Magda]ena P i w o c k c i

POWROT DO KLEJNOTOW Z HISTORYCZNA METRYKA

Podczas gromadzenia mater iatu do a l b u m u Klejnoty

w dawnej Polsce^ spojrzatam swiezym o k i e m na trzy dzieta gl ip-tyki w rodzimych zbiorach - dwa o historycznych konotacjach i j e d n o niezwykle powtarzalne, niemal ponadczasowe. Po t o , by nie ulegac magii repetycji i zrewidowac pogl^d na te za-bytki , nabyty od poprzednikow.

Znana od stuleci sredniowieczna kamea z gtowq kobiecg^ nalezy do zespoiu pamiqtek-relikwii po sw. Kindze (1234-1292), i<r6iewnie w^gierskiej , corce Beii IV, ktora vyyszta za ksi^cia Bolestawa Wstydl iwego, ale po jego smierci w roku 1279 o p u -scita t r o n krakowski, by wybrac zywot mniszki w ufundowanym przez siebie klasztorze klarysek w Starym S^czu. Kojarzony z nig, k u l t o w y dzis, zestaw drobnych p r z e d m i o t o w z agatu, kryszta-tu gorskiego i ztoconego srebra, znajdujqcy s\q w t y m sank-t u a r i u m , byt od dawna wenerowany, ale do poczqtku XXI w . nie doczekat si^ pogt^bionej analizy. Jako zdeklarowane i m -p o r t y - dzieta te ledwie statystycznie weszty do syntez dziejow polskiego rzemiosta artystycznego i stuiyty prawie wytqcznie jako ilustracja zwiqzkow polsko-w^gierskichl M i m o prezenta-cji na ki lku znaczqcych wystawach - kamea, tral<towana jako \wyr6b „prymitywny" i „niezr§czny", nie budzita entuzjazmu ba-daczy. Zawieszeniem z kameq i wis iorem rel ikwiarzowym zajqt

' Dariusz Nowacki, Magdalena Piwocka, Michat Gryctiowski (zdj^cia), Klejnoty w dawnej Polsce, Warszawa 2011.

Sardonyks (?) oprawiony w medalion z blactiy srebrnej, po-ztacanej, wym. 9 x 7 cm, Stary Sqcz, Klasztor ss. Klarysek. Katalog

Zabytkow Sztuki w Polsce, I, Woj. krakowskie, Pow. nowosqdecki, oprac. Anna Misiqg-Bocheiiska, Warszawa 1953, s. 333; Sztuka polska przed-

romanska i romanska, red. Michat Walicki, Warszawa 1971,1.1, s. 299, 633, 757 i l . 1131, 1133; Stanistawa Tomkowicza Inwentarz zabytkow po-

wiatu sqdeckiego. I rfkopisow autora wydali i wtasnymi komentarzami

opatrzyli Piotr i Tadeusz topatkiewiczowie, Krakow 2007,1.1, s. 233-234, przyp. 1157 s. 239; t II, s. 707 708, i l . 328, 329.

' A Magyar-Lengyel Kapcsolatok WOO Eve / WO lat zwiqzkdw ivf-giersko-polskich, (Katalog wystawy, 2 X - 6 XII 1970), Budapest 1970, s. 25, kat. 19, il . 3, 6; Wadaw Felczak, Andrzej Flschinger, Polska-W^gry.

Tysiqc lat przyjazni, Warszawa-Budapeszt 1979, s. 15, i l . 17

si§ Jerzy Zmudzinski, w ramach badan nad gotyckimi akceso-r i a m i stroju w Polsce\c opraw^ kamei hipotetycznie na p otow ^ XIV w . Nie poswi^cit jednak specjalnej uwagi proble-m o w i pierwowzoru kamei. Pr6b?jej okreslenia jako wizerunku postaci m^skiej w trzynastowiecznym nakryciu gtowy podj^ta Ewa Letkiewicz w trzech pracach z lat 2008, 2011 i 2012, przy czym w ostatniej rozpoznata w niej podobizn^ sw. Frandszka^

Profil kobiety wyrzezbiony w sardonyksie (?), p o m i m o skrajnego uproszczenia i schematyzacji, kryje w sobie cechy por-tretowe [ i l . 1 ] . Z w y s o k i m prawdopodobienstwem mozna go uznac za sredniowieczna trawestacj? „w kamieniu" antycznej m o n e t y rozpowszechnionej na obszarze dawnego Cesarstwa Rzymskiego. Wydaje si?, ze n u m i z m a t e m t y m mogt bye aureus

tub denar bity w kilku czy wr^cz kilkunastu wersjach, w latach 1 9 0 - 2 1 1 , a takze 211-217 n.e., przez Juli? D o m n § , zon§ cesa­rza Septimiusa Severa, matk? dwoch cezarow: Karakalli i Gety*-. Kariera i stawa Julii, prawdziwie imperialna, utrwalita jej ob-raz jako wybitnie samodzielnej wtadczyni, filozofa i prekursora absolutyzmu zarazem, w e d t u g t e o r i i rozwini^tej przez jej m o -nografistk?, Beatrice H. Zeller'. Julia ( 1 7 0 - 2 1 7 ) , z pochodzenia

