ÇAMLICA BASIM YAYIN / 178

UluslararasıTürkiye-Ukrayna İlişkileri Sempozyumu:

Kazak Dönemi (1500-1800) Bildiriler

EditörlerVolodımir MELNİK - Mehmet ALPARGU

Yücel ÖZTÜRK - Ferhat TURANLI Muhammed Bilal ÇELİK

Genel Yayın Yönetmeni Ömer Faruk YILMAZ

Yayın Koordinatörü Osman DOĞAN

TashihSelman SOYDEMİR Soner DEMİRSOY

Sanat Yönetmeni Sedat YAZILITAŞ

Grafik Tasarım Seyit BOR

Kapak Tasarım Sedat YAZILITAŞ

1. Basım: İstanbul 2015 (1.000 adet)

Baskı ve CiltFazilet Neşriyat ve Tic. A.Ş.

Bağlar Mah. Mimar Sinan Cad. No: 54 Güneşli - Bağcılar / İstanbul

Tel: 0212 657 88 00 (pbx) Matbaa Sertifika No: 16384

ISBN: 978-605-9964-56-2

ÇAMLICA

Alemdar Mah. Divanyolu, İncili Çavuş Sok. No: 9A Sultanahmet - Fatih / İSTANBUL

Tel-Faks: 0212 512 41 01www.camlicabasim.com / bilgi@camlicabasim.com

T.C. Kültür Bakanlığı Yayıncılık Sertifika No: 15732

© Bu eserin bütün yayın haklan Çamlıca Basım Yayın ve Ticaret Anonim Şirketi’ne aittir.

İzinsiz yaymlanamaz. Kaynak gösterilerek iktibas edilebilir.

UluslararasıTürkiye-Ukrayna İlişkileri Sempozyumu:

Kazak Dönemi (1500-1800) Bildiriler

Mi/KHapo/iHOi HayKOBOÎ KoH(j)epeHuiı BaaeMHHH Mi»: YKpaÎHOK) Ta TypeHHHHOio: Ko3aubKa /],o6a (1500-1800 Pp.)

HayKOBİ 3an«cKH

InternationalSymposium On The Relations Between Turkey And Ukraine:

The Qazaq Period (1500-1800)Proceedings

EditörlerVolodımir Melnik - M ehmet Alpargu

Yücel Öztürk - Ferhat Turanlı M uhammed Bilal Çelik

ÇAMLICAİstanbul 2015

“ULUSLARARASI TÜRKİYE-UKRAYNA İLİŞKİLERİ SEMPOZYUMU:KAZAK DÖNEMİ (1500-1800), BİLDİRİLER” başlığını taşıyan bu eserdeki yazıların İlmî sorumluluğu yazıları kaleme alan bilim insanlarına aittir.

Abtoph CTarefi, aıci mİcthtbch y uin khh3İ “MDKHAPOflHA KOH<t>EPEHLlI51 B3ACMHHH M I» YKPAİHOIO TA TyPEMHHHOIO: K03AL(bKA flOEA (1500 - 1800 pp.)” HecyTb BİanoBİaajibHİCTb 3a HayKOBHİi 3mİcti>.

The scientific responsibility o f the articles, which take place in this book entitled “INTERNATIONAL SYMPOSIUMON THE RELATIONS BETIVEEN TURKEYAND UKRAINE: THE QAZAQ PERIOD (1500-1800), PROCEEDINGS”, belongs to the researchers.

İÇİNDEKİLER

Önsöz................................................................................................................... 11nepe/iHe Cjiobo .............................................................................................................. 23

BİRİNCİ BÖLÜM

UKRAYNA’NIN COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ

TeorpaıjıİHHİ oco6jîhboctİ YıcpaiHH

Kazak Kimliğinin Teşekkülü ve XVI. Asırda Kazakların Coğrafi Tasnifi SerkanA C A R .................................................................................................... 39

Tk>PKİ3MH K03am.K01 flOÖH B TOnOHİMİÎ YKpaiHHBacunb JIVAHK .................................................................................................. 53

Türkler ve Doğu Avrupa Nehirleri: DonOsman KARATAY.............................................................................. 65

İKİNCİ BÖLÜM

YAZILI KAYNAKLAR VE GELENEKSEL KÜLTÜR

ÜHceMHİ a>Kepejıa Ta TpazımıİHHa Kyjibrypa

TıopKCbKHÜ hhhhhk y npoueci eTHoreHe3y b cTenoBİîı cMy3İ YKpaiHH ho6 h paHHboro cepenHbOBİHHfl 3a aanuMH apaöcbKHx riHceMHHx aacepeaBiKmop KPIOKOB..................................................................................... .......... 73

The Urums of Priazovye: Ethno-National ProcessesIpuna nOHOMAPbOBA..................................................................................... 83

5

OcMaHCbKa npHcyTHİcTb y cxiflHOMy KpHMy: cynacHim Ct3h flocjıi/DKeHHa Anacmacm EAYKOBA.................................................................................... 95

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

JEOPOLİTİK

TeonoJiİTHKa

Kırım Hanlığı’nın Yıkılışı, Yıkılışın Osmanlı Devleti Üzerindeki Tesirleri ve Avrupa Diplomasisindeki DeğişikliklerGiray Sctynur DERMAN....................................................................................... 109

XVII. Asrın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti ile Lehistan İlişkilerinin Bozulma Sebepleri Üzerine Bazı DeğerlendirmelerMustafa Nuh TÜRKMEN................................................................................... 153

Ine'ı CTBopeHHH aHTHpocincbKoro 6/ıoKy HaponİB y XVII-XVIII ct

Bo.noduMup KOMAP........................................................................................... 169

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

UKRAYNALI KAZAKLAR VE MÜSLÜMAN KOMŞULARI

YKpaİHCbKİ K03aKH Ta MycynbMaHCbKİ cyci^H

Kırım Tatarları ve Ukrayna Kazakları Arası İlişkiler: Ticari BoyutAhmet TÜRK ....................................................................................................... 181

yKpaÎHCbKo-TypeıibKİ BsacMiınn b noöy K03anTBaBojıoduMup CEPnPmyK .................................................................................. 205

YKpa'İHCbKİ K033KH i MycyjibMaHCbKİ cyci/ın: TpaHCKopnoHHa Mİrpama Ta B3aeMOflia (XVI-Ilepuja IIojıoBHHa XVII CT.)BiKtrıop EPEXYHEHKO..................................................................................... 227

OsmanlIlara Karşı Safevilerin Tatar ve Kazaklar ile İtifak ArayışlarıH. Mustafa ERAVCI............................................................................................ 241

6

SEFER YOLLARI VE ORTAK DİNAMİKLER

I I I r raXH n0X 03İB Ta CIlİjIbHHH flHHaMİHHHH p03BH T0K

BEŞİNCİ BÖLÜM

Birinci Süleyman Döneminde Lehistan Krallığı ile Sınır İlişkilerinin Yeniden DizaynıGüneş IŞIKSEL........................................................................................... 257

Osmanlı-Lehistan Harplerinde Sefer Yolu ve Menziller (XVII. Asır)Mehmet ÎNBAŞI.......................................................................................... 267

noTpİHHa anbTepHaTHBa: BİücbKOBa cnyacöa flMHTpa BnmHeBeubKoro y noıibCbKo-JlHTOBCbKİH, MocKOBCbKİü ,nep>KaBax Ta OcMaHCbKİH TypenuHHİMupon KAIIPAJIb...................................................................................... 301

Kazak Tarihi ile Türk Tarihinin Ortak DinamikleriYücel ÖZTÜRK........................................................................................... 311

TypenbKHH HHHHHHK B yKpa'lHCbKOMy aep>KaBOTBOpeHHİ flpyroi nOJIOBHHH XVIICtojiİttaBimajıiü UJEPEAK..................................................................................... 331

ALTINCI BÖLÜM

ZAPOROG KAZAKLARIN TİCARİ FAALİYETLERİ

ToprİBenbHa flianbHİCTb 3anop03bKHx K03aKİB

Erken Osmanlı Döneminde Akkirman’da TicaretKerim İlker BULUNUR....................................................................................... 345

XVII-XVIII. Asırlarda Karadeniz Bölgesindeki Kazakların Ticari Faaliyetleriİsmail BÜLBÜL.................................................................................................. 355

ToprİBejibHİ 3b’h3kh yKpai'HH 3 ocMaHCbKoıo İMnepieıo Ha nonaiKy XVIII Ct. (3a MaTepiajıaMH PociücbKHx ApxİBİB)B ’fmeaıae CTAHICJIABCbKHİİ........................................................................ 369

7

KIRIM HANLIĞI’NIN SOSYO-EKONOMİK GELİŞİMİ

CcOUİaJIbHH H T a eKOHOMİMHHH P03BH T0K KpHMCbKOTO X3HCTBa

YEDİNCİ BÖLÜM

Kırım Hanlığı’nın Sosyo-Ekonomik Yapısı İçinde Yağma Akınlarmm YeriNuri KAVAK ........................................................................................................ 383

Köle Akınlarmm Kırım Hanlığı Üzerindeki Siyasi ve Ekonomik Tesirleri Zübeyde GÜNEŞ YA Ğ C I..................................................................................... 393

Formation of the Turkish Origin Serving Elite in the Crimean Khanate in the Context of Ukrainian-Turkish Relations in the XVII CenturyOjibza M ABPIH A ................................................................................................ 419

SEKİZİNCİ BÖLÜM

UKRAYNA HATMANLARININ DİPLOMATİK FAALİYETLERİ

^HnnoMaTHHHa flianbHOCTİ yKpaİHCbKnx reTbMaHİB

Rus ve Ukrayna Kaynaklannda İvan Mazepa (1639-1709)Haşan D EM İRO Ğ LU ......................................................................................... 431

