu geniş siyasicirc-kuumlltuumlrel ccedilerccedilevenin barın-dırdıklarına biraz daha dikkatlice ve iccedileriden ba-kıp ldquotalsquoricircfrdquo ldquotahricircr ve tavsicircfrdquo ettiği binalar uumlzerine yazdıklarına odaklanırsak Osmanlı elit kesimine mensup bir yazarın bir binayı anlatırken oumlncelikle-rinin neler olduğu anıtsal ve simgesel değeri olan bir yapıyı nasıl okuduğu uumlzerine fikir sahibi olabi-liriz ldquoBirazrdquo anladığını iddia ettiği ldquomimarlık ilmi ve muumlhendislik işlerirdquo ona goumlre bir binanın hangi oumlzelliklerinde cisimleşiyor ve vasıflandırmaya de-ğer bulunuyordu bu tuumlrden tahricircr ve tavsicircfler iccedilin Evliyacircrsquonın sahip olduğu birikim başvurabildiği terminoloji ne idi Evliyacircrsquonın mimari tasvirlerinde geniş bir skala ile karşılaşırız tabii bazı binaların sadece ismini zikreder veya sayılarını belirtir di-ğerlerinin tarihini hikacircyelerini mimari ve bezeme

554 Evliyacircrsquonın şehir portrelerinde anıtsal mimarinin anlamı ve Matrakccedilı Nasuhrsquoun şehir portreleri ile bir karşılaştırma iccedilin bkz Kafescioğlu (2011) Seyahatnacircmersquonin biri tarihi-anlatısal diğeri mekacircnsal-betimleyici olmak uumlze-re iki farklı duumlzenleme ilkesine goumlre yazıldığını belirten Robert Dankoff eserin İstanbul ve Kahire konulu birin-ci ve onuncu kitaplarını karşılaştırarak Seyahatnacircmersquoyi başlatan ve sonlandıran bu iki anlatım arasındaki paralel-liklere dikkat ccedilekmiştir Fakat burada uumlzerinde durduğum anlamı ile bir anıtsal ldquoiskeletrdquo Kahire anlatımında bulun-maz bkz Dankoff (2004) 10ndash21


unsurlarını anlatır Ama uumlzerinde en ccedilok durduğu birkaccedil binaya bakarak mimari tasvir ve tavsiflerin-deki oldukccedila sistematik yapıya ve bu yapı iccedilinde belirleyici olan izleklere ulaşabiliriz

Birkaccedil istisna dışında Evliyacircrsquonın en fazla dikkatle ve ayrıntı ile tarif edip vasıflandırdığı yapılar İstanbul ve Edirnersquonin 16 ve 17 yuumlz-yıllarda inşa edilen Osmanlı sultan camileridir İnşaat tarihine dair notlardan sonra mekacircnsal bir dizgiye goumlre derucircn-ı cacircmilsquo harem minare-ler harem‑i bicircrucircn (dış avlu) ve imaretin diğer yapılarını anlatır camiye yapılan masraf uumlzerine notlarla sonlandırır Bir yandan tahricircr ve tavsicircf diğer yandan tarih hikacircyacirct hatta otobiyogra-fik pasajlar iccedileren bu anlatıların ldquoeşkacircl-i tarz-ı cacircmilsquordquo veya ldquoeşkacircl-i cacircmilsquordquo kısımlarında oumlne ccedilıkan temalardan ilki kubbenin yuumlksekliği ve boyutu sonra caminin taşıyıcı sisteminin suumltun ve ayakların kubbeyi taşıyan kemerlerin duumlzeni ve şeklidir Kubbenin kaccedil ayak ve suumltun uumlzerinde taşındığını bu ayakların ldquoamucircdrdquo veya duvarlara yapışık payeler olduğunu kubbeyi taşıyan yarım kubbeler olup olmadığını anlatır Yekpare taş ve mermer suumltunlar ile ldquoamelicircrdquo (inşa edilmiş yapıl-mış) ayakları ayrıştırır Suumlleymaniye Camisirsquonin her biri imparatorluğun başka bir yerinden geti-rilen doumlrt somaki suumltunundan bahsettikten sonra binanın taşıyıcı sistemine dair bir goumlzlem aktarır ldquokubbe-i azicircmin mihracircb uumlzre nicircm kubbe ve kıb‑le kapusı uumlzre nicircm kubbe ile binacirc olunmuşdur Ammacirc mezkur amucircdlar uumlzre nicircm kubbeler yok‑dur Suumltunlara bacircr-ı sakicircl olmasun iccediluumln uumlstacircd Milsquomacircr Sinacircn billucircr ve necef ve moran cacircmlar etmişdirrdquo (I 43b) Şehzacircde Mehmed Camisirsquonin ldquoOrta kubbe-i acirclicircsi eflacircke kad ccedilekmiş bir kacircse-i nicirclgucircn kubbe-i micircnacircdır [ ] ccedilacircr-pacirc şeşhacircne amelicirc pacircyeler uumlzre mebnicirc kubbe-i mevzucircndur Ve bu kubbenin cacircnib-i erbalsquoasında nicircm kubbe‑ler dahi vardırrdquo (I 46b) Edirne Selimiye Ca-misi iccedilin yazdığı ldquoder vasf-ı kubbe-i Selicircmiyyerdquo başlığı altında da Evliyacirc ldquodoumlrt aded ccedilacircr-pacirc amelicirc suumltucircnlar uumlzrerdquo duran buumlyuumlk kubbenin yuumlksekli-ğini ve ccedilapını Ayasofya kubbesi ile karşılaştırır sonrasında bu ayaklar ve duvarlara muttasıl doumlrt amelicirc paye uumlzerinde kubbeyi taşıyan sekiz keme-ri (bunların her biri bir ldquokavs-i kuzahrdquodır) anlatır

yanlarda ve kıble kapısı tarafında kemerlerin ar-dındaki maksucircreleri tavsif eder (III 154b)555

Evliyacirc (bazen kopyaladığı bazı bakımlardan oumlr-nek aldığı) Mehmed Acircşık gibi İstanbul Ayasofyarsquosı ve camilerinin tahricircr ve tavsicircfini bu binalar arasında karşılaştırmalar uumlzerine kurar Mesela ana kubbesi doumlrt yarım kubbe ile desteklenen Şehzade Sultan Ahmed ve Yeni Valide camilerini birbirlerine refe-ranslar vererek ve taşıyıcı ayaklarının şekillerini de karşılaştırarak anlatır Osmanlı kubbeli yapılarını ustalıkla goumlzlemlediğine dair başka bir karşılaştırma da Ruumlstem Paşa ve Selimiye camileri arasındadır Selimiyersquoye gidemeyen okurlara Evliyacirc İstanbul Ruumlstem Paşa Camisirsquoni goumlrmelerini tavsiye eder Se-limiye ldquohemacircn ol tarh u tarz uumlzre mebnilsquo bir cacircmilsquo-i kebicircrdirrdquo (III 154b) (Bu Sinan camilerini doumlrtgen altıgen ve sekizgen ayak sistemlerine goumlre sınıflan-dırmayı seven mimarlık tarihccedililerinin hoşuna giden bir benzetmedir kuşkusuz)

Osmanlı mimarlık kuumlltuumlruumlnde mekacircnsal ve goumlr-sel duumlzeyde incelikle ifade edilen diyalog 16 ve 17 yuumlzyıllarda en kuvvetli ifadesini Ayasofyarsquoya ve bir-birlerine goumlrsel yapısal mekacircnsal referanslar iccedileren selatin camilerinde bulur Mehmed Acircşık Evliyacirc gibi yazarlar da bu binaları tariflerinde bir metinlerarası okuma oyununa girişirler Kubbe boyutları ccedilapları ve yuumlkseklikleri taşıyıcı ayak ve kemerlerin duumlzeni uumlzerinde oumlzellikle durması Evliyacircrsquoyı yalnızca yapısal oumlzelliklerin değil Osmanlı kuumlltuumlrel kodlarının da dik-katli bir goumlzlemcisi yapar Guumllru Necipoğlursquonun uumlze-rinde durduğu gibi kubbeli dini yapıların mimarisi Osmanlı hanedanının elit kimliğinin hiyerarşisinin goumlrsel ve mekacircnsal olarak ifade edilip yeniden uumlre-tildiği alanlardan biridir bu Osmanlı mimarlık kuumll-tuumlruumlnuumln 16 yuumlzyıl boyunca şekillenen oumlzellikle de Mimar Sinanrsquoın başmimarlığı doumlneminde en gelişkin ifadesini bulan bir boyutudur556 Kubbe yuumlkseklikle-

555 Evliyacircrsquonın Kuduumlsrsquoteki Kubbetuumlrsquos-Sahracirc tasviri de bu sim-gesel değeri yuumlksek binanın yapısal oumlzelliklerini taşıyıcı sistemini etraflıca anlatır Ancak Sultan Suumlleyman tuumlrbesi kubbesinin ccedilift cidarlı yapısını tarif edip bundan ldquotarz-ı acicircb uuml garicircbrdquo olarak bahseden Evliyacirc Kubbetuumlrsquos-Sahracirc kubbesinin bu oumlzelliğini kaydetmez onu Konyarsquodaki Celacircleddin-i Rucircmicirc acircsitacircnesi kubbesi gibi ldquosuumlrahicircrdquo olarak tanımlar bkz I 45a IX 211bndash213a

556 Necipoğlu (2005) kubbe oumllccediluumlleri uumlzerine bir belge iccedilin bkz aynı eser 120-121 Ayrıca bkz Yerasimos (1987)


Edirne Uumlccedil Şerefeli Cami 1447 Pencereleri kuumlccediluumlk ve tarz-ı kadicircmdir fakat ldquobu cacircmilsquoin letacircfet [uuml] zaracircfet [uuml] nezacircfet -i ilm-i milsquomacircricircsinde misli yokdurVe cemicirclsquoi kubacircblarında olan ibret-nuumlmacirc nakş-ı bucirckalemucircnu muumlnakkaş eyleyen Acem Macircnicircrsquodirrdquo (fotoğraf Ccedil Kafescioğlu)