' Jerzy Zmudzinski, Ozdoby stroju i elementy juhilerskie w kra-

kowskim zlotnictwie epoki gotyku. Przeglqd zabytkow, w: Tresci - teksty

- przestania. Bizuteria w Polsce, red. Katarzyna Kluczwajd, {Rzemiosto ar-

tystyczne i wzornictwo w Polsce, t. 6), Torun 2006, s. 15-28, s. 19-20. '' Ewa tetkiewicz: Recepcja antyku w bizuterii Europy u progu cza-

sow nowozytnych, Annates Universitatis Mariae Curie-Sktodowska, VI, sertio t , 2008, s. 14, przyp. 34; Klejnoty w osiemnastowiecznej Polsce,

tublin 2011, s. 132, przyp. 571; Klejnot z gemmq i pamiqtki po sw. Kindze

w starosqdeckim klasztorze Sidstr Klarysek, w: Ex voto. Studia dedykowane

Ojcu Janowi Golonce OSPPE w 75. rocznicf urodzin i w SO. rocznic( swie-

cen kaplanskich, Cz?stochowa 2012, s. 561-579, il . na s. 741-742. Hipotez? tak^ vyysun^tam w komentarzu do gemmy w albu-

mie; D. Nowacki, M. Piwocka, M . Grychowski (zdj?cia), Klejnoty w daw­

nej Polsce, ]3k w przyp. 1, s. 41-43. ' Beatrice H. Zeller, Julia Domna, w: A History of Women

Philosophers, I , wyd. Mary Elle Waithe, Dordrecht-Boston 1986, s. 123-132.

20 Magdalena Piwocka

Syryjka, wprowadzita do Rzymu mod? fryzur przypominaj^-cych egipskie peruki , ztozonych z g?stych lo ko w okrywajqcych gtow? na ksztatt hetmu lub skorupy zotwia. Uczesanie „a tar-taruga" (na zotwia) ztqczono z niq t r w a i e , na zasadzie zna-ku rozpoznawczego. Zachowaty si? egzemplarze m o n e t Julii , z kilku okresow, bite wspolnie dia niej i je j matzonka* lub w y -t^cznie dIa niej [ i l . 2 a - b ] . Rozniq si? one nie tyiko napisami czy doborem alegorycznych postaci na rewersach, ale tez sa-m y m uj?ciem gtowy cesarzowej, w wi?kszym lub mniejszym stopniu zdominowanej przez „z6twiow^ peruk?". W okazacti, w I<t6ryc[i na pierwszy plan wysuwajq si? rysy twarzy (ostry nos, w p o t o t w a r t e usta, bardzo wydtuzona oprawa oka, gt?bo-ko osadzonego pod ..cieniujgcymi" b r w i a m i ) - zotwiowa f r y z u -ra nie przestania czota i nie zakrywa karku modela. Przybiera ona ksztatt zwartego „czepca", o charakterystycznych „odwini?-ciach" na skroniach i przy policzkacli. Takich e lemen to w moz­na si? dopatrzyc w niewiescim prof i lu na starosqdeckiej kamei. Stylizacj?, do jakiej doszto w dziele gliptyka, wypadatoby na-zwac wspotczesnym j?zyl<iem „l<odowaniem cech", najbardziej wyrozniajqcych wizualnych desygnatow osoby portretowanej . Uczesanie, sprowadzone do „pokratl<owanej" skorupy zotwia, jest t u rozpoznawalne, ale nie zajmuje w t y m w i z e r u n k u Iwiej cz?sci miejsca - kosztem twarzy. Wskazuje t o na p i e r w o w z o r wzi?ty z okreslonej (wczesnej i artystycznie poprawniejszej) monety. Oczywiscie, stopien uproszczenia graniczy tutaj z p r y -m i t y w i z m e m „sztuki dziecka".

Denary Julii pojawiajq si? do dzis w handlu antykwa-rycznym' . Znane sq takze przyktady adaptacji ich w g l i p t y -ce, m . i n . w zbiorach medycejskich (m ed al i o n z chalcedonu, XVI w.)™ i w petersburskim Ermitazu (kamea z l l / l l l w . n. e., [ i l . 3 ] ) " .

Odtworzenie numizmatu w kamei musiato miec zwiqzek ze sredniowiecznym kultem relitoow antyku, przejawiajqcym si? w pral<tyce osadzania rzymskich g e m m w chrzescijariskich pek-toratach, hermach r e l i k w i a r z o w y c h " czy swieckich insygniach. Ten syndrom budowania ciqgtosci mi?dzy swiatem starozytnym a chrzescijariskq Europe jest odzwierciedleniem stosunku „bar-barzyriskich ludow" do Rzymu, jako wzorca wszelkich n o r m

Reprezentatywny dla tych monet jest aureus Septimiusa Severa, z portretem Julii na awersie i figurq Venus Genetrix na rewersie, z oko­to 193-196 roku n.e., w zbiorach nowojorskiego The Metropolitan Museum of Art, nr inw. 99. 35.218.

' Pen oferty internetowe antykwariatdw, takich jak np.: http:/ balbinus238.com; Shop CHS Basel Numismatics coins: wvw.muenze-nauktion.com/sesambestcoins/catphp5?catid=1389 &lang=jp.

Chalcedon, ztota oprawa, Florencja, Museo degli Argenti, nr inw. z 1921 n. 965. Zob. Roberto Gennaioli, Le gemme dei Medici

al Museo degli Argenti. Cammei e intagli nelle collezioni di Palazzo Pitti,

Firenze 2007, s. 241, poz. 208. " Sardonyks, nr inw. I< 1471, koniec II - pocz^tek III w. n.e. Zob.

Oleg Neverov, Antieznyje kamei v sobranii Gosudarstvennogo Ermitaza,

Leningrad 1971, s. 48, 95, poz. 105. " Por Georg Minkenberg, Die BUste Karls des Grossen im Aachener

Domschatz, Vernissage Meisterwerke, Aachen 2007

- od prawnych po estetyczne. Ciqgtosc ta zresztg nigdy nie zostata p r z e r w a n a na t e r e n a c h niegdys p o d b i t y c h przez Cesarstwo, do I<t6rych zaiiczat si? macierzysty kraj Kingi.

