Tür ki ye’de la ik lik le ula ş›l mak is te nen esas he def, “di nin meş ru kul la n› m› üze rin de

dev let te ke li” ya rat mak t›r.1 Dev let bir yan dan din ala n›n da ki tüm dü zen le me-

le ri yap ma yet ki si ni elin de bu lun du rur ken, di ğer yan-dan tüm di ğer ak tör le ri din ko nu su nu si ya si mü ca de-le nin par ça s› ha li ne ge tir mek ten mah rum b› rak mak ta-d›r. 3 Mart 1924 ta ri hin de, 429 sa y› l› ka nun la hem Şer’iye ve Ev kaf hem de Er kân-› Har bi ye-i Umu mi ye Ve ka le ti nin il ga edil me si,2 il ginç bir te sa düf ol mak la be ra ber, şid det kul la n› m› ve din üze rin de ku rul mak is te nen te ke lin ay n› zih ni yet le yü rü tül dü ğü nü de gös-te re bi lir. Ka nu na da ir Ho ca Ha lil Hul ki Efen di (Si irt) ve 50 ar ka da ş› n›n im za la d› ğ› öner ge de ifa de edi len gö rüş ler, din ve or du nun ben zer ke fe le re kon du ğu nu ser gi ler:

Din ve or du nun po li ti ka ak›m la r›y la ilin ti li ol ma s› n›n pek çok sa k›n ca s› var d›r... Bu ba k›m dan Tür ki ye Cum-hu ri ye ti’nin ana ya sal ya p› s›n da za ten, hu kuk sal ola rak Şer’iye ve Ev kaf ve Er kân-› Har bi ye-i Umu mi ye Ve ka-let le ri nin yer al ma s› doğ ru ol maz.3

La ik li ğin si ya se te ve si ya set çi ye iki so rum lu luk yük-le di ği söy le ne bi lir: ‘di nî kim lik siz lik’ ve ‘din (‹s lâm) ko ru-

cu lu ğu’. Bi rin ci il ke (kim lik siz lik) dev let adam la r› n›n

di nî kim lik le ri ni si ya si ka ri yer le rin de kul lan ma la r› n›, ‘din özel ha ya ta da ir bir mev zu dur’ di ye rek ya sak la-m›ş t›r. Bu ya sak di nin ki şi sel bir me se le olu şuy la aç›k-lan sa da, as l›n da ‹s lam’›n t›p k› as ke ri güç gi bi dev le te iç kin gö rül me sin den ötü rü si ya set d› ş› tu tu lu yor ol ma s› da ha be lir le yi ci dir. Ya ni, ik ti dar ol ma mü ca de-le si na s›l si lah s›z yü rü tül mek zo run day sa, ay n› za man-da din siz yü rü tül me si bek len mek te dir. Di ğer yan dan, dev le tin la ik lik pren si biy le di nin meş ru kul la n› m› üze-rin de kur du ğu te kel dev le tin “‹s lam’›n Hâ mi si” ro lüy-le din ko ru cu lu ğu gö re vi ni üst len me si ni, ya ni di nî tüm mev zu lar da söz söy le me, po li ti ka ge liş tir me hak k› n› sak l› tut ma s› n› sağ la m›ş t›r (böy le lik le, ‘la ik dev let din-siz dev let de ğil dir’ te ma s› da vur gu lan m›ş t›r). Do la y›-s›y la de ni le bi lir ki, dev let ve si ya set bir bi rin den ay r› dü şü nül müş ve din, dev le tin kont ro lü ne b› ra k› la rak, si ya set ten uzak tu tul ma ya ça l› ş›l m›ş t›r.

Te kel kur ma mü ca de le si nin ilk saf ha s› hi lâ fe tin kal-d› r›l ma s› ol muş tur. Ko ru cu luk il ke siy le pa ra lel bi çim-de, Kur tu luş Sa va ş› hi la fe tin ko ru na ca ğ› na da ir söz ler ve ri le rek baş la m›ş t›r. Er zu rum (23 Tem muz-7 Ağus tos 1919) ve Si vas Kong re le ri nin (4-11 Ey lül 1919) aç› l›-ş›n da Mus ta fa Ke mal ben zer söz ler s› ra la mak ta d›r:

Ma kâm-› sal ta nat ve hi lâ fet-i küb ra y› ma sun ve mu kad-de sa t› m› z› dü şün mek le mü kel lef olan he ye ti miz mu vaf-

56

Nazan Maksudyan

Kemalist laiklik prensibi, din ve devlet işlerinin birbirinden ayr›lmas›d›r. Bu tan›mda kamusal

ve özel alan birbirinden bağ›ms›z varsay›lm›ş ve ‘din’ özel alanda b›rak›lm›şt›r. Böylelikle, dinî

dünya görüşleri devlet kat›ndan men edilmiş, tabir caizse insanlar›n özel hayatlar›na

hapsedilmiştir. Bu dinsiz kurgulanm›ş kamusal alanda, devlet adamlar›ndan beklenen de dindar

olsalar dahi dinî inançlar›n› yok farz edip, dinî kimliklerini kamudan uzak tutmalar›d›r. Yani,

siyaset arenas› “Dinle Girilmez” bir aland›r. Ancak, siyasi tarihi bir miktar incelemek

gösterecektir ki, din kamusal alandan pek de öyle ‘sürülmemiştir.’