Uumlccedil Şerefeli Cami avlusu ldquoBu haremin cacircnib-i erbalsquoasında yan soffaları uumlzre 18 aded ahmer-gucircn ve sebiz-gucircn ve amucircd-ı somacirckicircler ve suumltucircn-ı zenbucircricircler ve imacircd-ı yerekacircnicircler ve mermer‑i hacircmlar ve ebir‑gucircn direkler var kim kırk bir sene seyacirchat etdiğimiz dacircr-ı diyacircrlarda nazicircrin goumlrmedik misli bu vech-i arzda İslacircmbolrsquoun Suumlleymacircniyyersquosinde ve Kuds-i şericircfrsquoin Mescid-i Aksacircrsquosında olardquo (fotoğraf Ccedil Kafescioğlu)

rini yarım kubbeleri taşıyıcı kemerleri ve ayakları karşılaştırmaya girişen Evliyacirc İstanbul mimarlığının bu boyutunu yansıtır Buradan ve benzeri başka odak noktalarından hareketle modern mimarlık tarihccedili-lerinin Osmanlı kuumlltuumlruumlndeki yokluğundan sıklıkla şikacircyet ettikleri bir mimari ve sanatsal soumlylemin Os-manlı elit kesimi iccedilinde belirli bir duumlzeyde dolaşımı olduğunu goumlzlemlemek bu soumlylemin bazı izleklerini bir dizi metinde takip etmek muumlmkuumlnduumlr Sinan tezki-relerinden Risacircle-i Milsquomacircriyyersquoye Mehmed Acircşıkrsquoın etraflı karşılaştırmalar ve tavsifler iccedileren Menacirczıruumlrsquol-lsquoAvacirclimrsquoinden Seyahatnacircmersquoye Abdurrahmacircn Hıbricirc Dacircyezacircde Mustafa Efendi ve Ayvansaracircyicircrsquoye kadar aktarılan ve kısmen paylaşılan bir mimarlık bilgisi ve soumlylemi Osmanlı elitinin maddi ccedilevre anlayışlarını yansıtır anlatımlarını şekillendirir557

Işık ccediloğu bina anlatımında ana yapısal oumlzellik-lerden hemen sonra Evliyacircrsquonın goumlzlerini ccedilevirdiği konudur Gerek cami iccedilini ışıklandıran ve renklen-diren camlar duvarları dışarıya accedilan pencereler ve bunların sayıları gerekse caminin iccedilini aydınlatan kandil ve şamdanları tarif eder ve sayar Pencere-ler (ve bunların billur ve necef ve moran [Murano] camları) kandiller ve şamdanlar camileri ldquorucircşen acircbacircdrdquo ldquomuumlzeyyen acircbacircdrdquo kılar Caminin ve kubbe-lerinin duumlzeni ve boyutlarının tasvirinden hemen sonra ldquoderucircn-ı cacircmilsquordquonin aydınlatılması ile ilgili unsurlara doumlnmesi ışığın bu doumlnem cami tasarım-larının ne denli oumlnemli bir boyutu olduğuna ve bu binaların Osmanlı kullanıcıları tarafından da boumly-le anlaşıldığına dair bir işarettir ldquoPuumlr-nucircrrdquo ldquopuumlr‑envacircrrdquo onun farklı zaman ve yerlerden pek ccedilok cami iccedilin kullandığı oumlvguuml terimleridir fakat cami derununu aydınlatan unsurlar ancak bu birkaccedil Os-manlı sultan camisinde konu edilir Ccedilelebi Mehmed yapısı ldquobinacirc-yı kadicircmrdquo Merzifon Eski Hamamırsquonın karanlığından bahsetmesi Edirne Uumlccedil Şerefelirsquosinin pencerelerini kuumlccediluumlk bulup ldquotarz-ı kadicircmrdquo olarak va-sıflandırması ccedilağdaşı olduğu Osmanlı binalarında-ki oumlzellikle de camilerindeki ışık duumlzeninin Evliyacirc iccedilin yeni zamanlara ait bir estetik değer olduğunu duumlşuumlnduumlruumlr

557 Sinanrsquos Autobiographies (2006) Carsquofer Efendi (2005) Acircşık Mehmed (2007) Dacircyezacircde Mustafa Efendi (2002) Sinan tezkirelerinin Osmanlı mimarlık soumlylemi accedilısından değerlendirmesi iccedilin bkz Necipoğlu (2005) 135ndash147

Kadim binalar ve kadim tarz meselesine yeniden doumlneceğiz Evliyacircrsquonın kendi zamanının anıtsal yapı-ları iccedilin yazdıkları uumlzerine duumlşuumlnuumlrken hemen işaret etmek gerekir ki buumlyuumlk kubbeler ve yarım kubbeler altındaki bu ışıklı yapıları modern zamanların mi-marlık tarihccedilileri gibi ustalıkla yaratılmış ve eklem-


lenmiş mekacircnlar olarak algılamaz Evliyacirc Mimarlığın pek ccedilok modern oumlncesi goumlzlemcisi gibi o da yapıyı ve mekacircnı yuumlzeylerden bezeme ve nesnelerden so-yutlamaz558 Evliyacircrsquonın tarifine en ccedilok ccedilaba harcadığı anıtsal Osmanlı camileri de yapısal oumlzelliklerini daha az soumlze ve oumlvguumlye değer bulduğu oumlnemli ortaccedilağ ya-pıları da revnaklı satıhlar kıymetli ve sanatlı eşya-dan oluşan bir duumlnyayı barındırırlar Gerek yapıların gerekse de barındırdıkları eşyanın maddeselliği kıy-metli inşaat malzemelerine mermere taşa kurşuna cama mekacircnda ve yapının yuumlzeylerinde sergilenen sanatlara (hat eserlere mermer taş ve ahşap oyma-ya kalem işlerine ccedilini bezemelere) verilen değer ve biccedililen paha binanın estetik ve etik değerinin başat unsurları arasındadır Yuumlzeyler eşyalar ve bunların maddeselliğine verdikleri oumlnem gerek Evliyacircrsquonın ge-rekse de oumlncuumlluuml ve ccedilağdaşı olan mimarlık goumlzlemci-lerinin belki en belirgin oumlzelliğidir Mermerlerin cins-leri ve renkleri mermer suumltunların sayıları boyları ve renkleri ccedilini kaplamalar hat levhalar ve kalemişi bezemeler binayı aydınlatan kandiller ve şamdanlar bezemenin yoğunlaştığı mihrap minber ve mahfiller kapı ve pencere kapakları ilgi odaklarıdır Bazılarını detayları ile tarif eder diğerlerinin ldquosihr-i icacirczrdquo ldquoacicircb ve garicircbrdquo bezemelerine atıfta bulunur Kıymetli mal-zemeler sanatlı yuumlzeyler ve nesneler soyut bir estetik değere sahip değildir sadece Taşın ve mermerin anış-tırdığı suumlreklilik ve sağlamlık fikri devşirme malze-menin anıştırdığı mekacircna ve zamana tahakkuumlm fikri altın guumlmuumlş necef gibi kıymetli eşyanın anıştırdığı zenginlik ve guumlccedil fikri Evliyacircrsquonın anıt tasvirlerini şe-killendiren maddeselliğin boyutlarıdır559 Suumlrekliliği zenginliği mekacircna ve zamana tahakkuumlmuuml anıtsal mekacircnlarda cisimleştiren bu anlatıları Osmanlı im-paratorluk tahayyuumlluumlnuumln yansımaları olarak okumak muumlmkuumlnduumlr

Binaları barındırdıkları kıymetli malzeme sanatlı yuumlzeyler ve eşya uumlzerinden değerlendiren

558 Batı mimarlık tarihi yazımında modernist paradigma ve mimari bezemeye yaklaşım konusunu Roumlnesans mimarlık tarihi accedilısından ele alan bir ccedilalışma iccedilin bkz Payne (1994)

559 Sinan yapılarında devşirme malzeme ve mefruşatın te-dariki iccedilin bkz Necipoğlu (2005) Osmanlı mimarisinde devşirme malzemenın aleni kullanımı ve anlamları iccedilin ve devşirme malzeme kullanımındaki doumlnuumlşuumlmler iccedilin bkz Yuumlrekli Goumlrkay (2011)

ve anlamlandıran bir estetik duyarlılık Osmanlı metinlerinde 15 yuumlzyıl sonlarından itibaren goumlruuml-lebilir560 Evliyacircrsquoyı Tursun Bey Bidlisi Latifi gibi yazarlar kadar Mimar Sinan ve otobiyografileri-nin yazarı Sai Ccedilelebi Mehmed Acircşık gibi on altın-cı yuumlzyıl sonu yazarlarına bağlayan ise yapıyı ve yapının buumltuumlnselliğini konu etmesi binanın tarzını tarhını eşkacirclini vasıflarının oumlnemli bir unsuru ola-rak sunmasıdır 16 yuumlzyıl sonlarında ifade bulan ve ccediloğu zaman da ldquoyenirdquo mimarlığı anlatan bir terim-ler dağarcığı doumlnemin mimari beğeni kıstaslarına ve anlamlandırma pratiklerine ışık tutar Suumlleyma-niye Camisi ile Ayasofyarsquoyı karşılaştıran Evliyacirc Osmanlı yapısı iccedilin ldquoletacircfet uuml zeracircfet [uuml] nezacircfetde ve şicircricircnkacircrlıkda bu andan musannalsquo binacirc-yı ibret-nuumlmacircdırrdquo der (I 45) Benzeri bir ifade Edirne Uumlccedil Şerefeli Camisi anlatımının sonlarında bulunur ldquoEl-hacircsıl bu cacircmilsquoin letacircfet [uuml] zaracircfet [uuml] nezacircfet-i ilm-i milsquomacircricircsinde misli yokdurrdquo (III 153a)

ldquoNezacircketrdquo ldquoletacircfetrdquo ldquozeracircfetrdquo Evliyacircrsquonın oumlzel-likle Osmanlı bina tasvirlerinde oumlne ccedilıkan estetik değerlerdir ldquoNezacircketrdquo ve ldquoletacircfetrdquo sıfatları Sinan tezkirelerinde de teknik beceri ile incelik ve guumlzel-liği bir araya getirme becerisini vasıflandırır Sinan kubbeleri ve kemerleri nezacircketle bağlar binanın şekli kadar nezacircketi Selimiyersquoyi tuumlm sanatların bir buumltuumlnuuml yapar Ayasofya tarzındaki binalarda nezacircket bulunmaz iken Sinanrsquoın Sultan Suumlley-man iccedilin inşa ettiği ldquotarz-ı hassrdquo binaların her biri nezacircketle şekillenmiştir561 İncelik zerafet guumlzellik ve hafiflik modern oumlncesi metinlerde oumlzellikle de mimarlık bağlamında rastladığımız ldquonezacircketrdquo ve ldquoletacircfetrdquo sıfatlarının guumlnuumlmuumlzdeki kullanımlarına karşılık gelebilir562 Bu sıfatlar Osmanlı mimar-larının kubbe ve tonoz sisteminin yuumlkuumlnuuml taşıyı-cı ayaklar ve suumltunlarla yer seviyesine indirme duvarları muumlmkuumln olduğunca ccedilok pencereli ince