W braku autentycznych spoliow t w o r z o n o ich substy-t u t y , tradycyjnie obdarzane „mocq oryginatow", nawiqzujqce do m i t u Rzymu z jego pot?gq, do idei w^adzy pochodzgcej od Boga, do symboliki cesarskich korzeni w i e l u chrzescijariskich monarchi i . W takich kategoriach nalezy rozpatrywac kame?, I<t6rej zwiqzek z Kingq, miejscem jej urodzenia i kul turowej formacj i , wydaje si? nad wyraz p r a w d o p o d o b n y Ideowq po-dobizn? mozna z powodzeniem odniesc do XIII w. , kiedy t o zacz?to masowo kopiowac antyczne gemmy' ' , ale nie sposob t u wykryc prawidet scisle datujqcych".

Praktyka zdobienia okazami antycznej gliptyki relil<wia-rzy i p r z e d m i o t o w k u i t u koriczy si? w zasadzie w XIV w.^' Sporadyczne przypadki takiego w y s t r o j u zdarzajq si? jesz-cze w XV stuleciu. Schytek tego w i e k u i poczqtek nast?pnego przynosi juz odmienne tral<towanie intaglio i kamei - kolek-cjonowanie w zbiorach wielkich renesansowych mecenasow, ich naukowq interpretacj?, a takze liczne kopie, I<t6re t r u d n o c h w i l a m i oddzielic od oryginat6w. Posrod roznych f o r m zasto-sowania - quasi „liturgicznej", czy archeologiczno-badawczej - odnajdujemy tal<ze rol? g e m m jako przedmiotow magicznych: apotropaicznych, zabezpieczaj^cych przed ztem i tzw.„sympa-tycznych", przyciqgajqcych dobro, Przypisywane i m tego rodza-j u wtasciwosci inspirowaty panujgcych do umieszczania g e m m w insygniach, a h u m a n i s t o w i hierarchow roznych szczebli do stosowania ich jako sygnetow piecz?tnych.

Swiadectwem uzycia prawdziwej pozno antycznej gem­m y w sredniowiecznej Europie, w celach stricte urz?dowych, jest sygnet Tomasza, logofety (kanclerza) Stefana 111 Wielkiego, hospodara motdawskiego w latach 1457-1504. Ztoty pierscien Tomasza pochodzi z t e r e n o w wschodnich Rzeczypospolitej^'". Zostat nabyty w okresie mi?dzywojennym w e Lwowie, przez

" Hans Wentzel, Portraits "d I'antique" on French Mediaeval Gems

and Seals, Journal of the Warburg and Cortauld Institutes, 16, no 3-4, 1953, s. 342-350.

" Tak^ opini? podzielata Ewa Letkiewicz w pracy: Recepcja anty­

ku..., jak w przyp. 5, s. 14, przyp. 34. Autorka uwaza, iz elementem datuj^cym moze bye ..czepiec", l<t6ry mnie kojarzy si? z fryzur^ cesa­rzowej. To samo rozpoznanie Letkiewicz powtorzyta w ksiqzce Klejnoty

vi osiemnastowiecznej Polsce...,}ak w przyp. 5, s. 132, przyp. 571 - gdzie „portretowq gemm?" uznata za glow? m?zczyzny. W ksi?dze pamiqt-kowej Ex Voto..., Jak w przyp. 5, precyzuje, ze chodzi tu o wizerunek sw. Franciszka - s. 577-578.

" Antje Krug, Gemmy antyczne w sredniowieczu. Meander, 48, nr 5-6, 1998, s. 255-274.

Na kresach znajdowano od stuled antyczn^ bizuteri? i inne spo-

lia. Por zapis w inwentarzu prywatnego skarbca Jana III Sobieskiego na zamku w Warszawie, z 1696 roku: „Pudetko trzecie, w I<t6rym agata przednia antiqua - Agat Jupiter pod Oleszowem znaleziony", Archiwum Gtowne Al<t Dawnych, Zbior Czotowskiego, nr 3209, cyt. za: Materialy irodiowe do dziejow kultury i sztuki XVl-XVlll w., oprac. Mieczystaw G?barowicz, Wrodaw-Warszawa-Krakow-Gdatisk 1973,

/

Powrot do klejnotow z historycznq metrykq 21

znanego konesera i zbieracza Tadeusza Wierzejskiego ( 1 8 9 2 -- 1 9 7 4 ) i traf i t na W a w e l sprzedany przez jego siostr?, Helen? W i n i a r z o w q , w 1967 r o k u " [ i l . 4 a - b ] . Nie znamy przesztosci - arclieologicznej, czy kolekcjonerskiej - zabytku. Wiedei iski znak w w o z o w y , b i ty na ztocie po r o k u 1925, wskazuje na jego przejscie przez austriacki rynek antykwaryczny. Zwiqzek Tomasza z dziejami Polski - u b o k u jego mocodawcy Stefana - jest e w i d e n t n y . Stefan W i e l k i , lo ja lny lennik Kazimierza Jagielloticzyka, zatrudniat Tomasza w latach 1468-1474. W t y m czasie kanclerz mogt wielokrotnie przebywac w Polsce. Napisy w otoku kamienia: TO-MA i Peczat Pana Toma logofeta, rozszy-frowata prof . Zofia Budkowa w nie datowanej ekspertyzie, w l<t6rej powotata tez odcisk duzej piecz?ci kanclerza, z takq samq legend^, zachowany w Bukareszcie. Ryt na agacie opra-w i o n y m w sygnecie uznata za wizerunek „odpoczywajqcego Marsa"^**. W pozniejszych, lakonicznych wzmiankach nazywa-no go „Herl<ulesem" lub „ A p o l l i n e m " " .

