ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΤΑ ΠΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΥΤΑΡΧΙΣΜΟΥ

ΣΤΗ ΜΕΙΟΝΟΤΙΚΗ ΕΠΙΡΡΟΗ

ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ

Επόπτης Καθηγητής : Προδρομίτης Γεράσιμος

Πολυκρέτη Μαρία

Αριθμός Μητρώου: 06080178

2

«Η συγγραφέας βεβαιώνει ότι το περιεχόμενο του παρόντος έργου είναι

αποτέλεσμα προσωπικής εργασίας και ότι έχει γίνει η κατάλληλη αναφορά στην

εργασία τρίτων, όπου κάτι τέτοιο ήταν απαραίτητο, σύμφωνα με τους κανόνες της

ακαδημαϊκής δεοντολογίας.»

3

Περίληψη

Προηγούμενες έρευνες που αφορούν τον αυταρχισμό, τον τοποθετούν τόσο στην

ιδεολογία της δεξίας όσο και σε εκείνη της αριστεράς. Ωστόσο, σαν έννοια

διαφοροποιήθηκε στο πέρασμα των ετών για να μετονομαστεί σε «ορθοδοξία» και να

οριστεί εν τέλει ως η διάρθρωση των δοξασιών εκείνων που διενεργούν σε

ενδοατομικό και ενδοομαδικό επίπεδο αλληλεπιδρώντας παράλληλα με το ανώτερο

σύστημα αξιών όπου υπάγεται η εκάστοτε ομάδα. Η δεύτερη θεωρητική έννοια που

χρησιμοποιήσαμε, ήταν η συνεκτικότητα, που αφορά τη σταθερότητα που διατηρεί

μία μειονοτική ομάδα στις διαπραγματεύσεις της, προκειμένου να ενισχύσει την

αυτονομία της. Στην έρευνα μας, προκειμένου να ελέγξουμε την αλληλεπίδραση του

αυταρχισμού και της συνεκτικότητας στη μειονοτική επιρροή της αριστεράς, αρχικά

ενεργοποιήσαμε μέσω των άρρητων θεωριών επιρροής τις εν λόγω διαστάσεις και

έπειτα εκθέσαμε αριστερούς συμμετέχοντες σε διαδικασία επιρροής, έναντι δεκτών

διαφορετικής ιδεολογικής ταυτότητας για να παραθέσουν τις στρατηγικές πειθούς

που θα χρησιμοποιούσαν σε έναν υποθετικό πολιτικό διάλογο, ως μέλη της ομάδας

όπου υπάγονται. Έπειτα ελέγξαμε ποιές στρατηγικές πειθούς χρησιμοποιήθηκαν, πώς

αυτές διαφοροποιήθηκαν, πώς η πειραματική συνθήκη επέδρασε σε μεταγνωστικές

εκτιμήσεις των συμμετεχόντων ενώ, τέλος, μετρήσαμε τις αλλαγές πολιτικών και

ιδεολογικών στάσεων όπου προέβησαν τα υποκείμενα μετά τον πειραματικό

χειρισμό. Στα αποτελέσματα μας η συνεκτικότητα ήταν η διάσταση που φάνηκε να

αλληλεπιδρά τόσο με τις στρατηγικές πειθούς όσο και με την αλλαγή ιδεολογικών

στάσεων. Συγκεκριμένα φάνηκε ότι τα προσαρμοστικά υποκείμενα όταν εκτέθηκαν

σε ουδέτερο δέκτη χρησιμοποίησαν ορθόδοξο ή αλλιώς, συνεκτικό λόγο, ενώ στη

συνέχεια οι στάσεις τους έτειναν να μετα-στρέφονται υπέρ εκσυγχρονιστικών

θεμάτων, κάτι που αφενός αναδύει συγχρονική ασταθεία στη διαρπαγμάτευση τους

και αφετέρου αποκαλύπτει μηχανισμούς έμμεσης επιρροής.

Λέξεις-Κλειδιά: αριστερός αυταρχισμός, μειονοτική επιρροή, συνεκτικότητα,

δοξασίες, ιδεολογία

4

Περιεχόμενα

Εισαγωγή.......................................................................................................................5

A. Μια εγγύτερη ματιά στις όψεις του Αυταρχισμού.............................................7

B. Μειονοτική επιρροή και σταθερότητα.............................................................10

Γ. Άρρητες Θεωρίες Επιρροής...............................................................................11

Δ. Άρρητες Θεωρίες Πειθούς και Κοινωνική Ταυτότητα.....................................12

Ε. Μεταγνωστικό Μοντέλο....................................................................................14

Μέθοδος...................................................................................................................17

Α. Συμμετέχοντες.................................................................................................17

Β. Εργαλεία Συλλογής Εργαλείων........................................................................17

Γ. Διαδικασία........................................................................................................19

Δ. Πειραματικός Χειρισμός..................................................................................20

Ε. Εξαρτημένες Μεταβλητές................................................................................20

-Στρατηγικές Πειθούς.....................................................................................20

-Μεταγνωστικές Εκτιμήσεις.............................................................................21

-Πολιτικές Στάσεις............................................................................................21

-Ιδεολογικές στάσεις.........................................................................................22

Αποτελέσματα..............................................................................................................24

Συμπεράσματα..............................................................................................................32

Βιβλιογραφία...............................................................................................................35

5

ΤΑ ΠΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΥΤΑΡΧΙΣΜΟΥ

ΣΤΗ ΜΕΙΟΝΟΤΙΚΗ ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ

Εισαγωγή

Η έννοια του αυταρχισμού, έκανε την εμφάνιση της στα μέσα της δεκαετίας του

’40 και εκ τότε αποτελεί τον πυρήνα ενός γιγαντώδους φάσματος αναλύσεων,

ερευνών και φιλοσοφικών αναζητήσεων, που συνεχίζει να επεκτείνεται και να

επανανοηματοδοτείται. Οι Adorno, Frenkel-Brunswik, Levinson και Sanford (1950)

ήταν οι πρώτοι που μίλησαν για την αυταρχική προσωπικότητα, έχοντας ως κύρια

ερεθίσματα του έργου τους τα ναζιστικά γεγονότα της εποχής. Έπειτα από εκτενείς

μελέτες, το κατεξοχήν εργαλείο μέτρησης του Αυταρχισμού δημιούργησε

αντιδράσεις για τον ιδεολογικό «δεξισμό» που ενείχε, καθώς ήταν ανέφικτο να

οριοθετηθεί ο αντίθετος πόλος του, «ο δημοκρατισμός». Ο λόγος γίνεται για την

κλίμακα Αυταρχισμού η οποία αργότερα μετατράπηκε σε κλίμακα Φασισμού

(κλίμακα F). Η αμφισβήτηση της κλίμακας F σε συνδυασμό με την ανάδυση του

τρόπου λειτουργίας των σταλινικών μηχανισμών που αναδύθηκαν τότε, συνέβαλε

στον επαναπροσδιορισμό της ιδεολογικής ταυτότητας του αυταρχισμού. Κατ ‘ αυτόν

τον τρόπο, θεωρήθηκε ότι ο αυταρχισμός μπορεί να ανήκε είτε στη δεξιά, είτε στην

αριστερά (η οποία έχει μελετηθεί από τους Stone, Lederer, Christie, 1993).

Ο Shils (1954) παρατήρησε έναν παραλληλισμό μεταξύ της αρνητικής

συμπεριφοράς των «αυταρχικών» υποκειμένων [τα οποία θεωρούνται «δεξιά»]

απέναντι στην οικονομική εξουσία που ασκούσαν οι Εβραίοι και τη συμπεριφορά των

κομμουνιστών συμμετεχόντων («αριστερών» φυσικά) που πιστεύουν ότι η

οικονομική δύναμη και τα μέσα παραγωγής βρίσκονται κατ’ αποκλειστικότητα στα

χέρια μιας κυρίαρχης και σκοπίμως ηγεμονικής τάξης. Αργότερα ο Rokeach (1954,

1956, 1960) κατηύθυνε εκ νέου τη συζήτηση όταν τοποθέτησε το δογματισμό στα

6

ειδικά «περιεχόμενα» των εν λόγω ιδεολογιών, είτε αυτές αποκαλούνται «δεξιές» είτε

«αριστερές». Πιο αναλυτικά, εξηγεί, ότι σε αυτές τις δύο κατηγορίες υποκειμένων τα

αντίστοιχα περιεχόμενα των δοξασιών τους και των αξιών τους είναι προφανώς

αντικρουόμενα: «σκέφτονται» διαφορετικά πράγματα ή αλλιώς, «σκέφτονται» τα

πράγματα και όσα συμβαίνουν γύρω τους με διαφορετικό τρόπο. Αλλά αν ρίξουμε

μια πιο προσεκτική ματιά, θα διαπιστώσουμε ότι η δομή της σκέψης τους είναι

πανομοιότυπη: η ίδια προσφυγή στην υπεροχή της εξουσίας, η ίδια προσφυγή στη

δύναμη, προκειμένου να πείσουν τον άλλο, η ίδια σιγουριά ότι κατέχουν την

Αλήθεια, το ίδιο ομαδικό πνεύμα. Η παρατήρηση αυτή θα αποτελέσει τη χαριστική

βολή που θα καταστήσει δυνατή τη μελέτη των δοξασιών όχι πλέον μόνο στο επίπεδο

του περιεχομένου τους, αλλά που θα επιβάλει τη μελέτη τους στο επίπεδο της δομής

τους, ή τουλάχιστον της δομής των συστημάτων μέσα στο οποίο εγγράφονται. Ως εκ

τούτου η σκέψη τους και οι δοξασίες τους, ως συστήματα αποτελούνται από την ίδια

δομή, όπως ταυτόχρονα ίδιες είναι και οι αντίστοιχες κοινωνιογνωστικές διαδικασίες.

Με αφορμή τις αμφιλεγόμενες απόψεις για τον ιδεολογικό χαρακτήρα του

αυταρχισμού, η έρευνα μας μελετά τα πρίσματα του αυταρχισμού στην επιρροή της

Αριστεράς. Ταυτόχρονα το ενδιαφέρον μας εστιάζει στη μελέτη των γνωστικών

μηχανισμών που παρεμβαίνουν κατά και μετά την αναπαραγωγή των δοξασιών μέσα

από τη μορφή στρατηγικών επιρροής, αλλά και των επιπτώσεων αυτής τόσο σε

κοινωνιογνωστικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο στάσεων. Προκειμένου να ελιχθούμε

επιτυχώς στην εξερεύνηση των δοξασιών των υποκειμένων που υιοθετούν αριστερή

ιδεολογική ταυτότητα, θα ήταν παράτολμο να παραβλέψουμε τον ρόλο των ομαδικών

νορμών και μηχανισμών, που πηγάζουν από το ανώτερο σύστημα αξιών όπου

υπάγονται.