Res mi Din - Si vil Din Ça t›ş ma s›

Di nin Meş ru Kul la n› m› Üze-

rin de Dev let Te ke li

T

fak bu yur sun, amin...4, Ma kâm-› Ce lil-i Hi lâ fet ve Sal ta na-ta, ‹s lâ mi yet’e, Dev le te, mil le te ve mem le ke te ma nen ve mad de ten hiz met ten baş ka bir ga ye ta kip et me ye rek ça l›-şa ca ğ› ma na mu sum ve bil cüm le mu kad de sa t›m na m›-na, val lah, bil lah.5

Fa kat mil li mü ca de le nin ba ş›n dan iti ba ren söz ko nu su olan, di nin mil le ti ha re ke te ge çir mek için araç-sal ola rak us ta ca kul la n›l ma s› d›r. Cum hu ri ye tin ku rul-ma s›n dan son ra, ha li fe nin te kel kur ma önün de ki re ka-be ti dü şü nül dü ğün de, din ve ha li fe lik va s› ta s›y la oluş-tu ru lan bir lik şid det le in kâr edil miş tir. ‹nö nü, 3 Mart 1924’te, Mec lis’te ga yet si nir li bir şe kil de ko nuş muş-tur:

Gü ya ‹s tik lâl Mu ha re be si es na s›n da ki mü câ he dât, Hi lâ fe te is ti nad olu nan her han gi bir tah rik; Ma kâm-› Hi lâ fe ti kur-

ta ra ca ğ›z, şu nu ya pa ca ğ›z, bu nu ya pa ca ğ›z di ye her han gi bir

teş vik su re tiy le zu hu ra gel miş tir... Ma kâm-› Hi lâ fe te is ti-na den her han gi bir kuv vet al ma d›k, bi lâ kis sü ite sir le ri ni gör dük...6 Cum hu ri yet’in ku rul ma s› n›n ar d›n dan, 3 Mart

1924’te, ha li fe lik kal d› r›l m›ş t›r,7 ay n› ta rih te, Baş ve kâ-le te bağ l› Di ya net ‹ş le ri Re is li ği, bu gün kü ad›y la Di ya net ‹ş le ri Baş kan l› ğ› ku rul muş tur.8 Dev let bu ku rum sa ye sin de di nî fa ali yet le ri dü zen le me ve ‹s lâm’› yo rum la ma ka bi li ye ti ni edin miş tir. Al ter na tif ya rat ma-ya mü sa it tek ke ve za vi ye ler de der hal ka pa t›l m›ş t›r. Bu ne den le Tür ki ye’de la ik lik, dev le tin din iş le rin den eli ni ete ği ni çek me si de ğil, ak si ne bu alan da ki tüm ida ri gö rev le ri üst len me si de mek tir. Dev le tin din le il gi li dü zen le me ler ve ‹s lam’›n yo rum lan ma s› üze rin-de, di ya net yo luy la, oto ri te sa hi bi ol ma s›, di nin, ‘özel’ de nen alan için de, do ku nul maz (si ya set te yer bul maz) bir mec ra ol ma d› ğ› n› gös ter mek te dir. Di nin dev let te ke lin de ol ma s› do la y› s›y la din ko ru cu lu ğu gö re vi ni üst le nen hü kü met ler/si ya si ler, hü kü met de ği şik lik le-rin den ba ğ›m s›z ve ke sin ti siz bir şe kil de ‹s lam’la doğ-ru dan iliş ki li ic ra at lar yap m›ş lar d›r.

Si ya si ak tör ler den bek le nen di nî kim lik siz lik özel-ka mu sal ay r› m› n› ol duk ça ka t› bir şe kil de yap m›ş ve ku ra la ri ayet edil me si ni zor laş t›r m›ş t›r. Ke ma lizm’in is te di ği la ik dev let ada m› ti pi ni, ya ni din dar l› ğ›n hiç-bir şe kil de d› şa vu rul ma y› ş› n› (di nî kim lik siz lik), ‹s met ‹nö nü ör ne ğiy le an lat mak, di ğer yan dan, d› şa vu ru-lan din dar l› ğ›n na s›l doğ ru dan oy av c› l› ğ› ve prag ma-tizm le iliş ki len di ril di ği ve bü tü nüy le sa mi mi yet siz bu lun du ğu Ad nan Men de res ör ne ğiy le de ğer len dir-mek fay da l› ola cak t›r.

‹s met ‹nö nü

Be lir til di ği gi bi ‹s met ‹nö nü, çi zi len ide al la ik

dev let ada m› port re si nin ha ya ta ge çi-ri li şi dir. Bu se bep le ‹s met ‹nö nü’nün si ya si ka ri ye ri, inanç l› de ni le bi le cek bir in sa n›n din sel pra tik le ri ni ka mu sal alan dan uzak tut ma ya ça l› ş›r ken bu giz li sak l› l›k or ta s›n da ne gi bi zor luk-lar la kar ş› laş t› ğ› n›n ör ne ği dir. ‹nö nü di nî kim lik siz lik ko nu sun da ba şa r› l› ol du ğu, di nin dev le tin meş ru te ke li al t›n da ol du ğu nu da onay lar ni te lik te po li ti ka la ra im za at m›ş t›r.

‹s met ‹nö nü, 24 Ey lül 1884’te ‹z mir’de doğ muş tur. Ba ba s› ad li ye me mur lu ğu yap m›ş, ai le nin eko no-mik du ru mu iyi de ğil se de hac ca gi de bil miş tir. ‹nö nü, an› la r› n› an lat-t› ğ› Ha t› ra lar ki ta b›n da, ba ba s›n dan bah set ti ği tek yer de as l›n da ri ayet et ti-ği res mi la ik lik an la y› ş› n› an lat m›ş t›r: “Ba bam Ha c› Re şit Bey ah lâk te lâk ki le rin de her ma nâ s› ile ti tiz, sa mi mi bir Müs lü man d›. Di ni gö rev le ri ni

gös te riş ten uzak bir şe kil de ye ri ne ge ti rir di, fa kat aş› r› tu tu cu de ğil di.”9 Bu ra da ‹nö nü’nün ba ba s› n›n din-dar l› ğ› n› vur gu la y›ş şek li in san da is ter is te mez ken di de ğer yar g› la r› n› ba ba s› na yan s›t t› ğ› his si ni uyan d› r›-yor. Di ğer bir de yiş le la ik cum hu ri ye tin sa vun du ğu ‘ki şi sel leş miş din’ ‹nö nü’nün ba ba s›n da (ken di sin de) vü cut bu lu yor.

