oman mma sikasem nhyehyee

35
i ASANTE TWI $MAN MMA SIKAS!M NHYEHY!! MFE! MPEM MMIENU NE DUNW$TWE (2018) $MAN MMA SIKAS!M NHYEHY!! HO ANODIS!M A Y!AKYER!KYER! MU AMA AY! TIAWA NA NE NTEASE! AY! MMR!

Upload: khangminh22

Post on 04-Apr-2023

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

i

ASANTE TWI

$MAN MMA SIKAS!M NHYEHY!!

MFE! MPEM MMIENU NE DUNW$TWE

(2018)

$MAN MMA SIKAS!M NHYEHY!! HO ANODIS!M

A Y!AKYER!KYER! MU AMA AY! TIAWA

NA NE NTEASE! AY! MMR!

ii

Kwan a $man mma b1tumi afa so abisa 1ho ns1m

2018 $man Sikas1m Nhyehy11 ho Anodis1m ne $man mma Sikas1m ho Nhyehy11 yi ho amanne1b4 w4:

www.mofep.gov.gh

S1 obi p1 1ho nwoma no bi nso a, 4nk4 Aso1e1 a 1hw1 Sikas1m so no 4fese a w4ne

4manfo4 di nkutaho no mu. W4n akyirikwan na 1w4 ase1 ha yi:

$manfo4 Nkutahodie $fese

!dan Fofor4 No Mu

Ase1 H4 !dan No Ara

!dan a ne n4ma ne 001 anaa 003 P. O. Box MB 40

Accra - Ghana

Email: [email protected]

BUREAU OF GHANA LANGUAGES NA W$KYER!! ASE! BAA ASANTE TWI KASA MU

iii

Emu Ns1m No Nhyehy1e1 NHY!NEMU

NHY!NEMU ............................................................................................................................................ iv

$FA BAAKO: NNIANIMU ................................................................................................................... 6

NNE!MA A !SI ABAN ANI SO W$ 2018 SIKAS!M NHYEHY!! NO MU (DE! !MA $MAN SIKAS!M GYINA) .................................................................................................................... 7

SIKA A ABAN GYEGYE W$ $MAN YI MU NE DE! W$DE KY! ....................................... 8

$MAN NO: KWAN A ABAN FA SO NYA NE SIKA .................................................................. 8

DWUMADIE HO SIKA: S!DE! ABAN DE SIKA DI DWUMA .............................................. 10

S!DE! ASO!E! AHODO$ NO MU DWUMADIE K$$ SO W$ 2017 MU ........................... 12

NE S!DE! DWUMADIE AHODO$ B!K$ SO W$ 2018 MU ................................................... 12

Anyinam Aho4den .............................................................................................................................. 12

Akwantuo Aso1e1 ............................................................................................................................... 14

Ahonnidie ne Nsuo ho Akade1 Ahodo4 ........................................................................................ 15

Nwomasuo ............................................................................................................................................ 16

Ap4muden ............................................................................................................................................. 18

Kuadwuma ........................................................................................................................................... 20

DWADIE NE MFIDIDWUMA ........................................................................................................ 23

Nsase Ne $b4ade1 Agyapade1 ......................................................................................................... 24

Nnwuma Ne Adansie ........................................................................................................................ 25

Akwan ne Akwantemp4n aso1e1 .................................................................................................... 25

Adwumanya ......................................................................................................................................... 27

Asetenam Banb4 ................................................................................................................................. 28

NHYEHY!! AFOFOR$: DE! ABAN DE ASI N’ANI SO S! $B!Y! .................................... 29

Awiee1: ...................................................................................................................................................... 30

Hyehy1pono Ahodo4 No Nnidiso4 Hyehy1pono 1: S1de1 w4kyeky11 Sika a Aban gyegyee1 ne de1 w4de ky11 $man yi w4 2017 mu. ..................................................................................................................................................... 9

Hyehy1pono 2: Mp1mp1nso4 a Atwene ne Akwanyie ahodo4 aduru ........................................ 26

Mfoni Ahodo4 no Nnidiso4 Mfoni 1: Sikas1m Nhyehy11 ho Anamm4ntuo .................................................................................. 7

Mfoni 2: S1de1 w4akyeky11 sika a Aban b1gyegye w4 4man yi ara mu w4 2018 mu ............ 10

Mfoni 3: Nne1ma a y1de y1n sika b1y1 ne s1de1 y1akyeky1 mu w4 2018 mu. ........................ 11

iv

NHY!NEMU

I. 2017 Sikas1m Nhyehy11 no daa kwan pa a Aban p1 s1 4fa so ma 4man yi duru mp1mp1nso4 a 4man no sikas1m gyina yie ne s1de1 4b1di b4hy1 ahodo4 a 4hy11 Ghanafo4 so no adi.

II. Abosome edu (10) a atwam yi no, y1atu anamm4n ahodo4 a y1de rema Ghanaman sikas1m agyina yie na y1asi nkete s1, y1b1b4 mfaso4 a y1anya no ho ban. Y1y11 nhyehy11 ahodo4 a 1b1ma mpontuo ne nnwuma abu so, 1siane s1, saa Aban yi ani ku Ghanafo4 asetenam mpontuo ho.

III. Abosome bebree mu adwumadeny1 akyi no, Aban dii dwuma ahodo4 a 1didi so4 yi: $hy11 Famekwa Ntoaso4 Sukuukor4 ho Nhyehy11 no a 1boa ma obiara

nya akwannyap1 w4 Ntoaso4 Sukuukor4 mu no ase;

$hy11 Ab11fo Akyirikwan ho Nhyehy11 a w4nam so b1hunu obiara ne n’agyapade1 akyirikwan w4 Ghanaman yi mu no ase;

$paa $man mma Ahy1nso4 ho Adansedie Nhyehy11 ho dwumadie no ho ntoma;

$sane de akyer1kyer1fo4 ne an11sefo4 adesuafo4 ntetee1 mu sika ho mmoa no maa w4n; na afei

$tuu anamm4n a 4de b1si galamsey dwumadie no ano.