560 Kafescioğlu (2009) 85ndash92 561 Tezkiretuumlrsquol-Ebniye 13b Tezkiretuumlrsquol-Buumlnyacircn 14b Tuh‑

fetuumlrsquol-Milsquomacircricircn 13b (Sinanrsquos Autobiographies iccedilinde) Bu terimlerin Sinan tezkirelerinde ve mimarisinde değer-lendirilmesi iccedilin bkz Necipoğlu (2005) 135ndash47 Neci-poğlu (1993) 172ndash174

562 ldquoNezacircketrdquo ve ldquoletacircfetrdquo kelimelerinin 1680 tarihli Men-inski soumlzluumlğuumlndeki karşılıkları arasında ldquodelicatezzardquo ldquoelegantiardquo ldquovenustasrdquo soumlzcuumlklerinin yanısıra bdquohafiflikldquo anlamını da taşıyan ldquoleggiadriardquo vardır


Suumlleymaniye Camisi 1557 Mihraba ve somaki suumltunların ardındaki yan sahınlara doğru goumlruumlnuumlş ldquokubbe‑i azicircmin mihracircb uumlzre nicircm kubbe ve kıble kapusu uumlzre yine nicircm kubbe ile binacirc olunmuştur Ammacirc mezkucircr amucircdlar uumlzre nicircm kubbeler yokdur rdquo (fotoğraf Reha Guumlnay Guumllru Necipoğlu Age of Sinan s 214 218)

satıhlara doumlnuumlştuumlrmeye youmlnelik tercihlerini yansı-tır563 Mimari tasvirleri ve terminolojisi Evliyacircrsquoya oldukccedila benzeyen Mehmed Acircşıkrsquoın Şehzade Ca-misi tarifi de bize Osmanlı anıtlarının ldquonezacircketrdquo ve ldquoletacircfetrdquo ccedilerccedilevesinde algılanması youmlnuumlnde oumlnemli bir ipucu sunar Mehmed Acircşık Sinan oumlncesi sultan camilerinin tarh ve tarzını II Mehmed Camisirsquone benzetirken Şehzade Camisirsquonin de Sultan Meh-med Han Gazi Camisirsquonin evsafına sahip olduğu-nu yazar ancak ldquobu cacircmilsquoin nezacircket-i binacircsı bedicirclsquo ve lsquoacicircbduumlr ve minacircreleri zaricircf ve mevzucircnrdquodur564 ldquoBedicirclsquo ve lsquoacicircbrdquo yeni ldquonev-icacircdrdquo yani goumlruumllmemiş bir tarzda bina edilmiştir Şehzade Camisi Bu goumlz-lem Mehmed Acircşıkrsquoın ve onun ccedilağdaşı takipccedilisi olan başka yazarların ldquonezacircketrdquo ve ldquoletacircfetrdquo uumlzerine yaptıkları vurgunun bir yandan da Sinanrsquoın kubbeli yapı mimarisine getirdiği yeniliklerle ilişkili oldu-ğunu duumlşuumlnduumlruumlr

ldquoLetacircfetrdquo ve ldquonezacircketrdquole birlikte ve bazen de bunlara karşıt olarak yapıların sağlamlığına kuv-vet ve dayanıklılığına dikkat ccedileken ldquometacircnetrdquo sıfa-tı ile karşılaşırız Anıtsal eserleri geniş iccedil mekacircnlar ve yuumlksek kubbelerle şekillenen tarihi anlatıların-da Ayasofyarsquonın inşaatından hemen sonra ccediloumlken ilk kubbesinin depremlerde zarar goumlren Osmanlı eserlerinin hikacircyelerini taşıyan Osmanlı mimarlık kuumlltuumlruuml iccedilin bu şaşırtıcı değildir Oumlvguumlyle bahsetti-ği Suumlleymaniyersquonin ldquometacircnet uumlzrerdquo inşa edilmiş te-melleri uumlzerinde uzunca durur Evliyacirc (tuumlm muumlhen-dislerin hemfikir olduğu uumlzre ldquodiyacircr-ı İslamrsquoda bu Suumlleymaniyye cacircmilsquoinden meticircn uuml muumlstahkem imacircret binacirc olunmamıştırrdquo) fakat bir yandan da bu bina-da ldquometacircnetrdquoin ldquozeracircfet ve sanacircyilsquoacirct-ı sihr-icacirczrdquola birleştiğine de dikkat ccedileker Oumlzellikle Ayasofya ile yaptığı karşılaştırmada metacircnetrsquoin tek başına değer oluşturmadığını goumlruumlruumlz Suumlleymaniye Camisirsquoni ge-

563 16 Yuumlzyıl ortalarında İstanbulrsquoun anıtsal cami mimari-sinde belirleyici olan bu tarz 1500rsquolerin sonlarında ve 17 Yuumlzyılda doumlnuumlşuumlmler geccedilirse de ana hatları itibarı ile devamlılık goumlstermiştir bkz Erzen (1996) ve Kuban (2007) 263ndash393

564 Acircşık Mehmed 40a Bu ifade Tuhfetuumlrsquol-Milsquomacircricircnrsquode Şehzade camisinin Ayasofya tarzını iyileştirmek bakı-mından oumlncuumll ve ldquonezacircketrdquole tanımlanmış bir eser olduğu biccedilimindeki goumlzlemle ccedilarpıcı derecede oumlrtuumlşmektedir bkz Tuhfetuumlrsquol-Milsquomacircricircn 13b (Sinanrsquos Autobiographies iccedilinde)


Suumlleymaniye Kuumllliyesi Melchior Lorichs panoraması 1562 ldquoGalata cacircnibinden bu Suumlleymacircniyye imacircretine nazar eden gucircyacirc bir goumlmgoumlk kurşum ile pucircşicircde bir sevacircd-ı mulsquoazzam nuumlmacircyacircndır rdquo Leiden Uumlniversite Kuumltuumlphanesi Cod 1758 panel 4

zen ldquoon aded Frenk keferelerininrdquo ağzına yerleştirdi-ği şekliyle Ayasofya ldquometacircnet uumlzrerdquo bina edilmiştir ama Suumlleymaniye ldquoletacircfet ve zeracircfetrdquode ondan daha sanatlıdır ldquoMetacircnetrdquo buumlyuumlk şehir han ve kervansa-raylarının da oumlvguumlye değer bir oumlzelliğidir

Bu sıfatlar ve barındırdıkları değerler uumlzerinden Sinan tezkirelerinde Risacircle-i Milsquomacircriyyersquode ve Meh-med Acircşıkrsquoın Menacircziruumlrsquol-lsquoAvacirclimrsquoinde goumlruumlnuumlr olan mi-mari ve estetik değer ifadelerini Seyahatnacircmersquode takip edebiliriz Evliyacircrsquonın hem Menacircziruumlrsquol-lsquoAvacirclimrsquoi hem de Sinan tezkirelerini okuduğunu ve kullandığını bili-yoruz yukarıda bahsedilen Ayasofya ve Suumlleymaniye karşılaştırması da Evliyacircrsquonın eserine Sinan tezkirele-rinden yansımış olmalıdır565 Bu yazılardaki ortaklıklar bizi Evliyacirc iccedilin anlamlı olmaya devam eden bir değer-ler ve mefhumlar dağarcığına ulaştırabilir 18 yuumlzyıl başlarından itibaren mimari beğeni kıstasları bir yan-dan genişleyip ccedileşitlenirken bir yandan da doumlnuumlşecek ldquonezacircketrdquo ve ldquozeracircfetrdquo yerlerini bu doumlnemin mimari-

565 Seyahatnacircmersquode Mehmed Acircşıkrsquoın Menacircziruumlrsquol-Avacirc-limrsquoinden pasajlar ve Evliyacircrsquonın Menacircziruumlrsquol-Avacirclimrsquoden kullandığı bilgiler iccedilin bkz Acircşık Mehmed (2007) CCXXXI-CCL Sinan tezkirelerinin farklı kopyaları ve bunların dolaşımı konusunda bkz Sinanrsquos Autobiograp‑hies 1ndash44 tezkirelerin Carsquofer Ccedilelebi ve Evliyacirc gibi ya-zarlar tarafından kullanılması konusunda bkz Necipoğlu (2005) 145ndash146

sindeki yenilikccedili akımları ifade eden ldquotacirczerdquo ldquocedicircdrdquo ldquonevrdquo ldquobedicirclsquordquo gibi sıfatlara bırakacaktır566 Yine de Dacircyezacircde Mustafa Efendirsquonin 1769 tarihli Selimiye camisi risalesi Sinan tezkireleri ve Seyahatnacircmersquodeki Selimiye anlatımı ile ortak noktalara sahiptir Dacircyezacircde de ldquoMilsquomar Sinanrsquoın Milsquomarnacircmersquosinerdquo başvurduğu-nu birccedilok kez belirtir 567