‹nö nü’nün an ne si Cev ri ye Ha n›m’›n “hiç bir na maz vak ti ni ve oru cu ka ç›r ma yan” bir Müs lü man ol du ğu söy le ni yor.10 Ay r› ca eşi Mev hi be Ha n›m da din dar bir in san m›ş; na ma z› n› k› lar, sağ l› ğ› el ver di-ğin ce oruç tu tar m›ş. Hat ta ‹s met Bey’in ko nuş ma yap t› ğ› bir kon fe rans ta if tar vak ti ni ka ç› r›p ba y›l m›ş.11 Ba şör tü sü nü eşiy le Lo zan Kon fe ran s›’na ka t›l mak

57

Kurtuluş Savaş›, Hilafet’in korunacağ›na dair sözler verilerek başlar. 12 Eylül 1919, Sivas Kongresi sonras› çekilen fotoğrafta Mustafa Kemal’in solunda Kad› Hasbi Efendi, sağ›nda Şeyh Hac› Fevzi Efendi görünüyor.

Fotoğraf: Toktam›ş Ateş, Türk Devrim

Tarihi, ‹stanbul Bilgi Üniversitesi Yay›nlar›, 2000.

için ç› kar t›p şap ka tak ma ya baş la d› ğ› s›k ça tek rar la nan bir hi kâ ye dir. Ay r›-ca çif tin ya tak oda s›n da “Al lah’›n de di-

ği olur” ya z› s› n›n bu lun du ğu, an cak ‹nö nü ai le si nin ga ze te ci le re fo toğ raf çek me iz ni ver me di ği de söy le ni-yor.12

‹nö nü’nün Ra ma zan’da oruç tut-tu ğu nu Ame ri ka’da ki oğ lu Er dal ‹nö nü’ye yaz d› ğ› mek tup lar dan an l›-yo ruz. Bu ka dar k› sa za man da Ra ma-zan’dan bu ka dar çok bah se dil me si oruç tut ma n›n ‹s met ‹nö nü’nün için ha ya t›n da ne ka dar bü yük bir yer kap-la d› ğ› n› bü yük öl çü de gös te ri yor.

29 Ha zi ran 1949: “...Ra ma za n›n iki si. An nen oruç tu tu yor. Da ya na bi le ce ği ni zan net-

mi yo rum. Ama is ti yor...” 13, 1 Tem muz 1949: “Ra ma zan kuş gi bi ha fif ge çi-

yor.”14, 18 Tem muz 1949: “Ra ma za n›n bit me si ne do kuz gün

kal d›. Ma şal lah kuş gi bi ha fif ge çi yor.”15

Kur ban Bay ra m›’n›n da ‹nö nü ai le si için ne ka dar mer ke zî bir yer tut tu ğu nu ve Kur ban Bay ra m›’n›n ge rek le ri nin ye ri ne ge ti ril di ği ni an la mak için mek tup la-ra bak mak fay da l› ola cak t›r. ‹nö nü, 13 Ekim 1948’de, “Bu gün Kur ban Bay ra m›. Kur ban ka vur ma s› ye dik... Bay ra m›n kut lu ol sun.”16, 1 Ekim 1949’da, “Kur ban Bay ra m›n kut lu ol sun.”17 di ye ya z› yor Er dal ‹nö nü’ye.

‹şin önem li ta ra f›, bu iba det le rin ka mu dan sak l› tu tul ma s› ko nu sun da gös te ri len has sa si yet tir. Bu yüz-den, ‹nö nü’nün “di ne ses siz inanç” bes le di ği söy len-mek te dir.18 Me tin He per’in be lirt ti ği ne gö re “Kur ban Bay ram la r›n da, Pem be Köşk’ün kuy tu bir kö şe sin de kur ban ke si lir ve eti ‹s la mi ge le nek le re gö re fa kir le re da ğ› t› l›r d›. Bü tün bun lar baş ka la r› n›n ne ya p›l d› ğ› n› gör me me le ri için, giz li lik için de ya p› l›r d›.”19 ‹nö nü’nün

din dar l› ğ› n› gös ter mek te ta k›n d› ğ› çe kin gen ta v›r oğul-la r› n›n sün ne ti ör ne ğin de de gö rü le bi lir. 1930-1931’ler de ‹nö nü baş ba kan d›. Bir gün ‹s met

Pa şa or ta l›k ta gö rün me miş ti. Baş ba kan l› ğa uğ ra m›ş, ama kim se ne re de ol du ğu nu bil mi yor du. Me rak eden Mus ta fa Ke mal, Pem be Ev’e gi di yor. Bir de ba k› yor ki, ‹nö nü evin de ses siz se da s›z iki oğ lu nun sün net le ri ni yap t› r› yor. Bu tö re ni en ya k› n› na bi le du yur ma m›ş, ya l›n ve din ge rek le ri nin de ye ri ne ge ti ril me si nin sağ lan d› ğ› bir sün ne ti böy le evin de ger çek leş tir miş.20

Mev hi be ve Cev ri ye Ha n›m lar baş ta ol mak üze re ‹nö nü ai le si nin ev de na maz k›l d›k la r› bir kaç ki şi ta ra-f›n dan bi lin mek te dir. CHP ge nel sek re ter li ği yap m›ş Şe ref Bak ş›k’›n bu na şans ese ri ta n›k olan lar dan bi ri si-dir. Bak ş›k’›n bir gün ‹nö nü’nün ko nu tu na git ti ğin de ka p› da ki şo för ken di si ne ‹nö nü’nün üst kat ta ol du ğu-nu, bi raz dan aşa ğ› ya ine ce ği ni, Ba k› ş›k, Mev hi be Ha n›m’› sor du ğun da da üst kat ta na maz k›l d› ğ› n› söy-le miş tir.21 Bu ce vap, ‹nö nü’nün de Mev hi be Ha n›m gi bi “üst kat ta” na maz k› l› yor ol du ğu ih ti ma li ni ak la ge tir mek te dir. Di ğer bir ör nek te, ‹nö nü 1961 se çim-le rin den ön ce zi ya ret et ti ği Ma lat ya’da, ba ba s› n›n me za r› ba ş›n da Ulus ga ze te si mu ha bi ri ta ra f›n dan fo toğ ra f› n›n çe kil me sin den ra hat s›z ol muş, bu tür gö rün tü ler ver me mek için git gi de da ha dik kat li dav-ran m›ş t›r.22