IV. Afe 2018 Sikas1m Nhyehy11 mu no, y1de y1n ani b1si nimde1 mu mpontuo ho ntetee1 so na y1ahw1 ama Ghana mmabunu a w4nnii mmoroo mfe1 aduasa enum anya ankorankor1 nnwumabue ho sunsum w4 w4n mu. Y1de y1n ani b1si mpontunne1 a 1ho hia pa ara no so, y1de y1n ani b1si mfidinnwumabue, kuadwuma ne kuadwuma mu dwadie, nnwumabue ne ankorankor1 nnwumabue ne nimde1 a ankorankor1 de b1di dwuma sononko no so. Y1b1k4 so adi nhyehy11 afofor4 a y1hy11 ase1 w4 2017 mu no ho dwuma na y1ahw1 atr1 mu, na afei, y1ahy1 afofor4 koraa ase a 1b1ma Ghana asane adi yie s1de1 y1ada no adi w4 Sikas1m Nhyehy11 ho as1ntire mu s1,”Y1rehw1 ama Ghana ak4gyina mp1np1nso4 a 1b1sane adi yie” no.

V. 2018 Sikas1m Nhyehy11 no sane da s1de1 Ghanaman retu anamm4n w4 Mpontuo Asetim ho Botae1 ahodo4 w4 aso1e1 ahodo4 mu no adi, na 1nam so ama nsaw4sodie aba mpontuo ho anamm4ntuo nyinaa mu.

VI. S1de1 1b1y1 na as1ntire a 1da Sikas1m Nhyehy11 yi so b1wie p1y1 na Ghanaman ay1 beae1 a akwannya bebree w4 s1de1 y1n nyinaa hwehw1 no nti, mesr1 Ghanaman mma s1, momfa baakoy1 sumsum ny1 adwuma w4 ber1 a y1gu so retu anamm4n ay1 de1 y1b1tumi ama mpontuo a 1rek4 so4 yi ase atim ama y1n w4 1nn1 mmer1 yi mu ne daakye mma a w4b1wo w4n no nyinaa.

v

VII. M’ani gye Ghanafo4 nyinaa mmoa a w4de reboa, Mpontuo mu Aboafo4 ne Asetenam Yiedie Akuhodo4 mmoa a w4de boa $man yi w4 akwannuasa nyinaa mu s1de1 1b1y1 a Ghanaman b1tu mp4n no ho papaapa.

VIII. Onyame nhyira mo nyinaa.

$soafo4 a $hw1 Sikas1m so

6

$FA BAAKO: NNIANIMU

!de1n ne $man Sikas1m Nhyehy11?

1. $man Sikas1m Nhyehy11 y1 ntotoe1 a 1kyer1 kwan a Aban b1fa so anya sika ne s1de1 4b1fa so de sika no adi dwuma. Ghanaman mu no, 1y1 $soafo4 a 4hw1 sikas1m so na mmara hy1 no ma 4gyina $manpanin anan mu hyehy1 $man Sikas1m afe biara na 4de k4 Mmarahy1badwam. $man Sikas1m Nhyehy11 no y1 afe baako ho sikas1m a 1hy1 ase1 firi $p1p4n 1 de k4si $p1nimma 31 a y1fr1 no s1 sikas1m afe no.

2. 2018 Sikas1m Nhyehy11 yi nso da s1de1 Ghanaman retu Amansan Nkabom Kuo (UN) Mpontuo Asetim ho Botae1 ahodo4 ho anamm4n no adi w4 aso1e1 ahodo4 no mu. !b4 bosome mu da a 1t4 so 25 w4 2015 mu na wiase aman ahodo4 gyee botae1 ahodo4 no too mu s1 w4b1tu ho anamm4n de ab4 asase yi ho ban, w4b1hw1 s1 nnipa nyinaa b1nya agyapade1, w4b1hw1 ama asomdwoe1 ne ay4nkofa ase atim s1de1 mpontuo asetim ho botae1 ahodo4 no te1 p1p11p1.

3. Mpontuo Asetim ho Botae1 ahodo4 (SDGs) no nyinaa y1 dunson. Botae1 no mu baako biara w4 nne1ma a 1si ani so a 1s1 s1 nsa ka w4 mfe1 dunum a 1di y1n anim no mu (2015 – 2030). S1de1 1b1y1 na saa botae1 ahodo4 yi b1ba mu no nti, 1s1 s1 obiara y1 n’afam de1: Aban ahodo4, ankorankor1 nnwuma, asetenam yiedie akuhodo4 ne nnipa te s1 wo. $man mma Sikas1m Nhyehy11 yi kyer1 de1 Aban b1y1 de atu Mpontuo Asetim ho Botae1 ahodo4 (SDGs) yi ho anamm4n. W4de krataa a saa botae1 ahodo4 yi w4 so no aka Sikas1m Nhyey11 krataa yi ho s1de1 1b1y1 a 4manfo4 b1hunu.

!de1n ne $man Mma Sikas1m Nhyehy11?

4. $man Mma Sikas1m Nhyehy11 kyer1kyer1 $man Sikas1m Nhyehy11 no mu ma ne ntease1 y1 mmr1. !y1 akwankyer1 ma $manfo4 nyinaa na 1boa ma Ghanani biara nya ntease1 w4 $man Sikas1m Nhyehy11 no ns1m no mu.

Sikas1m Nhyehy11 ho Anamm4ntuo

5. 1992 $man Mmara Kunini no Ahy1de1 a 1t4 so 4ha ne adu4son nkron, 4fa baako (Article 179 (1)) no hy1 $manpanin s1, any1 bi koraa no, 1s1 s1 4de $man Sikas1m Nhyehy11 k4 Mmarahy1badwam ansa na sikas1m afe no aba awiee1. $soafo4 a 4hw11 Sikas1m so na 4gyina $manpanin anan mu de Sikas1m Nhyehy11 no k4 Mmarahy1badwam. Sikas1m Nhyehy11 yi fa anamm4ntuo ahodo4 1nan mu. Yeinom ne: emu ns1m anoboaboa, nnyetom, 1ho anamm4ntuo ne ani a w4de b1di 1ho dwumadie akyi ne sikas1m mu nhwehw1mu s1de1 y1ada no adi w4 mfoni (1) a 1w4 ase1 ha yi mu no:

7

Mfoni 1: Sikas1m Nhyehy11 Ho Anamm4ntuo No

6. Sikas1m Aso1e1 no gye adwenkyer1 ahodo4 firi Aso1e1 ahodo4, Nnwumakuo ne w4n nkorabata ahodo4 ne 4manfo4 h4 na akyire yi, w4ne w4n di nkutaho fa de1 1s1 s1 1k4 Sikas1m Nhyehy11 no mu no ho. Afei, Sikas1m Aso1e1 no boa Aban Nnwuma Ahodo4 no nyinaa ma w4y1 nsakrae1 w4 w4n Sikas1m Nhyehy11 ho nsusui1 no mu s1de1 1b1y1 a, dwuma ahodo4 a w4p1 s1 w4di no ne $man Mpontuo Nhyehy11 no b1siaa so.