Evliyacirc pek az kuumllliyenin cami dışındaki bina-larını tarif eder Bu kendisinden oumlnceki Osmanlı yazarları ile paylaştığı ulucamilere ve oumlzellikle sultan camilerine simgesel değer yuumlkleyen uluca-minin 15 yuumlzyıl ortalarında Osmanlı duumlnyasında başat anıtsal yapı haline gelmesi ile berraklaşan bir kuumlltuumlrel ve dini pratiğin yansımasıdır568 Diğer yandan kuumllliyeleri (kendi terimi ile lsquoimacircretleri) birer buumltuumln olarak değerlendirir şehrin goumlrsel duuml-zeni iccedilindeki yerleri uumlzerine yazar Şehir iccedilindeki ve oumlzellikle de anıtlar arasındaki goumlrsel ilişkiler Osmanlı İstanbulrsquounda mimari tasarımın oumlncelikli bir unsurudur Buna paralel olarak anıtların şehrin farklı yerlerinden goumlruumlnuumlşuuml bu anıtların bulunduğu muhkem tepelerin şehrin ccedileşitli boumllgelerine doğru sunduğu manzaralar İstanbulrsquoun Osmanlı payitahtı oluşunu muumlteakiben oluşan mimarlık ve şehirlilik soumlyleminin merkezi izleklerinden biridir Evliyacirc da bir yandan Osmanlı anıtlarının oluşturduğu şehir manzaraları hakkında yazar diğer yandan bu anıt-ları birer nazargacirch seyir noktası olarak tanımlar Suumlleymaniyersquonin dış avlusunu ldquoşehr-i İslambolrdquoun temaşa edildiği ldquobir seyr-i cihacircn yerirdquo olarak an-latır Galatarsquodan Suumlleymaniyersquoye nazar eden ise ldquogucircyacirc bir goumlmgoumlk kurşum ile pucircşicircde bir sevacircd-ı mulsquoazzamrdquo goumlrecektir Yuumlksek bir yerden Fatih Mehmed Camisirsquone ldquobu cacircmilsquo-i laticircfin cacircnib-i er‑balsquoasında olan imacircretlere imlsquoacircn-ı nazar ile nazar etsen sacircficirc rusacircs-ı hacircsdan goumlm goumlk bir amacircristacircndır kim berk urup dururrdquo (I 40b I 45a) Bu tarifler Tursun Beyrsquole başlayıp Taşlıcalı Yahya ile devam eden İstanbulrsquoa dair edebiyatın oumlnemli izleklerin-den biri olan manzara seyir nazar soumlylemine ek-lemlenir569

566 Hamadeh (2007) 216ndash237 567 Dacircyezacircde Mustafa Efendi 6b568 Necipoğlu (2005) 569 Necipoğlu (1991) 32ndash40 123ndash158 Kafescioğlu (2009)

139ndash142


Divriği Ulucami ve Daruumlrsquoş-şifası kuzey kapısı 1228-9 Evliyacirc bir dizi eserin bu caminin ldquoicracirc-yı malsquorifetine hemtacircrdquo olamayacağını yazdıktan sonra ldquomidhatinde diller kacircsırdırrdquo der (fotoğraf Boğaziccedili Uumlniversitesi Aptullah Kuran Arşivi)

2 Seyahat Karşılaşmalar Mukayeseler Acacircrsquoib

Uumlstacircd-ı mermer-buumlr bu cacircmilsquoe eyle emek sarf eduumlp cemicirclsquoi der-i dicircvacircrın eyle nakş-ı bucirckalemucircn etmişdir kim ne Ayasulugrsquoda Sultacircn Yalsquokucircb cacircmilsquoi ne Burusarsquoda Yıldırım Hacircnrsquoın Ulucacircmilsquoi ve ne Si‑nop şehrindeki minber nakşı ve ne diyacircr-ı Rucircmrsquoda Atinersquode Ebuumlrsquol-feth cacircmilsquoi ve ne Budin serhaddinde Kallsquoa-i Uumlstuumlrgon cacircmilsquoi bu Divriği cacircmilsquoinin icracirc yı malsquorifetine hemtacirc olamazlar (III 80b)

Bu hakicircr‑i puumlr‑taksicircr bin elli tarihinden beruuml rublsquo-ı meskucircnun ekacirclicircm-i seblsquoasın seyacirchat etme‑de hazzım vardır kim acirclemi geşt [uuml] guumlzacircr etdim amma bu Atina şehrinde ve Frengistanrsquoda Roma şehrinde ve Ungurusrsquoun Uumlstuumlrgon kallsquoasında ve Beccedil şehrinde ve Filimengrsquoin Amıstırdam şehirle‑rinde olan ibretnuumlmacircları bir diyacircrda goumlrmedim ammacirc bu Atina cacircmilsquoi iccedilre ve hareminde olan kacircr-ı pesendicircde-i benicirc acircdemler cuumlmle mezkucircr diyacircrların

lsquoibretnuumlmacirclarından ziyacircde musannalsquoaceb uuml ga-racircrsquoibdir Ve bu şehri geluumlp goumlrmeyen seyyacirch-ı acirclem cihacircn-bicircnim demesin (VIII 253a)570

Evliyacircrsquoyı muazzam genişlikte bir zihinsel ha-ritanın farklı koumlşelerinde ve ccedileperlerinde bir bi-nayı bir diğeri ile ccedilarpıcı bir goumlrsel ve mekacircnsal deneyimi başka yerlerdeki diğerleri ile karşılaştı-rırken buluruz sık sık Divriği Ulu Camisirsquonin ve Atina Parthenonrsquounun ccedilağrıştırdığı yerler ve anıt-lar yelpazesi seyyah goumlzuumlnuuml ve oumlznelliğini en elle tutulur halde sergileyen pasajlar arasında olmalıdır Payitahtta geccedilirdiği yıllar iccedilinde oluşmuş estetik kıstaslar Evliyacircrsquonın İstanbul dışındaki mimari goumlz-lemlerinde de belirleyiciliğini korur Diğer yandan imparatorluk coğrafyası iccedilinde ve sınırlarının oumlte-sinde ekserisi gerccedilek bazısı hayali seyahatlerinin olası kıldığı karşılaşmalar da tasvirlerine ve yorum-larına şekil verir Bu geniş ve ccediloğul coğrafyanın Seyahatnacircmersquode nasıl temsil edildiğini belirleyen yalnızca yazarın oumlznelliği ve kolektif kimliği de-ğildir Seyahat eden oumlznenin hareketliliği nerede iken neresi hakkında yazdığı da kuşkusuz seyahat yazısını şekillendirecektir

İstanbul ve Edirne sultan camileri hakkın-da yazarken izlediği mekacircn ve konu sıralamasını Evliyacircrsquonın diğer bina tasvirlerinde aynı tutarlılıkla bulamayız Belli binaları tavsif ederken kullandığı analitik kategorilerin bazıları uumlzerinde durmak bu yazının boyutları iccedilinde daha anlamlı olabilir Ge-niş Osmanlı coğrafyasının farklı kuumlltuumlr alanlarında dolaşan Evliyacirc ve onun oumlncuumlluuml Mehmed Acircşık gibi yazarlar iccedilin tarz merkezi ve accedilıklayıcı bir kavram-sal ccedilerccedilevedir Yalnızca mekacircnı değil zamanı da kapsayan bir zihinsel haritanın nirengi noktalarını anlamlandırmaya yarar571 Evliyacirc bazı yapıları eski (kadicircm) tarzları ile tanımlar belli bir yerin veya mimarın bezeme ve mefruşatın kıyafetin muumlzik eserinin tarzından bahseder Goumlrsel dili boumllgesel kimliklerle oumlrtuumlştuumlrerek binaları Rucircmicirc ve Arab

570 Cami olarak Parthenon ve binanın bu doumlnemine ait diğer kaynaklar iccedilin bakınız Ousterhout (2005) 317 ndash326

571 Bu boumlluumlmde kadicircm ve rucircmicirc tarz uumlzerine yazılanlar kıs-men ldquoRucircmicirc kimliğin goumlrsel tanımlarırdquo başlıklı makaleme dayanmaktadır Kafescioğlu (2007) Kimlik ve aidiyet oluşumlarının bir boyutu olarak ldquotarz stilrdquo mefhumu uumlzerine bakınız Lang (1979) Preziosi (1989) 143ndash152 Sauerlander (1981)


tarzlarına goumlre ayrıştırır ve değerlendirir Tanıdığı sanatsal geleneklerin uumlstuumln oumlrneklerinin veya farklı kuumlltuumlr alanlarında goumlrduumlğuuml ccedilarpıcı eserlerin ldquoacicircb ve garicircbrdquo veya ldquoaharrdquo tarzlarına dikkat ccedileker

Osmanlı coğrafyasının merkezi boumllgelerinde veya ccedileperlerinde dolaşırken Evliyacircrsquonın kullan-dığı farklılaştırıcı terimlerden biri ldquotarz-ı kadicircmrdquo bununla ilişkili olarak kullandığı diğer bir terim ldquokacircr-ı kadicircmrdquodir Evliyacirc Osmanlı oumlncesi yapıları genellikle kadicircm tarzları ile ayrıştırır Ortaccedilağ Ana-dolursquosunun oumlnemli merkezleri olan Konya ve Er-zurumrsquodaki Osmanlı ve ortaccedilağ eserlerini anlatımı bu yaklaşıma accedilıklık kazandırır Konyarsquoda kadim camilerden ve bunlar arasında da oumlzellikle ldquodiller ile tabicircr ve kalemlerle tahricircr olunmaz bir cacircmi-i musannardquo olan Alaaddin Camisirsquonden bahseder Herhalde Suumlleymanrsquoın huumlkuumlmdarlığı sırasında inşa edildiği iccedilin ldquoSultacircn Suumlleymacircn Han Camiirdquo olarak adlandırdığı Konya Selimiye Camisi ise ccedilifte mi-nareleri ldquorasacircs-ı hacircsrdquo (saf kurşun) kaplı birer taba-kalı kubbeleri ve geniş haremi ile ldquocami-i puumlr-nucircr u mamurrdquodur (III 12a)572 Erzurumrsquoun Saltuklular-ca 12 yuumlzyıl sonlarında inşa edilen ulucamisini de Osmanlı camileri ile karşılaştırır Ulucami ldquotarz-ı kadicircm toprak oumlrtuumlluuml bir minareli Akccedilakoyunlu pacircdişacirchları binacircsıdır [ ]Minberi ve mihracircbı tarz-ı kadicircmdir İccedilinde alersquot-tertīb dizilmiş iki yuumlz aded ccedilam direkler uumlzre yine ccedilam kirişlerdir Kacircrgir kubbe değildirrdquo (II 186b)573 Buna karşın bu şehirdeki Lala Mustafa Paşa Camisirsquonin ldquoİslacircmbol tarzı kubbe-i acirclicircsi ve cuumlmle binacircsı rasacircs-ı hacircs ile mestucircrdur [ ]Mihracircbı ve minberi ve muumlrsquoezzin mahfili sacircde guumlze‑lidirrdquo (II 187a) Lala Mustafa Paşa Camisi ardından betimlenen Ca῾fer Efendi Camisi de ldquonev‑binacirc bir kubbe-i vacirclacirc ve bir minacircre-i mevzucircnu vacirclacirc bir kapu‑lu tarz-ı cedicircd cuumlmle revzenleri hadicircd haremli ve şacirczreacircanlı bir cacircmi-i muumlreffahdır Cuumlmle kıbacircbları rasacircs-ı hacircs ile mestucircrdurrdquo (II 187a) ldquoTarz-ı kadicircmrdquo bazı erken Osmanlı yapılarını da tarif eder Bur-sarsquodaki I Bayezit Camisi ldquotarz-ı kadicircm sacircdecedirrdquo sitayişle ve daha detaylı anlattığı Edirne Ulu Camii (Eski Cami) iccedilin soumlzlerine ldquolakin kacircr-ı kadicircm uumlzre