7

Μία εγγύτερη ματιά στις όψεις του Αυταρχισμού

Αφού και ο «δογματισμός» του Rokeach αμφισβητήθηκε ως μία ακόμη έννοια

συσσώρευσης ατομικών χαρακτηριστικών, όμοια με την «αυταρχική

προσωπικότητα», που παρέβλεπε το πλαίσιο των κοινωνιοπολιτισμικών

προκαταλήψεων και το ρόλο των ομαδικών νορμών (Billig 1976, Billig & Cochrane

1979, έγιναν νέες εργασίες που μίλησαν για την «ορθοδοξία». Κρατώντας την ιδέα

ότι η μελέτη των ιδεολογιών και των δοξασιών θα πρέπει να θέτει εντός παρενθέσεως

το περιεχόμενο τους αλλά και ότι οι ιδεολογίες και οι δοξασίες αποκτούν νόημα μόνο

εντός του πλαισίου στο οποίο εγγράφονται, διατυπώθηκε μία νέα σχηματοποιήση που

αναίρεσε την ιδέα ότι οι δοξασίες είναι οργανωμένες βάσει μίας δομής, και πρότεινε

την μελέτη του μηχανισμού και της «διάρθρωσης» (στηριζόμενες στο έργο του Doise,

1982) αυτών μέσα από το σύστημα δοξασιών της ομάδας στην οποία υπάγονται. Η

σύλληψη του ορθόδοξου υποκειμένου, της ορθόδοξης ομάδας αλλά και του ανώτερου

ορθόδοξου συστήματος δοξασιών τους οδήγησε στο συμπέρασμα ότι οι τρεις αυτοί

ορισμοί της ορθοδοξίας είναι ολιστικά αλληλοεξαρτώμενοι (Jean Pierre Deconchy &

Vincent Dru, 2007). Την εις βάθος ανάγνωση των μηχανισμών αυτών υποστηρίζει ο

Deconchy, όταν στο έργο του προσπαθεί να μελετήσει, όχι τόσο το περιεχόμενο των

δοξασιών, αλλά τις διαδικασίες εκείνες που παρεμβαίνουν στην παραγωγή,

διαχείρηση αλλά και εξάλειψη των συστημάτων που αφορούν τις δοξασίες. Για την

επίτευξη αυτού του στόχου, αναζητεί τις αμετάβλητες εκείνες παραμέτρους που θα

καταλήξουν στην προσεκτική αναγνώριση των κανόνων παραγωγής και λειτουργίας

των δοξασιών (Παπαστάμου-Μιούνυ, 2008). Για να συνάδει αυτή του η προσπάθεια

με τις προϋποθέσεις μίας επιστημονικής προσέγγισης, ενέταξε τις «δοξασίες» στη

«λογική της αναγκαιότητας». Σε αυτό το σημείο κάνει λόγο για την εξωγενή φύση

της «ιδεολογίας» συναρτήσει των δοξασιών. Μετά την πρόταση του Rokeach

8

(Rokeach, 1960…) για τις «αμετάβλητες εκείνες παραμέτρους που περιχαρακώνουν

τις δοξασίες, οι μελέτες του Lerner (Lerner, 1980) ενθάρρυναν τον Deconchy με τους

μηχανισμούς που εισήγαγαν και με εκείνους που τον παρότρυναν να μελετήσει

(Deconchy, 1982). Με μια σειρά πειραματισμών, ο Lerner καταδεικνύει ότι το

ανθρώπινο ον δεν διαβάζει, δεν περιγράφει και δεν γνωρίζει τις κοινωνικές

αλληλεπιδράσεις –κυρίως όσες είναι ασύμμετρες (όπως η κυριαρχία, η αδικία, η βία)

– και τις στερήσεις (όπως η πείνα, η μιζέρια, ο πόνος), ενώ καταγράφει μόνο τα

δεδομένα και τις περιστάσεις που είναι εμπειρικά ανιχνεύσιμες (...) επεξεργάζεται

δηλαδή τα εν λόγω δεδομένα μέσω μίας άρρητης «μεροληψίας». Αυτή τη

«μεροληψία», αυτό το «φίλτρο» ο Lerner θα το ονομάσει «πίστη» και θα του

αποδώσει φυσικές ιδιότητες (...) που συνιστούν το ανθρώπινο είδος, που καθορίζουν

την ύπαρξη όντων και πραγμάτων και άρα συνιστούν μία «οντολογία». Από την άλλη

η συγκεκριμένη λειτουργία αποτελεί αντικείμενο μίας αξιολόγησης ή μίας κοινωνικής

αιτιολόγησης που θα παρέπεμπε σε κάτι που προσομοιάζει στην ιδεολογία. Η πίστη,

η ιδεολογία και η οντολογία αποτελούνται από εννοιολογικό υλικό (...) που γίνεται

επεξεργάσιμο, όταν ενεργοποιούνται «φυσικές δοξασίες», δηλαδή «γνωστικά φίλτρα»

(Deconchy, 2010).

Μειονοτική επιρροή και σταθερότητα

Αν η επιρροή μίας μειονότητας δεν μπορεί να στηριχθεί σε μία σχέση εξουσίας

αφού στην πραγματικότητα στρέφεται εναντίον της, ποια μπορούν να είναι τα

θεμέλια της; Ο Moscovici προτείνει μία πλήρη ανατροπή αυτής της προσέγγισης: η

πηγή της επιρροής των μειονοτήτων έγκειται στη σημασία που προσλαμβάνει η

συνολική συμπεριφορά μίας μειονότητας κατά τη διάρκεια των συναντήσεων και των

διαπραγματεύσεων μεταξύ της πηγής (δηλαδή της μειονότητας) και του δέκτη

9

επιρροής. Εδώ πρέπει να διευκρινιστεί σε αρμονία με τα όσα προαναφέρθηκαν ότι

κεντρικό σημείο δεν είναι η φύση των εναλλακτικών περιεχομένων, αλλά η

οργάνωση και η δομή τους. Μία θεωρητική έννοια παίζει αποφασιστικό ρόλο: τα είδη

συμπεριφοράς.

Για τον Moscovici (1979, σ.122): «το είδος συμπεριφοράς είναι μία καινούργια

αλλά παρόλαυτα οικεία έννοια. Παραπέμπει στην οργάνωση της συμπεριφοράς και

της γνώμης στην ανέλιξη και στην ένταση της έκφρασης τους, με άλλα λόγια στη

“ρητορική” τους. Οι συμπεριφορές αυτές καθ’ αυτές, όπως και οι ήχοι μίας γλώσσας,

θεωρούμενες κάθεμια ξεχωριστά, δεν έχουν χαρακτηριστικά δική τους σημασία.

Μόνο σε συνάρτηση με τις προθέσεις του ατόμου ή της ομάδας-πομπού, ή σύμφωνα

με την ερμηνεία εκείνων στους οποίους απευθύνονται, μπορούν να λάβουν μία

σημασία και να προκαλέσουν μία αντίδραση»... «Το πρόσωπο ή/και η ομάδα που

υιοθετούν ένα από αυτά τα είδη πρέπει αν θέλουν να αναγνωριστεί αυτό το είδος

κοινωνικά και να αποκτήσει μία κοινωνική ταυτότητα, να πληρούν τις τρεις

ακόλουθες προϋποθέσεις: α. Να έχουν συνείδηση της σχέσης που υπάρχει ανάμεσα

στην εσωτερική κατάσταση και στα εξωτερικά σήματα που χρησιμοποιούν. [...] β. Να

χρησιμοποιούν σήματα με συστηματικό και σταθερό τρόπο ώστε να αποφύγουν την

πιθανότητα παρανόησης από το δέκτη. γ. Να διατηρούν τις ίδιες σχέσεις μεταξύ

συμπεριφοράς και σήμανσης καθ’ όλη τη διάρκεια τηε αλληλεπίδρασης, να

εξασφαλίσουν δηλαδή ότι οι λέξεις δεν έχουν αλλάξει νόημα όσο διαρκεί η

αλληλεπίδραση.

Αυτοί οι συμβατικοί τρόποι οργάνωσης της συμπεριφροάς στην κοινωνική

αλληλεπίδραση σκοπεύουν να δώσουν στην άλλη ομάδα ή στο άλλο άτομο

πληροφορίες σχετικά με τη θέση και το κίνητρο του ατόμου ή της ομάδας που

βρίσκεται στην απαρχή της αλληλεπίδρασης (Moscovici, 1979, σ.123).

10

Χάρη λοιπόν στη σταθερότητα του είδους συμπεριφοράς της, μία μειονότητα

μπορεί να ασκήσει κοινωνική επιρροή. Η σταθερότητα διακρίνεται από ένα πιο

ασταθές είδος συμπεριφοράς σε πολλά σημεία:

-Από διαχρονική άποψη, η σταθερότητα χαρακτηρίζει την ασάλευτη, συστηματική

και μη αντιφατική επανάληψη ενός ίδιου τρόπου απάντησης.

-Από συγχρονική άποψη, η σταθερότητα χαρακτηρίζει, μέσα σε μία μειονότητα, την

ύπαρξη κοινωνικής συναίνεσης, της απόλυτης σύμπνοιας ανάμεσα στα μέλη της ως

προς την έκφραση των θέσεων της.

Με μία τέτοια σταθερότητα, η μειονότητα δεν δίνει πληροφορίες στους πιθανούς

δέκτες μόνο αναφορικά με έναν ειδικό ερεθισμό ή μία συγκεκριμένη

πραγματικότητα, αλλά και αναφορικά με τον ίδιο της τον εαυτό. Υπογραμμίζει τόσο

το γεγονός ότι έχει ανθεκτικότητα στη συμπεριφορά της. Με αυτή τη συγουριά στον

εαυτό της εξασφαλίζει μία σημαντική ικανότητα αυτοενίσχυσης: όποιος πλησιάζει τη

μειονότητα (δηλαδή τις θέσεις της) μπορεί να είναι σίγουρος ότι θα βρει ένα

κοινωνικό υποστήριγμα, μια διαρκή κοινωνική συναίνεση. Μπορεί επίσης να

προσδώσει αξία στην προτεινόμενη εναλλακτική λύση αναφέροντας ως παράδειγμα

τις προσωπικές θυσίες που αναγκάζεται πολλές φορές να κάνει (να αντιμετωπίζει

αντίποινα, κοροϊδίες, έλλειψη κατανόησης). Με τη σταθερότητα της μία μειονότητα

εκφράζει ακόμη την ικανότητα της να κινείται πέρα από τα γνωστά μονοπάτια της

κοινωνικής συμμόρφωσης. Αποτελεί παράδειγμα αυτονομίας που μπορεί να οδηγήσει

τους δέκτες να σιγουρέψουν (ή και να επανακτήσουν) την αυτονομία τους.