Prof. Omeljan Pritsak’s Structural-Functional Theory Applied to the Ottoman-Cossa- ckTreaty 1650-1651Jlapuca IIP IH A K ................................................................................................ 453

Osmanlı Devleti Himayesinde Bir Kazak Atamanı ve İki Savaş (1669-1681) Muhammet Ş E N ................................................................................................... 479

DOKUZUNCU BÖLÜM

OSMANLI DEVLETİ’NDE KAZAKLAR

Ko3aKH b OcMaHCbKİH flepacaBİ

Byj>KaubKa opna nacİB Myp3H KaHreMnpa b TypeıibKO-nojibCbKHx cTocyHKax (1606-1637)Cepziü J1EH ’H B K O ............................................................................................ 501

8

Po3ceneHHH K03EKİB b oHaKİBctKİH 3eMJii 3a ocMaHctKoro ynpaBjıİHHa y XVIII CT. OneKcandp CEPEffA ................................................................................................. 511

Osmanlı Devleti’ne Sığınan Potkalı Kazaklarının İskânlarına ve Faaliyetlerine Dair Gözlemler (1775-1826)Alper BAŞER ............................................................................................................. 535

nepecejıeHHa 3anyHaHCbKHx 3anopo*uİB y IlİBHİHHe ripnaıoB’s Ta Ha KyöaHb (XIX ct.) JlmdMtuta MAJIEHKO............................................................................................... 555

ONUNCU BÖLÜM

ANTLAŞMALARDA KAZAK MESELESİ

«KoTaıibKe nHTaHHH» b yKJiaaeHHX aoroBopax

IcTopiorpa(j)ia yKpaiHCbKo-TypeubKHx B3aeMHH K03aubKoV üo6h: nornaa İ3 XXI Ctohİtt»Hpocnae KAJIAKYPA ............................................................................................... 575

XVII. ve XVIII. Asırlarda Karadeniz’in Kuzeyindeki Gelişmelerin Türkiye’de Lise Tarih Ders Kitaplanna YansımalarıHülya ÇELİK ............................................................................................................. 593

TypeubKHH Beıcrop y amuıoMaTHHHİH jiajibHOCTİ yıcpai'HCbKHX reTbManİBOepzad Typamu ....................................................................................................... 611ÜHTaHHa KO’iauTBa b yroaax Mİac OcMaHCbKoıo aepacaBOio, Ilojibmeıo Ta Mockobİoo Mycmarpa 03BTI0PK .............................................................................................. 627

XX. Asrın Başında Türkiye-Ukrayna Siyasî İlişkileriSinem DAĞK1RAN .................................................................................................... 643

ON BİRİNCİ BÖLÜM

KÜLTÜREL İLİŞKİLER

KyjIbTypHİ B3aCMHHH

Po3bhtok TK>pıcojıorİHHHx CTyaİH y JIbBİBCbKOMy yHİBepcHTeriBojıodüMup MEJlbHHK ........................................................................................... 667

9

Ib3H OpaHKO HK flOCJlİflHHK flyMHpocnae TAPACMM............................................................................................ 673

Turkish-Cossack Relations in Studies by Vasyl Dubrovsky (1897-1966) YuriyKOÇUBEY................................................................................................. 683

Osmanlı-Kırım-Lehistan Hattında Diplomatik Bir Teşebbüs:Mahmud Ağa’nın Varşova Elçiliği (1754-1755)Hacer TOPAKTAŞ............................................................................................... 693

Ukrainian Cossack Dynasty of Koçubey and One of Its Most Prominent Representatives: Prince V. P. Koçubey (1768-1834)Valeriy MORKVA................................................................................................ 707

TypeubKİ jıeKCHHHİ 3ano3HHeHHfl b yKpaİHCbKİH m o b İ

rpueopiü XAJlMMOHEHKO.............................................................................. 721

ON İKİNCİ BÖLÜM

XVIII. ASIRDA ZAPOROG KAZAKLARI

3anopo3bKİ K03aıcn y XVIII ct.

3 an o p o 3 b K İ K03aKH b O cM aH CbK oı İM n ep iı b kİhlu XVIII ct.: noH Ba, CTaTyc, o p ra ııİ3 au i> ı

CJIJOKÖH T a '/KHTTH

OneHa BAUHHCbKA.................................................................................... 737

Karadeniz’in Kuzeyinde KazaklarOsman KÖ SE ................................................................................................ 751

1787-1792 Osmanlı-Rus Harplerinde Kılburun MuharebeleriCengiz FEDAKAR .............................................................................................. 765

Osmanlı-Rusya Münasebetlerinde Bir Dönüm Noktası: Kazak Hatmanlığı’mn İşgali(1764) ve Bir Kazak Beyzâdesinin Rusya’ya Dair RaporuUğur DEMİR................................................................................................ 777

3ajyHaHCbKa Cin: ynacTb sanopo'aaıİB y nojıİTHHHHx no,aiax OcMaHCbKoı İMnepiîk İh u h XVIII-noHaTKy XIX ct .Ceimjıana KAIOK.................................................................................. ............. 805

Sempozyum Kararlan................................................................................... 815

10

OSMANLI DEVLETİ’NE SIĞINAN

POTKALI KAZAKLARININ İSKÂNLARINA

VE FAALİYETLERİNE DAİR GÖZLEMLER

(1775-1826)

Alper BAŞER*

ÖZET

1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı’nın sona ermesinden kısa bir süre sonra II. Katerina’nm emriyle General Tekeli komu­tasındaki Rus ordusu Zaporog Kazaklan’na saldırmış ve Zaporogların idare merkezi Seç’i ele geçirmiştir. Önde gelen Zaporog liderleri tutuklanarak sürgün edilmiştir. Bu devreye muhalefet eden Potkalı Kazaklan’nın bir bölümü Osmanlı arazisine sığınmayı başarmışlardır. Osmanlı bürokrasi ken­disine sığman Kazaklan Rus baskısı nedeniyle devletin Bal­kan topraklanna yerleştirmiştir. Bu çalışmada Potkalı Ka- zakları’nın iskân devresi ve iskân sonrası faaliyetleri Osman­lI arşiv belgeleri üzerinden değerlendirilmiştir.

ABSTRACT

Shortly after the the end of Russo-Turkish War of 1768- 1774 by the orders of Catherine II. Russian army under the

* Afyon Kocatepe Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.

535

Alper Başer

command of General Tekeli attacked the Zaporozhian Cossacks and occupied the Zaporozhian administration çenter Sich. Leading Zaporozhian leaders were arrested and exiled. Some of the Zaporozhian Cossacks opposed to this process fleed from the Russian troops and found shelter in the Ottoman terrritory. Ottoman bureaucracy due to the Russian pressure settled these Cossacks in the Balkan lands of the State. In this study the settlement process and activities of Zaporozhian Cossacks after the settelement evaluated from the Ottoman archival documents.

OsmanIı-Zaporog İlişkilerinin Tarihine Kısa Bir Bakış

XV. asrın ikinci yarısından itibaren Doğu Avrupa’da ortaya çıkan Kazak toplumu siyaset sahnesine çıktığı andan itibaren, Kırım Hanlığı; XVI. asrın ikinci yarısından itibaren de Osmanlı Devleti’nin dikkat etmek zorunda kaldığı bölgesel bir güç olmuştur1. Lehistan-Litvanya Krallığı’na bağlı olarak gelişen ve Zaporog Kazakları olarak tanımlanmaya başlayan Kazaklar ise Özi-Akkirman-Bender üzerine yaptığı saldırılarla doğrudan Osmanlı arazisini hedef almış, bunun yanı sıra Boğdan ve Kırım Hanlığı’na ait bölgelere yaptığı saldırılarla da Osmanlı Devleti’ne bağlı siyasi yapılara büyük zorluklar çıkarmıştır2.

1570’li yıllardan itibaren artan Kazak saldırılan Osmanlı Devleti ile Lehis­tan-Litvanya Krallığı arasındaki ilişkileri gerginleştirmiştir. XVII. asnn ilk çeyre­ğinde zirve noktasına çıkan saldırılar 1621’de gerçekleşen ünlü Hotin Savaşı’nın başlıca nedeni olmuştur. Bu savaşı takip eden yıllarda Zaporog Kazakları Osman­lI Devleti’ne karşı isyan eden Mehmed ve Şahin Giray kardeşlere verdikleri des­

1 Kazak toplumun ortaya çıkışı için bkz, D. I. Evamitskiy, îstoriya Zaporojskih Kozakov, Tom 2, Saint Petersburg 1895; Orest Subtelny, Ukraine A History, Toronto 1994, s.108-111. Michael Hnıshevsky, A History Of Ukraine, İng. Çev. Wasyl Halich vd., London-Oxford 1941. s. 154; Yücel Öztürk, Özü'den Tuna’ya Kazaklar-1, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2004, s. 59- 258.2 Gilles Veinstein, “Prelüde Au Propleme Cosaque, A Travers Les Registres De Dommages Ottomans Des Annees 1545-1555”, Cahiers Du Monde Russe Et Sovietique, Vol. XXX (3-4 . 1989, s. 329-362; Mihnea Berindei, “Le Propleme Des Cosaques Dans La Seconde Moitie Du XVI. Siecle. A Propos De La Revolte De İon Voivode De Moldavie”, Cahiers Du Monde Russe Et Sovietique, Vol. XIII, MCMCXXII. 3, 1972, s. 338-367, Öztürk, a.g.e., s.295-310: Alper Başer, Bucak Tatarları (1550-1700), Yayınlanmamış doktora tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon 2010, s. 45-57.