572 Benzer şekilde İstanbulrsquodaki Haseki Huumlrrem ve Mihri-mah cami ve kuumllliyelerinin de Sultan Suumlleyman tarafından yaptırıldığını yazar bkz I 42a

573 Evliyacircrsquonın bu bina uumlzerine yazdıklarının bir değerlendirmesi iccedilin bkz Kuran (1972)

mebnidirrdquo diye devam eder ldquoderucircn-ı cacircmide eyle zicircb u ziynet avicircze meslucircbat [u] masnucircacirctlar yokdurrdquo (II 224b III 151b)

Evliyacirc Ccedilelebirsquonin ldquokadicircm tarzrdquoda inşa edilmiş binalar hakkında yazdıkları estetik tercihlerinin kendi doumlneminin mimari tarzından yana olduğu-nu duumlşuumlnduumlruumlr Eski tarzda inşa ve tezyin edilen yapılar genellikle Evliyacircrsquonın aradığı tezyinat ve temacircşacircgacirchdan yoksundur ldquosacircde guumlzelirdquo genel-likle bu binaları ve eski tarzdaki camilerin mih-rap ve minberlerini tanımlamak iccedilin kullandığı bir terimdir574 Kadim binalar ve kadim tarzdaki mimari unsurlara yalnızca bazı nesnel goumlzlem-lerini aktarmak iccedilin işaret etmemiştir oumlzellikle tarz-ı kadicircm vasıflandırması olumsuz bir estetik yargıyı da barındırır ldquoKadicircmrdquo olarak nitelenebi-lecek fakat Osmanlılar iccedilin gerek simgesel ge-rekse de biccedilimsel oumlnemini koruyan paradigmatik yapılar mesela Kuduumlsrsquoteki Kubbetuumlrsquos-Sahracirc veya İstanbulrsquoun Ayasofyarsquosı iccedilin ya da ona goumlre be-zeme estetiğinin zirvesini temsil eden pek ccedilok başka yapıyı veya bezeme unsurunu yazarken bir guumlzellik ve sanatkacircrlık oumllccediluumltuuml olarak oumlne suumlrduumlğuuml Sinop ulucamisi minberi iccedilin ldquotarz-ı kadicircmrdquo te-rimini kullanmaz Bu yapıları etraflıca tarif eder tarihleri ve efsanelerini aktarır ama Evliyacirc yal-nızca Ayasofyarsquoyı Suumlleymaniye ile karşılaştırırken Ayasofyarsquonın ldquotula [tuğla] binacirc bir kacircr-ı kadicircmrdquo olduğundan yani kadim işccedililiğinden soumlz eder (I 45b)

Kadicircm ve cedicircd tarzlar mimarlık eserlerini za-mansal bir değerlendirmeye (ve yargıya) tabi tutu-yorsa Rucircmicirc coğrafyanın oumltesinde Osmanlı ege-menliğindeki toprakların doğu ve guumlney uccedilları ile il-gili anlatımlarda karşılaştığımız ldquotarz-ı rucircmrdquo terimi de boumllgesel bir kimliğin goumlrsel izduumlşuumlmlerini yansı-tır Evliyacircrsquonın oumlzellikle Arap ve İran coğrafyasında mimari eserler uumlzerine yazarken sıklıkla kullandığı ldquotarz-ı rucircmrdquo teriminin işaret ettiği kuumlltuumlrel olguyu daha iyi anlayabilmek iccedilin rucircm ve rucircmicirc mefhum-

574 Seyahatnacircmersquode ldquosade guumlzelirdquo teriminin kullanımlarını tartışan Robert Dankoff Evliyacircrsquonın ldquotarz-ı kadicircmrdquo ve ldquobabayacircnerdquo terimlerini ldquomuumlzeyyenrdquo ve ldquomuumlnakkaşrdquo terimlerinin karşıtı olarak kullandığını belirtiyor bkz Dankoff (2004) 53ndash54 ldquoBabayacircnerdquo iccedilin ayrıca bkz Dankoff (1991) 15


ları uumlzerinde kısaca durmak yerinde olabilir575Rucircm ortaccedilağ İslam duumlnyasında Doğu Roma toprakları-na işaret etmek uumlzere kullanılan oumlncelikle coğrafi bir terimdir Bizans İmparatorluğu ve daha sonra Anadolursquoya egemen olan Muumlsluumlman Tuumlrk siyasalar ortaccedilağ Arap yazarları tarafından Rucircmicirc olarak ta-nımlanmıştır Osmanlı siyasasının merkezileşme ve yerleşikleşme suumlrecinde Rucircmicirc coğrafya Osmanlılar nezdinde ortaccedilağ tanımlarından kısmen farklılaş-mış Osmanlı İmparatorluğursquonun merkezini teşkil eden Anadolu ve Rumeli topraklarına işaret etmek iccedilin kullanılmıştır Coğrafi tanımdaki bu kayma bu mefhumun Osmanlı duumlnyasındaki doumlnuumlşuumlmuuml-nuumln bir boyutudur Osmanlılar nezdinde rucircmicirc bu coğrafya ile oumlrtuumlşen boumllgesel kuumlltuumlre ve bu boumllge-sel kuumlltuumlruumln bir boyutu olarak rucircmicirc kimliğe işaret eder576 Cornell Fleischer Rucircmicircrsquoliğin bir yandan merkezicirc Osmanlı topraklarının kendine oumlzguuml boumll-gesel kuumlltuumlruumlnuuml tanımladığına bir yandan da Os-manlı kimliğinin oumlnemli bir boyutunu oluşturdu-ğuna işaret ediyor Fleischerrsquoa goumlre Rucircmicirclik İslam duumlnyasının uccedillarında bu duumlnyanın yuumlksek kuumlltuumlr merkezlerinden uzakta oluşmuş Osmanlı siyasası-nın youmlnetici elitini gerek Tuumlrk gerekse İslam duumln-yasının geri kalanından ayırır Rucircmicirclik bir yandan Osmanlı kimliğini oluşturan heterojen kuumlltuumlrel ve etnik yapıyı yuumlceltirken bir yandan da bu ccediloğullu-ğun ve (İslami duumlnyanın eski ve prestijli merkezle-rine nazaran) marjinalliğin yol accediltığı iccedil ccedilatışmaları barındırır Fleischer Mustafa Acirclicircrsquonin rucircmicirc kimliği-nin izlerini suumlrerken tarihccedilinin lsquorucircmicirc şovenizmirsquone de dikkat ccedilekiyor577 Osmanlı elitinin kimliği (veya kimliklerinden biri) olarak rucircmicirc kapsayıcı olduğu

575 Rucircm ve rucircmicirc kavramlarını irdeleyen bu kavramların barındırdığı ccedilok boyutluluk karmaşıklık ve muğlaklık uumlzerinde duran yakın zamanlı ccedilalışmalar iccedilin bkz Bali-vet (1994) Fleischer (1996) Kafadar (1995) Kafadar (2007) Oumlzbaran (2004)

576 Cemal Kafadar Rucircmicirc teriminin geccedil ortaccedilağlarda Ana-dolursquonun Tuumlrkccedile konuşan Muumlsluumlman sakinleri nezdinde değişen anlamlarına dikkat ccedileker Zamanla ldquoRumrdquoun Yu-nanca konuşan Ortodoks kişi ve cemaatlere Rucircmicircrsquonin de ccediloğul bir coğrafya ve imparatorluk kuumlltuumlruumlnuumln yarattığı boumllgesel bir aidiyete karşılık geldiğini belirtir Kafadar (2007) Ayrıca bkz Kafadar (1995) 1ndash2

577 Fleischer (1996) 262ndash282

kadar dışlayıcı da olabilen bir ccedilerccedilevedir578 Cemal Kafadar geccedil ortaccedilağ ve erken modern doumlnemde Anadolursquonun ve Osmanlı duumlnyasının ccediloğul kişisel ve kolektif doumlnuumlşuumlmler ve geccedilişkenliklerle oluşmuş kuumlltuumlruumlnuuml tanımlayan bir aidiyet olarak rucircmicirc mef-humunun izlerini suumlrduumlğuuml makalesinde rucircmicircliğin Osmanlı idari kuumlltuumlruumlnuumln ve buumlroktatik mekaniz-malarının yarattığı toplumsal kategorilerin oumltesin-de daha ccedilok şehirli ldquosivilrdquo bir aidiyete işaret et-tiği oumlnerisinde bulunuyor Erken modern Osmanlı duumlnyasında rucircmicircliğin yeni bir toplumsal ve kuumlltuumlrel oluşuma işaret ettiğine guumlndelik hayatta ve sanat-sal uumlretimde ortak duruşlar tanımladığına dikkat ccedilekiyor Ağırlıklı olarak edebicirc eleştiri metinlerin-den yola ccedilıkarak lsquoAcem lsquoArab ve Rucircmicirc coğrafyalar arasındaki dil ve kuumlltuumlr ayrımlarının da Rucircmicircliğin sınırlarını belirlediğini ldquoRucircmicircrdquonin karşıtı ve teza-tının ccediloğu zaman ldquolsquoAcemrdquo olduğunu belirtiyor 579

Seyahatnacircmersquode onun oumlncesinde Menacircziruumlrsquol-lsquoAvacirclimrsquode onun da oumlncesinde Mecmulsquo-ı Me-nacirczilrsquode mimari ccedilevre ile ilgili goumlzlemleri takip edersek edebicirc eleştiride belirleyici olan ayrımların aşağı yukarı aynı sınırlarla (veya sınır boumllgeleri ile) maddi ccedilevre tasvir ve eleştirilerinde de belirleyi-ci olduğunu goumlruumlruumlz580 Mimariye atfen kullanılan ldquoRucircmicirc tarzrdquo terimi maddi ccedilevredeki farklılıkları ifade ederken İslami duumlnyanın barındırdığı boumllgesel kuumlltuumlrleri ve sınırları yansıtır Memluk yapılarının anıtsallıkları ve ldquosihr-i icacirczrdquo bezemeleri karşısın-da ldquoakıl perişanrdquo kalsa da Evliyacirc uzun ve etraflı Kahire anlatımında Rucircmicirc tarzı her yapıyı mutlaka ve titizlikle belirtir (X 190andash208a)581 İmparatorlu-