7. W4de sikas1m Nhyehy11 ho nsusui1 a w4ay1 no k4to $manpanin ne N’asoafo4 anim ma w4gye tom. $soafo4 a 4hw1 Sikas1m so de Sikas1m Nhyey11 a w4agye atom no k4 Mmarahy1badwam ma w4susu ho, w4y1 mu mp1ns1mp1ns1mu, w4gye tom na w4pene so ma 1b1y1 mmara a w4fr1 no Sika Nkyeky1mu ho Mmara.

8. Akyire yi, Aso1e1 a 1hw1 Sikas1m so no de sika a Aban Nnwuma ahodo4 no abisa no ma w4n ma w4de di w4n dwuma ahodo4 a w4ay1 ntotoe1 s1 w4b1di s1de1 w4n sikas1m nhyehy11 a w4apene so ama w4n no te1 p1p11p1. De1 1di h4 ne s1, w4de ani di Aban Nnwuma ahodo4 no dwumadie akyi, w4y1 w4n sikas1m mu nhwehw1mu s1de1 1b1y1 a 1b1boa ama w4de 4man sika adi dwuma pa ma 1ho aba mfaso4.

NNE!MA A !SI ABAN ANI SO W$ 2018 SIKAS!M NHYEHY!! NO MU (DE! !MA $MAN SIKAS!M GYINA)

9. Nne1ma a 1si ani so4 w4 2018 Sikas1m Nhyehy11 no mu na 1didi so4 yi: $man yi mu adwade1 nyinaa bo a 1som (GDP) b1k4 ak4duru 4ha mu

nky1mu nsia ne akyire p4 nw4twe (6. 8% growth rate);

$man yi mu adwade1 bo a 1som a fango sika nka ho bi no b1k4 ak4duru 4ha mu nky1mu enum ne akyire p4 1nan (5.4% non oil GDP growth rate);

!nnuru afe no awiee1 no, na nne1mabo4 sorok4 gyina 4ha mu nky1mu nw4twe ne akyire p4 nkron (8.9% end of year inflation);

Sikas1m Nhyehy11

ho anamm4n

tuo

Emu ns1m anoboaboa ne Dwa a w4de b1to

Nnyetom

!ho Dwumadie ho

anamm4ntuo

Ani a w4de di akyire ne sikasm mu nhwehw1mu

8

Any1 bi koraa no, na nne1mabo4 sorok4 aduru 4ha mu nky1mu nkron ne akyire p4 nw4twe (9.8% average inflation);

Sika a y1b1di aboro de1 y1atwa ato h4 no so b1gyina 4ha mu nky1mu 1nan ne akyire p4 enum (6.5% fiscal deposit of GDP);

Any1 bi koraa no, sika a 1s1 s1 y1di ma 1ka no b1duru 4ha mu nky1mu baako ne akyire p4 nsia (1.6 primary surplus of GDP); na afei

Amann4ne sika a y1b1kora w4 4man foto4 mu no b1tumi akra nne1ma b1y1 abosome mmi1sa ne fa (3.5 months import cover).

Akwanhodo4 A Y1b1fa so Anya Sika

10. S1de1 1b1y1 na y1b1nya akwanhodo4 a y1b1fa so agyegye sika dodo4 no nti, Aban b1tu anamm4n ahodo4 a 1didi so4 yi; y1b1y1 nsakraae1 a 1di mu w4 1to4tua mu, ne titire w4 1to4tua faahodie

mu; y1b1y1 !to4tua ntwes1n ho mmara no mu nsakrae1 s1de1 1b1y1 a, 1b1boa

ama 1to4tua atu mp4n;

y1de 4man yi mu adwade1 ho 1to4tua ho nhyehy11 no b1di dwuma;

y1b1ma ankorankor1 nnwuma a w4nya k4ntraagye ak1se1 no de w4n !to4tua ho Adansedie Nkrataa akyer1 ansa na w4de dwumadie ahy1 w4n nsa;

y1b1hw1 agyegye Agyapade1 ho 1to4 yie; na afei y1b1hw1 s1 y1b1ma mfaso4 a y1nya w4 Ghana sikak4k44 ho no mu kakra

ay1 sika ankasa.

Dwumadie Ho Sika Ho Ntotoe1 Akwanhodo4 11. S1de1 1b1y1 na y1renni sika mmoro de1 y1atwa ato h4 s1 y1de b1di

dwuma no so nti, y1b1tu anamm4n a 1didi so4 yi: y1b1y1 nsakrae1 w4 akatua ho nhyehy11 mu;

y1b1y1 nsakrae1 w4 aban nnwuma mu mpanimfo4 ne abadwafo4 akatua mu ama saa nnipakuo yi mu biara sika ay1 p1;

y1b1y1 nhyehy11 pa afa akatuas1m nyinaa ho;

y1b1hw1 ama aban nnwuma mu dwumadie ho 1ka ahodo4 ak4 fam;

y1de adwuma mu mfidie ne ahy1n ahodo4 b1ma ahane; na afei y1b1hw1 s1 aban nnwumakuo mu akwantuo ho nhyehy11 b1di mu na

aboa ama y1akeka akwantuo ahodo4 abobom s1de1 1b1y1 na aban nnwuma mu akwantuo remfa 1ka mma.

SIKA A ABAN GYEGYE W$ $MAN YI MU NE DE! W$DE KY! $MAN NO: KWAN A ABAN FA SO NYA NE SIKA 12. Aban nya sika firi mmae1 mmienu; Yeinom ne sika a 1firi 4man yi ara mu

ne sika a w4de ky1 4man yi. Sika a y1nya firi 4man yi ara mu no ne 1to4,

9

sika a 1firi nnwumakuo h4, sika a 1ny1 1to4 ne sika afofor4 bi. Aban b1tumi agyegye sika bebree de adi dwuma a 1hia pa ara a, 1nne1 1b1gyina ber1 pa ne 1to4 p4tee a 4man mma, nnwumakuo ne akuhodo4 a w4w4 4man yi mu no b1tua no so.