536

tekle onların hanlıkta tutunmasını sağlamışlardır. Osmanlı Devleti ile Zaporog Kazaklan arasındaki ilişkilerde dönüm noktası ise Bohdan Hmelnitski İsyanı olmuştur. Bu döneme kadar karşı cephelerde bulunan Zaporog Kazaklan ile Os­manlI Devleti arasında siyasi yakınlaşma ve bir tür ittifak ortaya çıkmıştır. Bohdan Hmelnitski 1657’deki ölümüne kadar Osmanlı Devleti ile siyasi ilişkile­rini devam ettirmiştir3.

Hmelnitski’nin ölümünün ardından gerçekleşen siyasi mücadelelerde Kazak toplumu içinde Moskova ve Polonya taraftan gruplann yanı sıra Osmanlı Devleti ile birlikte hareket etmeyi savunanlar da ortaya çıkmıştır. Ünlü Kazak liderlerin­den Doreşenko bu süreçte Osmanlı himâyesine alınmıştır. Doreşenko’dan sonraki Kazak liderlerinden Mazepa’nın halefi Philip Orlik uzun müddet Osmanlı Devle­ti’nin koruması altında bulunmuş ve Osmanlı kaynakları tarafından devletin sadık bir tebaası olarak nitelendirilmiştir4. Poltova ve Prut savaşlarından sonra Osmanlı Devleti’ne sığınan Zaporog Kazakları 1733’ün son aylarına kadar Osmanlı idaresi altında yaşamışlardır. Bu tarihten sonra ise yeniden Moskova’nın hâkimiyeti altı­na girmişlerdir5 6. Dönemin Osmanlı kaynakları Zaporog Kazaklarının Moskova tabiiyetine dönüşüne izin verilmesini büyük bir hata olarak yorumlamışlardır. 1733’ten sonra Zaporog Kazaklan üstündeki Moskova tahakkümünün artmasına

Osmanlı Devleti ’ne Sığınan Potkalı Kazaklarının iskânlarına ve FaaliyetlerineDair Gözlemler (1775-1826)

3 Peter Bartl, “17. Yüzyılda ve 18. Yüzyılın İlk Yansında Kazak Devleti ve Osmanlı İmparator­luğu”, Çev. Kemal Beydilli, İlmi Araştırmalar, 6, İstanbul 1998, s. 301-312; Omeljan Pritsak. “İlk Türk-Ukrayna İttifakı (1648), Çev. Kemal Beydilli, İlmi Araştırmalar, 7, İstanbul 1999, s. 255-284; Öztürk, a.g.e., s.298-322,341-409; Mihnea Berindei, “La Porte Ottomane Face Aux Coaques Zaporogues 1600-1637”, Harvard Okraman Stııdies, Volüme I, Number 3 September 1977, s. 273-307, Evamatskiy, a.g.e., s. 5-160.4 Hmelnitski sonrasında Osmanlı Devleti ve Kazaklar arasındaki ilişkiler için bkz. Bartl. a-g.m., s.313-330, Subhî Mehmed Efendi, Suphi Tarihi, Yayma Hzl. Mesut Aydıner, Vak'anüvis Subhi Mehmed Efendi Subhî Tarihi Sâmî ve Şâkir Tarihleri ile Birlikte (İnceleme ve Karşılaştırmalı Metin), İstanbul 2007, s. 285.5 Zaporog Kazakları’nm Osmanlı Devleti ile Kırım Hanlığı’na bağlılığını sona erdiren süreç 1733’te başlamış ve 1734’te tamamlanmıştır, BOA, A.AMD.KRM Dosya 1 Vesika: 9: A. Skalkovskiy, İstoriya Novoy Seçi ili Poslednogo Koşa Zaporovskogo, Çast 2, Odessa 1846, s. 46-54; D. I. Evamitskiy, İstoriya Zaporojskih Kozakov, Tom 1, Kiev 1990. s. 32.6 Hans-Jürgen Komrumpf, “Südrussland Und Die Krım um 1740”, Osmanlı Araştırmaları, 9, İstanbul 1989, s. 245-246, Komrumpf tarafından yayınlanan metin Bartınlı İbrahim Hamdi'den alınmış görünmektedir, bkz., Bartınlı İbrahim Hamdi, Atlas-ı Cihan, Süleymaniye Kütüphanesi. Esad Efendi 2044, vrk 279a ve devamı. Her ne kadar metinde Osmanlı Devleti Kazakların Moskova’nın tabiiyetine girmesine izin verilmesi hata olarak yorumlansa da dönemin Osmanlı yönetiminin Kazakların Moskova tabiiyetine girmesinin önüne geçmeye çalıştığı ve bunun için Kazaklara mübaşir gönderdiği ve fakat başarısız olduğu görülmektedir. BOA, A.AMD.KRM Nr 1/9.

537

Alper Başer

paralel olarak Osmanlı-Kazak ilişkileri tedricen azalmıştır. Bununla birlikte Zaporog Kazakları, Tatarlar ve Osmanlı Devleti’nin kaderi 1768-1774 Osmanlı- Rus Savaşı’ndan sonra bir kez daha kesişecektir.

Rus Çarlığı, 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Osmanlı Devleti’ne büyük bir darbe vurarak Kırım Hanlığı’nı Osmanlı yönetiminden koparmıştır. Bundan sonra merkeziyetçi bir anlayışla kendi içerisindeki otonom bölgeleri yok etmeyi amaçlayan çarlığın hedef tahtasına Zaporog Kazakları ve Ukrayna oturmuştur Savaşın son günlerinde Moskova bölgedeki askerî yetkililere stepteki Kazaklan silahsızlandırması için gizli emirler göndermiştir. Bölgedeki Kazaklar silahsızlan­dırıldıktan sonra General Tekeli komutasındaki Rus ordusu bütün bölgeyi işgal etmiş ve Zaporog Seçini kuşatmıştır. 5 Haziran 1775 tarihinde General Tekeli Zaporoglara teslim olmalarını ve Seçin ortadan kaldırıldığını ifade etmiştir. Dire­nişin faydasız olduğunu düşünen Kalnishevsky ve diğer yöneticiler Kazaklara teslim olmalarını tavsiye etmişlerdir. II. Katerina bu gelişmeleri 3 Ağustos 1775’te Zaporog Seçinin ortadan kaldırıldığını ifade eden ünlü manifestosu ile halka duyurmuştur. Zaporoglarm liderleri Kalnishevsky, Hloba ve Paul Holovaty gibi Kazak liderleri tutuklanmışlar ve sürgünde ölmüşlerdir7.

A. Potkalı Kazaklarının Osmanlı Devleti’ne Sığınması

ve Onların Balkan Topraklarına Kaydırılması

Osmanlı belgelerinde Zaporog Kazakları genel olarak Potkalı Kazakları şek­linde zikredilmektedir. Bunun dışında az sayıdaki belgede de Zaporog’dan bozma olarak Japorej veya Japorod Kazağı ifadesinin kullanıldığı görülmektedir8. Potkalı ifadesinin ise Zaporog Kazakları için XVII. asrın ikinci yarısından itibaren kulla­nıldığı anlaşılmaktadır9. Prut Savaşfnm hemen akabinde İngiltere’nin Osmanlı Devleti nezdindeki elçisi Robert Sutton da Potkalı ifadesinin Zaporog Kazaklan için kullanılan genel bir isim olduğunu belirtmektedir10.

7 Hrushevsky, a.g.e., s. 453-457; A. Skalkovskiy, İstoriya Novoy Seçi ili Poslednogo Koşa Zaporovskogo, Çast 3, Odessa 1846, s. 179-206.8 A.DVNS.MHM 179, s. 222 h. 670; A.DVN.KRM 3-40 vb.9 Omeljan Pritsak, a.g.m., s. 281.10 The Despatches ofSir Robert Sutton, Ambassador in Constantinople (1710-1714), edited by Akdes Nimet Kurat, London 1953, s. 95.

538

Zaporog Seçinin Moskova tarafından tamamen kontrol altına alınarak lağve­dilmesinden sonra bu durumu kabul etmeyen Potkalı Kazaklarının bir bölümü Moskova’ya karşı isyan etmişlerdir. Moskova’ya karşı isyan eden Kazaklar, Kı­rım hanı Devlet Giray’a müracaat ederek, onun vasıtasıyla Osmanlı Devleti’nden yardım istemişlerdir. Kırım hanı Devlet Giray bu durumu İstanbul’a iletmiş, ko­nunun görüşüldüğü meşveret meclisinde el altından yardım yapılması kararı alınmıştır11 12. Hiç kuşkusuz Osmanlı Devleti’nin bu ikircikli tutumunda 1768-1774 Osmanlı-Rus Savaşı’nda aldığı ağır yenilgi tesirli olmuştur. Seçin yıkılmasından kısa bir süre sonra gerçekleştiği anlaşılan bu yazışmada tarihi gösterir bir kısım bulunmamakla birlikte daha sonradan H. 1190/M. 1775-1776 tarihinin eklendiği görülmektedir. Buda belgenin tarihinin 1775 yılına, yani Seçin yıkılmasından hemen sonraya ait olacağını düşündürtmektedir .