Η σταθερότητα συμπεριφοράς χαρακτηρίζει συνεπώς τη συμπεριφορά που

υποστηρίζει με συνεκτικότητα και εμμονή –τόσο χρονικά όσο και συγκυριακά- μια

μειονότητα (Παπαστάμου, Μιούνυ, 2008).

11

Άρρητες Θεωρίες Επιρροής

Για να προσεγγίσουμε τους μηχανισμούς λειτουργίας των ιδεολογικών δοξασιών,

πρωτίστως πρέπει να προκληθεί μία ενεργοποίηση αυτών λαμβάνοντας υπόψη ότι το

άτομο-φορέας των δοξασιών, είναι ένα κοινωνικό υποκείμενο και άρα εντάσσεται σε

ένα ευρύτερο διαπροσωπικό, διομαδικό και ιδεολογικό (οντολογικό) περιβάλλον από

όπου και απορροφάει πολιτισμικά, πολιτικά και κοινωνικά στοιχεία για να τα

ενσωματώσει στις δοξασίες του. Χαρακτηριστικά, διευκρινίζει ο Jos Jaspars ότι οι

γνωστικές διεργασίες της απόδοσης αιτιών στα προσλαμβανόμενα εμπειρικά

δεδομένα είναι ενέργειες κοινωνικά επηρεασμένες και κοινωνικά ρυθμισμένες

(Deconchy, 2010). Ως εκ τούτου, θεωρήθηκε σκόπιμο μέσω του πειραματικού

σχεδιασμού μας να εξετάσουμε όχι μόνο τους καθαρά γνωστικούς μηχανισμούς που

καθορίζονται από το σύστημα δοξασιών και τις λειτουργίες του, αλλά και τους

κοινωνιογνωστικούς παράγοντες που να συντελούν στην ανάδυση τους. Στρέφοντας

την προσοχή μας στον «επιστημονικό εαυτό» του υποκειμένου (Παπαστάμου Στάμος,

Προδρομίτης Γεράσιμος, 2011), ενδιαφερθήκαμε για τις θεωρίες εκείνες που το

υποκείμενο πιστεύει ότι αποτελούν συστατικά στοιχεία στην επίτευξη κοινωνικής

επιρροής από μία ομάδα, δηλαδή για τις Άρρητες Θεωρίες Επιρροής (ΑΘΕ). Οι

άρρητες θεωρίες επιρροής, θα χρησιμοποιηθούν ως ενεργοποιητές προϋπάρχοντων

στοιχείων στο σύστημα αξιών του υποκειμένου, πριν εκτεθεί σε επιρροή. Αυτό που

ορίζουν είναι ότι όταν ένα υποκείμενο εκτεθεί σε μήνυμα μειονοτικής επιρροής,

επηρεάζεται από τα χαρακτηριστικά της πηγής. Ακριβέστερα, θα λέγαμε ότι

επηρεάζεται από τα χαρακτηριστικά της πηγής που διαμορφώνει ο ίδιος σαν δέκτης

όταν εκτίθεται στο μήνυμα της (Παπαστάμου, Προδρομίτης, 2011).

Στην εργασία μας τα υποκείμενα γίνονται αντικείμενα της επιρροής που οι ίδιοι

θα ασκήσουν σε φανταστικά υποκείμενα-δέκτες διαφορετικής κοινωνικής

12

ταυτότητας. Έτσι πριν να εκτεθούν σε διαφορετικούς ιδεολογικούς δέκτες, εξετάσαμε

τις άρρητες θεωρίες τους για τον τύπο δομής και οργάνωσης μίας ομάδας-επιρροής

(αυταρχισμός-συνεκτικότητα). Η ιδέα των άρρητων θεωριών επιρροής πηγάζει από

την ευρύτερη σφαίρα των άρρητων θεωριών πειθούς, οι οποίες προσομοιώνουν τις

αναπαραστάσεις που προϋπάρχουν στον δέκτη ενός μηνύματος για την προδιάθεση

της πηγής να επηρεάσει και για τις στρατηγικές που αυτή θα χρησιμοποιήσει.

Άρρητες Θεωρίες Πειθούς και Κοινωνική ταυτότητα

Οι Άρρητες Θεωρίες Πειθούς περιλαμβάνουν αντιλήψεις κοινών πεποιθήσεων

που αφορούν τη διαδικασία πειθούς και τη χρήση στρατηγικών επιρροής. Είναι τα

ευρήματα από τα οποία αναδύονται οι προσδοκίες των υποκειμένων για την πειθώ

και τις στρατηγικές που χρησιμοποιούνται για να αλλάξουν τη στάση του ατόμου

(David R. Roskos - Ewoldsen, 1997). Οι προσδοκίες που αφορούν επικοινωνιακές

συμπεριφορές επηρεάζουν την κοινωνική αλληλεπίδραση. Τα ανθρώπινα όντα έχουν

ξεκάθαρες προσδοκίες για το ποια στρατηγική πειθούς θα χρησιμοποιήσει κάποιος

για να πείσει (Burgoon, Birk, και Hall, 1991; Dillard, Henwood, Giles, Coupland, και

Coupland, 1990) και αυτές οι προσδοκίες επηρεάζουν το πώς τα άτομα γίνονται

αντιληπτά στις αλληλεπιδράσεις όπου επιδιώκουν τη συμμόρφωση (Burgoon και

LePoire, 1993; Burgoon, LePoire, και Rosenthal, 1995; Burgoon και άλλοι, 1991). Οι

προσδοκίες για το ποιά στρατηγική θα χρησιμοποιήσει κάποιος προκειμένου να

πετύχει την αλλαγή στάσης επηρεάζει και το αποτέλεσμα της προσπάθειας επιρροής

(Burgoon, 1995).

Η έρευνα μας συμμερίστηκε σημαντικά στοιχεία από την προσέγγιση των

άρρητων θεωριών πειθούς, αλλά φέρει μία σημαντική διαφορά. Το ζήτημα τίθεται

αντίστροφα, αναζητώντας τις άρρητες θεωρίες πειθούς και τις προσδοκίες που έχει η

13

πηγή ενός μηνύματος, για την εικόνα του δέκτη, που πρόκειται να επηρεάσει. Επειδή

το ερώτημα μας ενσωματώνεται με το πεδίο έρευνας της μειονοτικής επιρροής και

των ιδεολογικών μηχανισμών που ενεργοποιούνται όταν τα υποκείμενα λειτουργούν

ως μέλη μίας ομάδας, θεωρήθηκε σκόπιμο να βασιστούμε στην παραπάνω

προσέγγιση και να αναρωτηθούμε πώς διαφοροποιείται η χρήση στρατηγικών πειθούς

για διαφορετικούς δέκτες.

Σύμφωνα με τη διομαδική θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας, ένα μεγάλο μέρος

της κοινωνικής συμπεριφοράς επηρεάζεται θεμελιωδώς από τις κοινωνικές

κατηγορίες στις οποίες ανήκουμε και από την ταύτισή μας με αυτές (Χαντζή

Αλεξάνδρα, σημειώσεις από διάλεξη, 2011). Κατ’ επέκτασιν οι διομαδικές

συμπεριφορές αποτελούν αντιλήψεις, σκέψεις και στάσεις των ατόμων που

επηρεάζονται από την επίγνωση τους ότι οι ίδιοι και οι άλλοι αποτελούν μέλη

διακριτών ομάδων και την ταύτιση τους με αυτές.

Βασιζόμενοι στην προϋπάρχουσα ιδεολογική ένταξη των συμμετεχόντων σε μία

αριστερή μειονοτική ομάδα σε συνδυασμό με την άποψη του Moscovici ότι πηγή

επιρροής μιας μειονότητας είναι η σημασία που προσλαμβάνει από τη διαδικασία της

διαπραγμάτευσης, τους φέραμε αντιμέτωπους με ιδεολογικά αντίπαλους

(εξωομαδικό), κοντινούς (ενδοομαδικό επίπεδο) και ουδέτερους (διατομικό επίπεδο)

δέκτες και εξερευνήσαμε τη δομή και το περιεχόμενο των στρατηγικών πειθούς, ώστε

να ελεγχθεί αν συν-λειτουργούν με ένα συνεκτικό σύστημα δοξασιών που

διαρθρώνεται ενδοατομικά, ενδοομαδικά αλλά και με το ανώτερο σύστημα αξιών της

αριστεράς.

Στις επιλογές μας συμπεριλήφθηκαν και προσεγγίσεις «μεταγνωστικών»

διαδικασιών, για να μετρηθεί η επίδραση των ΑΘΠ στην δυνατότητα του ατόμου να

μετα-γιγνώσκει τη δομή του λόγου του έπειτα από μία διαδικασία επιρροής.

14

Μεταγνωστικό μοντέλο (Meta-cognitive model)

Ως μετα-γνώση ορίζεται το ανώτερο σύστημα αφαιρετικής σκέψης πάνω σε

σκέψεις ή γνωστικές διεργασίες. Μία προσπάθεια πολυπρισματικής ανάγνωσης,

σχηματοποίησης και οριοθέτησης των μεταγνωστικών εκτιμήσεων που αφορά ειδικά

τις στάσεις των υποκειμένων στην κοινωνική ψυχολογία, έγινε από το Μεταγνωστικό

Μοντέλο του Richard E. Petty (2007). Το στοιχείο του Μεταγνωστικού Μοντέλου

που μας βοήθησε περισσότερο είναι ο ισχυρισμός ότι οι άνθρωποι είναι ικανοί να

χαρακτηρίσουν τις συσχετίσεις εκτιμήσεων ως σωστές ή λανθασμένες ή έστω ότι

διακατέχονται από διάφορα επίπεδα αυτοπεποίθησης για αυτές. Αυτές οι μετα-

γνώσεις μπορεί να ποικίλλουν ως προς το σθένος της συσχέτισης τους με την

ενσωματωμένη εκτίμηση, και το σθένος αυτής της συσχέτισης θα καθορίσει την

πιθανότητα η προσλαμβανόμενη εγκυρότητα μίας εκτίμησης να ανακτηθεί με την

εκτίμηση αυτή καθ’αυτή. Επίσης ενδιαφέρουσα είναι η παραδοχή ότι οι

προσλαμβανόμενες «εγκυρότητες» μπορούν να αποθηκευτούν για μετέπειτα

ανάκτηση. Κάποιες έρευνες μάλιστα έχουν αποδείξει ότι η βεβαιότητα στάσεων που

μετρήθηκε σε μία δεδομένη χρονική στιγμή ήταν ικανή να προβλέψει την βεβαιότητα

και σε παρεμφερή αποτελέσματα (π.χ αντίσταση στην αλλαγή στάσεων) αργότερα

(Bassili, 1996, μελέτη 2).