Ör nek le re ba k› l›r sa, ‹s met ‹nö nü, net bir şe kil de la ik lik il ke si nin di nî kim lik siz lik bek len ti si ne ri ayet et miş tir. ‹nö nü’nün bu bo yut lar da din dar ol du ğu-nun ka mu oyu ta ra f›n dan bi lin me me si da hi, din dar l›-ğ› n› ‘sak la ma’ ko nu sun da ne ka dar ba şa r› l› ol du ğu-nun gös ter ge si dir. ‹na nan bir Müs lü man ol ma s› na rağ men bu yö nü nü ka mu oyun dan sak la mak için bü yük ça ba sarf et miş tir, an cak ‘ba şa r› l›’ ad de dil me-nin ne ka dar giz li lik ge rek ti ren bir sü reç ol du ğu ör nek ler le (bah çe nin en üc ra kö şe le rin de kur ban kes-mek, sak la na rak na maz k›l mak, dua et mek) or ta ya ç›k mak ta d›r. Her ne ka dar Ke ma list bir oku ma “‹nö nü ide al dev let ada m›y d›, son ra ge len f›r sat ç› lar la ik lik pren si bi ni gev şet ti!” id di as›n da bu lun sa da, da ha eleş ti rel bir ba k›ş, mo de lin zor la y› c› l› ğ› n› göz ler önü ne se rer.

‹nö nü’nün gös ter di ği ça ba ya kar ş›n bir çok Cum-hu ri yet Halk Par ti li mil let ve ki li, De mok rat Par ti’nin ba şa r› s› ve ‹nö nü’ye yö nel ti len din siz lik suç la ma la r› n› dik ka te ala rak, ‹nö nü’nün de kul la na bi le ce ği tak lit tak tik ler bul ma ya ça l› ş› yor lar d›. 1959’da bir grup mil let ve ki li ken di si ne ge lip şöy le de miş tir:

Bi raz DP gi bi dav ran sak. Ni çin hiç Al lah’tan, Kâ be’den, pey gam ber den bah set mez si niz, hiç bir ca mi ye ayak bas-

58

Meclisin aç›l›ş günü, mebuslar Hac›bayram Camii’nde k›l›nan cuma namaz› sonras› Meclise gidiyorlar.Cumhuriyetin kuruluşundan sonra din ve halifelik vas›tas›yla kurulan birlik şiddetle inkâr edilmiştir.

Fotoğraf: Cephelerden Kurtuluş Savaş›na, ‹mparatorluktan Cumhuriyete, Kültür Bakanl›ğ› Yay., ‹stanbul, 1992.

maz s› n›z, tür be zi ya ret edip adak lar ada maz, kur ban lar kes mez si niz? Bir gün Eyüp Sul tan’a git se niz de dua et se-niz ve o re sim bü tün Tür ki ye’ye da ğ› t›l sa, ba k› n›z din siz-lik suç la ma la r› na s›l sa bun kö pü ğü gi bi da ğ› la cak.23

Tek lif le ri nin salt re to rik dü ze yin de sem bo lik bir din dar l›k ima j› çiz mek ama c› güt tü ğü aşi kâr d›r. Bu tek li fe si nir le nen ‹nö nü ce va b›n da din dar l› ğ›n ki şi sel bir me se le ol du ğu nu ve si ya set ala n› na nü fuz et me si-nin gay ri-meş ru ola ca ğ› n› vur gu la m›ş ve di nin si ya si mü ca de le den uzak tu tul ma s› ge re ği ne işa ret ede rek din üze rin de ki dev let te ke li ne gön der me yap m›ş t›r.

Ben bu usul le ri kul lan sam da ha m› çok Müs lü man olu-rum? Se vap iş le rim? Siz bu nu mu dü şü nü yor su nuz? Yoo.. mak sa d› n›z po li ti ka yap mak! Siz be nim bu nu ne den söy le me mi is ter si niz? Oy ge tir sin di ye, de ğil mi? Pe ki bu di nin si ya se te araç edil me si sa y›l maz m›?24

‹nö nü, din ko ru cu lu ğu il ke si uya r›n ca, di ni ala ka dar eden ko nu lar da ge rek li gör dü ğü dü zen le me le ri yap-m›ş t›r. 1946 ve 1947 y›l la r›n da CHP ko mis yon la r› na il ko kul lar da seç me li din ders le ri nin oku tul ma s›, Mil li Eği tim Ba kan l› ğ›’n›n gö ze ti mi al t›n da “imam ve ha tip” ye tiş ti re cek okul la r› n›n aç›l ma s› ve üni ver si te-ler de ‹s lam ‹la hi yat Fa kül te le ri nin ku rul ma s› gi bi ko nu lar da ça l›ş ma lar yap t›r t›r.25 1948 y› l›n da hac ca gi de cek le re “dö viz iz ni” ve ri lir. 1949 y› l› n›n ba ş›n da ‹mam Ha tip Kurs la r› aç› l›r. 1 Şu bat 1949’da il ko kul ders prog ram la r› na is te ğe bağ l› din ders le ri ko nur. Bun lar la da ye ti nil me ye rek, 1926 y› l›n da 677 sa y› l› ya sa ile ka pa t›l m›ş olan tek ke ve za vi ye le rin bir k›s m› aç›l m›ş t›r. On do kuz tür be nin aç›l ma s› 1 Mart 1950’de Mec lis’te gö rü şü lür ve 30 Mart 1950’de (se çim den bir bu çuk ay ön ce) izin ve ri lir. Di ya net ‹ş le ri Baş kan l› ğ›’na din adam la r› n› yö net me yet ki si ve ri lir. An ka ra Üni ver si te si’nde ‹la hi yat Fa kül te si aç›-l›r. Üze rin de çok tar t› ş› lan eza n›n Arap ça okun ma s› ya sa ğ› n›n kal d› r›l ma s› CHP’nin de des te ğiy le oy bir li-ğiy le ka bul edil miş tir.26 ‹nö nü’nün din ders le ri ko nu-sun da söy le dik le ri ‹s lam’› dev let ola rak gö zet me gö re vi ni aç›k lar ni te lik te dir:

La ik lik il ke si ze de len me mek üze re ulu sun top lum sal ger çek le ri ne ar ka m› z› çe vir mek doğ ru ol maz. (...) Ço cuk la r› na din eği ti mi ver mek is te yen ana ba ba lar, dev-le te şu nu söy le ye cek ler dir: Ya bi ze b› ra k›n, ya da siz ya p›n! Türk ol ma yan az›n l›k la ra ta n› nan bu en do ğal vic-dan hak k› n›n ge rek le ri ni ye ri ne ge tir mek ten Türk le ri yok sun k›l mak, han gi hak ka da yan d› r› la bi lir?27

Tüm bu dü zen le me ler DP’nin mec li se gir me si-nin ar d›n dan olu şan mu ha le fet or ta m›y la iliş ki len di-re bi lir. An cak, al t› çi zil me si ge re ken si ya si söy lem ve ya pro pa gan da ara c› ola rak kul la n›l d› ğ›n da la ik lik

il ke siy le çe liş ti ği dü şü nü len bu gi bi dü zen le me le rin, fi ili ic ra at ha li ne gel-di ğin de dev le tin meş ru mü da ha le ala n› içe ri sin de de ğer len di ril me si ve bu bağ lam da la ik lik il ke si ne ha lel ge tir me me si dir.

Ad nan Men de res

Ad nan Men de res ken di sin den bek-le nen din siz po zis yo nu al(a)ma m›ş, ak si-ne Müs lü man kim li ği si ya si ka ri ye ri ne güç lü şe kil de nü fuz et miş tir. Men de res’in si ya si ka ri ye ri ve din dar-l› ğ› n› göz den ge çir mek bir si ya set ada m› n›n la ik olup ol ma d› ğ› n›n ic ra at la ra ba k›l mak s› z›n, sa de ce d› şa vu ru lan din dar l›k kri te ri ne gö re de ğer len di ril di ği ni gös te re bi lir.

1899’da Ay d›n’da do ğan Ad nan Men de res, tüm ai le si ni ve rem den kay be din ce, din dar bir in san olan ba ba an ne si Fit nat Ha n›m ta ra f›n dan bü yü tül müş tür. Fit nat Ha n›m, to ru nu na her ge ce Pey gam ber ler Ta ri-

hi’nden bö lüm ler okur muş. An ne ta ra f›n dan de de si Ha c› Ali Pa şa da, Bü yük Men de res ve Kü çük Men de-res do lay la r›n da nü fuz lu ve din dar bir ki şiy miş.28 Ad nan Men de res de de sin den ka lan mi ras la genç yaş-ta Ay d›n’da ki sa y› l› top rak sa hip le rin den bi ri ol muş-tur. Ce lal Ba yar’›n Ad nan Men de res’le ta n›ş ma hi kâ-ye si, Men de res’in mil li yet çi li ği din üze rin den ta n›m-lan d› ğ› n› vur gu lar. Men de res 1916’da K› z›l çul lu (‹z mir) Ame ri kan Ko le ji’nde öğ ren ciy ken Ba yar li se yi zi ya re te git miş ve üç ço cuk ken di siy le gö rüş me ye gel-miş. Ba yar olan la r› şöy le an la t› yor:

Eği tim kad ro su için de mis yo ner ler var m›ş. Bun lar Müs lü man öğ ren ci ler üze rin de iş li yor lar ve H› ris ti yan

59

Milli Mücadelenin baş›ndan itibaren söz konusu olan, dinin milleti harekete geçirmek için ustaca kullan›lmas›d›r.

Fotoğraf: “Yaşas›n Cumhuriyet” Sergileri, ‹BB, 1998.

yap ma ya ça l› ş› yor lar m›ş. (...) Men de res gör dük le ri ni va tan se ver bir duy guy la di le ge ti ri yor du. Okul la r› ile ‘Dev let’ ola rak il gi le nil me si ni is te di ler. Men de-res’in bu dav ra n› ş›n da mil li yet duy gu su ve di ne say g› s› apa ç›k t›r. Onun mil li yet-çi lik an la y› ş›, di ni ne duy du ğu say g›, öm rü nün so nu na ka dar de ğiş me den de vam et miş tir.29

Ad nan Men de res hak k›n da ya z›l-m›ş bi yog ra fik eser ler de di ne say g› ve ya din dar l›k Men de res’in en be lir-gin özel li ği gi bi an la t›l mak ta d›r. Ör ne ğin, Or han Ce mâl Fer soy yaz-d› ğ› ki ta ba şöy le baş la m›ş: “O, Al lah’a inan m›ş iyi bir in san, iyi bir ar ka daş ve va tan se ver di...”30 Bi rin ci s› ra ya ko nu lan özel li ğin di ne inanç ol ma s›-na ba ka rak, Men de res’in di nî kim li-ği ni si ya set ten ay r›ş t›r mak şöy le dur-sun, her f›r sat ta ken di ni du yar l› bir Müs lü man ola rak ta n›t t› ğ› n› ve di ni inan c› n› ka mu sal alan da da d› şa vur-mak tan çe kin me di ği ni id dia et mek

müm kün dür. Di ğer yan dan, ‹nö nü’nün ak si ne, Men de res’in iba det le ri ni na s›l ve ne s›k l›k ta ye ri ne ge tir di ği ne da ir bil gi bul mak pek ko lay de ğil-dir. Tek ba ş› na din dar l›k söy le mi ve vur gu ya p› lan inanç öz gür lü ğü gi bi kav ram lar, Men de res’in din dar kim li ği ni ka mu oyu na ka n›t la m›ş t›r. Sa de ce şek lî kri-ter ler bu me sa j› ver me ye yet miş, içe rik ko nu sun da kim se uzun boy lu dü şün me miş, ya z›p çiz me miş tir.