13. Sika a y1gyegyee firii 4man yi mu ne de1 w4de ky11 y1n w4 2017 mu w4 !b4 bosome awiee1 no k4duruu Ghana sika sidi mpem aduonu nw4twe, ahanan ne aduonu nkron ne akyire p4 aduonu (GHc28, 429.20 m) a 1y1 4man yi mu adwade1 nyinaa bo a 1som no mu 4ha mu nky1mu dunan ne akyire p4 baako (14.1% of GDP). Yei na y1ada no adi w4 hyehy1pono a 1w4 ase1 ha yi mu no. Hyehy1pono 1: 2017 sika a y1gyegyee1 ne sika a w4de ky11 y1n mu nkyer1kyer1mu.

Sika p4tee

2017

Sikas1m Nhyehy11 a

y1dii kan y1e1

Sikas1m Nhyehy11 a

y1y11 no fofor4

Sika ankasa a y1nyae1 ($p1p4n -!b4)

Sika dodo4 ne sika aky1de1 44,961.63 43,096.66 28,429.20

$man yi ara mu sika 43,430.11 41,565.14 27,481.10

!to4 sika 34,382.05 33,017.08 22,135.60

Sika a 1firi nnwumakuo h4 296.33 296.33 296.20

Sika a 1ny1 1to4 6,670.04 6,170.04 3,832.70

Sika afofor4 2,081.69 2,081.69 1,216.60

Sika a w4de ky11 y1n 1,531.52 1,531.52 948.10

14. 2018 mu no, sika a ani da kwan s1 y1b1gyegye ne de1 w4de b1ky1 y1n no b1k4 ak4duru sidi 4pepem aduonum baako, mpem aduasa nkron ne akyire p4 edu (GHc 51, 039.10 m) a 1y1 4man yi mu adwade1 nyinaa bo a 1som no mu 4ha mu nky1mu aduonu baako ne akyire p4 baako (21.1% of GDP). Yei mu sika dodo4 a 1b1firi 4man yi ara mu no b1y1 4pepem aduonum, mpem ahanan ne aduonum mmienu ne akyire p4 aduanan (GHc 50, 452.40 m) na sika a y1rehw1 anim s1 w4de b1ky1 y1n nso b1y1 4pepem ahanum ne aduow4twe nsia ne akyire p4 aduow4twe (GHc 586.80 m). Sika a y1b1nya afiri 4man yi ara mu no mu nkyeky1mu na 1w4 ase1 ha mfoni no mu no.

10

Mfoni 2: Sika a y1b1nya afiri 4man yi ara mu no mu nkyeky1mu

DWUMADIE HO SIKA: S!DE! ABAN DE SIKA DI DWUMA

15. Aban dwumadie ho sika kyer1 s1de1 Aban p1 s1 4de sika di dwuma w4 sikas1m afe p4tee bi mu.

16. Afe 2017 mu no, 1duruu !b4 bosome mu no, na sika a Aban de adi dwuma a 1ka a y1atua ka ho bi nyinaa y1 4pepem aduasa nson, mpem ahanson ne enum (GHc 37, 705.00 m). Yei y1 4man yi mu adwade1 nyinaa bo 1som no mu 4ha mu nky1mu dunw4twe ne akyire p4 nson (18.7% of GDP) w4 sikas1m nhyehy11 a ano pem 4pepem aduanan baako ne mpem aduasa nsia ne akyire p4 aduonu (GHc 41, 036.20 m). Afe 2018,

mu no, sika a y1de ani abu s1 y1de b1di dwuma no y1 4pepem aduosia mmienu, mpem edu ne akyire p4 aduasa (GHc 62, 010.30 m) a 1y1 4man yi mu adwade1 nyinaa bo a 1som no mu 4ha mu nky1mu aduonu enum ne akyire p4 nson (25.7% of GDP).

17. Y1hunu s1 4man yi ara mu sika dodo4 ne sika a w4de b1ky1 y1n a ne nyinaa y1 4pepem aduonu baako ne mpem aduasa nkron ne akyire p4 edu (GHc 51, 039.10m) a y1n nsa b1ka no renso dwumadie ho sika a 1y1 4pepem aduosia ne mpem edu ne akyire p4 aduasa (GHc 62, 010.30m) no. Ne saa nti, Aban b1b4 bosea 4pepem edu, mpem ahankron ne adu4son baako ne akyire p4 edu ((GHc 10, 971.10 m) de as4 sika a y1b1nya no so ama aso. Mfoni 3

kyer1 dwumadie ahodo4 no ne sika dodo4 a y1akyeky1 ama emu biara w4 afe 2018 mu.

Sika a 1firi 1to4 mu

39,881.60

, Sika a 1firi nnwumakuo h4

419.10

Sika a 1mfiri 1to4 mu, 8,047.20

Sika afofor4 bi 2,104.50

11

Mfoni 3: Dwumadie ahodo4 ne emu biara ho sika dodo4 w4 2018 mu.

18. Y1hunu w4 mfoni no mu s1, Aban sika no mu fa k1se1 no ara k4 Adwumay1fo4 Akatua ne Bosea ho Nsiho mu.

Fango Ho Sika Ne S1de1 Y1b1kyeky1 Mu

19. Afe 2017, mu no, fango ankor1 dodo4 a y1nya firii mmeae1 a y1tu fango w4 no duruu 4pepem enum, mpem ahanson ne aduokron enum ne dunan (5,

795, 014 barrels). Yei bo4 y1 Am1rika sika 4pepem ahasa ne aduasa nkron ne akyire p4 aduasa mmienu (US $ 339.32 m) a s1 y1de ba Ghana sika mu a, 1y1 $pepem baako mpem ahanan ne aduonum baako ne akyire p4 aduasa nkron (GHc 1, 451.39 m).