Uj?ty z p r o f i l u , siedzqcy na k a m i e n n y m „cokole'' nagi m?zczyzna trzyma w lewej r?ce niezidentyfikowany przedmiot, a w prawej opuszczony miecz [ i l . + b ] . Trudno oprzec si? w r a -zeniu, iz poza antycznego herosa jest powtarzalna, po wi e le-kroc razy spotykana w gliptyce i ptaskorzezbie. Istotnie, postac atletycznego mtodzietica z zagadkovyym akcesorium przedsta-w i a D i o m e d e s a ™ , towarzysza Odyseusza, najdzielniejszego po Achillesie greckiego w o j o w n i k a p o d Trojq, l<t6ry wstawit si? uprowadzeniem ze swiqtyni Palladionu^\i Pallas-Ateny, talizmanu zapewniaj^cego pomyslnosc miastu. Utrata tego p o -sqzka oznaczata ostatecznq kl?sl<? grodu Priama. Blok, na k t o -r y m siedzi bohater, jest swi ^ty n n ym ottarzem.

Podobizn? Diomedesa, jako „przynoszqcego zwyci?stwo", umieszczano cz?sto w gemmach czasow cesarstwa, zwtaszcza w okresie augustowskim. Uwaza si?, ze sam August po roku 50 p.n.e. preferowat t o przedstawienie . W s r o d najbardziej znanych okazow znajdujq si? egzemplarze sygnowane przez Grekow; Dioskouridesa, jego syna Hyllosa, Eutychiosa, Gnaiosa, Eelixa. (Greckie inskrypcje w dzietach gliptyki swiadczq o p o -chodzeniu artystow z Azji AAniejszej; rzezbiarze ci przed poto-w q 1 w. p.n.e. zacz?li przesiedlac si? z Aleksandrii i okolic, do

s. 149. (Oleszow, miejscowosc w dawnym pow. stanistawowskim, od 1945 roku w ukrainskim obwodzie iwanofrankiwskim).

" Ztoto, agat, odlew, cyzelowanie, ryt, wym. 2,9 x 1,7 cm. Napis cyrylic^; PECZAT PANA TOAAA LOGOFETA i monogram TO-AM. Krakow, Zamek Krolewski na Wawelu, nr inw. 5342.

Zamek Krdlewski na Wawelu, dossier obiektu w Dziale Ztotnictwa.

" Zhiory Zamku Krdlewskiego na Wawelu, red. Jerzy Szablowski, Andrzej Flschinger, Warszawa 1969, s. 384, poz. 144; II wyd., Warszawa 1975, s. 4O0, poz. 155.

" Rozpoznanie takie zamiescitam w: D. Nowacki, AA. Piwocka, M. Grychowski (zdj?cia), Klejnoty w dawnej Polsce, jak w przyp. 1, s. 264-266.

" Wygl^d pos^zku, wedtug opisu Homera, analizuje Zofia Gansiniec, Geneza tropaionu, Warszawa-Wroctaw 1955, {Biblioteka

Archeoiogiczna, red. Kazimierz Majewski, t 5), s. 38-40.

stolicy cesarstwa). Najstawniejszym zabytkiem tego rodzaju byto intaglio w zbiorach Lorenza i l Magnif ico M e d i c i " , ld:6-ry przejqt j e w roku 1471 z kolekcji Pietra Barbo, pozniejszego papieza Pawta I I . Chalcedon opisany jest szczegotowo w i n ­wentarzu Pietra Barbo, z 1457 r o k u , a kolejno w inwentarzu lorenza z roku M92". Gemma, z okoto roku 30 p.n.e., auto-ryzowana przez Dioskouridesa (czynnego okoto 6 5 - 3 0 p.n.e), przetrwata tylko w replikach i odcisku, zamieszczonym w ka-talogu zasobow najwazniejszych dal<tylotek europejskich, piora Tommasa Cadesa, z roku 1836^'' [ i l . 5a]. Ogromny w p t y w m e -dycejskiego arcydzieta na sztuk? wtoskiego renesansu ilustrujq takie kreacje, j a k rysunek Leonarda da Vinci (szkic w W i n d s o r Castie, do postaci sw. Jana)", ptaskorzezba na dziedzincu pata-cu Medici-Riccardi w e Elorencji (z potowy XV w . ) " , renesanso-w e repliki w materiatach szlachetnych", bqdz plakiety z brqzu odtwarzaj^ce gemm?^**.

D r u g i m , podobnie wzorotworczym okazem jest karneol w kolekcji Diuka Devonshire w Chatsworth, z okoto 4 0 - 3 0 roku p.n.e., rowniez sygnowany przez Dioskouridesa, w roku 1856 oprawiony w neorenesansowym „bandeau" - klejnotowej opa-sce" [ i l . 5b] . O popularnosci samego m o t y w u swiadczy d w u t o -

" Nicole Dacos, Antonio Giuliano, Ulrico Pannuti, // Tesoro di

Lorenzo il Magnifico. Le gemme (Katalog wystawy, Firenze, Palazzo Medici Ricardi, 1972), Firenze 1973, s. 57 poz. 26, i l . 19; R. Gennaioli, Le gem­

me dei Medici...,iak w przyp. 10, s. 161, poz. 25. " Obydwa zrodta przytoczone in extenso w: N. Dacos, A. Giuliano,

U. Pannuti, // Tesoro di Lorenzo il Magnifico..., Jak w przyp. 22, s. 8 7 --118, 120-125.

" Tommaso Cades, Collezioni di impronte in stuco cavate dalle piu

celebri gemme incise conosciute che esistono nei principali musei e collezio­

ni particolari di Europa, Roma 1836. Rzym, Deutsches Archeologisches Institut, Libro III, E. 283.