578 Salih Oumlzbaran ldquoRucircmicircrdquonin Osmanlılar iccedilin ccedilok dinli ccedilok kuumlltuumlrluuml fakat dışlamaları da iccedileren bir kimliği accedilığa vurduğunu belirtmiştir bkz Oumlzbaran (2004) 121ndash124

579 Kafadar (2007) 14ndash15 580 Matrakccedilı haritaları ve Evliyacirc anlatılarında Rucircmicirc ccedilevre

tasvirlerinin bir karşılaştırması iccedilin bkz Kafescioğlu (2011) Edebicirc eleştiri kavram ve mekanizmaları ile goumlrsel kuumlltuumlre dair eleştiri kavram ve mekanizmaları arasındaki geccedilişkenlik ldquogaricircbrdquo ve ldquoacicircbrdquo terimlerinın kullanımında da goumlzlemlenir Edebicirc eleştiri terimi olarak ldquogaricircbrdquo iccedilin bkz Oumlzyıldırım (2011)

581 Mehmed Acircşıkrsquoın hayatının son yıllarını yaşadığı ve Menacircziruumlrsquol-Avacirclimrsquoi kaleme aldığı Şamrsquodaki Osmanlı yapıları anlatımı da Rucircmicirc ve Arab tarzı cami ve hamamlar


ğun doğu sınırlarının oumltelerine Tebrizrsquodeki Safevicirc sarayına yaptığı bir elccedililik seyahatinde ldquotarzrdquo canlı ve oumlncelik arzeden bir mesele haline gelir Bu yalnızca mimari iccedilin değil (on dokuz sultan ve melik camisinin ldquoher biri birer tarz u tavr u tarh uumlzre mebnicircrdquodir) muumlzik ve kıyafet gibi kuumlltuumlrel ve siyasicirc kodları iccedileren alanlar iccedilin de geccedilerlidir Evliyacirc Tebriz hanının meclisinde kendisine getiri-len daire ile ldquotarz-ı Rucircmrdquo uumlzre Segacirch taksimi ile başlayan bir fasıl sunar bu goumlsteriden etkilendiği anlaşılan han uumlzerindeki ldquotarz-ı lsquoAcemacircnerdquo samur libacircccedilesini ccedilıkarıp kendi elleriyle Evliyacircrsquoya giydirir (Boumlylece Rucircmicircliğini herhalde goumlsterişli bir şekilde sergilemiş olan elccedilinin uumlzerine lsquoAcemacircne bir oumlrtuuml oumlrter) Nahcivanrsquoda Evliyacirc ldquoİslambol tarzırdquo otuz uumlccedil minare sayar Ahmed Paşa Camisirsquoni İstanbulrsquodaki Ruumlstem Paşa Camisirsquone benzetir fakat bunlarla be-raber ldquoher biri birer cennet-i firdevs-i huld-ı bericircnrdquo kubbeleri dahi ccedilini kaplı camiler olduğunu da yazar (II 295a II 298bndash302a)

Rucircmicirc coğrafya iccedilinde ise ldquotarz-ı Rucircmicircrdquo accedilıkla-yıcı ve ayrıştırıcı vasıflarını kaybeder Anadolursquoda ve Balkanlarrsquoda şehirleri ve anıtlarını tarif ederken Evliyacirc bu terimi kullanmaz bunun yerine yapısal ve bezemeye dair unsurlar uumlzerinde durarak bu coğ-rafyada maddi kuumlltuumlruuml belirleyen farklı goumlrsel dil-lere işaret eder İstanbul dışındaki mimari anıtlar oumlzellikle de camiler uumlzerine yazdıkları İstanbulrsquoun kesme taştan inşa edilmiş kubbeli camilerinin Evliyacircrsquonın estetik duyarlılıklarını ne derecede be-lirlediğini ortaya koyar Goumlkyuumlzuumlne ulaşan kuv-vetli kemerler uumlzerine inşa edilmiş saf kurşun kaplı kubbelerden minarelerin oranlı yapılarından geniş avlulardan aydınlık iccedil mekacircnlardan bunlara rastla-dığı her yerde neredeyse goumlzle goumlruumlnuumlr bir zevkle bahseder Rucircmicirc coğrafya iccedilinde Osmanlı mimari-sine oumlzguuml mimari unsurları goumlremediğinde ise ek-sikliklerinin altını ccedilizer Erzincanrsquodaki yetmiş altı cami arasında ldquokacircrgicircr kıbacircblar ile mebnicirc cami-i muumlzeyyenleri yokdurrdquo Şebinkarahisar camilerinin kubbeleri selatin camileri gibi kurşun kaplı değil-

veya bazı binaların Rucircmicirc ve Arab tarzı mimari unsurları uumlzerine incelikli goumlzlemler iccedilerir Acircşık Mehmed 225b 228bndash229b Metindeki bu boumlluumlmuumln daha etraflı bir ana-lizi ve Şamrsquodaki Osmanlı mimari etkinliği bağlamında bir değerlendirmesi iccedilin bkz Kafescioğlu (1999)

dir Bursarsquodaki Yeşil imaretin ldquoiccedilinde aslacirc suumltucircnlar yokturrdquo (II 224b II 341a II 343a)

Seyahatnacircmersquode izlenebilen mekacircn ve zaman uumlzerine kurulu estetik yargıların yanı sıra daha geniş ve ccedilok daha muğlak bir estetik mefhumlar kuumlmesine burada hiccedil değilse değinmek gerekir lsquoAcacircrsquoib kavramı etrafında kuumlmelenen ccediloğu zaman lsquoacicircb ve garicircb lsquoacacircrsquoib ve garacircrsquoib ikilisi iccedilinde kul-lanılan ldquolsquoibretnuumlmucircnrdquo ldquolsquoibretnuumlmacircrdquo gibi kelime-lerle zenginleşen bir estetik kategori vasıflandırı-lamayacak kadar farklı ve guumlzel aklı pericircşan eden yaratıcılarının insanuumlstuuml kabiliyetleri ancak sihir ve evliya duumlnyası ile ilişkilendirilerek accedilıklanabilen yani ldquosihr-i ilsquocacirczrdquo ldquosihr‑i muumlbicircnrdquo ldquoevliyacircullacirchın keracircmetirdquo olabilecek şeyleri yerleri sanat eser-lerini anlatır Ortaccedilağ İslam duumlnyasının oumlnemli bir duumlşuumlnsel ve estetik kategorisi olan lsquoacacircrsquoib ve garacircrsquoib farklı yabancı yeni olan kolayca kavra-namayan karşısında duyulan hayranlık ve hayret iccedileren bir beğeni ve merak uumlzerine kurulur lsquoAcacircrsquoib ve garacircrsquoib Evliyacirc ve doumlnemi iccedilin de gerek sanat eserleri gerek egzotik acircdetler ve tuhaf hikacircyeler soumlz konusu olduğunda anlamını ve kapsayıcılığını korur582 Mimarlık soumlz konusu olduğunda oumlzellikle bezeme unsurlarını tarif ederken (veya ldquodil ile tacircrif edilmezrdquo deyip vasıflandırmaya ccedilalışmaktan vazge-ccedilerken) lsquoacacircrsquoib ve onu ccedilevreleyen diğer kavramlar goumlruumlnuumlrluumlk kazanır lsquoAcacircrsquoib soyut geometrik diz-

582 Ortaccedilağda ve erken modern doumlnemde merkezi bir duumlşuumlnsel ve estetik kategori olan acacircrsquoibin Osmanlılar nezdindeki anlamları Osmanlı kuumlltuumlr tarihccedililerinin henuumlz yeterince incelediği bir konu değil 13 ve 14 yuumlzyıl Acacircibuumlrsquol-Mahlucirckat yazmaları ve resimleri uumlzerine yaptığı doktora tezinde Persis Berlekamp acacircrsquoib mefhumunun ortaccedilağ İslam duumlnyasında farklı bağlamlardaki anlamlarının derinlikli olarak incelenmemiş olduğunu belirtiyor Berlekamp bu yazmalardaki goumlrsel imgelerin doumlnemin felsefi akımları ve sosyo-kuumlltuumlrel ortamı ile ilişkilerini irdeliyor Berlekamp (2003) 8ndash17 39ndash88 Ortaccedilağ Arap edebiyatında bu mefhumun izini suumlren bir ccedilalışma iccedilin bkz Mottahadeh (1997) Garicircb kavramına bağlı olarak lsquoacicircb mefhumunun Osmanlı tezkirelerinde anlamları uumlze-rine bkz Oumlzyıldırım (2011) Ortaccedilağ ve erken modern doumlnem Batı duumlnyasında ldquoacaibrdquo (wonder) kavramının sosyal ve kuumlltuumlrel bağlamları uumlzerine bir değerlendirme iccedilin bkz Bynum (1997) Erken modern doumlnemde Batı duumlnyasında lsquoacacircrsquoib kavramını seyahat ve yeni duumlnya-larla karşılaşma bağlamında ele alan bir ccedilalışma Stephen Greenblatt tarafından yapılmıştır Greenblatt (1991)


Sinop Ulucami minberi kapısı Tuumlrk ve İslam Eserleri Muumlzesi 13 veya 14 yuumlzyıl Yan panelleri guumlnuumlmuumlze ulaşmayan minber Evliyacirc iccedilin pek ccedilok eserle karşılaştırdığı bir guumlzellik ve sanatkacircrlık oumllccediluumltuumlduumlr (fotoğraf Cengiz Han ve Mirasccedilıları Buumlyuumlk Moğol İmparatorluğu İstanbul Sakıp Sabancı Muumlzesi 2006 s 427)

giler karmaşık ccedilokgen oumlruumlntuumlleri uumlzerine kurulu ortaccedilağ İslami bezeme geleneklerini tarif eden mef-humlardan biridir Ccedilok katmanlı geometrik oumlruumln-tuumllere ve bunların taşıdığı soyut bitkisel motiflere dayalı bezeme tarzının estetiği lsquoacacircrsquoibin barındır-dığı hayret bilinmezlik değişkenlik hareketlilik manaları ile anlamlandırılmış farklı accedilılardan ba-kıldığında farklı algılanan seyredenin oumlznelliğini oumlnceleyen objeler ve bu oumlzelliklere değer atfeden bir estetik duyarlılık İslami duumlnyada olduğu gibi ortaccedilağ Anadolursquosunun goumlrsel kuumlltuumlruumlnde de belir-leyici olmuştur Osmanlı duumlnyasında doumlnuumlşerek ve

bir derecede geri plana itilerek de olsa bu estetik ve onu değerlendirme şekilleri varlığını korumuştur583