Moskova karşısında tutunma imkânı bulamayan Potkalı Kazakları 1775 yı­lından itibaren Osmanlı Devleti’ne sığınmaya başlamışlardır. Moskova’nın tahak­kümünden kaçışların H. 1192/M. 1778-1779 yılına kadar devam ettiği görülmek­tedir13. Özi Kalesi tabya ağası Polad Ağa’nm H. 4 Rebiü’laher 1192/2 Mayıs 1778 tarihli takririne göre Mayıs ayma kadar 1500 Potkalı Kazağı’nın Osmanlı topraklarına sığınmayı başardığı ve takririn yazıldığı sırada Akkirman yakınların­daki Deligöl kenarında bulundukları anlaşılmaktadır. Bölgedeki gelişmelere hayli vakıf olan Polad Ağa, Potkalı Kazakları’nın Deligöl ve Balta civarı, Tombasar’a bağlı Olta ve Berzen adalarına iskânlarının sağlanmasını, geçimleri için bu bölge­de balıkçılık yapmalarına izin verilmesini, yanlarına bir Yeniçeri çavuşunun gön­derilmesini önermiştir. Polad Ağa bunun yanı sıra Moskova’nın Osmanlı Devle­ti’ne sığınan Potkalı Kazaklarına ilk aşamada ses çıkarmayacağını, fakat sığınma­cı sayısı artarsa müdahale edeceğini belirtmiştir14.

Osmanlı Devleti ’ne Sığınan Potkalı Kazaklarının İskânlarına ve FaaliyetlerineDair Gözlemler (1775-1826)

11 Kazaklann Osmanlı Devleti’nden yardım istekleri belgede “...bu husus gereği ile akd-i meclis-i meşveret olunup gereği gibi müzâkere ve her tarafı mülâhaza olundukda Moskova isyân idüp hala bu tarafa müracaat iden Kazak tâifesi eğer külli eğer cüzi asker ile imdad olunmak hilâf-ı ahdnâme-i hümâyûn olup ve ahidname şurutuna muhâlif...” ifadeleri ile belirti­lir, A.DVN.KRM, 1-13. Belgenin üzerine H. 1190/ M.1776-1777 tarihi not olarak düşülmüştür.12 Belgede ismi zikredilen Kırım Hanı ise IV. Devlet Giray Han olup H. Safer 1189/ M. Nisan- Mayıs 1775 ile H. Zilhicce 1190/ M. Ocak-Şubat 1777 tarihli arasında Kınm tahtında bulun­muştur, Halim Giray, Giilbün-ü Hanân, Yayma Haz. Alper Başer-Alper Günaydın, İstanbul 2013, s. 103-104.13 A.DVN.KRM Dosya: 3, Vesika: 40.14 BOA, A.AMD. KRM 1-9. Döneme ait diğer bir belgede ise Potkalı Kazakları’nm iskân öncesinde Özi nehrine altı saatlik mesafede olan Aksu nehri civarında olduğu anlaşılmaktadır,

539

Alper Başer

İlerleyen devrede Polad Ağa’nın teklifini dikkate aldığı görülen Osmanlı Devleti, gelen bu Kazaklan Özi nehrinin kendi kontrolü altında bulunan bölgele­rinde bulunan göller ve ırmaklar çevresinde rahat yaşabilecekleri ve geleneksel uğraşları olan balıkçılıkla iştigal edebilecekleri alanlara iskân ettirmiştir. Kazakla- nn Özi havalisinde iskânları ile Özi valisi vezir Yeğen Mehemmed Paşa vazife - lendirilmiştir* 13 * 15. Osmanlı Devleti’nin Kazaklara hayatlannı devam ettirmeleri için gerekli olan maddi unsurlann yanı sıra sosyal hayatları ile ilgili konularda da yardımcı olduğunu görmekteyiz. İskân edilen Kazakların Rum patrikinden ibadet­lerini yerine getirmek için yazılı belge istediklerini Yeğen Mehmed Paşa’ya belir­tikleri, paşanın bu isteği İstanbul’a ilettiği görülmektedir. İstanbul, bu isteğin hayata geçirilmesini sağlamış ve Rum Patrikinden alınan mühürlü izin kâğıdını Kaptan-ı Derya Gazi Haşan Paşa ile bölgeye yollamıştır16.

Zaporog Kazaklarının Osmanlı himayesinde eski topraklarına yakın bir şe­kilde yaşaması tabi olarak Moskova’yı rahatsız etmiştir. Moskova bu rahatsızlığı­nı 1779’da imzalan Aynalıkavak Tenkihnamesi’nde ortaya koymuştur. Bu tenkihnamenin Potkalı Kazaklarını da konu alan maddesinde Moskova, Potkalı Kazaklarının geçmişte işledikleri suçlan af ettiğini ve isterlerse geri dönebilecek­lerini, eğer bunu kabul etmezler ise Özi havalisinden kaldırılarak Tuna nehrinin karşı yakasında bulunan bölgede iskân edilmelerini Osmanlı Devleti’ne kabul

bkz. BOA, C.AS 38567. Hrushevsky bu ilk aşamada göç eden Potkalı Kazaklan’mn sayısını yedi bin olarak göstermektedir, Hrushevsky, a.g.e., s. 456.13 Bu iskan olayı mühimme defterlerine yansıyan bir hükümde şu şekilde ifade edilmiştir,“...Halâ Özi valisi ve muhâfızı Vezir es-Seyyîd Yeğen el-hâc Mehemmed Paşa’ya hükm ki,...imdi lede ’l-vurûd mârü ’l-beyân Potkalı Kazakları ’nın başbuğlarını getürdüb Urus serhâddinde mevcûd ağavat ve ihtiyârân ve zâbitân kullarımın rey ve ma ’rifetleriyle Özi etrafında münâsib olan göller ve sular sevâhilinde intifâ' ve rahat idecekleri yerlere iskân...", BOA. A.DVNS.MHM 175, s. 266 h. 759. Belge H. Evâil-i Cemâziyeevvel 1192/ M. 28 Mayıs-6 Haziran 1778 tarihlidir.16 Bu durum “...Potkalı Kazakları hetman ve söz sâhibleriyle sen ki vezîr-i müşârünileyhsin tarafına gelüb vücûd-ı mezâlimden mahfuz tutulmalarını ve icrâ-yı ayinlerine ruhsâtı mütezammın İstanbul Rum Patrikinden yedlerine kâğıd virilmesini ricâ ve istida eyledikleri bundan akdemce Der'aliyyeme tahrirâtınla inhâ ve tâife-i merküme başbuğlarının südde-i adâlet-karârıma yazdıkları arz-ı hâlleri irsâl olunmakla zikr olunan Kazakların niyâzlarına

müsâade-i şahânem erzân ve tıbk-ı iltimâsları üzre âsitâne-i saâdetimde mukîm Rum Patriki ’nden icrâ-yı ayinleri içün bir kıta mehmûr kağıd ahz ve hala Kapudan ve Bahr Seraske­ri vezirim Gazi Haşan Paşa iclâlehû donanma-yı hümâyûnumla ol havâlide memur olmakdan nâşî kağıd-i mezkûr müşarünileyh ile tisyâr olunmağın..." şeklinde ifade edilmiştir, BOA, A.DVNS.MHM 175, s. 266 h. 759.

540

ettirmiştir17 18. Osmanlı yöneticileri bu maddeyi kabul ettikten sonra durumu Özi valisi aracılığıyla Kazakların yöneticilerine bildirmiştir. Potkalı Kazaklan Mos­kova’dan duydukları güvensizliği belirterek Tuna nehri çevresinde iskân edilme arzularını Özi valisi vasıtasıyla İstanbul’a iletmişlerdir1 8.

İstanbul’daki yöneticiler durumun bu şekilde gelişmesi üzerine Kazakların Tuna çevresine iskânıyla Özi valisi ile İsakçı mütevellisi Feyzullah Efendi’yi vazifelendirmiştir. İstanbul, Özi valisinden Kazakları otuzar, kırkar kişilik gruplar halinde sevk etmesini, Feyzullah Efendi’den de gelen bu Kazaklan Tuna’mn Rumeli yakasında uygun durumdaki kazalara iskân etmesini, iskân ettikleri kişiler hakkında bilgiler içeren defterler hazırlamasını ve Kazakların liderleri konumun­daki hetmanları ve zabitlerini de Edirne’ye sevk etmesini emretmiştir19 20. Babıâli, Kazakların iskânlan hakkında hazırlanan defterlerin üç suret olarak hazırlanması­nı, bir suretinin Edirne’de ikamet ettirilecek olan Potkalı Kazaklannın hetmanmda, bir suretinin Divân-ı Hümâyûn Kalemi’nde, bir suretinin de Feyzul­lah Efendi’de bulunmasını emretmiştir. Kazakların iskân öncesinde ve sırasında yaşadıkları zorluklann giderilmesi ve yeni hayatlarında tutunabilmeleri için cizye ve diğer vergilerden üç yıl boyunca muaf tutulmaları sağlanmıştır. Kazakların asker kökenli bir toplum ve Osmanlı toplumundaki evlâd-ı fatihânlar gibi oldukla­rı ve savaşlarda kendilerinden faydalanılacağı belirtilmiştir'0.

Rus baskısı nedeniyle Osmanlı yöneticilerinin acele etmesine rağmen Ka­zaklar bir müddet daha Özi nehri çevresinde ikamete devam etmişlerdir. Bunun üzerine Özi Valisi Seyyid Mehemmed Paşa’ya uyarı mahiyetinde ikinci bir emir daha gönderilerek Kazaklann Tuna çevresine iskânı sürecinin hızlandırılması emredilmiştir. Yine bu emirde daha önce gönderilen emirde olduğu gibi Kazakla­rın vergi muafiyetinden bahsedilmekle birlikte bu muafiyetin süresi iki sene ola­

Osmanlı Devleti ’ne Sığınan Potkalı Kazaklarının iskânlarına ve FaaliyetlerineDair Gözlemler (1775-1826)

17 Osman Köse, 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması (Oluşumu-Tahlili-Tatbiki), Ankara 2006. s. 281-287. Küçük Kaynarca Antlaşması’nın ortaya çıkışı ve sonrasındaki gelişmeleri ortaya koymaya açısından çok kıymetli olan bu çalışmada Osman Köse’nin Zaporog Kazaklan ile Potkalı Kazakları’nı iki ayrı grup gibi telakki etmesi mana karışıklığına yol açmaktadır, a.g.e., s. 151; Potkalı Kazaklarının Tuna hattına kaydırılmasında Rus baskısının temel neden olduğu­na Hrushevsky de dikkat çekmektedir, Hrushevsky, a.g.e., s. 457.18 Kazakların Moskova’ya duydukları güvensizlik metinde açıkça ifade edilmiştir. “...El hâletü hazihi vârid olan tahrîratınızda tâife-i merkûm Rusyalu’dan adem-i emniyet birle Devlet-i Aliyyeme ilticâ ve dâhil-i hudûd-ı memâlik-i mahrûsemde ivâ olunmalarım istirhâm ve istircâ eyledikleri maksûdu dere ve iş 'ar olunmuş. . .”, BOA, A.DVNS.MHM 176, s. 70 h. 167.19 BOA. A.DVNS.MHM 176, s. 70 h. 167.20 BOA, A.DVNS.MHM 176, s. 70 h. 167.