" The Royal Collection, Windsor Castle, inv. 12540. Arthur E. Popham, The Drawings of Leonardo da Vinci, London 1946, s. 123, i l . p i . 190; Bettina H. Polak, A Leonardo Drawing and the Medici

Diomedes, Journal of the Warburg and Cortauld Institutes, 14 (34), 1951, s. 303-304

Jeden z serii dwunastu medalionow obiegajqcych dziedziniec patacu, przypisywany artystom z kr?gu Donatella, takim Jak Bertoldo di Giovanni (1440-1491) b^dz Maso di Bartolommeo (1406-1456). R. Gennaioli, Le gemme dei Medici..., jak w przyp. 10, s. 41-42, il . 9a.

" Tamze, s. 161, 387, 402, poz. 25, 551, 593. Por owaln^ plakiet? z brqzu, Wtochy, XV w., Londyn,

The British Museum, nr inw. 1915.1216.162. Inna „reprodul<cJa" gem­my w tym materiale, wykonana najpewniej w podobnym czasie za posrednictwem gipsowego odcisku, znajduje si? w National Gallery of Art w Waszyngtonie. Francesco Rossi, Le Gemme Antiche e le Origini

della Plachetta, w; Italian Plaquettes, wyd. Alison Luchs, National Gallery of A r t Washington, Washington 1989, s. 55-69, s. 60, i l . 9 [Studies in the History of A r t 22].

Devonshire Colleaion, Chatsworth Settlement Trustees. Zabytek zostat skatalogowany w stawnym zbiorze barona Philippa von Stoscha, Pierres gravees, sur les quelles les graveurs ont mis leurs noms. Dessinees et

gravies en cuivre sur les originaux ou d'apres les empreintes par Bernard

Picart, Amsterdam 1724, poz. XXIX (il.).

22 Magdalena Piwocka

m o w a monografia Jean-Marc M o r e t a , z roku 1997, \wypetnio-na realizacjami antycznymi i przyktadami z czasow nowozyt­nych^". W dtugim szeregu kopii g e m m z Diomedesem miesci si? tez polski epizod: szklana replika osadzona na ptaszczu na-utilusa w londynskim Victoria and Albert M u s e u m , Idiory t o vvyrob sygnowal i datowat - le 26 aout 1770 - n a d w o r n y ztot-nik Stanistawa Augusta Poniatowskiego, Jean Martin^\a szklana kopia powiela zabytek przechowywany w Ashmolean M u s e u m w Oxfordzie, zwany gemmq Felix - owalny sardonyks z dwiema postaciami: Diomedesem i Odysem'^ ktorzy w s p o l ­nie zdobyli Pailadion.

Intaglio osadzone w w a w e l s k i m pierscieniu zachowuje zasadnicze cechy rzymskiego prototypu - ogolny uktad f ig ury siedzqcej na ottarzu, ze sztyletem w prawej opuszczonej r?ce, z uniesionym l e w y m ramieniem, l<t6re dzierzy t r o f e u m . Tors mtodzienca jest zwrocony w trzech czwartych do widza, p o ­dobnie j a k w najstawniejszych „oryginatach". Ponizej dtoni ze statuetkq Pallas-Ateny, ledwie zaznaczonq, wyrasta u m o w n e „drzewko" - element nieznany z antycznych przekazow. Gtowa bohatera, uj?ta en face, rowniez nie zgadza si? z p r o f i l o w y m i wzorcami z epoki augustowskiej. Pozostaje wi?c stwierdzic, ze ryt nosi znamiona obocznosci wobec wersji „kanonicznej", ce­chy prowincjonalnej realizacji, l<t6ra nieudolnie powtarza znany schemat ikonograficzny, dose odlegtej od w y r o b o w wiodqcych centrow. Zarys „drzewka" moze bye efektem n i e z r o z u m i e -nia modelu , transpozycjq m o t y w u „idola na kolumnie" , l<t6ry bywa obecny w ttach szeregu g e m m z Diomedesem z I stulecia p.n.e. lub reliktem „draperii", przerzuconej przez rami? nagiego Diomedesa, widniejqcej w innych pierwowzorach.

Nie sposob potwierdzic czy wykluczyc powstania intaglia

na obrzezach cesarstwa, nawet w II czy 111 w . n.e. MozliwoSc, ze dzieto bytoby pi?tnastowiecznq kopiq, wykonanq po zdoby-ciu Konstantynopola w 1453 roku i po naptywie do Wenecji i do potnocnych W t o c h g e m m ze zbiorow bizantyfiskich, \Ay-

daje si? mniej prawdopodobna. Ciekawie rysuje si? rola wawelskiego zabytku w „ar-

cheologii prawnej" . Chodzi o zjawisko legitymizowania wtadzy, urz?du, obielrtem antycznym, bez wzgl?du na tresc przedsta-wienia widocznego w szacownym pierscieniu. Prawdopodobnie rzymski relikt - obok poj?cia autorytetu - symbolizowat tez

" Jean-Marc Moret, Les pierres gravees antiques representant le rapt

du Pailadion, l - l l , Mainz 1997. Muszla, ztoto, kamienie potszlachetne, nr inw. M. 281-1921.

Michat Gradowski, Puchar z nautilusa, w: Andrzej Ciechanowiecki, Bohdan G. Jezewski, Polonica na Wyspach Brytyjskich, London 1966, s. 24-28, poz. 9.