Η προσέγγιση του Μεταγνωστικού Μοντέλου επιλέχθηκε στην πειραματική μας

μελέτη για να εξετάσουμε αν οι αναπαραστάσεις ή και αποδόσεις μίας πηγής για την

κοινωνική και ιδεολογική ταυτότητα του δέκτη επιρροής μετά την αναπαραγωγή

στρατηγικών επιρροής, επηρεάζουν σημαντικά τις μεταγνωστικές εκτιμήσεις της για

τις τακτικές πειθούς που μόλις είχε χρησιμοποιήσει. Εφόσον η προσέγγιση αυτή έχει

διατυπώσει την άποψη ότι πίσω από κάθε εκτίμηση στάσεων υπάρχει μία διαδικασία

επικύρωσης/ ακύρωσης ή το αίσθημα ασφάλειας/ ανασφάλειας για αυτήν, εμείς

15

διατυπώνουμε την εξής ερώτηση: προκαλούνται συναισθήματα στην πηγή, κατά τη

διαδικασία επιρροής που να πηγάζουν από διομαδικές νόρμες συμπεριφοράς και να

συσχετίζονται με την επιδίωξη ομαλοποίησης του προσωπικού λόγου με τον

προβλεπόμενο στρατηγικό λόγο της ομάδας στο όνομα της ορθοδοξίας; Μέσα από

ένα τέτοιο εύρημα θα μπορούσαμε να συνεισφέρουμε στην αναφορά του Deconchy

και να μιλήσουμε για «μετα-γνωστικά φίλτρα».

Εως τώρα παρουσιάσαμε το ενδιαφέρον μας για το αν οι άρρητες θεωρίες

επιρροής του ατόμου πριν προβεί στη διαδικασία επιρροής, διαρθρώνονται με το

σύστημα λειτουργίας της ομάδας επηρεάζοντας τη χρήση στρατηγικών πειθούς και

τις μεταγνωστικές διεργασίες.

Αν μελετήσουμε την κοινωνική επιρροή, ο ευρύς ορισμός της την περιγράφει ως

«το σύνολο των διαδικασιών μέσω των οποίων οι άνθρωποι επηρεάζουν άμεσα ή

έμμεσα τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά των άλλων» (Turner,

1991). Όσον αφορά τη μειονοτική επιρροή, η κοινωνιοψυχολογική έρευνα ως σήμερα

εξέταζε τους κοινωνιογνωστικούς μηχανισμούς που ενεργοποιούνταν στον δέκτη

ενός μηνύματος επιρροής από τα υποκείμενα-μέλη μίας μειονοτικής ομάδας

προκειμένου να υποστεί αλλαγή στη σκέψη, τις στάσεις ή τη συμπεριφορά του. Η

εργασία μας, αφενός μελετά αν το άτομο - πηγή επιρροής, εκδηλώνει ορθόδοξη

συμπεριφορά όχι μόνο όταν εντάσσεται στο πλαίσιο της αριστεράς αλλά και μέσα

από τον τρόπο παρουσίασης του περιεχομένου της σε δέκτες εντός και εκτός του

πλαισίου του, αφετέρου, αντιστρέφοντας τους ρόλους, μελετάει αν το άτομο που

προκαλεί επιρροή γίνεται το ίδιο δέκτης επιρροής του δικού του λόγου, μελετώντας

κατ’ αυτόν τον τρόπο την αυτο-πειθώ του. Τα πεδία ορθοδοξίας που μας ενδιαφέρει

να εντοπίσουμε, όπως προαναφέρθηκε, εδράζονται στο περιεχόμενο του

προκατασκευασμένου μοντέλου επικοινωνίας και επιρροής για τα μέλη της ομάδας,

16

και στις προσωπικές τους μεταγνωστικές εκτιμήσεις. Τέλος μέσα από τη μέτρηση

στάσεων ιδεολογικού, πολιτικού και κοινωνικού περιεχομένου εξετάζουμε αν

επηρεάζεται το περιεχόμενο των δοξασιών του υποκειμένου, αφού συμμετάσχει σε

διαδικασία ενεργοποίησης των μηχανισμών που συντελούν τις δοξασίες.

17

Μέθοδος

Συμμετέχοντες

Στη μελέτη μας έλαβαν μέρος 76 άτομα-μέλη φοιτητικών παρατάξεων και άλλων

οργανώσεων της Αθήνας που ανήκουν στο χώρο της Αριστεράς. Οι ηλικίες

κυμαίνονταν από 18 έως 41, με 39 άντρες και 37 γυναίκες. Η κατανομή των

συμμετεχόντων στον πειραματικό χειρισμό έγινε με τέτοιο τρόπο ώστε μέλη της κάθε

ομάδας να έχουν συμμετάσχει και στις τρεις συνθήκες ισομερώς.

Εργαλεία συλλογής δεδομένων

Στην παρούσα πειραματική μας εργασία τα υποκείμενα συμπλήρωσαν δύο

κλίμακες μέτρησεις από όπου προέκυψαν οι επικαλούμενες ανεξάρτητες μεταβλητές

μας. Αρχικά τους χορηγήθηκε ένα ερωτηματολόγιο στάσεων που αφορούσε πολιτικές

τοποθετήσεις πάνω σε σύγχρονα πολιτικά ζητήματα της Ελλάδας. Αυτή η μέτρηση

αποτελείτο από 12 δίπολα ερωτήματα 8-βάθμιας κλίμακας. Τα δίπολα ήταν τα εξής :

«Ελευθερία - Ασφάλεια», «Σταθερότητα - Δημοκρατία», «Ισότητα - Πλούτος»,

«Σεβασμός των διεθνών υποχρεώσεων - Εθνική Αυτοδιάθεση». «Απομονωτισμός -

Εμπλοκή/Συμμετοχή», «Κανόνας πλειοψηφίας - Δικαιώματα μειονοτήτων»,

«Ανδρική εξουσία - Δικαιώματα γυναικών», «Ανεξαρτησία - Δεσμοί κοινότητας»,

«Συμμόρφωση με τις επιταγές της Τρόϊκα - Εθνική λύση διάσωσης», «Οικονομική

ασφάλεια - Εκχώρηση εθνικής κυριαρχίας», «Αυστηρά μέτρα λιτότητας - Χρεοκοπία

της χώρας», «Έξοδος από το ευρώ - Παραμονή στο ευρώ». Οι βασικότεροι

παράγοντες που αναδύθηκαν μέτα από παραγοντική ανάλυση σε κύριες συνιστώσες

με περιστροφή Varimax, ήταν οι εξής: Συντηρητισμός-Κοινωνική Ελευθερία

(Ασφάλεια-Ελευθερία, Δεσμοί Κοινότητας-Ανεξαρτησία, Σταθερότητα-Δημοκρατία),

Εθνική Εσωστρέφεια-Φιλελευθερισμός (Εθνική Αυτοδιάθεση-Σεβασμός των Διεθνών

18

υποχρεώσεων, Χρεωκοπία της χώρας-Αυστηρά μέτρα λιτότητας, Εθνική λύση

Διάσωσης-Συμμόρφωση με τις επιταγές της Τρόϊκα, Παραμονή στο ευρώ-Έξοδος

από το ευρώ), Πλειοψηφικοί-Μειοψηφικοί (Κανόνας Πλειοψηφίας-Δικαιώματα

Μειονοτήτων, Ανδρική Εξουσία-Δικαιώματα γυναικών). Μέσω αυτής της κλίμακας

στάσεων συλλέξαμε τις πρώτες επικαλούμενες μεταβλητές, που αργότερα

συνδυάστηκαν με εκείνες του πειραματικού χειρισμού ώστε να ελέγξουμε αν ήταν

ικανές να επιδράσουν στην κοινωνιογνωστική απόκριση των συμμετεχόντων μετά τη

διαδικασία επιρροής. Δεδομένου ότι οι Δείκτες Πλειοψηφία-Μειοψηφία,

Συντηρητισμός-Κοινωνική Ελευθερία και Εθνική Εσωστρέφια-Φιλελευθερισμός

αποτελούν στην πραγματικότητα ψευτοδιλήμματα τα οποία είναι ικανά να

ενεργοποιήσουν το πολιτικοιδεολογικό περιεχόμενο της ενδοομαδικής ταυτότητας

των συμμετεχόντων.

Η δεύτερη κλίμακα μέτρησης που συμπλήρωσαν οι συμμετέχοντες αφορούσε τις

άρρητες θεωρίες τους για την καλύτερη δομή μίας ομάδας προκειμένου να επηρεάσει

περισσότερο. Περιέχονταν 7 δίπολα ερωτήματα 6-βάθμιας κλίμακας και ήταν τα

εξής: «Πολυάριθμη ομάδα-Ολιγάριθμη ομάδα», «Δημοκρατική οργάνωση-Διοίκηση

με αυταρχικό τρόπο», «Ενθαρρύνεται η πολυφωνία στο εσωτερικό της-Απαγορεύεται

η έκφραση διαφορετικών απόψεων στο εσωτερικό», «Προσαρμόζει τις απόψεις της

ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν τη δεδομένη στιγμή-Παραμένει πιστή στις

απόψεις της χωρίς να επηρεάζεται από τη συγκυρία», «Εμμένει στις απόψεις της

χωρίς να λαμβάνει υπόψη τις κοινωνικές συνθήκες-Αλλάζει τις απόψεις της ανάλογα

με το τί επικρατεί τη δεδομένη στιγμή στην κοινωνία», «Έχει ικανό ηγέτη-Έχει ικανά

στελέχη», «Υπόσχεται ένα καλύτερο αύριο-Ασχολείται με σημερινά προβλήματα».

Οι δύο δείκτες που προέκυψαν από την παραγοντική ανάλυση ήταν

Δημοκρατικά υποκείμενα-Αυταρχικά υποκείμενα (Δημοκρατική οργάνωση-

19

Αυταρχική διοίκηση, Ενθαρρύνει την πολυφωνία-Απαγορεύει την έκφραση, Ικανά

στελέχη-Ικανός ηγέτης, α=0.840) και Μη συνεκτικά υποκείμενα-Συνεκτικά

Υποκείμενα (Προσαρμόζει τις απόψεις ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούν τη

δεδομένη στιγμή- Παραμένει πιστή στις απόψεις της χωρίς να επηρεάζεται από τη

συγκυρία, Αλλάζει τις απόψεις ανάλογα με τη δεδομένη στιγμή-Εμμένει στις απόψεις

χωρίς να λαμβάνει υπόψη τις κοινωνικές αλλαγές, α=0.920). Επανακωδικοποιήθηκαν

κάποια ερωτήματα ώστε και οι δύο δείκτες να κατευθύνονται προς τη θετική μέτρηση

«αυταρχικών» μεταβλητών. Οι δείκτες αυτής της κλίμακας είχαν διττή λειτουργία.