541

Alper Baş er

rak belirtilmiştir. Kazakların Edirne’de ikamet edecek olan yöneticilerine de maaş bağlandığı aynı emirde bahsedilen diğer konudur21. Osmanlı yönetiminin iskân sürecinde Potkalı Kazaklarının zarar görmemesine ve bölgedeki Osmanlı yöneti­cileri tarafından haksız yere rahatsız edilmemelerine çalıştığı da görülmektedir22 23.

B. Zaporog Kazaklarının İskân Edildikleri Kazalar

Osmanlı merkezî yönetimi ile Özi valisi arasında gerçekleşen bir dizi yazış­madan sonra Potkalı Kazaklarının 1780 yılı içinde Özi havalisinden ayrılarak Tuna çevresine geldikleri ve iskânlarının gerçekleştirilmeye başladığı görülmek­tedir. İskân sürecinin ilk devresi hakkındaki İsakçı Mütevellisi Feyzullah Efendi tarafından tutulan kayıtlar kıymetli bilgiler ihtiva etmektedir. İstanbul’daki yöne­ticilerin emri üzerine iskân edilen Kazakların sayısı ve iskân edildikleri bölgeler hakkında bilgi veren kayıtları içeren bu defterin bugün Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde iki nüshası bulunmakta olup bu nüshalar arasında herhangi bir farklılık bulunmamaktadır. Bu defter toplamda yedi sayfadan oluşmakta olup ikinci sayfa­sından itibaren kullanılmıştır2 \

Defterin ikinci sayfasında bulunan “Devlet-i ‘aliyye-i dâi ’mü ’l-karâra iltica idüp memâlik-i mahrüsa-i pâdişâhâneden münâsib mahallere ivâ ve iskân olun­malarını istirhâm ve istircâ iden Potkalı Kazaklarından bundan akdem şerefbahşya-yı münfıye-i (?) sudur bulan fermân-ı ‘alişân mantûkunca Tuna ’nın beru yakasında memâlik-i Rumilinin sağ kolunda vaki ba ’zı kazâlara ivâ ve iskân olunmalarına ber mivâl-i muharrer tâi ’fe-i mesfûrenin bu vakte gelinceye değin ivâ ve iskân olundukları kazâlar taraflarından vurûd iden mümzâ ve mahtûm defâtir ve i ’lamât muceblerince ale ’s-esâmî ve ’n-neferâd tahrîr olunan defteridir ki bervech-i atî zikr ve beyân olunur...” ifadeleri ile defterin konusu ortaya ko­nulmuştur. Yine defterin tarihi H. 28 Cemaziyelahir 1194/M. 1 Temmuz 1780’dir.

21 BOA. A.DVNS.MHM 176, s.92 h. 296.22 BOA, C.DH 12025, 12635, 16249. Belgelerde bu durum, “...mukaddem ve muahher sudûr iden evâmir-i şerîfemde tâife-i mezkûreye hilâf-ı şer’iat ve mugâyir-i evâmir-i münîfem rencide ve teaddi olunmayub..” şeklinde ifade edilmektedir.23 BOA, Bab-ı Asafı Defterhane-i Amire Defterleri, Nr. 358; BOA, Bab-ı Asafı Defterhane-i Amire Defterleri A.DVN.MHD, d. 959.

542

Deftere Göre Kazakların İskân Edildikleri Kazalar ve Miktarları

Osmanlı Devleti 'ne Sığınan Potkalı Kazaklarının iskânlarına ve FaaliyetlerineDair Gözlemler (1775-1826)

Kazakların İskân Edildiği Yerleşim Yeri Kazakların İdarecileri

İskân Edilen

Kazak Sayısı

(Yekûn-ı Neferin)

Edime Kazakların Yönetici Kadroları 43

Maçin Vasili (vekil-i Hetman) 52

Hırsova Pencebur Haçik ? (vekil-i Hetman) 80

Rahovan (Köstence’ye bağlı) Yuvan Uhubzonku (vekil-i Hetman) 42

Silistre Konun Lazko (vekil-i Hetman) 50

Niğbolu’ya gitmesi gerekir­ken Silistrede kalanlar Hako Budak (vekil-i Hetman) 12

Tımova’ya gitmesi gerekir­ken Silistre’de kalanlar Yuvan Yani (vekil-i Hetman) 32

Silistre’de toplamda bulunan Kazak miktarı 94

Rusçuk Yuvan Mitis (vekil-i Hetman)

Tutrakan (Rusçuk’a bağlı) Pavlo (vekil-i Hetman) 65

Ziştovi 29

Babadağı 54

Rahova kazasına gitmesi gerekirken hetman vekille­rine itaat etmeyip yolda oyalanarak geç gelenler

49

- — -------------------------------

543

Alper Baş er

Rusçuk kazasına gitmesi gerekirken hetman vekille­rine itaat etmeyip yolda oyalanarak geç gelenler

25

Ziştovi kazasına gitmesi gerekirken hetman vekille­rine itaat etmeyip yolda oyalanarak geç gelenler

10

Özi’den hareket ederek Edime ve Tuna’nın sağ yakasında iskân edilen Kazakların toplam sayısı 543

Harita I:

Potkalı Kazakları’nın 1780 Tarihinde İskân Edildikleri Yerleşimler*

PUDRALI KAZAKLARININ BALKAN YARIMADASINDAKİ YAYILIŞI

* Haritayı hazırlayan Uşak Üniversitesi Coğrafya Bölümü’nden Haşan Hüseyin Yılmaz’a te­şekkürlerimi ifade etmek isterim.

544

Osmanlı Devleti 'ne Sığınan Potkalı Kazaklarının İskânlarına ve FaaliyetlerineDair Gözlemler (1775-1826)

İskân devresinin sıkıntılı olduğu Kazakların bir bölümünün komutanlarına itaat etmeyerek yolda oyalanmasından anlaşılmaktadır. Osmanlı Devleti ’nin iskân sürecinde Kazakların yönetici kadrolannı Edirne’ye yerleştirmesi onları sıkı bir denetim altında tutma arzusunun yanı sıra yeni bir Rus-Osmanlı savaşında bu kadrolardan yararlanma düşüncesinde olduğunu göstermektedir. Defterin ortaya koyduğu diğer bir nokta da 1 Temmuz 1780’e kadar ancak yönetici zümre ile birlikte 543 Kazak’ın iskân edildiği ve iskân sürecinin devam ettiğidir. Potkalı Kazaklarının Tuna nehrinin arkasındaki bölgelere aktarılması sürecinin 1787’ye kadar devam ettiği Rus elçisi ile Reisülküttap Süleyman Efendi arasındaki görüş­melerden anlaşılmaktadır24.

İskân Sonrasında Potkalı Kazakları

Edirne’ye iskân edilen üst düzey Potkalı Kazaklarının ihtiyaçları için düzen­lemeler yapılmış ve bu konuda İstanbul’dan Edime Kadısı ile Edime Gümrük Emini’ne 1779’un Ekim ayı başında gönderilen bir hükümde Potkalı Kazaklarının idarecileri konumundaki bir nefer polkovnik ve kırk iki nefer olarak belirtilen zabitanlarma Edime Gümrüğü malından karşılanmak üzere tayinat verilmesi ve harcamaların miktarı ile kimlere verildiği konusunda bir defter hazırlanarak İs­tanbul’a göndermesi emredilmiştir. Edime Kadısı ile Edime Gümrük Emininin yanı sıra Edime Bostancıbaşısı Hüseyin de bu işlemlere nezaret etmekle vazife- lendirilmiştir25. 1780’in Temmuz ayında Edirne’deki Potkalı Kazaklarının yanına bir tercümanın daha ilave edildiği ve bunun yanı sıra da tayinatlanna “yevmi bir pare” zam yapıldığı görülmektedir. Yapılan zamla birlikte her biri kazağın günlük tayinatı on dört akçe olmuştur. Bu yeni düzenlemenin yapıldığı sırada iki Kazak zabiti ile bir tercümanın İstanbul’da bulunması bu düzenlemenin onların istekleri üzerine gerçekleştiğini düşündürtmektedir26. H. 23 Cemaziyelevvel 1198/17 Ni­san 1784 tarihinde yine Potkalı Kazaklarından gelen istek üzerine yeni bir zam daha yapılmış ve bu son zamla birlikte Potkalı Kazaklarının her birine günlük olarak yirmi akçe verilmeye başlanmıştır27.

24 Ahmed Vasıf Efendi, Mehâsinü ’l-Âsâr ve Hakâikii ’l-Ahbâr, Hzl. Mücetaba İlgürel, Ankara 1994, s. 387-388.25 BOA, AE, SABH.I Nr. 6965.26 BOA, C.AS 51531. Belge H. 25 Receb 1194/ M. 7 Ocak 1780 tarihlidir.27 BOA, C.AS 50587.