20. Sika dodo4 a y1nya firii fango ho dwumadie ahodo4 mu no duruu Am1rika sika no 4pepem ahasa ne aduosia mmienu ne akyire p4 aduonum nw4twe a s1 y1de ba Ghana sika mu a, 1y1 4pepem baako, mpem ahanum ne aduonum mmienu ne akyire p4 dumi1nsa (GHc 1, 552.13 m). Saa sika yi mu Am1rika sika 4pep4m 4ha ne aduonu nson ne akyire p4 nkron (US $ 127. 09

m) a 1y1 Ghana sika 4pepem ahanum ne aduanan nsia ne akyire p4 aduasa baako (GHc 546. 31 m) na y1de boaa 2017 Sikas1m Nhyehy11 no mu dwuma ahodo4 a y1dii1 s1de1 Afe biara Sikas1m mu Mmoa ho Nhyehy11 (Annuual

Budget Funding Amount) te1 no.

12

21. Afe 2018 mu no, sika dodo4 a ani da kwan s1 1b1firi p1tro mu aba no b1y1 Am1rika sika 4pepem ahansia ne aduosia nsia ne akyire p4 aduanan baako (US $669. 41 m). Saa sika yi mu Am1rika sika 4pepem ahanu ne aduasa enum ne akyire p4 edu (US $ 235. 10 m) na y1de b1boa 2018 Sikas1m Nhyehy11 no mu dwumadie s1de1 afe biara sikas1m mu mmoa ho Nhyehy11 (ABFA) te1 no.

S!DE! ASO!E! AHODO$ NO MU DWUMADIE K$$ SO W$ 2017 MU NE S!DE! DWUMADIE AHODO$ B!K$ SO W$ 2018 MU

22. Afe 2017, mu no, Aban tuu anamm4n ahodo4 nam so de maa 4man no sikas1m gyinaa yie w4 ber1 a na mpontuo, ahonya ne nnwumabue rek4 so ama obiara anya adwuma ay1 s1de1 Mpontuo Asetim ho Botae1 ahodo4 (SDGs) no mu de1 1t4 so nw4twe no kyer1 no ara p1. Dwumadie ahodo4 no mu atitire a y1y1e1 na 1didi so4 yi;

Anyinam Aho4den

23. S1de1 1b1y1 na 4manfo4 b1nya anyinam aho4den a 1gyina so na 1y1 ab11fo de1 de adi w4n dwuma s1de1 Mpontuo Asetim ho Botae1 ahodo4 (SDGs) no mu de1 1t4 so nson kyer1 no nti, 2017 mu no, Aban y11 de1 1didi so4 yi: y1de anyinam aho4den a 1duru 445 MW kaa de1 4man no w4 dada no ho

maa 1firi anyinam aho4den a 1y1 4, 132 MW k4duruu 4, 577 MW;

y1t4nee owia mu ahoden nkanea ahodo4 mpem aduonum mmienu ne 4ha ne aduokron baako (52,191 portable solar lanterns) a 1y1 nkanea a 1tumi ma aho4den ba fon mu de maa fidua ahodo4 a w4nni anyinam ahoden w4 h4, na y1tetee ne bo4 no so 4ha mu nky1mu adu4son ;

y1wiee anyinam aho4den mfidie nketewa ahodo4 enum ho dwumadie w4 mmeae1 ahodo4 yi: Ada Apuee1 Mansini mu (Pediatorkope), Krachi Apuee1 Mansini mu (Kudorkope) Krachi At4e1 Mansini mu (Aglakope) 1nna afei, Sene Apuee1 Mansini mu (Atigagome ne Wayokope);

y1nam Nkuraase Ogyaframa Adekorade1ky1 Dwumadie no so kyeky11 ogyaframa adekorade1 (cylinders) ne sotoofo mpem dunson ne 1ho akade1 maa w4n a w4w4 nkuraase bebree;

13

y1de anyinam aho4den k44 mp4tam ahodo4 ahanu ne aduow4twe nkron (289 communities) mu;

y1toaa Anyinam Aho4den Nhy1ananmu ho Dwumadie (Transmission System Reinforcement Project) no so s1de1 1b1y1 a, 4manfo4 b1nya anyinam aho4den de adi w4n dwuma, na w4anya nkanea namso anya banb4 ne ahotoso4. De1 1di akotene w4 saa anyinam aho4den ho dwumadie yi mu na 1didi so4 yi:

o y1wiee Kpando – Kadjebi Anyinam Aho4den 161 KV a 1s1 s1 y1de k4 h4 no ho dwuma

o y1wiee Aboadze – Prestea Anyinam Aho4den 330 KV a 1s1 s1 y1de k4 h4 no ho dwuma k4pemm 4ha mu nky1mu adu4son

o y1wiee Prestea – Kumasi Anyinam Aho4den 330 KV a 1s1 s1 y1de k4 h4 no dwuma k4pemm 4ha mu nky1mu adu4son

o y1wiee Kumasi – Bolgatanga Anyinam Aho4den 330 KV a 1s1 s1 y1de k4 h4 no ho dwuma k4pemm 4ha mu nky1mu aduonum

24. S1de1 1b1y1 na obiara b1nya anyinam aho4den de adi ne dwuma nti, Aban de asi n’ani so s1, afe 2018 mu no, 4b1y1 de1 1didi so4 yi: y1de anyinam aho4den a 1duru 484 MW b1ka 4man yi anyinam aho4den

a 1w4 h4 no no ho: (cenpower – 340 MW, Early Power Phase 1: 144MW);

y1b1toa so adi Kumasi – Bolgatanga Anyinam Aho4den 330 KV a 1s1 s1 1k4 h4 no dwuma na y1awie Aboadze – Prestea Anyinam Aho4den 330 KV

ne Prestea – Kumasi Anyinam Aho4den 330 KV a 1s1 s1 1k4 saa mmeae1 yi no ho dwuma biara;

y1de anyinam aho4den b1k4 mp4tam ahodo4 mpem ahanson ne aduokron nsia (1, 796 communities) mu na y1nam Anyinam Aho4den Mfidie Nketewa ho Dwumadie no so b1hy1 ase1 asisi anyinam aho4den ho mfidie ahodo4 mmi1nsa w4 Ada Apuee1 Mansini no mu;

y1de kurom kanea a n’aho4den y1 150W a 1ho akade1 biara w4 ho b1y1 mpem aduosia nkron ahanu ne aduonum (69, 250 150W LED streetlights)

b1ma 4manfo4 na y1akyeky1 friigye ho akade1 bi a 1boa te anyinam aho4den (Timer Switches) dodo4 a friigye twe no so b1y1 mpem ahasa ama 4manfo4 s1de1 1b1te anyinam aho4den ho 1ka no so ama w4n;

y1b1hy1 ogyaframa ho dwumadie w4 Sankofa Gye Nyame beae1 h4 w4 ni ase w4 afe 2018 4fa a 1t4 so mmienu no mu;

y1nam nhyehy11 a y1de rete anyinam aho4den ho 1ka so no so b1kyeky1 nkanea dodo4 4pepem dumienu (12 million LED lamps);

y1b1da Mfidie ne Nsaanodwuma Ntetee1 ho dwumadie adi nam so atete mmabunu ama w4anya nimde1 a 1ho b1hia w4 fango ne ogyaframa ho dwumadie mu;