" Sardonyks, 1 w. p.n.e.. The Ashmolean Museum, University of Oxford, nr inw. AN 1966.1808. Gemma nalezata - podobnie Jak wspo-mniany wyzej klejnot Lorenza il Magnifico - do kolekcji kardynata Pietro Barbo (opisana w inwentarzu z 1457 roku). Przez r?ce papieza Sykstusa IV w roku 1471 dostata si? Medyceuszom. Do Oxfordu trafi-ta ze zbiorow Thomasa Howarda, Lorda Arundel (zm. 1646). Graham Pollard, The Felix Gemm at Oxford and its Provenance, The Burlington Magazine, vol. 119, nr 893, 1977 s. 572, 574.

„trwatosc", „niezniszczalnosc", topos, Ictory wiqzano od zawsze z obrazem r u i n Wiecznego Miasta czy z w i d o k i e m starozyt-nych m a r m u r o w i brqzow. W polskiej archiwaliach odnotowano szereg odciskow piecz?ci dostojnikow, (a takze h u m a n i s t o w ) , z antycznymi m o t y w a m i . Traldiat pokoju torunskiego, z 19 paz-dziernika 1466 r o k u , uwierzytelniono m . i n . odciskiem p r y w a t -nej piecz?ci sygnetowej z nagim mtodziencem, l<t6ry zrywa kisc w i n o g r o n (Bachusem?)". Jeszcze wczesniej Mieszko Stary uzy-wat do piecz?towania d o k u m e n t o w sygnetu z Erosem''. Stawna piecz?c Mikotaja Kopernika z A pol l ine m, ktorej odcisk znamy z l istow z r o k u 1524, zyskata juz neoplatonskq wyktadni? w ar-tykule Stanistawa Mossakowskiego".

Inne skojarzenia budzi konfrontacja z dzietem „banal-n y m " , j a k i m jest n i e w q t p l i w i e kamea z p r o f i l e m Chrystusa w c i e r n i o w e j k o r o n i e . Podobizna Zbawiciela umieszczona w klejnocie p e k t o r a l n y m w y w o d z i si? z bardzo dawnej b i -zantytlskiej tradycji , zas p r o f i l o w ^ wizerunek upowszechnio-ny szczegolnie w okresie k o n t r r e f o r m a c j i , wydaje si? miec swe zrodto w miedziorycie Jana W i e r i x a , z 1571 roku'*' [ i l . 6 ] . Prototypem przedstawienia musiat bye antyczny n u m i -zmat h^d± wzorowana na n i m renesansowa gemma, taka j a k pi?mastowieezne intaglio z p o r t r e t e m Antoninusa Piusa ( 8 6 -- 1 6 1 n.e., cesarza w latach 138-161) , niegdys w zbiorach m e ­dycejskich" [ i l . 7 ] . Dwa profi le: Jezusa i M a r i i , w antwerpskich rycinach Wierixa, zakomponowane w tondach, szybko przyswo-j o n o w medalierstwie i gliptyce. W grafice brak korony cier­niowej , l<t6ra stanowi specyfik? jednej z o d m i a n „portret6w" Chrystusa. Dzielq si? one na wizerunki t r y u m f a l n e (bez koro­ny cierniowej) i vyyposazone w oznaki m?ki , ale podstawowa wersja rysow i odziezy (identycznie udrapowana tunika pod szyjq ) pozostaje ta sama. Za realizacje modelowe dla takiego popiersia uwaza si? medale Antonia Abondia (1538-1591)'* . Dla kamei o w y m o w i e pasyjnej charal<terystyczne bywato uzy-cie plamistego materiatu - heliotropu, w k t o r y m ceniono efel<t czerwonych inkluzji , imitujgcych krople k r w i . Rzezbiono zresztq w e wszelkich gatunkach kamieni i odciskano w pascie szkla-nej . Nie sposob precyzyjnie ustalic, czy korona jest elementem

" Stefan K. Kuczynski, Intaglio rzymskie jako pieczfc przy dokumen-

cie traktatu torunskiego z U66 roku, Przeglqd Historyczny, 55,1964, z. 2, s. 302-307

" Sztuka polska przedromanska..., Jak w przyp. 2, t . \ s. 299. " Krakow, Biblioteka XX Czartoryskich, rkps 1596, s. 557 Stanistaw

Mossakowski, Symbolika piecz(ci Mikotaja Kopernika, Rocznik Historii Sztuki, 10, 1974, s. 222-230.

" Marie Maucquoy-Hendrickx, Les estampes des Wierix conservees

au Cabinet des estampes de la Bibliotheque Royale Albert ler Catalogue ra-

isonne. Premiere partie, Bruxelles 1978, s. 88, poz. i i l . 491. " Sardonyks. Neapol, Museo Nazionale, nr inw. 25979 (rewers

kamei z nereidq). Obiekt pochodzi takze z dawnej kolekcji Pietra Barbo (wymieniony w inwentarzu z 1457 roku). N. Dacos, A. Giuliano, U. Pannuti, // Tesoro di Lorenzo il Magnifico..., jak w przyp. 22, s. 75-76, poz. 45, il . 60.

Fritz Eichler, Ernst Kris, Die Kameen in Kunsthistorischen

Museums, Wien 1927 poz. 415.

Powrot do klejnotow z historycznq metrykq 23

zdecydowanie pozniejszym ( interpolac jq z konca XVI w.?) . Do kodyfikacji t y p u , dopracowania kanonu mogt si? przyczynic mediolansko-praski warsztat Miseronicti , pro d u cen to w kamei ci?tycti w wielobarwnych materiatacti i osadzanycti w boga-tych, klejnotowych o p r a w a c h " .