545

Alper Başer

1787-1792 Osmanlı-Rus Savaşı’nın başlaması üzerine Osmanlı yönetimi Edime Bostancıbaşısı ve Edime Kadısı’na Potkalı Kazaklarının İsmail seraskeri maiyetinde savaşa dâhil olmalarını emretmiştir. Edime Kadısı’mn gelen bu emre cevaben yazdığı ilamından Potkalı Kazaklarının Hetmanları tarafından bulunduk­ları kazalardan toplanıp kırmızı bayraklarını açarak İsmail Seraskeri İsmail Paşa maiyetine girecekleri ve Kazakların sefere katılmasını Sadrazam Çukadarı Haşan Ağa’nın organize edeceği anlaşılmaktadır. Yine bu ilam Potkalı Kazaklarının hetmamnın H. 1 Zilhicce 1201/14 Eylül 1787 tarihinde Edirne’den hareket ettiği­ni ortaya koymaktadır28. Sadrazam Çukadan Haşan Ağa ile birlikte Edirne’den ayrılan Potkalı Kazaklarının hetmam ve beraberindekiler 27 Eylül’de Babadağı’na ulaşmışlardır29. Kasım ayında Potkalı Kazaklannı Ali Paşa’nın mai­yetinde görürüz. Bu konudaki belge Potkalı Kazaklarının bir bölümünün Özi çevresinden toplandığı diğerlerinin ise Tuna’mn sağ yakasına iskân edilen Kazak­lar olduğunu ortaya koymaktadır. Buda Potkalı Kazaklarının sadece bir bölümü­nün Tuna hattına aktarıldığını düşündürtmektedir. Bunun yanı sıra çatışmalar sırasında tayinatlarımn dışında her bir Kazak neferine aylık iki kuruş maaş veril­mesi karara bağlanmıştır30 31 32 33.

• * 3 1Dönemin Kırım Tatar kuvvetlerinin kumandanı olan Şehbaz Giray Han'Potkalı Kazaklarının seferlerde Kırım hanlarının idaresi altında katıldıklarını belirterek Potkalı Kazaklarının maiyetine verilmesini istemiştir. Çatışma hattın- daki Osmanlı kuvvetlerinden de benzer bir istek gelince Kazaklann bir bölümü­nün Özi neferatıyla birlikte geride kalanlann da Şehbaz Giray’ın maiyetinde bu­lunmasına karar verilmiştir3". İsmail Seraskeri Abdi Paşa’ya Potkalı Kazaklan hakkında gönderilen diğer bir emir ilerleyen süreçte Potkalı Kazaklanmn küçük bir bölümünün Şehbaz Giray Han’ın maiyetine katılırken büyük çoğunluğunun hetmanlarının komutasında Yanak Hisar Palankası’nm korunmasında vazifelendi- rildiklerini ve neferatın aylıklarının üç kuruşa yükseldiğini ortaya koymaktadır' . Bu süreçte dikkat çeken bir olgu da Potkalı Kazaklarının liderlerinin İstanbul’a çağrılması ve Osmanlı yönetimi ile görüşmeler yapmasıdır. Potkalı Kazaklarının sergerdesi olarak tanımlanan Torokil Bey sekiz kişilik maiyeti ile birlikte 1788

28 BOA, C.AS 43167. Bu konudaki diğer bir emir için bkz. BOA, C.AS 39061.29 BOA, C.AS 17421.30 BOA, C.AS 24142.31 Şehbaz Giray Han’ın hayatı ve Osmanlı-Rus Savaşı sırasındaki faaliyetleri için bkz., Halim Giray, a.g.e., s. 110-111.32 BOA, AE.SABH I. 442.33 BOA, C.AS 39222. Belge H. 27 Şaban 1203/ M. 23 Mayıs 1789 tarihlidir.

546

yılının Aralık ayında İstanbul’dadır4. Torokil Bey 1789 yılının Ağustos ayma kadar İstanbul’da kalmış görünmektedir34 35. Sonuç olarak 1787-1792 Osmanlı Rus Savaşı’nm başlangıcından sonuna kadar Potkalı Kazakları Rus cephesinde çar­pışmaya devam etmişlerdir36. Bu uzun savaş sırasında Potkalı Kazaklarının özel­likle boğaz ve kıyıların korunmasında ve çok sayıda çatışmada gösterdikleri gay­ret Osmanlı belgelerine de yansımıştır37.

1787-1792 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra Potkalı Kazaklarının hayatlarım idame ettirecekleri sahayı belirlemek için yeni düzenlemeler yapılmıştır. Bu ko­nudaki ilk belge 1792’nin Haziran ayına aittir. Belgenin yazıldığı sırada Potkalı Kazaklarının Beş Tepe, Tunaviçe, Kili, Bucak, Baş Kışlası, Ferman Gölü ve Yeni Sala’da ikamet ettikleri görülmektedir. Osmanlı yönetiminin ilk olarak Potkalı Kazakları ile Ağnad Kazaklarını38 39 birbirlerinden ayırarak Potkalı Kazaklarını Silistre ile Hırsova arasında bulunan Tuna nehrinin kenarlarındaki araziye iskân etme kararı almıştır. Bu konuda Silistre Valisi Ahmed Paşa ile İsakçı ve Tulcı’da bulunan yöneticilere emirler gönderilmiştir. Tunaviçe’de bulunan ve sayılarının 1000’ni aştığı görülen Potkalı Kazakları burada kendilerine haneler inşa ettikleri­ni, bu yer değişikliğinin kendileri için çok zor olacağını belirterek başka bir yere gitmek istemediklerini Osmanlı yöneticilerine ifade etmişlerdir. Osmanlı yöneti­minin Potkalı Kazaklarını özellikle Tunaviçe’den çıkarmak istemesinin sebebi buranın daha önceden Ağnad Kazaklarının ikamet ettiği bölge olması ve bu du­rumun iki Kazak topluluğu arasında çatışmalara neden olmasıdır34. Osmanlı yöne­timinin Potkalı Kazaklarının belirli bir bölgede toplayarak iskân etmek arzusunun diğer bir sebebi de dağınık halde bulunan Kazakları sefer sırasında bir araya top­lamanın güçlüğüdür40.

Osmanlı Devleti 'ne Sığınan Potkalı Kazaklarının İskânlarına ve FaaliyetlerineDair Gözlemler (1775-1826)

34 BOA, C.AS 52668. Torokil Bey’in sekiz kişilik maiyeti ile birlikte İstanbul’a geldiği, 100 kuruş harcırah kendisine 400 kuruş harcırahın da maiyetine itasına karar verilmiştir.35 BOA, AE.SABH 1. 3395. Belge Hetmanları ile birlikte 12 nefer Kazak’ın İstanbul’da olduğu belirtilmekle birlikte Hetmanın ismi verilmez. Bununla birlikte iki belgenin tarihi arasındaki yakınlık Hetman olarak zikredilen kişinin Torokil Bey olduğunu düşündürtmektedir.56 BOA, HH 54729 vb.37 BOA, C.DH 14119. Belge H. 18 Şevval 1206/ 9 Haziran 1792.38 Bulavin İsyanından sonra Kuban havalisine göç ederek yerleşen ve Kırım Hanlığı’nın hima­yesine giren bu Kazak grubu ismini 1708 yılında gerçekleşen göç sırasında başlarında bulunan Ignat Nekrasov’dan almaktadırlar, Philip Longworth, The Cossacks, London 1969, s. 164.39 BOA, C.DH 14119. 1792 yılının Haziran ayına ait diğer belgeden anlaşıldığına göre iskan işini kontrol etmek için merkezden Çukadar Ali Efendi vazifelendirilmiştir, bkz. BOA, C.HR 1269.40 BOA, C.HR 2841.

547

Alper Baş er

Potkalı Kazaklan, iskâna karşı çıkmalannın diğer bir sebebi olarak iskân edilmek istendikleri bölgenin boş olmamasını göstermişlerdir. Bunun üzerine bölgedeki yetkililer, İstanbul’daki yöneticilere Potkalı Kazaklannın Tuna adala­rından olan Karaorman’a yerleştirilmesini önermişlerdir41. İlerleyen süreçte Pot­kalı Kazakları bulundukları bölgeden ayrılmayı kabul etmişler ve kendilerine yeni bölgelerine geçiş için belirli bir süre tanınmasını talep etmişlerdir. Osmanlı yöne­timi Potkalı Kazaklarının bu isteğini kabul etmiş; fakat Potkalı Kazakları belirti­len sürede yeni yerlerine göç etmedikleri gibi bazı Kazaklar izin almadan Rus arazisine gidip gelmeye başlamışlar ve bölgedeki diğer bir Kazak grubu olan Ağnad Kazakları ile çatışmaya devam etmişlerdir. Bunun üzerine Osmanlı yöne­timi Silistre valisine Potkalı Kazaklannın iskânı için bir yer belirlemesini emret­miştir42. Sonuç olarak Potkalı Kazaklarının Silistre ile Rasvat arasında iskânları kabul görmüştür43. Potkalı Kazaklannın geride bıraktığı eşyalan ve saman gibi malzemelerinin ise Ağnad Kazaklan tarafından satın alınması kararlaştırılmıştır44. 1803 yılı itibariyle ise Potkalı Kazaklan Karadeniz kıyısında Sünne Boğazı’nın on sekiz mil aşağısında bulunan Hızır İlyas Boğazı’nda ikamet etmektedirler45.