Evliyacircrsquonın karşısında hayranlık duyduğu pek ccedilok sanat eserini benzettiği veya karşılaştırdığı Si-nop Ulu Camisi minberi tavsifi de bu tuumlr bir estetik duyarlılığın uumlruumlnuumlduumlr Bu minberin tarifi bizi bir yandan da Evliyacircrsquonın vakıf olduğu zengin bezeme bilgisi ve terminolojisi ile de karşılaştırır Altı par-ccedila mermerden yapılmış olmasına rağmen yekpare olduğu izlenimi veren minberin oumlncelikle nebati bezemesi ve birbiri uumlzerine bindirilmiş bezeme kat-manları uumlzerinde durur

Cenacircb-ı İzzet rucircy-ı arzda ne kadar nebacirctacirct şuumlkucircfe ve ezhacircracirct halk etmişse uumlstacircd-ı mermer-buumlr nakkacircş yed-i tucirclacircsın ayacircn eduumlp bu minberde icracirc etmişdir kim diyacircr-ı İslacircmrsquoda bir minber buna mulsquoacircdil değildir meğer Bursarsquoda Ulu Cacircmilsquo min‑beri ola Ammacirc bu minberin tarz [u] tarhı rublsquo-ı meskucircnda yokdur Zicircracirc bunda olan uumlccedil kat biri biri altında islimicirc ve rucircmicircler ve dal kırma zuumllf-i nigacircr ve niluumlfer-i Ccedilicircn ve guumll-i nesricircn nakışları ile muumlzey‑yendir Hulacircsa-i kelacircm cemicirclsquoi seyyacirchacircn-ı berr uuml bihacircr ve uumlstacircdacircn-ı hezacircr-kacircr-ı zevirsquol-iktidacircr olanlar bu minber-i ibret-nuumlmucircnu goumlruumlp enguumlşt ber-dehen eduumlp ldquoBu makd[ucirc]r-ı beşer kacircrından değildir an‑cak bir kibacircr-ı evliyacircullacirchın izhacircr-ı keracircmetidirrdquo derler Tacirc bu mertebe sihr-i ilsquocacircz bir minber-i bicirc-misacircldir (II 246b)584

1850 yılında cami kubbesinin yıkılması sonucu parccedilalanan minberin buguumln yalnızca kapı fragman-ları Tuumlrk ve İslam Eserleri Muumlzesirsquonde sergileniyor Minber kapısından kalanlar bize Evliyacircrsquoya goumlre benzersiz insan işi olamayacak sanat ve guumlzellikte eserin taşıdığı islimicirc rucircmicirc ve diğer bitkisel beze-meler konusunda kısmen de olsa bir fikir veriyor

583 Ortaccedilağ İslam duumlnyasında geometriye dayalı bezeme ve bu estetiğin geniş kuumlltuumlrel arka planı uumlzerine kapsamlı bir ccedilalışma iccedilin bkz Necipoğlu (1995) Geccedil ortaccedilağlarda ve erken modern doumlnemde İslam duumlnyasında oumlnemli bir duumlşuumlnsel ve estetik kategori olarak anlamını koruyan acacircrsquoib kavramının goumlrsel kuumlltuumlr bağlamında anlamları iccedilin bkz aynı eser 212ndash14 Evliyacirc Ccedilelebirsquonin mimari bezeme bağlamında kullandığı ldquolsquoacacircrsquoibrdquo terimi uumlzerine goumlzlemler iccedilin bkz aynı eser 174 181 dipnot 132

584 Rucircmicirc islimicirc gibi bezeme terimleri iccedilin bkz Bağcı (2002) Necipoğlu (2007) Mustafa Acircli (1926)


On uumlccediluumlncuuml veya on doumlrduumlncuuml yuumlzyıla tarihlenebilen minberin bezemesi nisbeten buumlyuumlk oumllccedilekli motifle-ri ve yuumlksek roumllyefle hareketli bir desen oluşturması accedilısından 1310 yılında İlhanlı huumlkuumlmdarı Oumllceytuuml tarafından İsfahan ulucamisine yerleştirilen yuumlze-yi birbiri uumlzerine bindirilmiş bitkisel motifler ve yazı bantları ile ccedilok katmanlı ccedilarpıcı bir dinamizm sergileyen alccedilı mihrabın bezemesini andırıyor minberin kaybolan yan satıhlarında bu benzeşme belki daha barizdi Evliyacircrsquonın beğenisini ve hay-ranlığını kazanan minberin Anadolursquoda nispeten az goumlruumllen bir tarza sahip olması acacircrsquoibin farklı boyutlarının bu obje uumlzerinde cisimleştiğini duumlşuumln-duumlruumlr585 Evliyacircrsquonın mirasccedilısı olduğu kuumlltuumlrde ge-ometrik oumlruumlntuumller uumlzerine kurulu karmaşık ve ccedilok katmanlı bezemeye youmlnelen hayretle karışık beğeni ve benzersiz ldquosihr-i ilsquocacirczrdquo olanın cazibesi İşte bu ikinci manası ile lsquoacacircrsquoib Evliyacircrsquonın Rucircmicirc coğraf-yanın (veya Atina akropoluumlnde olduğu gibi Rucircmicirc

585 Minber iccedilin bkz Ccedilağman (2006) Muadili olduğunu soumly-lediği Bursa Ulu Camiirsquonin ahşap minberi belki bezeme-sinin karmaşıklığı ve ccedilok katmanlı karakteri accedilısından Evliyacircrsquoya Sinop Ulu Camisi minberi ile karşılaştırmaya değer goumlruumlnmuumlştuumlr Bursarsquodaki ahşap minber gerek or-taccedilağ gerekse Osmanlı Anadolursquosunda daha yaygın olan tarzda ccedilokgenli geccedilme oumlruumlntuumller ince rumicirc ve hatacircyicirc mo-tifli geometrik esaslı dallarla bezeli satıhlar ve kartuşlar iccedilinde kıvrım dallar uumlzerine yerleştirilmiş yazı bantları sergiler Evliyacirc da bu muadillik oumlnerisini muumlteakiben Si-nop minberinin eşsizliğini tekrarlar Evliyacircrsquonın Bursa Ulu Camii minberi tasviri iccedilin bkz II 223bndash224a

zamanın) oumltesinde karşılaştığı hayranlıkla seyret-tiği pek ccedilok binayı bezemeyi resmi heykeli va-sıflandırmasına aracı olmuştur Boumlyle lsquoacacircrsquoib yerler ve şeylerden bahsederken kullandığı acz ve kusur ifadeleri bazen onu gerccedilekten tacircrif ve tavsicircften alı-koyar Fakat bazen de ldquositacircyişinde kerrucircbiyacircnlar dahi lsquoacirccizdirrdquo diyerek başlayıp hemen sonra etraflı tasvirlere giriştiğinde Evliyacirc Osmanlı duumlnyasının buguumln fazlaca tanışık olmadığımız estetik ve kuumlltuuml-rel duyarlılıklarına dair ipuccedillarını sunar bize

Evliyacirc Ccedilelebi ldquolsquoilm-i milsquomaricirc ve kacircr-ı muumlhendisicircrdquo uumlzerine yazarken veya anıtların ta-nımladığı manzaralar ve nazargacirchlar tasvir edip İstanbulrsquoa ayarlı bir şehirlilik fikrini ifade ederken veya bezeli yuumlzeylerin lsquoacacircrsquoibliğini başka yer ve zamanların anıtlarının garicircbliğini tarif ederken douml-neminin mimari ve estetik duyarlılıklarına analitik ccedilerccedileve ve kurgularına vakıf olduğu terminolojiye doğru bir kapı aralar Osmanlı duumlnyasının estetik ve mimari soumlyleminin fakirliğinden Osmanlı yazar-ların mimari uumlzerine yazdıklarının klişeler uumlzerine kurulu olduğundan sık sık şikacircyet etmiştir mimarlık tarihccedilileri Evliyacirc ve ccedilağdaşları iccedilin anlamlı ve accedilık-layıcı olan kavram ccedilerccedileve ve terimlerden bazıları ile aramızdaki zihinsel uzaklık Osmanlı yazarları-nın goumlrsel ve mekacircnsal değerleri ifade şekillerine maddi ccedilevre uumlzerine oluşturdukları soumlyleme ulaş-mayı zor ve dolambaccedillı hale getirir Ama yine de Evliyacircrsquonın araladığı kapıdan iccedileri bakmaya değer

Kaynakccedila

Acircşık Mehmed Menacircziruumlrsquol-Avacirclim haz Mahmud Ak Ankara Tuumlrk Tarih Kurumu 2007Bağcı Serpil ldquoOsmanlı Mimarisinde Boyalı Nakışlarrdquo Osmanlı Uygarlığı yay Halil İnalcık ve Guumln-

sel Renda (İstanbul 2002) c 2 s 736-742 Balivet Michel Romanie byzantine et Pays de rucircm turc Histoire drsquoun espace drsquoimbrication greco-

turque İstanbul ISIS 1994 Bates Uumllkuuml Uuml ldquoEvliya Ccedilelebirsquos Comments on the Seljuks of Rumrdquo The Art of the Saljuks in Iran and

Anatolia yay Robert Hillenbrand Costa Meza California Mazda Publishers 1994 s 257-262Berlekamp Persis ldquoWonders and Their Images in Late Medieval Islamic Culture ldquoThe Wonders of

Creationrdquo in Fars and Iraq 1280-1388rdquo Doktora tezi Harvard Universitesi 2003 Bynum Caroline Walker ldquoWonderrdquo American Historical Review 102 (1997) 1-26 Carsquofer Efendi Risacircle-i Milsquomacircriyye haz İ Aydın Yuumlksel İstanbul İstanbul Fetih Cemiyeti 2005


Ccedilağman Filiz ldquoSinop Ulucami Minber Kapısırdquo Cengiz Han ve Mirasccedilıları Buumlyuumlk Moğol İmparator‑luğu yay Samih Rifat İstanbul Sakıp Sabancı Muumlzesi 2006 s 427