‹c ra at düz le min de ‹nö nü ve Men de res ara s›n da bü yük uçu rum lar yok tur. Dö ne min tar t›ş ma l› ko nu la-r›n dan bi ri Arap ça eza n›n üze rin de ki ya sa ğ›n kalk ma s›-d›r. DP bu uy gu la ma se be biy le son ra ki y›l lar da çok şid det li eleş ti ri le re ma ruz kal m›ş t›r. An cak as l›n da bu de ği şik lik CHP’nin de des te ğiy le, oy bir li ğiy le mec lis ten geç miş tir.31 DP ik ti da r› dö ne min de Ku ran kurs la r› n›n ço ğal d› ğ›, ila hi yat fa kül te le ri nin yay g›n l›k ka zan d› ğ›, din ada m› ye tiş ti ren okul la r›n art t› ğ› söy len mek te dir. Fa kat bu ku rum sal ya p› la r›n te mel le ri nin de CHP ik ti-da r› n›n son dö ne min de at›l d› ğ› ha t›r lan ma l› d›r.

Men de res si ya si ka ri ye ri ne Ser best Cum hu ri yet F›r ka s›’n›n Ay d›n il baş ka n› ola rak baş la m›ş, par ti nin ka pa t›l ma s› üze ri ne CHP’ye ge çe rek, 1931 se çim le-rin de Ay d›n mil let ve ki li ol muş tur. DP ku ru la na ka dar

yak la ş›k 15 y›l CHP için de ça l›ş m›ş t›r. Ke ma list la ik-li ğin te kel ci yö nü nü, ya ni din le il gi li mev zu la r›n tar-t›ş ma ya ka pa l› ol ma s› ve di nin kont ro lü nün dev le tin elin de ol ma s› n› be nim se miş tir. Onun bu yö nü, ‘ir ti ca teh li ke si’ kar ş› s›n da al› nan ted bir ler ma hi ye tin de ki uy gu la ma la r› na ba k› la rak aç›k la na bi lir. Se bi lür re şat, Ehl-i Sün net, ‹s lam Yo lu, Al lah Yo lu gi bi ga ze te ler ka pa-t›l d›k tan son ra Men de res şöy le de miş tir:

Mem le ke ti miz de her tür lü iti kat ve iman lar, hiç bir te red di ye uğ ra ma d› ğ› na gö re, di ni si ya set te kul lan ma-mak ta, bü tün par ti ler bir leş me li dir. Bu mu kad des mev-zuu ele al›p, oy av c› l› ğ›n da ya rar lan mak hu su sun da par ti le rin bir bi riy le ya r› ş›, mem le ke ti fe la ke te gö tü-rür.32 Ben zer şe kil de, 1952 y› l›n da or ta ya ç› kan Ata türk

hey kel le ri ni y› kan Ti ca nî ler ta ri ka t› n›n fa ali yet le ri ne kar ş› “Ata türk Ka nu nu” CHP’nin iti raz la r› na rağ men ç› kar t›l m›ş t›r ve Ata türk’ün ha t› ra s› na ve hey kel le ri ne sal d›r mak suç sa y›l m›ş t›r.33 Men de res Ara l›k 1952’de yap t› ğ› ko nuş ma da di nin si ya set ten uzak tu tul ma s› n› sa vun muş tur: Din gi bi kut sal bir kav ra m›, bir ta k›m ce mi yet çö kün-

tü le ri nin ve si ya set be zir gân la r› n›n ara c› du ru mu na gel me si ne, bu mil let da ya na maz. La ik li ği din düş man-l› ğ› bi çi min de al mak, bi zim inanç öz gür lü ğü an la y› ş›-m› za uy maz.34

An cak din ve dev le tin, özel ve ka mu sal di ye ay r›l-ma s›, ve bu na bağ l› ola rak Men de res’in bun ca önem ver di ği di ni ni yok farz ede rek din dar de ğil miş gi bi dav ran ma s› müm kün ol ma m›ş t›r. “‹r ti cai tah ri ke as la mü sa ade et me mek le be ra ber din ve vic dan hür ri ye ti-nin icap la r› na ri ayet ede ce ğiz”35, der ken Men de res, “Din üze rin de ki dev let te ke li ye rin de dir an cak din öz gür lü ğü çer çe ve sin de ‹s lam’›n ge rek le ri ni aç›k ça

ye ri ne ge ti ril me li ve Müs lü man l›k d› şa vu rul ma l›” me sa j› ver mek te dir.

DP, Türk si ya se tin de önem li bir ye re otur ma ya he nüz baş la d› ğ› y›l lar da CHP’den çok fark l› bir tu tum için de ol ma m›ş, Men de res de si ya si ka ri ye ri-nin baş la r›n da di ne kar ş› da ha ta raf s›z bir port re çiz-miş tir. An cak 1950’le rin son la r› na ge lin di ğin de ta v›r git gi de de ğiş miş, oy ka zan d› r› c› ta raf la r› n› dü şü ne rek di nî kim lik ön pla na ç›k ma ya baş la m›ş t›r. Men de-res’in bü tü nüy le sa mi mi yet siz ve prag ma tik ol du ğu-nu söy le mek yan l›ş ola bi lir, an cak oy kay g› s› bü yük öl çü de et ki li dir. Ör ne ğin, Men de res’in Be di üz za-man Sa id Nur si ile iliş ki le ri oy top la mak için di nin araç sal laş t› r›l ma s› ola rak yo rum lan m›ş, Sa id Nur-si’nin An ka ra zi ya re ti mec lis te çok sert tar t›ş ma la ra se bep ol muş tur. ‹nö nü mec lis kür sü sün de Men de-res’e, “Siz şe ri at› hort la t› yor su nuz, ir ti ca y› hort la t›-yor su nuz. Be di üz za man’› gez di ri yor su nuz!” di ye ba ğ›r m›ş t›r.