Egzemplarze w czotowych kolekcjach muzealnych; No-w y m Jorku''", Florencji'*\, Petersburgu czy Monachium*'^ [ i l . 8 ] , datowane na stulecia XVI i XVll, majq ciqgle o d p o w i e d -niki w biezqcej ofercie antyl<warycznej i w obiektach o dziwi?t-

" Por dwustronn^ kame? przypisang Ottavio Miseroniemu lub jego warsztatowi, heliotrop, 1. dekada XVll w., Monachium, Staatliche Munzsammlung. nr inw. 1277. Ingrid S. Weber, Kostbare Steine.

Die Gemmensammlung des Kurfiirsten Johann Wilhelm von der Pfalz,

Munchen 1992, s. 122-124, poz. 113-114. *° Onyks lub sardonyks, ztota oprawa, Potnocne Wtochy, oko­

to 1600 roku. James David Draper, Cameo Appearances, (reprint of The Metropolitan Museum of Art Bulletin, Spring 2008), New York 2008, s. 28, poz. 53.

*" Heliotrop, ztota oprawa (medalion przywieszony do rdzahca), XVI w., Florencja, Museo Nazionale del Bargello. Ulla Krempel, Ronald Lightbown, John Winter, Smalti, gioielli, tabacchiere, Milano 1981, s. 45, il . 1-2; R. Gennaioli, Le gemme dei Medici..., jak w przyp. 10, s. 336--339, poz. 434, 436-440.

" Por przyp. 39.

nastowiecznej proweniencji . Do grupy starszych moze nalezec kamea na monstrancj i z 4. cwierci XVll w . , ktorq francuskie Sakramentki z Nancy podarowaty warszawskim siostrom tegoz zgromadzenia, w r o k u 1946, do zniszczonego przez wojn? ko-sciota na Novyym Miescie'*' [ i l . 9 ] , do drugiej kategorii - pier­scien ofiarowany w Petersburgu bp. Michatowi Godlewskiemu ( 1 8 7 2 - 1 9 5 6 ) , z okazji udzielonej m u w roku 1917 sakry b i -skupiej** [ i l . 10] .

Povrtarzalnosc w z o r u jest t u wr?cz obezwtadniajqca i trzeba vyyznac z pokorq generaln^ niemoznosc zadatowania obiektow. Generaln^, bo kontekst ztotniczy, przekaz archiwalny, bqdz znaki w^asnosciowe mogq pomoc w ustaleniu chronologii dzieta. Z t a k i m i przypadkami spotykamy si? np. w historycz­nych zbiorach medycejskich.

" Heliotrop, XVll w. Katalog Zabytkow Sztuki vj Polsce, Seria Nowa,

t. XI, cz. 2, Miasto Warszawa. Nowe Miasto, red. Maria Katamajska-Saeed, Warszawa 2001, s. 62-63, i l . 269; D. Nowacki, M. Piwocka, M. Grychowski (zdj?cia), Klejnoty w dawnej Polsce, jak w przyp. 1, s. 153.

" Ztoto, heliotrop, Rosja (?), 1. cwierc XX w., Krakow, skarbiec katedry na Wawelu. Wawel 1000-2000. Kultura artystyczna dworu krd­

lewskiego i katedry. Katedra krakowska - biskupia, narodowa. Katalog wy­stawy, 1, red. Magdalena Piwocka, Dariusz Nowacki, s. 243, poz. 1/227 (oprac. Krzysztof J. Czyzewski); i l l , i l . 295; D. Nowacki, M. Piwocka, M . Grychowski (zdj?cia), Klejnoty w dawnej Polsce,]ak w przyp. 1, s. 153.

S u m m a r y

MORE ABOUT JEWELS WITH HISTORICAL RECORD

The idea of w/riting these comments developed w h e n I was collecting material for the book 'Jewellery in Old Poland' (cf. n . 1) as a response t o the need f o r a revision o f some c o m m o n views on a n u m b e r of examples of glyptics in Polish collections.

The f irst of t h e m is a cameo w i t h a female bust [ills. 1 - 2 ] , carved in sardonyx (?) in the 13* (?) c , preserved in Stary S^cz i n the convent of Poor Clares founded by St Kinga ( 1 2 3 4 - 1 2 9 2 ) , the daughter of the king of Hungary Bela IV and w i d o w of the Duke of Cracow Boleslas the Chaste. The pendant belongs t o a set o f m e m e n t o e s since t h e canonizat ion o f the Duchess in 1999 t reated as relics. A l t h o u g h extremely simplified, the woman's profile betrays some portrai t features. Ewa Letkiewicz (cf. n. 4) considered i t to be a portrait of a m a n , and in her latest study o f 2012 as a p o r t r a i t of St Francis, the patron of the Order o f Friars M i n o r . It seems t h a t one can discern in the cameo a medieval transmutat ion of an antique Roman coin - an aureus or denarius o f the empress Julia Domna (170-217) , the w i f e of Septimius Severus and m o t h e r of the emperors Caracalla and Geta. There are some k n o w n coins of Julia f r o m several periods, showing her characteristic profile dominated by her coiffure in the f o r m of a spherical

cap, called 'a tartaruga', as i t resembles a tortoise shell [ills. 2 a -- 2 b ] . W h a t identifies her is this hairstyle as wel l as her deep, elongated eye sockets, a half open m o u t h , and a pointed nose. Such coins circulate in the antiques trade t o this day. Profile portraits o f Julia in glyptic art (reproductions of coins?) have survived i n , a m o n g other places, the Medicean collections ( n . 10) and the Hermitage [ i l l . 3] (n . 11).