Dankoff Robert Evliyacirc Ccedilelebi Seyahatnacircmesi Okuma Soumlzluumlğuuml katkılarla İngilizceden ccedileviren Semih Tezcan İstanbul Yapı Kredi Yayınları 2008 [İngilizce basımı 1991]

mdashmdash ldquoEvliya Ccedilelebirsquos Book of Travels as a Source for theVisual Artsrdquo Turkish Studies Association Bulletin 161 (1992) 39-50

mdashmdash An Ottoman Mentality The World of Evliya Ccedilelebi Leiden Brill 2004 Dayezacircde Mustafa Efendi Edirne Sultan Selim Camii Risalesi haz Oral Onur İstanbul 2002 Ersoy Ahmet ldquoArchitecture and the Search for Ottoman Origins in the Tanzimat Periodrdquo Muqarnas

24 (2007) s 79-102Erzen Jale N Mimar Sinan Estetik bir Analiz Ankara Şevki Vanlı Vakfı 1996Evliya Ccedilelebi Evliya Ccedilelebi Seyahatnamesi kitap 1 (haz Robert Dankoff Yuumlcel Dağlı Seyit Ali

Kahraman) İstanbul Yapı Kredi Yayınları 2006 kitap 2-6 (haz Z Kurşun SAKahraman Y Dağlı İs-tanbul Yapı Kredi Yayınları 1999-2002) kitap 7-10 (haz SAKahraman Y Dağlı R Dankoff İstanbul Yapı Kredi Yayınları 2003-2007)

Fleischer Cornell H Tarihccedili Mustafa Acircli Bir Osmanlı Aydın ve Buumlrokratı ccedilev Ayla Ortaccedil İstanbul Tarih Vakfı Yurt Yayınları 1996 [İngilizce basımı 1986]

Greenblatt Stephen Marvellous Possessions the Wonder of the New World Chicago University of Chicago Press 1991

Hagen Gottfried ldquoThe Traveler Mehmed Aşıkrdquo Essays on Ottoman Civilization Proceedings of the XIIth Congress of the Comiteacute International drsquoEtudes preacute-Ottomanes et Ottomanes (CIEPO) Prag Aca-demy of the Sciences of the Czech Republic 1998 s 145-154

Hamadeh Shirine The Cityrsquos Pleasures Istanbul in the Eighteenth Century Seattle University of Washington Press 2007

Kafadar Cemal Between Two Worlds The Construction of the Ottoman State Berkeley University of California Press 1995

mdashmdash ldquoA Rome of Onersquos Own Reflections on Cultural Geography and Identity in the Lands of Rumrdquo Muqarnas 24(2007) s 7-26

Kafescioğlu Ccediliğdem ldquorsquoIn the image of Rūmrsquo Ottoman architectural patronage in sixteenth-century Aleppo and Damascusrdquo Muqarnas 16 (1999) 76-94

mdashmdash ConstantinopolisIstanbul Cultural Encounter Imperial Vision and the Construction of the Ottoman Capital (University Park PA Pennsylvania State University Press 2009

mdashmdash ldquoRucircmicirc Kimliğin Goumlrsel Tanımları Osmanlı Seyahat Anlatılarında Kuumlltuumlrel Sınırlar ve Mimari Tarzrdquo Journal of Turkish Studies In Memoriam Şinasi Tekin 31(2007) cilt 2 s 57-65

mdashmdash ldquoOsmanlı Şehir Tahayyuumlluumlnuumln Goumlrsel ve Edebi İzleri Onaltıncı ve Onyedinci Yuumlzyıl Menzilname ve Seyahatnamelerinde Şehir İmgelerirdquo Gelenek Kimlik Bireşim Kuumlltuumlrel Kesişmeler ve Sanat Guumlnsel Rendarsquoya Armağan haz Serpil Bağcı Zeynep Yasa Yaman 2011 s 139-150

Kiel Machiel ldquoThe Tuumlrbe of Sarı Saltık at Babadag-Dobrudjardquo Guumlney Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 6-7(1977-78)

mdashmdash ldquoThe Physical Aspects of the Cityrdquo Evliya Ccedilelebi in Diyarbekir haz Martin van Bruinessen ve Hendrik Boeschoten Leiden Brill 1988 s 64-70


mdashmdash ldquoMachiel Kielrsquoin Balkanlarrsquoda Evliya Ccedilelebi ile Geccedilen 40 Yılırdquo Ccedilağının Sıradışı Yazarı Evliya Ccedilelebi haz Nuran Tezcan İstanbul Yapı Kredi Yayınları 2009

Kuban Doğan Osmanlı Mimarisi İstanbul YEM 2007 Kuran Aptullah Anadolursquoda Ahşap Suumltunlu Selccediluklu Mimarisi Malazgirt Armağanı Ankara Tuumlrk

Tarih Kurumu 1972 s 179-86Lang Berel ldquoLooking for a stylemerdquo haz B Lang The Concept of Style (New York 1979) pp 174-

182 Mottahadeh Roy ldquoAjārsquoib in The Thousand and One Nightsrdquo The Thousand and One Nights in Arabic

Literature and Society haz RG Hovanissian Cambridge Cambridge University Press 1997Mustafa Acircli Menakıb-ı Huumlnerveran İstanbul 1926 Nasuhuumlrsquos-Silahi Beyan-ı Menazil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Suumlleyman Han (Yay Huumlseyin G Yurday-

dın) Ankara Tuumlrk Tarih Kurumu 1976 Necipoğlu Guumllru Architecture Ceremonial and Power the Topkapı Palace in the Fifteenth and Sixte‑

enth Centuries Cambridge Mass MIT 1991mdashmdash ldquoChallenging the Past Sinan and the Competitive Discourse of Early-Modern Islamic Architectu-

rerdquo Muqarnas 10(1993) s 169-180mdashmdash The Topkapı Scroll Geometry and Ornament in Islamic Architecture California The Getty

Foundation 1995mdashmdash The Age of Sinan Architectural Culture in the Ottoman Empire London Reaktion Books 2005mdashmdash ldquoLrsquoideacutee de deacutecor dans les reacutegimes de visualiteacute islamiquesrdquo Purs decors Arts de lrsquoIslam regards

du XIXe siegravecle haz Reacutemi Labrusse Paris Museacutee du Louvre 2007 s 10-23Ousterhout Robert ldquoBestride the Very Peak of Heaven The Parthenon after Antiquityrdquo The Parthe‑

non From Antiquity to the Present haz Jenifer Neils Cambridge ve New York Cambridge University Press 2005

Oumlzbaran Salih Bir Osmanli Kimliği 14-17 Yuumlzyıllarda RucircmRumi Aidiyet ve İmgeleri İstanbul Kitap Yayınevi 2004

Oumlzyıldırım Ali Emre ldquoGaricircb Marsquonacirclar Acicircb Hayacircller Laticircficirc ve Acircşık Ccedilelebi Tezkirelerinden Hareketle Belagat Terimi Olarak lsquoGaricircbrsquo Sıfatırdquo Acircşık Ccedilelebi ve Şairler Tezkiresi Uumlzerine Yazılar haz Hatice Aynur Aslı Niyazioğlu İstanbul Koccedil Uumlniversitesi Yayınları 2011 s 147-165

Payne Alina ldquoRudolf Wittkower and Architectural Principles in the Age of Modernismrdquo Journal of the Society of Architectural Historians 53 (1994) 322-342

Preziosi Donald Rethinking Art History Meditations on a Coy Science New Haven and London Yale University Press 1989

Sauerlander W ldquoFrom stylus to style reflections on the fate of a notionrdquo Art History 6(1981)253-270Sinanrsquos Autobiographies Five Sixteenth-Century Texts haz Howard Crane Esra Akın ve Guumllru Ne-

cipoğlu Leiden Brill 2006Yerasimos Steacutephane ldquoSinan and His Patrons Programme and Locationrdquo Environmental Design 1-2

(1987) s 124-131 Yuumlrekli Goumlrkay Zeynep ldquoOsmanlı Mimarisinde Aleni Devşirme Malzeme Gazilerin Alemet-i Farika-

sırdquo Gelenek Kimlik Bireşim Kuumlltuumlrel Kesişmeler ve Sanat Guumlnsel Rendarsquoya Armağan haz Serpil Bağcı Zeynep Yasa Yaman 2011 s 273-282

TC KUumlLTUumlR VE TURİZM BAKANLIĞIKUumlTUumlPHANELER VE YAYIMLAR GENEL MUumlDUumlRLUumlĞUuml3323

ANMA VE ARMAĞAN KİTAPLARI DİZİSİ35

ISBN 978-975-17-3580-5

wwwkulturturizmgovtre-posta yayimlarkulturturizmgovtr

KAPAK RESMİTopkapı Sarayı Muumlzesi Hazine 2148 (Albuumlm 1720-30 civarı) 8aOsmanlı Resim Sanatı (yayımlayanlar Serpil Bağcı Filiz Ccedilağman Guumlnsel Renda Zeren Tanındı Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları İstanbul 2006) resim 194rsquoten alınmıştır

TASARIM VE UYGULAMALevent Temel

YAPIMBaskı Sistem Ofset Basım Yay San Tic Ltd Şti Strazburg Cad No 7A Sıhhiye ANKARATel 0(312) 229 18 81 Faks 0(312) 229 63 97 wwwsistemofsetcomtrCilt Balkan Ciltevi

BİRİNCİ BASKI500 adet

BASIM YERİ - TARİHİAnkara 2011

Evliyacirc Ccedilelebi Ed Nuran Tezcan Semih Tezcan Ankara Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı 2011 407 s rnk res 28cm- (Kuumlltuumlr ve Turizm Bakanlığı Yayınları 3323 Kuumltuumlphaneler ve Yayımlar Genel Muumlduumlrluumlğuuml anma ve armağan kitaplar dizisi 35) CD var ISBN 978-975-17-3580-5 I Tezcan Nuran II Tezcan Semih III Seriler 91092










Ertuğrul GUumlNAY





















































































406 Yazarlar






Selimiye (Edirne)




Trablusşam





























































139ndash142




















































Kaynakccedila






















































Ertuğrul GUumlNAY





















































































406 Yazarlar






Selimiye (Edirne)




Trablusşam





























































139ndash142




















































Kaynakccedila
































































































































406 Yazarlar






Selimiye (Edirne)




Trablusşam





























































139ndash142




















































Kaynakccedila
















































Selimiye (Edirne)




Trablusşam





























































139ndash142




















































Kaynakccedila







































































































139ndash142




















































Kaynakccedila
































































































Kaynakccedila













































Şehrin ve seyahatin görünür kıldıkları: seyahatnâme’de osmanlı ve ortaçağ anadolu...

Documents