Di ni ‘Al lah’la kul ara s›n da’ ki şi sel bir pra tik ola rak ta n›m la ma ya ça l› şan la ik Ke ma list ide olo ji ye Men de-res’in en sert kar ş› du ru şu, lâ y›k gö rül dü ğü ‘Müs lü-man Baş ba kan’ un va n› d›r. Top lum da bu imaj, Men-

60

‹craat düzleminde ‹nönü ve Menderes aras›nda büyük uçurum yoktur. En tart›şmal› konulardan biri, Demokrat Parti’nin 1950’de iktidara gelmesinden sonra ezan›n yeniden Arapça okunmas› ve türbelerin aç›lmas›na izin verilmesidir. DP, çok şiddetli eleştirilere maruz kalm›şt›r.

Fotoğraf: Türkiye’nin 150 Y›ll›k Toplumsal

Tarihi, Haz›rlayan: Alpay Kabacal›, Toprakbank Yay›n›.

de res’in tür lü yol lar la din dar l› ğ› n› aç› ğa vur ma s›y la yer leş miş tir. Ör ne ğin, 1958 ilk ba ha r›n da Ja pon ya dö nü şün de, Men de res uçak tan iner in mez (cid di bir ka za at lat m›ş t›r) Eyüp Sul tan’a gi dil miş ve ora da top la nan ka la ba l›k la bir lik te du alar okun muş, kur-ban lar ke sil miş, yok sul la ra pa ra lar da ğ› t›l m›ş t›r.36 Tüm bu ya p› lan la r›n ga ze te ler de ve rad yo da ne re-dey se rek la m› ya p›l m›ş t›r.

Ad nan Men de res’in din dar l› ğ› ve si ya si ka ri ye ri dü şü nü le cek olur sa de ni le bi lir ki, ‹nö nü’den ol duk-ça fark l› ola rak Men de res, baş ba kan ol du ğu müd det bo yun ca Müs lü man ol du ğu nu sak la ma ge re ği hiç duy ma m›ş, ak si ne her f›r sat ta bu kim li ği gu rur la ta ş›-d› ğ› n› ima eden gös te ri ler de bu lun muş tur. Do la y›-s›y la, si ya set are na s› n›n ka p› s›n da as› l› du ran “din siz gi ri lir” ta be la s› na ku lak as ma m›ş t›r.

Dev let Te ke li: Din Ko ru cu lu ğu ve Di nî Kim lik siz lik

Tür ki ye’de la ik lik kav ra m› n› “di nin meş ru kul la-n› m› üze rin de dev let te ke li” kur ma mü ca de le si ola rak al g› la mak, di nin hem ka mu sal alan dan d›ş lan m›ş (di nî

kim lik siz lik) hem de dev le tin kont ro lü ne tâ bi (din ala-n›n da ki tüm dü zen le me le ri yap ma yet ki si) bir mef-hum ol du ğu nu aç› ğa ç› ka r›r. Dev le tin din üze rin de kur du ğu te ke lin sağ la d› ğ› di nî ko nu lar da po li ti ka üret me yet ke si (din ko ru cu lu ğu), la ik lik il ke si nin, ic ra-at lar dan çok di nî sem bol le ri kul lan mak ve ya di nî bir söy lem edin mek (di nî kim lik) ve sem bol ler le de ğer len-di ril me si ne yol aç m›ş t›r.37 ‹nö nü ve Men de res ara s›n-da çok be lir gin ic ra at ya da dokt rin far k› ol ma ma s› na ve ne re dey se tek te mel ay r› l› ğ›n Müs lü man kim li ği-nin kul la n›l ma s›n da dü ğüm len me si ne rağ men bu

ki şi ler den sa de ce bi ri la ik ta n› m› na uy mak ta d›r. ‹s met ‹nö nü’nün bi rey ola rak din dar l› ğ› n› hiç öne sür me-den yap t› ğ›, des tek le di ği po li ti ka lar la ik lik il ke siy le çe liş mez gö rü lür ken, Ad nan Men de res’in ben zer po li ti ka la r›, tür be zi ya ret eden ya da Cu ma gün le ri na ma za gi den bir baş ba kan ola rak iz le me si ‘di ni si ya-se te alet et mek’ şek lin de yo rum lan m›ş t›r.

So nuç olarak, dev le tin di nin meş ru kul la n› m› üze-rin de te kel id dia edi yor ol ma s› la ik lik kav ra m› n›n içi ni öy le si ne bo şalt m›ş t›r ki, ge ri ye ka lan kri ter söy lem den öte ye geç me miş tir. Di ğer bir de yiş le, la ik ya da din dar ol mak, içe ri ği ne ba k›l ma yan sem bo lik bi rer d› şa vu rum-lar (ya da ör tün me ler) bü tü nü ne dö nüş müş tür.

61

1 Bu ifa de Al man sos yo log Max We ber’in dev le ti ta n›m lar ken kul lan d› ğ› “şid de tin meş ru kul la n› m› üze rin de dev let te ke li” ifa de sin den esin-le ne rek ya ra t›l m›ş t›r. Bu ta n› ma gö re fi zik sel güç (şid det) kul la n› m› an cak dev let ta ra f›n dan ve ya dev le tin iz niy le uy gu lan m›ş sa meş ru sa y›l mak ta d›r; di ğer ku rum lar ya da ki şi ler bu hak tan fay da la na-maz lar.Max We ber, The The ory of So ci al and Eco no mic

Or ga ni za ti on, Çev. A.M. Hen der son and Tal cott Par sons, Lon don: Ox ford Uni ver sity Press, 1947, s. 156.

2 429 sa y› l› “Şer’iye ve Ev kaf ve Er ka n› har bi-yei Umu mi ye Ve ka let le ri nin ‹l ga s› na Da ir Ka nun”, Düs tur III, 5, 2. bas k›, 1948, s. 320-321.