Αφενός συνέβαλλαν στην ενεργοποίηση των ομαδικών θεωριών επιρροής του

υποκειμένου, ανακτώντας έτσι την κοινωνική του ταυτότητα κατά τη συμπλήρωση

του ερωτηματολογίου, αφετέρου προσέφεραν δεδομένα προς εξέταση για την

αλληλεπίδραση τους με τον πειραματικό μας χειρισμό.

Διαδικασία

Τα ερωτηματολόγια χορηγήθηκαν στα αριστερά υποκείμενα είτε καθ’ όσον

βρίσκονταν στον καθιερωμένο χώρο της ομάδας τους («τραπεζάκια», «στέκι»), είτε

ενώ παρεβρίσκονταν σε κάποια αριστερή εκδήλωση ή εκστρατεία ενημέρωσης. Η

επιλογή μόνο αριστερών υποκειμένων εγχειρηματοποιήθηκε από την προσπάθεια

μίας κοινωνιοψυχολογικής έρευνας να αναδείξει τον τρόπο σκέψης πολιτικών

μειονοτήτων, διευκρινίζοντας ότι η συμμετοχή είναι ανώνυμη και εξασφαλίζεται η

προστασία των προσωπικών δεδομένων. Κάποιοι από τους συμμετέχοντες ζήτησαν

να ενημερωθούν για τα αποτελέσματα της έρευνας, ενώ υπήρξαν άτομα που

αρνήθηκαν να συμμετάσχουν αφού έριξαν μία ματιά στην πρώτη κλίμακα μέτρησης

στάσεων.

20

Πειραματικός Χειρισμός

Η πειραματική φάση σχεδιάστηκε μέσα από τρεις συνθήκες κατά τις οποίες οι

συμμετέχοντες κλήθηκαν να επιλέξουν ένα θέμα συζήτησης και πάνω σε αυτό να

καταγράψουν τις στρατηγικές πειθούς που θα χρησιμοποιούσαν σε μία διαδικασία

επιρροής. Η μεταβλητή που διαφοροποίησε τις τρεις συνθήκες ήταν η ιδεολογική

ταυτότητα του δέκτη ως –ιδεολογικά αντίπαλος, κοντινός και ουδέτερος- σε σχέση με

την δεδομένη και «πραγματική» ιδεολογική ταυτότητα του συμμετέχοντα.

Εξαρτημένες μεταβλητές

Αφού εκτέθηκαν τα υποκείμενα στις προαναφερθείσες φάσεις, τους ζητήθηκε να

συμπληρώσουν τρεις κλίμακες μέτρησης, που θα υποδήλωναν τη συνεισφορά των

επιλεγμένων ανεξάρτητων μεταβλητών στην κοινωνιογνωστική τους δραστηριότητα

μετά από έκθεση σε προσπάθεια επιρροής και στη δυναμική αλλαγής των στάσεων

τους σε ιδεολογικό και πολιτικό περιεχόμενο.

Στρατηγικές πειθούς

Πρέπει πρωτίστως να αναφερθεί η πρωθύστερου χαρακτήρα εξαρτημένη

μεταβλητή που έλαβε χώρο κατά τον πειραματικό χειρισμό. Κάνουμε λόγο για τις

στρατηγικές πειθούς που κατέγραψαν τα υποκείμενα. Για την εξαγωγή δεικτών

μετρήσιμου χαρακτήρα μετατρέψαμε την ποιοτική μορφή των δεδομένων σε

ποσοτική. Για την ανάλυση λόγου, δανειστήκαμε μία λίστα στρατηγικών από την

έρευνα του David R. Roskos-Ewoldsen στο άρθρο Implicit Theories of Persuasion

(1997), ενώ για την μετέπειτα ταξινόμηση τους σε δείκτες αφενός χρησιμοποιήσαμε

την έκβαση της έρευνας του που κατέληξε σε τέσσερις βασικές διαστάσεις, αλλά

προσαρμόσαμε τους δείκτες αυτούς στα αποτελέσματα που προέκυψαν από την

21

ανάλυση συστάδων δημιουργώντας και νέους δείκτες το περιεχόμενο τον οποίων

συνδεόταν άμεσα με τους στόχους της παρούσας έρευνας.

Μεταγνωστικές Εκτιμήσεις

Μετά τον πειραματικό χειρισμό ακολούθησε μία κλίμακα μέτρησης όπου

ερωτήθηκαν τα υποκείμενα σε τι βαθμό θα χρησιμοποιούσαν τις τακτικές που τους

παραθέσαμε σε μία λίστα αναφοράς. Σε αυτήν συμπεριλήφθηκαν 8 προτάσεις 7-

βάθμιας κλίμακας: «Σαφής περιγραφή της διαφοράς μεταξύ των υποστηριζόμενων

επιχειρημάτων και αυτών της αντίπαλης ομάδας», «Χρήση επιχειρημάτων που

φαινομενικά είναι άσχετα με το θέμα, αλλά εκφράζουν τη γενικότερη ιδεολογική

τοποθέτηση σας», «Συγκρουσιακά επιχειρήματα», «Επιχειρήματα που επικαλούνται

τις ανάγκες της κοινωνίας στην κοινωνική αλλαγή», «Επίκληση του συνειδησιακού-

ηθικού κινήτρου για συμμετοχή στην ομάδα», «Έμφαση στη σημασία της ομοφωνίας

και αφοσίωσης των ατόμων στη συλλογική δράση», «Έμφαση στη σημασία της

αυτονομίας των ατόμων και στη δυνατότητα τους να ασκήσουν κριτική μέσα στην

ομάδα», «Παράθεση θετικών απόψεων από τρίτους για την εικόνα της ομάδας προς

τα έξω». Έπειτα από ανάλυση κύριων συνιστώσων με αντιστροφή Varimax

προέκυψαν δύο δείκτες: Συλλογικός Νους (Ν=2, α=0.654) και Ταυτότητα και

Εξωομάδα (Ν=2, α=0.428)

Πολιτικές στάσεις

Για τον έλεγχο σημαντικής επίδρασης στις ιδεολογικοπολιτικές στάσεις των

υποκειμένων χορηγήσαμε δύο κλίμακες μέτρησης στάσεων. Η πρώτη μέτρηση,

πολιτικών πεποιθήσεων, περιείχε 11 ερωτήματα 7-βάθμιας κλίμακας και

παρουσιάστηκαν ως εξής: «Το να πιστεύει κανείς ότι μπορεί πραγματικά να

22

επηρεάσει τις κοινωνικές εξελίξεις δεν είναι παρά ευσεβής πόθος», «Αυτό που

καθορίζει τις εξελίξεις σε αυτή τη χώρα είναι, πάνω απ’ όλα, η ψήφος των πολιτών.»,

«Ό,τι και να ψηφίζει κανείς, η κατάσταση μένει λίγο πολύ η ίδια.», «Το κράτος δεν

ενδιαφέρεται για το τι σκέφτεται ο απλός κόσμος.», «Ορισμένες φορές είναι

προτιμότερο να παίρνει ο κόσμος το νόμο στα δικά του χέρια, παρά να περιμένει να

δράσουν οι κρατικοί φορείς.», «Οι πολιτικοί θα πρέπει να αφήσουν τους τύπους και

τις διαδικασίες αν θέλουν πραγματικά να προσφέρουν έργο.», «Δυστυχώς ο καθένας

έχει δικαίωμα ψήφου, ακόμα και αυτοί που ξέρουμε ότι δεν ασκούν αυτό το δικαίωμα

με σωφροσύνη.», «Από τη στιγμή που δεν παραβιάζεται ο νόμος, δεν πειράζει αν

παρακάμπτεται χάρη στα γνωστά «παραθυράκια».», «Δεδομένου ότι ελάχιστοι

πολιτικοί έχουν τα χέρια τους «καθαρά», δεν υπάρχει λόγος να αναστατωνόμαστε

ιδιαίτερα όταν έρχονται στο φως τα σκάνδαλα ορισμένων από αυτούς.», «Σημασία

έχει να παίρνονται οι σωστές αποφάσεις από τους πολιτικούς, ανεξάρτητα από το

ποιες μέθοδοι χρησιμοποιούνται.», «Εάν οι εκλογές μπορούσαν να αλλάξουν τα

πράγματα θα ήταν παράνομες.». Εξ αυτών δημιουργήσαμε τέσσερις δείκτες που

χρησιμοποιήσαμε ως εξαρτημένες μεταβλητές. Συγκεκριμένα μετρήσαμε την

Παραβίαση διαδικαστικής νομιμότητας (Ν ερωτημάτων=3), την Παραίτηση από την

πολιτική δραστηριοποίηση (Ν=2), την Κριτική κοινοβουλευτικής δημοκρατίας (Ν=2)

και την Ανοχή διαφθοράς (Ν=2).

Ιδεολογικές στάσεις

Η μέτρηση των ιδεολογικών στάσεων έγινε κατά τον ίδιο τρόπο με τα εξής

ερωτήματα: «Να παντρεύονται μεταξύ τους άνθρωποι του ίδιου φύλου.», «Να δίνεται

στους μετανάστες που διαμένουν για πολλά χρόνια στη χώρα μας η ελληνική

υπηκοότητα.», «Να διαχωριστεί το κράτος από την εκκλησία.», «Να

23

αποποινικοποιηθεί η χρήση χασίς.», «Να απαγορευθεί το κάπνισμα σε όλους του

δημόσιους χώρους.», «Να εξισωθούν τα πτυχία των ιδιωτικών κολλεγίων με αυτά του

δημόσιου πανεπιστημίου.», «Να καθιερωθεί το δικαίωμα της ευθανασίας.», «Να

καταγράφονται προσωπικά δεδομένα για λόγους κρατικής ασφάλειας.», «Να γίνονται

καταλήψεις στα πανεπιστήμια όταν υπάρχουν φλέγοντα ζητήματα σχετικά με την

παιδεία.», «Να υπάρχει το δικαίωμα της καύσης των νεκρών.», «Να υπάρξει

συμβιβασμός στο θέμα της ονομασίας των Σκοπίων με στόχο την ασφάλεια και την

ειρήνη στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων.», «Το κράτος να ενισχύει οικονομικά

τις τράπεζες για να μην χρεοκοπήσουν.», «Να ισχύσει το σύμφωνο ελεύθερης

συμβίωσης για τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια.», «Να δίνεται προτεραιότητα στους

Έλληνες έναντι των μεταναστών όταν πρόκειται για την κατάληψη μιας θέσης

εργασίας.», «Προκειμένου να βγει η χώρα το συντομότερο δυνατό από την

οικονομική κρίση πρέπει να γενικευτεί το μέτρο περικοπής του 14ου

μισθού και στον

ιδιωτικό τομέα.», «Η οικονομική κρίση δεν πρέπει να επιβαρύνει οικονομικά τους

μισθωτούς και τους συνταξιούχους αλλά να δοθούν πραγματικά κίνητρα ανάπτυξης

στην αγορά.», «Μόνο εάν παταχθεί η φοροδιαφυγή των οικονομικά ισχυρών

παραγόντων, θα μπορέσει να βγει η Ελλάδα από το οικονομικό αδιέξοδο στο οποίο

βρίσκεται σήμερα.»,. Οι δείκτες που χρησιμοποιήσαμε ήταν η Ελευθεριότητα (Ν=11),

Ριζοσπαστική Ελευθεριότητα (Ν=5), Αυτοδιάθεση (Ν=2), Διαδικαστική Νομιμότητα

(Ν=2), Οικονομικός Εξορθολογισμός (Ν=2), Εκσυγχρονισμός (Ν=2), Προτεραιότητα

Αγοράς (Ν=2).