1800-1824 yıllan arasındaki dönemde Potkalı Kazakları Osmanlı yönetimi tarafından kolluk kuvveti olarak devletin iç ve dış meselelerinde kullanılmışlardır. Bu minvalde Potkalı Kazaklarının H. 18 RebiüTevvel 1215/9 Ağustos 1800’de İbrail Nazırı Ahmed Ağa’nın komutasında Tuna havalisinde faaliyet gösteren Dağlı eşkıyası grupları ile mücadelesini devletin dâhili problemlerinde kullanıl­malarına örnek olarak gösterebiliriz46. Bu yıllar arasında Potkalı Kazakları özel­likle 1806-1812 Osmanlı-Rus Savaşı’ndaki faaliyetleri ile dikkat çekmektedirler. Altı yıl süren ve Bükreş Antlaşması ile sonuçlanan bu savaş döneminde Potkalı Kazaklan Eflak Voyvodalığı ve İbrail Kalesi’nin korunmasında tesirli rol oyna­mışlar ve Rusçuk çevresindeki şiddetli çatışmalarda da bulunmuşlardır. Hatta Rusçuk’ta meydana gelen çatışmalar sırasında Potkalı Kazaklannın hetmanı öl­müş ve yerine yeni bir hetman seçilmiştir47.

41 BOA, C.DH 16517.42 BOA, C.HR 651. Belge H. 11 Zilkade 1208/ 10 Haziran 1794 tarihlidir.43 BOA, C.DH 7500.44 BOA, AE İÜ. Selim 15439.45 BOA, C.HR 1001. Hızır İlyas Boğazı için bkz, P. Minas Bıjışkyan, Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası 1817-1819, Tercüme ve Notlar: Hrand D. Andreasyan, İstanbul 1969, s. 105.46 BOA, C.AS 43882; BOA, C.HR 909, benzer bir örnek için bkz, Nicolae Jorga, Osmanlı imparatorluğu Tarihi (1774-1912), C. 5, Çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul 2005, s. 133.47 BOA, C.AS 4381, 16195, 37448, 37599, 23100.

548

Bükreş Antlaşması ile sonuçlanan uzun savaştan sonra Potkalı Kazaklarının iskânı meselesi yeniden gündeme gelmiş ve Potkalı Kazaklarının yeniden Hızır îlyas Boğazı’na yerleştirilmesi vazifesi 1812’nin Kasım ayında Potkalı Kazaklan Başbuğluğu uhdesine tevcih edilen Babadağı Ayanı Osman’a ihale edilmiştir . İskân için düşünülen Hızır İlyas Boğazı’nı su basması üzerine iskân gerçekleş­memiştir. 1812 ile 1815 yıllan arasında geçen dönemde Potkalı Kazaklarının en azından bir bölümünün İpsala’da ikamet ettikleri anlaşılmaktadır. 1815 ’in Tem­muz ayında Edime Bostancıbaşısı’na gönderilen bir emirle Potkalı Kazaklarının yeniden daha önce Ağnad Kazaklarının ikamet ettiği ve 1815 itibariyle boş bulu­nan Tunaviçe’ye iskânları düşünülmüştür. Bununla birlikte bu konudaki hükmün sonunda Tunaviçe’den ziyade Kazakların İbrail ve Babadağı taraflarında uygun olan yerlere iskânı emredilir44. Büyük ihtimalle Potkalı Kazakları 1815’ten sonra da İbrail ve Babadağı arasındaki bölgedeki bulunmuşlar; 1821’de İpsalinti İsya- nı’nın bastırılmasında İbrail Nazırı’nın emrinde vazife yapmışlardır5". 1828’de çarlığın faaliyetleri neticesinde Potkalı Kazaklarının bir bölümü Rusya tarafına geçtiyse de geride kalan Potkalı Kazakları daha uzun yıllar boyunca Osmanlı ordusu bünyesinde faaliyet göstermeye devam etmişlerdir48 49 50 51.

Osmanlı Devleti ’ne Sığınan Potkalı Kazaklarının iskânlarına ve FaaliyetlerineDair Gözlemler (1775-1826)

Potkalı Kazaklarının İdari Yapılanması ve Nüfuslarına Dair Gözlemler

Osmanlı topraklarına göç eden Kazakların idari yapılanması hakkındaki en değerli kaynağımız 1780’e ait olan Potkalı Kazaklarının iskânı hakkında düzen­lenmiş olan defterdir. Bu deftere göre Potkalı Kazaklarının idari yapılanmanın en üstünde yer alan vazifeliler Polkovnik, Baş Hetman ile Baş Yazıcı’dır. Bunların yanı sıra Baş Tercüman ve diğer hetmanlar Potkalı Kazaklarının idareci sınıfını oluşturmaktadır. Bunlardan Harasim Kolonkov Polkovnik, Porus Mirin Baş

48 BOA, A.DVNS.MHM 230, s. 231, h. 72949 BOA, A.DVNS.MHM 235, s.360-361, h. 902.50 Jorga, a.g.e., s. 223; Skalkovskiy, a.g.e., C. 3, s. 240.51 Rus yönetiminin Potkalı Kazaklan’nı Osmanlı hâkimiyetinden çıkarmak için 1800’lerden itibaren faaliyet gösterdiği anlaşılmaktadır. Skalkovsky, a.g.e., C. 3, s. 241-244. Hrushevsky, Osib Hladky’nin Potkalı Kazaklarını Osmanlı Devleti sizleri Mısır’a yerleştirecek şeklinde dedikodularla kandırarak Rusya’ya dönmelerini sağladığını yazmaktadır, Rusya’ya kaçmayan­ların ise öldürüldüğü cezalandırıldığı noktasında ise yanılmaktadır, Hrushevsky, a.g.e., s. 458; Potkalı Kazaklarının 1824’ten sonraki faaliyetleri ve Osmanlı ordusundaki konumları için bkz, Avigdor Levy, “The Contribution of Zaporozhian Cossacks to Ottoman Military Reform: Documents and Notes”, Harvard Ukrainian Studies, Volüme VI, Nr. 3, September 1982, s. 372-413.

549

Alper Baş er

Hetman, Moşi İstokol Baş Yazıcı ve Hetman, Danilo Terse ise Baş Tercümanlık vazifesini 1780 yılında yürüten isimler olarak göze çarpmaktadırlar52. Potkalı Kazaklarının hetmanlarmı kendilerinin seçtiği ve Osmanlı yönetiminin de bu karara saygı duyduğu, yeni bir mühür ve emr-i âli göndererek bu durumu teyit ettiği görülmektedir53. Osmanlı idaresinde bulundukları yıllar zarfında Potkalı KazaklarTnın hetmanlığım yürüten başlıca isimler, Andrii Liakh, Samiilo Kalynybolets, Semen Moroz, İvan Huba, Vasil Nezamaivskyi ve Osib Hladkiy’dir54.

Potkalı Kazaklarının kendi idari yapılanmalarının üstünde ise Osmanlı idare­cileri yer almaktadır. Bu durumda dikkati çeken olgu Kazakların ya bölgedeki mahalli idarecilerin ya da Kırım hanlarının soyundan gelen Giray sultanların idaresinde vazife yapmalarıdır. Kazaklar Özi bölgesinde iken Özi çevresindeki Osmanlı yöneticileri, Kazaklar Tuna’nın aşağı bölgesine iskân edildikten sonra da çoğu zaman İbrail bazen de Babadağı’nda bulunan Osmanlı yöneticileri Potkalı KazaklarTnın idareciliğini yürütmüşlerdir55. Kırım hanlarının soyundan gelen Giray sultanları ise Kazakların idaresinin savaş zamanlarında geleneksel olarak kendilerine ait olduğunu ileri sürmüşler56 ve Şehbaz Giray, Baht Giray Han, Ba­hadır Giray Sultan gibi hanzadeler Kazaklann yöneticiliğini yürütmüşlerdir57.

52 BOA, Bab-ı Asafı Defterhane-i Amire Defterleri, Nr. 358, s. 6-7.53 BOA, C.AS 16195. Bu durum belgede şu şekilde ifade edilmektedir, “...ordu-yı hümâyûn maiyetinde istihdâm olunmakda olan Potkalı Kazaklan ’nın sergerdesi bu defa ol tarafda hâlik olmuş olduğundan zikr olunan Kazaklar kendü ihtiyârlarıyla sergerde nasb itmişlerse de ser­gerde olan Kazak’a tarafı Devlet-i ‘Aliyye’den sergerdelik mühri virilmek adet olup hâlik-i mersûm yedinde olan mühr dahi kendü ile beraber telef olmak hasebiyle sâbıkı misüllü serger- de-i mersûme dahi mühr itâsını ve yedlerinde olan beş kıt'a emr-i âlînin dahi tecdidini istidâ ve niyaz..”.54 Levy, a.g.m., s. 375. Ne yazık ki Osmanlı belgeleri Potkalı Kazak Hetmanlan’nın ismini nadiren belirtir.55 Potkalı Kazaklarının idareciliğini yürüten Osmanlı vazifelileri için kullanılan ifadelere örnek­ler için bkz. “Özi süvâri ağalarından olup Potkalı Kazakları ’na başbuğ ta ’yîn olunan Haşan Ağa..”, BOA, A.DVNS.MHM, 188 s.60, h.273; “Babadağı Â ’yânı Osman izde kadrehuya... tâife-i mezbûrenin ahvâline vukuf ve ıttılâ ’ın mevâd-ı ma ’lûmeden olmakdan nâşî sâlifü ’z-zikr Potkalı Kazakları başbuğlığı uhdene ihâle kılınmağın hassaten işbu emr-i şerifim isdâr olmuşdur...”, BOA, A.DVNS.MHM, 230, s. 231, h. 729, İbrail Nazın için özellikle metin içinde kullandığımız BOA, C.AS tasnifindeki belgeler.56 BOA, AE, SABH I. 442. Belgede bu durum, “ ...Potkalı ve AnadKazakları seferlerde hânân ma ’iyyetine ta ’yîn olunurlar deyü Şehbaz Giray Han kulları dahi...” ifadesiyle belirtilmiştir.37 BOA, A.DVNS.MHM 189; s. 11 h.31. İncelediğimiz dönemin sonlanna doğru, 1821 yılı itibariyle Potkalı KazaklarTnın maiyetine verildiği Giray, Bahadır Giray Sutan’dır, bkz. Şânî-