14

y1b1hy1 Aban Nnwuma Ahodo4 Adan so Owia mu Aho4den Nkanea ho Dwumadie (MDAs Solar Rooftop Programme) no ase s1de1 1b1y1 a, 1b1boa Aban ama Aban sika a 1k4 anyinam aho4den mu no so b1te; na afei

y1b1t4 owia mu aho4den nkanea dodo4 mpem aduonum (50,000 solar

lanterns) na y1kyeky1 ama nkuraase fidua ahodo4 a w4di hia na w4nni anyinam aho4den w4 h4.

25. Afe 2018 mu noi, Aban ay1 adwene s1 4de sika dodo4 4pepem ahankron ne dunan, akyire p4 aduanan (GHc 914. 40 m) b1di dwuma w4 aso1e1 yi mu.

Akwantuo Aso1e1 26. Anamm4n ahodo4 a Aban retu ama mpontuo aba akwantuo aso1e1 no ne

de1 1didi so4 yi a, Aban y11 w4 2017 mu;

Aban de nhyehy11 a w4mfa nkrataas1m nni dwuma w4 suhy1ngyinabea ahodo4 no bae1 na 1ho anamm4ntuo aboa ate ber1s1e1 so na ama sika nso aba Aban foto4 mu;

Aban toaa Tema ne Takoradi Suhy1ngyinabea mu Mmaemu Dwumadie no so s1de1 1b1y1 a, suhy1n ak1se1 b1tumi aba h4 na asane ate ber1 a w4de di ak4neaba w4 h4 no so;

y1toaa Kotoka Wiemhy1ngyinabea Ahomegyebea (Terminal 3) h4 dwumadie no so, na ani da kwan s1, akwantufo4 b1y1 mpem enum na w4b1tumi adi ak4neaba w4 h4 afe biara;

y1wiee Ho Wiemhy1ngyinabea h4 dwumadie a 1di kan no mu 4ha mu nhy1mu aduow4twe nson (87% of Ho Airport work completed);

y1wiee Wa Wiemhy1ngyinabea h4 nsiesie dwumadie a 1dan baako a y1adane no de ay1 ahomegyebea nso ka ho;

y1wiee keteke kwan mm4ho kwansini edu ne akyire p4 baako (10.1 km

double track) ne kwan baako a ne tenten y1 kwansini 1nan ne fa (4.5 km

single track) a 1firi Sekondi de k4 Takoradi a 1nam Kojokrom no, na yei aboa ama keteke akwantuo ne 1ho nnwuma ahodo4 asane as4re;

y1hy11 keteke kwan a ne tenten y1 kwansini aduow4twe enum (85 km) a 1firi Tema Suhy1ngyinabea de k4 Firaw Asutade1 no ho a 1fa Akosombo Suhy1ngyinabea h4 no ho dwumadie ase.;

15

27. Afe 2018 mu no, Aban b1y1 de1 1didi so4 yi: 4b1toa At4e1 Mantam keteke akwan ho dwumadie no so. Keteke akwan

no ne Kojokrom –Kumasi a 1mane k4 Dunkwa –Awaso –Nyinahin no, na Aban b1toa Tema –Akosombo keteke kwan ho dwumadie no so;

Aban b1wie Kotoka Wiemhy1ngyinabea Ahomegyebea (Terminal 3) ne Ho Wiemhy1ngyinabea h4 dwumadie nyinaa;

Aban b1hy1 ase1 asi ahomegyebea fofor4 w4 Kumasi Wiemhy1ngyinabea h4 na y1atwa wiemhy1n kwan fofor4 atoa de1 1w4 h4 dada no so na y1asiesie akade1 ahodo4 a 1w4 Kumasi Wiemhy1ngyinabea h4;

Aban b1hy1 Tamale Wiemhy1ngyinabea h4 dwumadie a 1t4 so mmienu no ase a 1y1 ab11fo ahomegyebea fofor4 a ne k1se1 b1y1 5000 m2, Haji Akwantufo4 ahomegyebea, bomkwan a 1de k4 wiemhy1ngyinabea h4 beae1 a w4kyer1kyer1 wiemhy1n kwan, Odumgya Adwuma ne wiemhy1n gyinabea h4 akade1 ahodo4.

Ahonnidie ne Nsuo ho Akade1 Ahodo4 28. S1de1 1b1y1 na ahonnidie b1wie p1y1 na y1ahw1 s1 4manfo4 b1nya

nsupa anom s1de1 Mpontuo Asetim ho Botae1 ahodo4 (SDGs) no mu de1 1t4 so nsia kyer1 no, Aban dii dwuma ahodo4 a 1didi so4 yi w4 2017

mu:

Fagude1tuo b4ne (Galamsey) so 4satuo a y1ato din s1 “Operation Vanguard” a y1hy11 ase1 no, ama asutene ahodo4 a na as1e nyinaa ani ate nwann s1de1 amanne1b4 a nsa aka no kyer1 no;

Aban hy11 Wa Nsuo ho Dwumadie no ase na 4wiee Oguaa Nsuo ho Dwumadie, Essakyir Nsuo ho Dwumadie –Addendum1, Akim Oda, Akwatia ne Winneba Nsuo ho Dwumadie no nyinaa;

Nkuraase Nsuo a 1b1w4 h4 daa ne Ahonnidie ho Dwumadie a 1di kan ne de1 1t4 so mmienu (a 1y1 Mansini Enum Nsuo ho Nhyehy11) no nyinaa ho dwumadie wiee p1y1, 1nna afei Akrokeri Nsuo ho Dwumadie w4 Asante Mantam mu no nso wiee mudie; 1nna afei

Aban yiyii sumina a 4manfo4 ay1 w4 mmeae1 ahodo4 nsia w4 Nkran Kurop4n mu a mmara mma ho kwan no nyinaa firii baabi a na 1w4 no.