24

Αποτελέσματα

Οι 44 στρατηγικές που χρησιμοποιήσαν οι συμμετέχοντες υποβλήθηκαν σε

ανάλυση συστάδων από την οποία δημιουργήθηκαν 6 δείκτες συμπεριλαμβάνοντας

19 στρατηγικές πειθούς: «Επίκληση στην ορθοδοξία» (πρόκληση φόβου και αναφορά

αρνητικών συνεπειών, συγκρουσιακός λόγος με το κατεστημένο, συγκρουσιακός

λόγος, consensus, επικαλούμενη κοινωνική αλλαγή, α=0.482), «Χαμηλή Ορθοδοξία»

(περίπλοκα επιχειρήματα, ουδέτερο ύφος, έμφαση στις αξίες, επίκληση στο

συναίσθημα, α=0.414), «Προβολή Ορθοδοξίας» (έμφαση στην αυτάρκεια της

ομάδας, υπερβολή στο λόγο, αναφορές στην ιστορία, επίκληση σε αυθεντίες,

α=0.445), Κοινωνική Αποδοχή και έμφαση στη Διαδικασία (έμφαση στις αξίες,

consensus, παρουσίαση του εαυτού ως αξιόπιστος, α=0.120), «Κοινωνική Αποδοχή

με έμφαση στο περιεχόμενο του μηνύματος» (Εμπειρικά Δεδομένα, Λογική

Ανάλυση, Επιχειρήματα, Παραδείγματα/Τεκμήρια, α=0.535), «Μη Κοινωνική

Αποδοχή με έμφαση στη διαδικασία» (έμφαση στη θετική αλλαγή σεναρίου, φιλικό

και οικείο ύφος, παρουσίαση της κατάστασης ως ντόμινο γεγονότων).

Στη συνέχεια διενεργήσαμε απλές αναλύσεις διακύμανσης (ANOVAς) των

στρατηγικών με τον πειραματικό χειρισμό. Οι δείκτες που επηρεάστηκαν σημαντικά

ήταν η Μη κοινωνική αποδοχή με έμφαση στην Διαδικασία μετάδοσης επιρροής

[F=3.06, p=0.05] και η Επίκληση της Ορθοδοξίας (α=0.482) [F=4.21 p=0.02] (βλ.

πίνακα 1). Όσοι απευθύνθηκαν σε αντίπαλο χρησιμοποίησαν περισσότερο

στρατηγικές που αφορούσαν τη μη κοινωνική αποδοχή/διαδικασία έναντι εκείνων που

απευθύνθηκαν σε κοντινούς δέκτες [F=5.911, p=0,02].

Όσον αφορά την επίκληση ορθοδοξίας βρέθηκε ότι όσοι απευθύνθηκαν σε

αντιπάλους έκαναν μεγαλύτερη χρήση του δείκτη επίκληση ορθοδοξίας σε σχέση με

όσους εκτέθηκαν σε ιδεολογικά κοντινούς δέκτες [F=7.173, p=0,01]. Σε δεύτερο

25

επίπεδο μεγαλύτερη χρήση έκαναν όσοι μίλησαν σε ουδέτερο συγκριτικά με όσους

μίλησαν σε κοντινό [F=6.298, p=0.02]. Οι υπόλοιποι δείκτες τακτικών επιρροής δεν

επηρεάστηκαν σημαντικά από τις πειραματικές συνθήκες.

Πίνακας 1

Ανάλυση Διακύμανσης για τις στρατηγικές επιρροής

Συνθήκες x Στρατηγικές επιρροής

(Συνθήκη 1 Ν=27, Συνθήκη 2 Ν=26, Συνθήκη 3 Ν=23)

Σημείωση: Ο αστερίσκος υποδηλώνει μία σημαντική διαφορά μεταξύ των τριών συνθηκών

Η ανάλυση διακύμανσης μας έδειξε επίσης σημαντική επίδραση του

πειραματικού χειρισμού προς τον δείκτη Παραβίαση διαδικαστικής νομιμότητας

(α=0.484) από την κλίμακα μέτρησης των πολιτικών στάσεων (πίνακας 2). Τα

υποκείμενα που εκτέθηκαν σε αντίπαλο δέκτη επιρροής έδειξαν μεγαλύτερες τιμές

στην Παραβίαση Διαδικαστικής νομιμότητας σε σχέση με όσους εκτέθηκαν σε

κοντινό δέκτη [F=9.286, p=0,004] και όσοι εκτέθηκαν σε ουδέτερο δήλωναν

περισσότερο υπέρ της παραβίασης διαδικαστικής νομιμότητας σε σχέση με αυτούς

που εκτέθηκαν σε κοντινούς [F=4.147, p=0,05]. Η ανάλυση διακύμανσης των

εξαρτημένων μεταβλητών μας με τις πειραματικές μας μεταβλητές δεν έδειξαν άλλες

σημαντικές αλληλεπιδράσεις.

Πίνακας 2

Ανάλυση Διακύμανσης για τις Πολιτικές Στάσεις

Συνθήκες x Παραβίαση Διαδικαστικής Νομιμότητας

Μη Κοινωνική Αποδοχή/Διαδικασία Επίκληση Ορθοδοξίας

Αντίπαλος 0,96* 2,04*

Κοντινός 0,42* 1,04*

Ουδέτερος 0,65 1,91*

Συνθήκες

Αντίπαλος 5,21*

Κοντινός 4,20*

Ουδέτερος 4,95*

26

Στη συνέχεια διενεργήσαμε απλή ανάλυση διακύμανσης για τις εξαρτημένες

μεταβλητές με τις ανεξάρτητες μεταβλητές του πειραματικού χειρισμού και την

επικαλούμενη μεταβλητή Φιλελευθερισμός (α=0.851) από την πρώτη κλίμακα

μέτρησης στάσεων (πίνακας 3), αφού χωρίσαμε τα υποκείμενα σε κατά – υπέρ του

φιλελευθερισμού. Στις Αναλύσεις Διακύμανσης των εν λόγω ανεξάρτητων

μεταβλητών με τους δείκτες στρατηγικών επιρροής είχαμε δύο ενδείξεις σημαντικής

αλληλεπίδρασης. Ο δείκτης Μη κοινωνική αποδοχή/Διαδικασία είχε ελαφρώς

σημαντική αλληλεπίδραση με τις ανεξάρτητες και επικαλούμενες μεταβλητές

[F=2.925, p=0.06]. Αρχικά, είχαμε σημαντικές ενδείξεις στον παράγοντα Συνθήκες

[F=3.291, p=0.04] και έπειτα στον παράγοντα Υποκείμενα υπέρ του Φιλελευθερισμού

[F=9.597, p<0.001] Πιο ειδικά, στην τρίτη συνθήκη [F=9.305, p=0.006] (ουδέτερος

δέκτης) τα υποκείμενα κατά του φιλελευθερισμού, σε σχέση με τα υποκείμενα υπέρ

αυτού φάνηκε να χρησιμοποιούν τον δείκτη περισσότερο [F=9.305, p=0.006]. Από τα

υποκείμενα που δήλωσαν υπέρ του φιλελευθερισμού, όσοι εκτέθηκαν στην πρώτη

συνθήκη (ιδεολογικά αντίπαλοι δέκτες) έδειξαν μεγαλύτερες τιμές απ’ ότι τα

υποκείμενα της δέυτερης (κοντινοί δέκτες) [F=12.000, p=0.002] και της τρίτης

(ουδέτεροι δέκτες) συνθήκης [F=13.682, p=0.001], ενώ με τη σειρά τους όσοι

εκτέθηκαν σε κοντινό δέκτη είχαν μεγαλύτερο μέσο όρο από αυτούς που εκτέθηκαν

σε ουδέτερο [F=12.000, p=0.002]. Στους υπόλοιπους δείκτες στρατηγικών επιρροής

δεν εντοπίστηκαν άλλες σημαντικές αλληλεπιδράσεις.

Πίνακας 3

Ανάλυση Διακύμανσης στις μετρήσεις αρχικών στάσεων

Συνθήκες x Φιλελευθερισμός κατά-υπέρ x Μη Κοινωνική αποδοχή/Διαδικασία

(Συνθήκη 1 Ν=27, Συνθήκη 2 Ν=26, Συνθήκη 3 Ν=23)

Κατά Φιλελευθερισμού Υπέρ Φιλελευθερισμού

Αντίπαλος 0.86 1.08*

Κοντινός 0.54 0.31*

Ουδέτερος 1.09* 0.25*

27

Από τις εξαρτημένες μεταβλητές των πολιτικών και ιδεολογικών στάσεων, οι

τρεις πειραματικές συνθήκες με την επικαλούμενη μεταβλητή του Φιλελευθερισμού

επέδρασαν ελαφρώς σημαντικά στην Ανοχή διαφθοράς [F=2.441, p=0.09] και στη

Διαδικαστική Νομιμότητα [F=2.658, p=0.08] αντίστοιχα. Στην ανοχή Διαφθοράς η

σημαντική διαφορά εντοπίστηκε στην τρίτη συνθήκη, όπου τα υποκείμενα κατά του

Φιλελευθερισμού δήλωσαν περισσότερο κατά της Ανοχής της διαφθοράς απ’ ότι τα

υποκείμενα υπέρ του Φιλελευθερισμού [F=6.295 p=0.02] (πίνακας 4).