3 TBMM Za b›t Ce ri de si, II, 7, 1968, s. 21. 4 Fa lih R›f k› Atay, Çan ka ya. ‹s tan bul: Dün ya

Ya y› ne vi, 1961, s. 188.5 Se mih Kal ka noğ lu, ‹s met ‹nö nü: Din ve La ik lik.

An ka ra: Te kin Ya y› ne vi, 1991, s. 29. 6 ‹s met ‹nö nü’nün TBMM’de ki ko nuş ma la r› 1920-

1973; der. Ali R› za Ci han. An ka ra: TBMM Kül tür, Sa nat ve Ya y›n Ku ru lu, 1992, s. 172.

7 “Hi lâ fe tin ‹l ga s› na ve Ha ne dân-› Os mâ nî-nin Tür ki ye Cum hu ri ye ti Me ma li ki Ha ri ci ne Ç› ka-r›l ma s› na Da ir Ka nun” (Ka nun No: 431).

8 429 sa y› l› ka nu nun ilk mad de si şöy le dir: “Tür ki ye Cum hu ri ye ti’nde mu ame lâ t› nâ sa da ir olan ah kâ m›n teş ri ve in fa z› Tür ki ye Bü yük Mil let Mec li si ile onun teş kil et ti ği hü kü me te ait olup, din-i mü bin-i ‹s lâm’›n bun dan ma ada iti ka dî ve iba dâ ta da ir bü tün ah kâm ve me sa li hi nin ted vi ri ve mü es se sas-i di niy ye nin ida re si için Cum hu ri yet’in

ma kar r›n da bir Di ya net ‹ş le ri Re is li ği ma ka m› te sis edil miş tir.”

9 ‹s met ‹nö nü, Ha t› ra lar; ya y. haz., Sa ba hat tin Se lek. An ka ra: Bil gi Ya y› ne vi, 1985-1987, c.1, s. 4.

10 Se mih Kal ka noğ lu. age., s. 245.11 a ge., s. 237.12 Me tin He per, ‹s met ‹nö nü: Ye ni Bir Yo rum

De ne me si, Çev. Ser met Yal ç›n. ‹s tan bul: Ta rih Vak f› Yurt Ya y›n la r›, 1999, s. 72.

13 ‹s met ‹nö nü, Ba ba ‹nö nü’den Er dal ‹nö nü’ye

Mek tup lar; ba s. haz., Sev gi Özel, An ka ra: Bil gi Ya y›n la r›, 1988, s. 106.

14 a ge., s. 107.15 a ge., s. 107.16 a ge., s. 71.17 a ge., s. 114.18 a ge., s. 222.19 Me tin He per, a ge., s. 72.20 Se mih Kal ka noğ lu, a ge., s. 246.21 Me tin He per, a ge., s. 70.22 Se mih Kal ka noğ lu, a ge., s. 200.23 a ge., s. 182.24 a ge., s. 166.25 Fa ik Ah met Ba rut çu, Si ya si An› lar, 1939-

1954. ‹s tan bul: Rem zi Ki ta be vi, 1977, s. 326.26 Tür ki ye Bü yük Mil let Mec li si, 16 Ha zi ran

1950 gü nü eza n›n Türk çe okun ma s›y la il gi li ya sa ğ› kal d›r d›. Bu nun la il gi li ola rak 1941 y› l›n da ç› ka r›-lan ka nu nun yü rür lü ğü böy le ce so na er di. Esa sen Cum hu ri yet Halk Par ti li ler de Mec lis gö rüş me le ri s› ra s›n da bu na kar ş› ç›k ma m›ş lar, bu nu söz le riy le

ifa de ede rek ye ni ka nu nu des tek le miş ler di. 27a ge., s. 326-327.28 Şev ket Sü rey ya Ay de mir, Men de res’in Dra m›.

‹s tan bul : Rem zi Ki ta be vi, 1997, s. 18-19.29 Ce lâl Ba yar, Baş ve ki lim Ad nan Men de res, Der.

‹s met Boz dağ. ‹s tan bul : Ba ha Mat ba as›, 1970, s. 22.30 Or han Ce mâl Fer soy, Ad nan Men de res, Bir

Dev re Ad› n› Ve ren Baş ba kan. ‹s tan bul: Ma ya taş, 1971, s. 2.

31 Cem Ero ğul, De mok rat Par ti Ta ri hi ve ‹de olo-

ji si, An ka ra: ‹m ge Ya y›n c› l›k, 1990, s. 58.32 Şev ket Sü rey ya Ay de mir, a ge., s.336.33 De mok rat Par ti Hü kü me ti nin Ata türk’ü

ko ru mak için ha z›r la d› ğ› ka nun ta sa r› s› 24 Tem-muz 1951 gü nü Mec lis’te ka bul edil di. 5816 sa y› l› ka nun la Ata türk’e, onun büst, an›t ve hey kel le ri ne ya p› lan sal d› r› lar la bun la r› teş vik eden le rin ce za lan-d› r› la ca ğ› hük me bağ lan m›ş t›. Bu ki şi le re 1-3 y›l ara s›n da de ği şen ha pis ce za s› ve ri le cek, ce za ora n› söz ko nu su fi ilin aç›k yer ler de ya da zor kul-lan›larak yap›l mas› halin de ar t›r›labilecek ti. Cem Eroğul, a ge., s. 81.

34 Semih Kal kanoğ lu, a ge., s. 149.35 Muzaf fer Sen cer, Dinin Türk Top lumuna

Et kileri. ‹s tan bul: Garan ti Mat baas›, 1968, s. 147.36 Semih Kal kanoğ lu, a ge., s. 179.37 Ör neğin, cami yap t›r mak (ic raat) laik lik

il kesine kar ş› ç›k mak say›l maz ken, “El ham dülil lah Müs lüman›m” demek (söy lem) ‘dini siyasete alet et mek’ diye yorum lan›p tep ki al mak tad›r.

Notlar