A t e s t i m o n y t o t h e use o f a late antique engraved gemstone f o r 'official' purposes is the signet r i n g of Thomas, logothete (chancellor) to the hospodar of Moldavia, Stephen III the Great, w h o was a vassal to Casimir the Jagiellonian [i l l . 4a] . Thomas remained in the service of the hospodar f r o m 1467 to 1474, a period in which he may have repeatedly visited Poland. Set in the r i n g (Wawel Royal Castle, inv. 5342) is an intaglio in agate w i t h the silhouette of a nude y o u t h , once defined as 'the reposing Mars', 'Hercules' or 'Apollo' [ i l l . 4 b ] . The depiction m a y be identif ied as a representation of Diomedes, seated on an altar, w i t h a sword in his r ight hand and in the left one h o l d i n g a statuette of Pallas Athena. Diomedes, one of the heroes o f the Iliad, a Greek w a r r i o r second only to Achilles in bravery at Troy, w o n fame by stealing f r o m the temple the Pailadion - a statuette ensuring the prosperity t o the city. The

24 N\agda]er\a Piwockci

loss of tine statuette spelt defeat for Priam's city. The portrait of Diomedes, as one 'bringing victory' was frequently depicted on the gems of the Augustan period ( 1 " c. BC). They were signed by outstanding Greek sculptors: Dioskourides, Hyllos, Eutychios, Gnaios, and Eelix. The most celebrated w o r k , demonstrating the canonical portra i t of Diomedes, was an intaglio carved f r o m chalcedony by Dioskourides, once in the collections o f Lorenzo II AAagnifico b u t no longer existing [ ( i l l . 5a] ( n . 2 2 ) . This m o t i f was t o be repeated in numerous Renaissance copies (ns. 2 5 -- 2 8 ) . The W a w e l intaglio bears the features of a late, provincial product (2"'' or 3"^ c ) . It belongs t o the group o f ancient gems set in signet rings w h i c h in the M i d d l e Ages and in the early m o d e r n era served t o authenticate documents, deeds being deliberately legitimised w i t h seals of ancient provenance.

The last example of glyptics discussed here is a cameo w i t h a profile image of Christ in the c r o w n of thorns . This de­piction was popularised by Renaissance prints in w h i c h a pair of profi le busts of Christ and M a r y were s h o w n . Although the image of Christ undoubtedly goes back t o antiquity [ i l l . 7 ] , the

prototype o f both depictions (of M a r y and the Saviour in t o n -di or ovals) is n o t k n o w n . A successive model may have been provided by Jan W i e r i x in his A n t w e r p engravings of 1571 [ i l l . 6 ] , w h i c h appear t o have preserved their m o d e l - f o r m i n g power t o the present day. This pattern, reproduced in all kinds of gemstones and in pate de verre, is identifiable on the basis of the facial features and the manner of draping the tunic at the neck. Graphic renditions lack the c r o w n of thorns. However, i t is impossible t o resolve w h e t h e r its presence in gems signifies that they are of a later date or represent a parallel version. The popularity and repeatability of this motif hinders the dating of specific examples. It is only possible w h e n they are studied in the context, as is the case of the medallion on a monstrance in possession of the Sisters of the Blessed Sacrament in Warsaw (3''' quarter of the 17* c, [ i l l . 9]) or of Michat Godlewski's r ing (Treasury of the W a w e l Cathedral), a m e m e n t o of his conse­cration as bishop in St Petersburg (1917, [ i l l . 10]) .

Translated by Krystyna Malcharek

Magdd\er\a Piwocka

Powrot do kleinotow z historyczrtc} metrykq

11, 2a. Aureus z portretem Julii Domny, zony cesarza Septimiusa Severa, okoto 193-196 n.e. No»/y Jork. The Metropolitan Museum of A r t , [za: strona internetowa Muzeum]

II. 2b. Denar Julii Domny, 196-211 n.e. Oferta an-tylwariatu numlzmatycznego Balbinus 238, RSC 150. Fot Antyl<wariat

II. 3. Kamea z portretem Julii Domny, ll/lll w. n.e. Santa Peterburg, Gosudarviennyj Ermitaz, [za: 0. Neverov Antieznyje..., ]ak w przyp. 10, il. 105]

Magdalena Piwockci

Powrot do klejnotow z historycznq metrykq

II. 5a. Odcisk gemmy z Diomedesem, okoto 30 r. p.n.e, w zbiorze II. 5b. Podobizna gemmy z Diomedesem, ol<oto 40-30 n Tommasa Cadesa z roku 1836, [za: N. Dacos, A. Giuliano, U. p.n.e, w zbiorze Diuka Devonshire w Chatsworth Pannuti, // tesoro.... ]ak w przyp. 21, i l . 19]. - rycina Bernarda Picarda w albumie Philippa von

Stoscha, 1724 r., [jak w przyp. 28].

Magdalena Piwocka Powrot do klejnotow z historycznq metrykq

II. 8. Kamea z gtow^ Chrystusa, warsz­tat Ottavio Miseroniego (?), pocz^-tek XVll w. Monachium, Staatliche Munzsammlung, [za: I. S. Weber, Kostbare..., jak w przyp. 38, poz. i i l . 114].

II. 9. Kamea z gtow^ Chrystusa, Francja, XVll w., na monstrancji z 3. ovier-ci XVll w. Warszawa, klasztor ss. Sakramentek na Nowym Miescie. Fot Michat Grychowski

II. 10. Kamea z gtow^ Chrystusa, RosJa (?), poczqtek XX w., w pierscieniu bp. Michata Godlewskiego. Krak6w, skarbiec katedry na Wawelu. Fot. Stanistaw Michta

R Z E M I O S t O A R T Y S T Y C Z N E I W Z O R N I C T W O W P O L S C E

Elitarnd fascynacia czy niedoceniony element

obrazu sztwki polskiej? Bizuteria w Polsce

Torwnski Oddzidl Stoworzyszcnio Historykow Sztwki

Torun 2013