16

29. Afe 2018 mu no, Aban b1tu anamm4n ahodo4 a 1didi so4 yi : Aban b1hy1 Nkuraase Nsuo a

1b1w4 h4 daa no ho Dwumadie a 1t4 so mmienu no ase a emu no, Aban b1yey1 nkuro nketewa b1y1 aduonum mu nsuo ho nhyehy11 na y1atutu nsubura b1boro ahasa;

4b1y1 Kpone Nsuo mu Ntr1mu ho dwumadie a 1t4 so mmienu no, 4b1y1 Aqua Africa Nsuo ho dwumadie a 1b1k4 so w4 Yendi, Damongo, Tamale, Sunyani, Secondi –Takoradi, Essiama ne Navrongo no nyinaa; na afei

Aban b1fa “Tiafi Ma Y1n Nyinaa” nhyehy11 no so asisi tiafi dodo4 mpem ahanu ama fidua ahodo4 ne nnwumakuo tiafi nso mpem aduonu s1de1 1b1y1 a 1b1boa abr1 tiafik4 w4 mmeae1 basabasa no ano ase.

30. Afe 2018 mu no, Aban ay1 adwene s1 4de sika 4pepem 4ha ne aduow4twe mmi1nsa ne mpem aduosia mmi1nsa (GHc 183.63m) na 1b1di dwuma ahodo4 w4 saa aso1e1 yi mu.

Nwomasua

31. S1de1 1b1y1 na obiara b1nya kwan w4 nwomasua a 1di mu mapa mu nam so aboa ama Ghanani biara atumi ay1 n’afam de1 de aboa ama mpontuo ne kankor4 aba 4man yi mu s1de1 Mpontuo Asetim ho Botae1 ahodo4 (SDGs) no mu de1 1t4 so 1nan no kyer1 p1p11p1 nti no, Aban dii dwuma ahodo4 a 1didi so4 yi: Aban maa sika ma w4de

tuaa 1ka biara a 1w4 Mfitiase1 Nwumasua ho nyinaa na 4b44 sika a w4de ma mfitiase1 sukuuni biara no ho firii GHc 4.50 de k44 GH 9.00;

Aban faa 2017 BECE ns4hw1 ho 1ka no mu 4ha mu nky1mu adu4son maa sukuufo4 a w4w4 Aban ne ankorankor1 sukuu mu;

Mfitiase1 Nwomasua mu Akwannya ho Nhyehy11 (Complementary Basic Education) a Aban de aba no maa mm4fra dodo4 mpem 4ha ne aduow4twe

17

mmienu ahansia ne aduonum mmienu (182,652) a w4nk4 sukuu no nyaa nwomasua ho mfaso4 w4 mfe1 1nan a atwam no mu (2013/14 -2016/17).

Mfitiase1 Nwomasua mu Akwannya ho Nhyehy11 no ho dwumadie wiee p1y1 b1y1 4ha mu nky1mu aduosia nson na yei maa mm4fra no mu 4ha mu nkyeky1mu aduokron mmienu na w4nyaa kwan de w4n ho k4hy11 sukuu mu;

Aban hy11 ase1 y11 nsiesie dwumadie w4 sukuudan ahodo4 adu4son nsia mu na 4sisii mm4tafowa sukuudan ahodo4 aduow4twe w4 mfitiase1 sukuu a w4nni mm4tafowa sukuu w4 h4 no;

Aban hy11 Famekwa Ntoaso4 Sukuukor4 ho Nhyehy11 no ase w4 !b4 bosome no mu nam so maa Aban tuaa sukuu fiisi a Ghana Nwomasua Adwuma no apene so no nyinaa maa asukuufo4 mpem ahasa ne aduonum mmi1nsa (353, 053) a afei na w4rehy1 Ntoaso4 Sukuu ase;

Aban de adesua nwoma a Ntoaso4 Sukuu adesuafo4 a afei na w4rehy1 ase1 no hia no biara maa w4n, 4sane de akenkan nwoma ahodo4 ne Bor4fo Kasadwini nwoma a w4hia no nyinaa maa w4n;

Aban nam Ntoaso4 Sukuu Nwomasua mu Mpontuo Dwumadie (SEIT) no so sisii Ntoaso4 Sukuudan afofor4 aduonu mmi1nsa a 1ho dwumadie aduru 4ha mu nky1mu aduow4twe nsia (86% complete) na sukuu aduonu a y1resiesie no mu aduanan nsia ho dwuma wiee p1y1 a y1adane ama sukuu no mpanimfo4 na afei, saa sukuu ahodo4 yi a y1asiesie no kama no mu adesuafo4 mpem edu, ne aduonu nson (10, 027) anya scholarship a w4rentua hwee w4 w4n nwomasua ho ; na afei

Aban sane de Akyer1kyer1fo4 Adesuafo4 Ntetee1 ho sika a 1y1 adesuafo4 b1boro mpem aduanan nkron (49,000 teacher trainees) ho sika w4 2017/18

adesua afe mu no nyinaa maa w4n.