Πίνακας 4

Ανάλυση Διακύμανσης στις μετρήσεις πολιτικών στάσεων

Συνθήκες x Φιλελευθερισμός κατά-υπέρ x Ανοχή Διαφθοράς

Στη διαδικαστική νομιμότητα εντοπίστηκε διαφορά στην πρώτη συνθήκη όπου

τα υποκείμενα υπέρ του Φιλελευθερισμού είχαν μεγαλύτερες τιμές από τα

υποκείμενα που ήταν κατά του Φιλελευθερισμού [F=6.227, p=0.02] (πίνακας 5).

Καμία άλλη επίδραση δεν εντοπίστηκε στους ιδεολογικοπολιτικούς δείκτες ή στα

εργαλεία κοινωνιογνωστικών μηχανισμών.

Πίνακας 5

Ανάλυση Διακύμανσης στις μετρήσεις ιδεολογικών στάσεων

Συνθήκες x Φιλελευθερισμός κατά-υπέρ x Διαδικαστική Νομιμότητα

Η δεύτερη επικαλούμενη μεταβλητή που μας έδωσε στατιστικά σημαντικά

αποτελέσματα σε συνδυασμό με τον πειραματικό χειρισμό, ήταν η Πλειοψηφία-

Μειοψηφία. Κατά τον ίδιο τρόπο χωρίσαμε τα υποκείμενα σε υπερ και κατά της

Κατά Φιλελευθερισμού Υπέρ Φιλελευθερισμού

Αντίπαλος 2.60 2.38

Κοντινός 2.34 2.27

Ουδέτερος 1.77* 2.96*

Κατά Φιλελευθερισμού Υπέρ Φιλελευθερισμού

Αντίπαλος 1.75* 3.11*

Κοντινός 2.65 2.65

Ουδέτερος 2.50 2.21

28

μειοψηφίας και διενεργήσαμε Ανάλυση Διακύμανσης. Από αυτήν βρίκαμε σημαντική

αλληλεπίδραση στους δύο δείκτες στρατηγικών επιρροής Κοινωνική Αποδοχή με

έμφαση στη διαδικασία [F=4.383, p=0.02] (πίνακας 6) και στην Επίκληση για

ορθοδοξία [F=3.585, p=0.03] (πίνακας 7).

Για τον πρώτο δείκτη Κοινωνική Αποδοχή/Διαδικασία βρήκαμε σημαντική

αλληλεπίδραση στην πρώτη συνθήκη [F=13.481, p=0.001] και στις συνθήκες μεταξύ

των υποκειμένων που δήλωναν κατά της πλειοψηφίας [F=4.647, p=0.02]. Πιο ειδικά

τα υποκείμενα υπέρ της μειοψηφίας έκαναν μεγαλύτερη χρήση των τακτικών

επιρροής που συμπεριλαμβάνονται στον εν λόγω δείκτη σε σχέση με τα υποκείμενα

κατά της μειοψηφίας. Έπειτα τα υποκείμενα κατά της μειοψηφίας όταν εκτέθηκαν σε

ουδέτερο δέκτη είχαν υψηλότερο μέσο όρο από εκείνους που εκτέθηκαν σε αντίπαλο

δέκτη [F=14.740 p=0.001].

Πίνακας 6

Ανάλυση Διακύμανσης στις μετρήσεις στρατηγικών επιρροής

Συνθήκες x Μειοψηφικοί κατά-υπέρ x Κοινωνική Αποδοχή/Διαδικασία

Κατά Μειοψηφίας Υπέρ Μειοψηφίας

Αντίπαλος 0.29* 1.23*

Κοντινός 0.75 0.90

Ουδέτερος 1.30* 0.85

Για τον δείκτη Επίκληση για Ορθοδοξία υπήρξε σημαντική αλληλεπίδραση τόσο

με τις συνθήκες [F=5.410, p=0.007] όσο και μεταξύ των υποκειμένων υπέρ της

μειοψηφίας [F=6.688, p=0.004] (πίνακας 7). Τα μειοψηφικά υποκείμενα είχαν

στατιστικά σημαντική τάση να επικαλούνται την ορθοδοξία περισσότερο από τα

πλειοψηφικά υποκείμενα απέναντι σε ουδέτερο δέκτη, ενώ αντίθετα τα πλειοψηφικά

υποκείμενα επικαλούνταν περισσότερο την ορθοδοξία όταν εκτέθηκαν σε ιδεολογικά

κοντινό δέκτη απ’ ότι έκαναν οι μειοψηφικοί συμμετέχοντες. Όσον αφορά τα

αποτελέσματα ειδικά των μειοψηφικών, όσοι εκτέθηκαν σε ουδέτερους δέκτες

29

επικαλέστηκαν περισσότερο την ορθοδοξία από εκείνους που εκτέθηκαν στη δεύτερη

συνθήκη (ιδεολογικά κοντινούς δέκτες) [F=5.213, p=0.03]. Με τη σειρά τους τα

υποκείμενα που εκτέθηκαν στην πρώτη συνθήκη έκαναν στατιστικά σημαντικότερη

χρήση των εν λόγω στρατηγικών απ’ ότι τα υποκείμενα που απευθύνονταν σε

κοντινούς δέκτες [F=13.262 p=0.002].

Πίνακας 7

Ανάλυση Διακύμανσης στις μετρήσεις στρατηγικών επιρροής

Συνθήκες x Μειοψηφικοί κατά-υπέρ x Επίκληση για ορθοδοξία

Κατά Μειοψηφίας Υπέρ Μειοψηφίας

Αντίπαλος 1.57* 2.53*

Κοντινός 1.37* 0.60*

Ουδέτερος 2.20 1.69*

Η επόμενη ανάλυση διακύμανσης που μας έδωσε ελαφρώς στατιστικά σημαντικά

αποτελέσματα ήταν για τον δείκτη μεταγνωστικής δραστηριότητας Κοινωνική

ταυτότητα και εξωομάδα (α=0.428) με τις συνθήκες του πειραματικού χειρισμού και

την επικαλούμενη μεταβλητή Αυταρχισμός [F=2.587, p=0.08] (πίνακας 8).

Στατιστικά σημαντική επίδραση αναδείχθηκε στην πρώτη συνθήκη [F=4.285,

p=0.05], όπου τα υποκείμενα κατά του αυταρχισμού έιχαν μεγαλύτερο μέσο όρο από

τα υποκείμενα κατά του Αυταρχισμού. Μία χαμηλή επίδραση φάνηκε και μεταξύ των

υποκειμένων κατά του Αυταρχισμού [F=3.127, p=0.06]. Πιο συγκεκριμένα τα

υποκείμενα κατά του Αυταρχισμού όταν εκτέθηκαν στην πρώτη συνθήκη (ιδεολογικά

αντίπαλος δέκτης) είχαν μεγαλύτερη τάση να επιλέγουν τις στρατηγικές που

αφορούσαν την κοινωνική ταυτότητα και την εξωομάδα σε σχέση με τα υποκείμενα

που εκτέθηκαν στη δεύτερη (κοντινός δέκτης) [F=6.295, p=0.02] και στην τρίτη

συνθήκη (ουδέτερος δέκτης) [F=4.578, p=0.04].

30

Πίνακας 8

Ανάλυση Διακύμανσης στις μετρήσεις μεταγνωστικών διεργασιών

Συνθήκες x Αυταρχισμός κατά-υπέρ x Κοινωνική ταυτότητα και εξωομάδα

Κατά Αυταρχισμού Υπέρ Αυταρχισμού

Αντίπαλος 6.25* 5.38*

Κοντινός 5.20* 5.30

Ουδέτερος 5.27* 5.96

Τέλος, στατιστικά σημαντικές επιδράσεις εντοπίσαμε στην ανάλυση

διακύμανσης για τον δείκτη Επίκληση Ορθοδοξίας [F=3.575, p=0.03] και για τον

δείκτη Εκσυγχρονισμός [F=8.050, p=0.001] με τις ανεξάρτητες μεταβλητές του

πειραματικού χειρισμού και την επικαλούμενη μεταβλητή της Συνεκτικότητας

(α=0.920). Στη χρήση στρατηγικών Επίκλησης Ορθοδοξίας στατιστικά σημαντική

επίδραση εντοπίστηκε από τις τρεις ανεξάρτητες μεταβλητές [F=4.794, p=0.01].

Στατιστικά σημαντική διαφορά στην επίδοση τους είχαν μεταξύ τους τα υποκείμενα

που εκτέθηκαν σε ουδέτερο δέκτη επιρροής [F=6.429, p=0.02]. Όσοι ήταν κατά της

Συνεκτικής ομάδας έκαναν επίκληση της ορθοδοξίας περισσότερο από όσους ήταν

υπέρ της Συνεκτικότητας της. Διαφορές με στατιστική σημαντικότητα εντοπίστηκαν

και μεταξύ των μη συνεκτικών υποκειμένων [F=4.481, p=0.02].Τα υποκείμενα της

τρίτης συνθήκης που ήταν κατά της συνεκτικότητας διέφεραν σημαντικά και από τα

υπόλοιπα άτομα που δήλωσαν κατά της συνεκτικότητας. Συγκεκριμένα, όσοι

εκτέθηκαν σε ουδέτερους δέκτες χρησιμοποίησαν περισσότερο την Επίκληση στην

ορθοδοξία από όσους εκτέθηκαν σε ιδεολογικά αντίπαλο και κοντινό δέκτη [F=3.186

p=0.09, F=11.250 p=0.004 αντίστοιχα]. Από την άλλη, στατιστικά μερικώς

σημαντικές διαφορές υπήρξαν και μεταξύ των υποκειμένων υπέρ της συνεκτικότητας

για την άσκηση καλύτερης επιρροής [F=3.186, p=0.09]. Τα υποκείμενα της πρώτης

συνθήκης είχαν μια ελαφριά τάση να επικαλούνται την ορθοδοξία για να πείσουν, απ’

31

ότι έκαναν τα υποκείμενα στις δύο άλλες συνθήκες [F=6.425 p=0.02, F=3.033 p=0.09

αντίστοιχα]

Πίνακας 9

Ανάλυση Διακύμανσης στις μετρήσεις στρατηγικών επιρροής

Συνθήκες x Συνεκτικότητα κατά-υπέρ x Επίκληση Ορθοδοξίας

Κατά Συνεκτικότητας Υπέρ Συνεκτικότητας

Αντίπαλος 1.67* 2.33*

Κοντινός 1.00* 1.13*

Ουδέτερος 2.67* 1.43*

Για τον δείκτη Εκσυγχρονισμός, η Ανάλυση Διακύμανσης μας έδειξε στατιστικά

σημαντική αλληλεπίδραση τόσο με τη Συνθήκη [F=4.311, p=0.02] όσο και με τη

Συνεκτικότητα [F=11.993, p=0.001]. Τα υποκείμενα της τρίτης συνθήκης που είχαν

δηλώσει κατά της Συνεκτικότητας είχαν μεγαλύτερα σκορ από εκείνα που δήλωναν

υπέρ της Συνεκτικότητας [F=17.748, p<0.001]. Μεταξύ των υποκειμένων κατά της

συνεκτικότητας, εκείνα που εκτέθηκαν στην τρίτη συνθήκη είχαν υψηλότερο μέσο

όρο από τα υποκείμενα της πρώτης [F=6.404, p=0.02] και της δεύτερης συνθήκης

[F=8.138, p=0.01].