550

Osmanlı idaresi altında devletin Balkanlardaki topraklarında yaşayan Potka­lı Kazakları hakkındaki sıkıntılı konulardan birisi de onların nüfusunun tahmini olarak kaç kişi olduğudur. Ne yazık ki incelediğimiz dönem içinde Potkalı Kazak­larının tam sayısını veren herhangi bir veriye rastlayamadık. Nicolae Jorga Os­manlI tarihini konu alan ünlü eserinde Kommenos Hypsilantes’in verdiği bilgilere dayanarak 1788’de Potkalı Kazaklarının sayısının 15 bin kadar olduğunu ifade eder58. Bu rakam bize göre oldukça yüksektir. Tespit edebildiğimiz kadarıyla Potkalı Kazaklarının askerî manada kullanıma dair olan Osmanlı belgelerinde zikredilen en büyük rakam 3 bin civarıdır. Bu rakamın zikredildiği belge, H. 12 Muharrem 1220/12 Nisan 1805 tarihlidir59. 3 bin kişilik bu Kazak topluluğunun aileleri ile birlikte toplam sayılarının 6-7 binden az olmadıkları kesindir60. 3 bin kişilik bu askerî topluluk İbrail Nazırı’nın emrinde kırk ortadan oluşacak şekilde yapılandırılmış ve masrafları için Eflak tarafından karşılanacak yıllık üç bin kile-i İstanbulî hınta (Buğday) ile yılda iki taksit olarak verilecek sekiz bin kuruş tahsis edilmiştir.

Sonuç olarak Potkalı Kazaklan, Seçlerinin Rusya tarafından yok edildiği 1775’ten sonra Osmanlı topraklarına sığınmışlar ve Osmanlı Devleti tarafından askerî bir sınıf kabul edilerek himaye görmüşlerdir. Osmanlı himayesinde bulun­dukları dönem içerisinde genellikle Dobruca bölgesinde ikamet etmişler, bu böl­gedeki en temel yerleşim yerleri ise Hızır İlyas Boğazı çevresi olmuştur.

Osmanlı Devleti 'ne Sığınan Potkalı Kazaklarının iskânlarına ve FaaliyetlerineDair Gözlemler (1775-1826)

zâde Mehmed Ata’ullah Efendi, Şânî-zâde Târihi, C. II, Hz.: Ziya Yılmazer, İstanbul 2008, s. 1150.58 Jorga, a.g.e., s. 73.59 Metinde bu rakam . .el-hâletü hazihi tâife-i mersûmlar ivâ eyledikleri Hızır İlyas Bo­ğaz’ında iiç bin nefere karib olup..." şeklinde belirtilmektedir, BOA, C.HR 8078. C.HR tasni­finde bulunan diğer bir belgede de benzer şekilde Potkalı Kazakları’nın sayısının 2binden biraz fazla olduğu ifade edilmiştir, BOA, C.HR 2841.60 Her ne kadar genel olarak Potkalı Kazaklarının bekar olduklan söylense de “.. El-haletü hazihi zikr olunan Kazak tâifesi tarafından bu defa südde-i saâdetime takdim olunan bir kı­ta ’arz-ı hâl mefhûmunda bunlar mukaddemâ ordu-yı hümâyûnum tarafından talep olduğuna binâen tuvâna ve harb u darbe kâdir olanları irsâl birle ihtiyâr ve ‘amel-mânde olanları ve iyâl u evlâdları İpsala ’da Kumdine nâm mahalde kalup ol vaktden beru mahal-i mezkûrede ikâmet üzereler iken...", ifadelerinin ortaya koyduğu üzere evli ve çocuklu olduklan anlaşılmaktadır, BOA, A.DVNS.MHM.235, s.360-361, h. 902; Skalkovskiy de evli Potkalı Kazaklarının varlı­ğına işaret etmektedir, Skalkovskiy, a.g.e., C. 3, s. 235.

551

Alper Baş er

KAYNAKLAR

Arşiv Belgeleri

BOA, A.AMD.KRM 1- 9.

BOA, AESABH.I 442; 3395; 6965.

BOA, AE III.Selim 15439.

BOA, Bab-ı Asafı Defterhane-i Amire Defterleri, 358

BOA, Bab-ı Asafı Defterhane-i Amire Defterleri A.DVN.MHD, d. 959.

BOA, A.DVN. KRM 1-13; 3-40.

BOA, A.DVNS. MHM 175, s. 266, h. 759; BOA, A.DVNS.MHM 176, s. 70, h. 167; BOA, A.DVNS.MHM 179, s. 222 h. 670; BOA, A. DVNS.MHM 188 s.60, h.273; BOA, A.DVNS.MHM 189; s. 11, h.31; BOA, A.DVNS.MHM 230, s. 231, h. 729; BOA, A. DVNS.MHM 235, s.360-361, h. 902.

BOA, C.AS 4381, 16195; 17421; 23100; 24142; 37448, 37599; 38567; 39061; 39222; 43167;43882;50587;51531;52668.

BOA, C.DH 7500, 12025, 12635, 14119, 16249, 16517.

BOA, C.HR 651; 909, 1001; 1269, 2841,8078.

BOA, HH 54729

Kitap ve Makaleler

Ahmet Vasıf Efendi, Mehâsinü’l-Âsâr ve Hakâikü'l-Ahbâr, Hz., Mücetaba İlgürel, Ankara 1994.

Bartınlı İbrahim Hamdi, Atlas-ı Cihan, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi 2044

BARTL, Peter; “17. Asırda ve 18. Aşırın İlk Yansında Kazak Devleti ve Osmanlı İm­paratorluğu”, Çev. Kemal Beydilli, İlmi Araştırmalar, 6, İstanbul 1998, s. 301-312

BAŞER, Alper; Bucak Tatarları (1550-1700), Yayınlanmamış doktora tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Afyon 2010

BERİNDEİ, Mihnea; “Le Propleme Des Cosaques Dans La Seconde Moitie Du XVI. Siecle. A Propos De La Revolte De İon Voivode De Moldavie”, Cahiers Du Monde Russe Et Sovietigue, Vol. XIII, MCMCXXII, 3, 1972, s.338-367,

552

_____________ ; “La Porte Ottomane Face Aux Coaques Zaporogues 1600-1637”,Harvard Ukranian Studies, Volüme I, Number 3 September 1977, s. 273-307.

BİJIŞKYAN, P. Minas; Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası 1817-1819, Tercüme ve Notlar: Hrand D. Andreasyan, İstanbul 1969

Evamitskiy, D. I.; D. I. Evamitskiy, İstoriya Zaporojskih Kozakov, Tom 1, Kiev 1990;

Istoriya Zaporojskih Kozakov, Tom 2, Saint Petersburg 1895.

Halim Giray, Gülbün-ü Hanân, Yayma Haz. Alper Başer-Alper Günaydın, İstanbul 2013.

HRUSHEVSKY, Michael; A History O f Ukraine, İng. Çev. Wasyl Halich vd., London-Oxford 1941

KORNRUMPF, Hans-Jürgen; “Südrussland Und Die Krım um 1740”, Osmanlı Araş­tırmaları 9, İstanbul 1989, s.235-261.

JORGA, Nicolae; Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (1774-1912), C. 5, Çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul 2005.

KÖSE, Osman; 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması (Oluşumu-Tahlili-Tatbiki), Ankara 2006.

LEVY, Avigdor; “The Contribution of Zaporozhian Cossacks to Ottoman Military Re­form: Documents and Notes”, Harvard Ukrainian Studies, Volüme VI, Nr.3, September 1982, s. 372-413.

Longvvorth, Philip; The Cossacks, London 1969.

PRİTSAK, Omeljan; “İlk Türk-Ukrayna İttifakı (1648), Çev. Kemal Beydilli, İlmi Araştırmalar 7, İstanbul 1999, s. 255-284.

ÖZTÜRK, Yücel; Ö zü’den Tuna’ya Kazaklar-1, Yeditepe Yayınlan, İstanbul 2004

Skalkovskiy, A.; İstoriya Novoy Seçi ili Poslednogo Koşa Zaporovskogo, Çast 2, Çast 3, Odessa 1846,

Subhî Mehmed Efendi, Suphi Tarihi, Yayına Hz., Mesut Aydıner, Vak’anüvis Subhî Mehmed Efendi Subhî Tarihi Sâmî ve Şâkir Tarihleri ile Birlikte (İnceleme ve Karşılaştır­malı Metin), İstanbul 2007

SUBTELNY, Orest; Ukraine A History, Toronto 1994.

Şânî-zâde Mehmed Ata’ullah Efendi, Şânî-zâde Târihi, C. II, Hz., Ziya Yılmazer, İs­tanbul 2008.

Osmanlı Devleti ’ne Sığınan Potkalı Kazaklarının İskânlarına ve FaaliyetlerineDair Gözlemler (1775-1826)

553

Alper Başer

The Despatches o f Sir Robert Sutton, Ambassador in Constantinople (1710-1714), edited by Akdes Nimet Kurat, London 1953

VEİNSTEÎN, Gilles; “Prelüde Au Propleme Cosaque, A Travers Les Registres De Dommages Ottomans Des Annees 1545-1555”, Cahiers Du Monde Russe Et Sovietique, Vol. XXX (3-4), 1989, s. 329-362.

554