Πίνακας 10

Ανάλυση Διακύμανσης στις μετρήσεις ιδεολογικών στάσεων

Συνθήκες x Συνεκτικότητα κατά-υπέρ x Εκσυγχρονισμός

Κατά Συνεκτικότητας Υπέρ Συνεκτικότητας

Αντίπαλος 1.21* 1.13

Κοντινός 1.18* 1.13

Ουδέτερος 2.05* 1.00*

32

Συμπεράσματα

Πριν συζητήσουμε τα αποτελέσματα μας, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι ένας

από τους περιορισμούς της έρευνας ήταν ο μικρός αριθμός των συμμετεχόντων μιας

και επρόκειτο για ειδικό δείγμα πληθυσμού. Παρόλαυτα θεωρούμε ότι ο αριθμός που

αντιστοιχεί σε κάθε συνθήκη είναι αρκετός ώστε τα αποτελέσματα να κινήσουν το

ενδιαφέρον για περαιτέρω έρευνα στα σημεία όπου εντοπίστηκαν στατιστικά

σημαντικές ενδείξεις.

Η πρώτη μας υπόθεση ήταν ότι οι συμμετέχοντες θα χρησιμοποιούσαν

διαφορετικές διαστάσεις στρατηγικών ανάλογα με την κοινωνική ταυτότητα του

δέκτη στον οποίο αποκρίνονταν. Η διάσταση Επίκληση Ορθοδοξίας επιβεβαίωσε τις

προσδοκίες μας. Συγκεκριμένα στην αλληλεπίδραση Μειοψηφίας (2x3) Συνθηκών και

στην αλληλεπίδραση της Συνεκτικότητας (2x3) Συνθηκών εμφανίστηκαν στατιστικά

σημαντικές ενδείξεις για τη διαφοροποίηση της εν λόγω διάστασης προς κάθε δέκτη.

Η δεύτερη υπόθεση μας ήταν ότι η παράθεση στρατηγικών σε ιδεολογικά

διαφορετικούς δέκτες θα επηρέαζε την εκτίμηση των συμμετεχόντων για τις

στρατηγικές που χρησιμοποίησαν κατά τον πειραματικό χειρισμό. Ωστόσο τα

αποτελέσματα δεν υποστήριξαν αυτή την πρόβλεψη.

Η τρίτη υπόθεση μας προέβλεπε ότι η έκθεση σε διαφορετικούς δέκτες θα ήταν

ικανή να προκαλέσει επιρροή στους ίδιους τους συμμετέχοντες σε ιδεολογικο-

πολιτικό επίπεδο. Η υπόθεση αυτή επιβεβαιώθηκε για τη διάσταση Εκσυγχρονισμός

στην αλληλεπίδραση των μεταβλητών Συνεκτικότητα-Συνθήκες.

Τέλος ένας από τους βασικούς στόχους της έρευνας ήταν να ανιχνεύσουμε την

αλληλεπίδραση του Αυταρχισμού και της Συνεκτικότητας με τις πειραματικές

συνθήκες, ώστε να διαπιστώσουμε αν στην μειονοτική επιρροή της Αριστεράς

33

υπάρχουν στοιχεία ακαμψίας και διάρθρωσης των δοξασιών στο ανώτερο σύστημα

όπου υπάγονται.

Τα αποτελέσματα που επιβεβαίωσαν και τις τρεις μας υποθέσεις ως ένα βαθμό με

συνάφεια αφορούσαν την Επίκληση της Ορθοδοξίας και την Ιδεολογική διάσταση

του Εκσυγχρονισμού για τον επικαλούμενο παράγοντα της Συνεκτικότητας. Πιο

συγκεκριμένα, οι συμμετέχοντες που χρησιμοποίησαν ορθόδοξο λόγο, αναφορικά με

τη θέση τους υπέρ και κατά της συνεκτικότητας, πολώθηκαν προς τους αντίπαλους

και τους ουδέτερους δέκτες αντίστοιχα. Όπως ήταν αναμενόμενο, όσοι δήλωναν υπέρ

της συνεκτικότητας χρησιμοποίησαν συγκρουσιακό και δομημένο λόγο προς τους

αντιπάλους, επιβεβαιώνοντας τα ευρήματα του Moscovici, πως η συνεκτικότητα μίας

ομάδας χρησιμοπιείται προκειμένου να ενισχυθεί η αυτονομία της, επομένως όταν

έρχεται αντιμέτωπη με δέκτες που θα αμφισβητήσουν την ταυτότητα της, η ομάδα

προσπαθεί να αμυνθεί σε αυτούς. Από την άλλη όσοι δήλωναν περισσότερο

προσαρμοστικοί (δηλαδή μη συνεκτικοί) είχαν την τάση να χρησιμοποιούν

σημαντικά την επίκληση της ορθοδοξίας απέναντι στους ουδέτερους. Το ενδιαφέρον

σε αυτό το εύρημα είναι πως η απειλή για την αυτονομία μίας προσαρμοστικής

ομάδας είναι ένας ουδέτερος δέκτης. Προκειμένου δηλαδή να μην εξομοιωθεί με μία

ανένταχτη μάζα ατόμων, ενισχύει τον λόγο εκείνο που θα προσδώσει μεγαλύτερη

συνοχή στην ταυτότητα της, χάνοντας ταυτόχρονα την προσαρμοστική ιδιότητα που

είχε δηλώσει. Εδώ εντοπίζουμε την ανάδυση μίας συγχρονικής αστάθειας η οποία

συνοδεύει την ιδεολογική μεταστροφή υπέρ της στάσης Εκσυγχρονισμός. Όσοι,

λοιπόν, δήλωναν προσαρμοστικοί και εκτέθηκαν σε ουδέτερους, εμφάνισαν μία

σημαντική ιδεολογική μεταστροφή των στάσεων τους απέναντι στον Εκσυγχρονισμό,

κάτι που υποδηλώνει ότι οι συμμετέχοντες δέχθηκαν έμμεση επιρροή μετά την

τακτική που εφάρμοσαν απέναντι στους ουδέτερους δέκτες. Στην προσπάθεια τους

34

λοιπόν τα προσαρμοστικά υποκείμενα να εξασφαλίσουν την αυτονομία τους απέναντι

σε ανένταχτους δέκτες, χρησιμοποιούν μη προσαρμοστικό λόγο και αυτή τους η

συμπεριφορά τους οδηγεί σε μία κατάσταση σύγκρουσης με τις προσωπικές τους

πεποιθήσεις καταλήγωντας σε ιδεολογική μεταστροφή.

Αυτό που διαπιστώνουμε, σε σχέση με τους μηχανισμούς των δοξασιών που

προαναφέρθηκαν, είναι πως οι δοξασίες των αριστερών υποκειμένων, φαίνεται να

διαρθρώνονται μέσω των στρατηγικών πειθούς και να συνδέονται με το μηχανισμό

της συνεκτικότητας, οδηγώντας στην αλλαγή των ιδεολογικών στάσεων. Ταυτόχρονα

η αναπαράσταση της ταυτότητας του δέκτη επιρροής είναι ικανή να επηρεάσει

σημαντικά την προσλαμβανόμενη εικόνα της πηγής, ώστε να επηρεαστεί στις

ιδεολογικές της θέσεις μετά τη διαδικασία επιρροής.

Επομένως βλέπουμε ότι ακόμα και αν μία ομάδα απαρνείται συγκεκριμένες

ιδιότητες για την ταυτότητα της, υπο συγκεκριμένες συνθήκες αυτές είναι πιθανόν να

αναδυθούν και να προκαλέσουν μάλιστα αλλαγή στάσεων στην ίδια την πηγή. Άρα

ένα μέρος των υποθέσεων μας επιβεβαιώθηκε, για το πώς εκφάνσεις του

αυταρχισμού εντοπίζονται στη μειονοτική επιρροή της αριστεράς.

35

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΓΑΡΔΙΚΙΩΤΗΣ, Α. (2008). Κοινωνική Επιρροή: Επισκόπηση και αξιολόγηση της

έρευνας και των θεωριών. Αθήνα: Παπαζήση

DECONCHY, J. P. (2010).Τα Υπερ-Φύσιν Ζώα:Το νοητικό οικοδόμημα της ανθρώπινης

ιδιαιτερότητας. Παπαστάμου Στ. (επ.)Αθήνα:Πεδίο

DECONCHY, J. P.,DRU, V.(2011).Ο Αυταρχισμός. Παπαστάμου Στ.(επ.).Αθήνα: Πεδίο

HEWSTONE,M.,STROEBE,W.(2007).Εισαγωγή στην Κοινωνική Ψυχολογία.Χαντζή Α.

(επ.) Αθήνα: Gutenberg

HOGG, M.A., VAUGHAN, G.M. (2010). Κοινωνική Ψυχολογία. Αθήνα: Gutenberg

ΠΑΠΑΣΤΑΜΟΥ, ΣΤ., ΜΙΟΥΝΥ, ΓΚ.(2008).Μειονότητες και Εξουσία:Μια πειραματική

και κοινωνιοψυχολογική προσέγγιση της κοινωνικής επιρροής και συμπεριφοράς των

μειονοτήτων. Αθήνα: Πεδίο

PAPASTAMOU ST., PRODROMITIS, G., (2011) Implicit Theories of Social Influence as

Input and Outcome of a Social Psychological Process, (Chapter 7, pp 151-177)

ΠΑΠΑΣΤΑΜΟΥ,ΣΤ.,ΠΡΟΔΡΟΜΙΤΗΣ,Γ.(2010).Κρατική και μη κρατική πολιτική βία:Τα

δύο άκρα της (αν)ισορροπίας του τρόμου. Αθήνα: Πεδίο

Περί Τρομοκρατίας Ψυχο-λόγος. (2009) Παπαστάμου Στ., Προδρομίτης Γ. (επ.).

Αθήνα: Πεδίο

PETTY, R.E., BRIÑO, P.,DEMARREE, K. G.,(2007),The Meta–Cognitive Model (Mcm) Of

Attitudes: Implications For Attitude Measurement, Change, And Strength. Social

Cognition (Vol. 25, No. 5, pp. 657-686)

ROSKOS-EWOLDSEN, D. R. (1997) Implicit Theories of Persuasion,Human

Communication Research, (Vol. 24 No. 1, p.p 31-63)