18

32. Afe 2018 mu no, Aban b1di dwuma ahodo4 a 1didi so4 yi: 4b1ma Mfitiase1 Nwomasua ho sika no aso Aban Sukuu sononko no

nyinaa so na y1ahw1 ama adesua nwoma ne adekyer1 ho akade1 biara ak4 sukuu biara mu;

Aban b1tr1 Mfitiase1 Nwomasua mu Akwannya ho Nhyehy11 no mu de ak4 mansini dunan mu aka ho a 1b1tumi aboa mm4fra mpem aduanan a w4nk4 sukuu. S1de1 1b1y1 na Ghana Nwomasua Adwuma no b1fa Mfitiase1 Nwomasua mu Akwannya ho Nhyehy11 no na w4atoto ho ns1m w4 2018 afe no awiee1 nti no, w4res4 saa nhyehy11 yi ho dwumadie ahw1 w4 mansini ahodo4 aduonu mu;

Aban de nwoma a y1twer1 mu dodo4 4pepem aduonum enum ne mpem mmienu (25.2 million exercise books) b1k4 Aban mfitiase1 sukuu nyinaa mu;

Aban b1hw1 ama sukuu adan aduonum ho nsiesie a 4b1y1 no ak4 nt1m

so na wasisi mm4tafowa sukuu adan afofor4 ahanu;

Aban b1toa so atu Famekwa Ntoaso4 Sukuukor4 ho Nhyehy11 no ho anamm4n ama adesuafo4 a w4t4 so mmienu no na wahw1 asisi adan a 1b1boa ama asukuufo4 dodo4 a w4ba sukuu no anya baabi atena asua ade1;

Afe yi mu nso, Akyer1kyer1fo4 Adesuafo4 mpem aduonum mmienu nsa b1ka w4n ntetee1 ho sika w4 2017/18 adesua afe ahy1ase1 no mu; na afei

Aban b1fa BECE asukuufo4 a w4b1twer1 ns4hw1 w4 Aban sukuu mu nyinaa no ho 1ka biara.

33. Afe 2018 mu no, Aban ay1 adwene s1 4de sika sidi 4pepem nkron ne mpem ahanu ne aduonum nw4twe ne akyire p4 aduow4twe 1nan (GHc 9,258.84 m) na 1b1di dwuma sw4 saa aso1e1 yi mu.

Ap4muden

34. S1de1 1b1y1 na 4manfo4 b1nya ap4muden na w4atumi ay1 adwuma nam so ama Mpontuo Asetim ho Botae1 ahodo4 (SDGs) no mu de1 1t4 so mmi1nsa no awie mudie nti, Aban tuu anamm4n dodo4 no ara w4 afe 2017 mu. Mpontuo Asetim ho Botae1 ahodo4 no mu de1 1t4 so mmi1nsa no kyer1 s1 “1s1 s1 y1hw1 ma obiara nya ap4muden na 4di yie a 1nmfa ho ne mfe1 a wadi” S1de1 1b1y1 a yei b1wie p1y1 nti, Aban dii dwuma a 1didi so4 yi w4 2017

mu:

4tuaa sika 4pepepem nsia (GHc 0.6 bn) a 1y1 1ka a na Aban de $man Ap4muden Ahotoso4 Nhyehy11 (NHIS) no mu bi. Yei aboa ma ayaresabea ahodo4 no anya sika a w4de b1di dwuma na aboa ma ntotoe1 ak4 so kama;

Mpontunne1 a 1didi so4 yi nso na Aban y1e1:

19

o Aban wiee adesuadan maa Ap4muden Ntetee1bea ahodo4 w4 Sampa, Asankragua, Pantang na 4wiee ayarehw1 ho akade1 a 1hia pa ara w4 KorleBu nso;

o 4dii Mansini ahodo4 bi mu Ayaresabea ho dwuma a aka kakra na awie p1y1. Yeinom ne Kumawu – aduru 4ha mu nky1mu aduosia (60%

complete) Fomena – aduru 4ha mu nky1mu adu4son mmienu (72%

complete) Abetifi – aduru 4ha mu nky1mu aduasa enum (35% complete), Takoradi European Ayaresabea – aduru 4ha mu nky1mu aduonum

(50% complete) na adwumay1fo4 adan a w4b1tena mu no ho dwuma aduru 4ha mu nky1mu aduow4twe nkron (89% complete) saa ara nso na

Tamale Adekyer1 Ayaresabea no aduru 4ha mu nky1mu aduonum enum(55 complete);

o Aban hy11 ase1 sisii ayaresabea nketewa w4 Bisease, Gomoa Dawurampong, Binpong Egya, Ekumfi Nkawa, Etsii Sunkwa, Biriwa, Akunfude, Jamra Mankrong ne Potsin, nkuro yi nyinaa w4 Mfinimfini Mantam mu na seesei dwumadie no adi mu ak4si 4ha mu nky1mu aduosia mmi1nsa (63% complete); na afei

o Aban hy11 ase1 sisii ayaresabea nketewa w4 Oduman, Sege, Bortianor, Ashaiman ne Adenta, yeinom nyinaa w4 Nkran Mantam mu. Dwumadie no ho anammtuo aduru 4ha mu nky1mu aduonu enum

(25 % complete).

Aban sane de Ap4muden Adesuafo4 Ntetee1 ho sika a 1y1 adesuafo4 mpem aduonum ne ahanw4twe ne aduanan a w4w4 Aban Ap4muden Nteeteebea ahodo4 mu w4 4man yi afanan nyinaa sika maa w4n;

Aban hw1 maa atiridii yade1 no so te firii 4ha mu nky1mu 0.36% de k44 4ha mu nky1mu 0.22%, 4hw1 maa apemfo4 dodo4 a w4k4 ayaresabea k4gye ayarehw1 no k44 soro firii mpem nkron, ahansia ne aduonum nw4twe (9,658) k4duruu mpem edu ne 4ha ne baako (10, 101) na 4hw1 maa abaatanwuo w4 awoe1 w4 abaatan mpem 4ha biara a w4k4wo no so te firii 167.5 k4duruu 149.7.

Aban de Adwenem Ap4muden ho An11sefo4 dodo4 k44 mp4tam ayeresabea ahodo4 no mu s1de1 1b1y1 a ayarefo4 a w4b4 pee so w4 4man adwenem ayaresabea no so b1te;

20

Aban penee so maa w4faa ap4muden adwumay1fo4 dodo4 mpem dunum ahansia ne aduosia nson (15, 667 health workers) w4 adwumam, saa ap4muden adwumay1fo4 yi mu mpem dubaako, ahanum ne adu4son mmi1nsa (11, 573) y1 an11sefo4, ahanu ne aduanan nson (24) y1 ad4kotafo4, apem baako ahanw4twe ne aduow4twe mmi1nsa (1, 883) y1 ap4muden adwuma mu aboafo4, ahankron ne aduasa nw4twe (938) y1 ap4muden adwuma mu akade1 ho adwumay1fo4 1nna dunan (14) nso y1 ad4kotafo4 aboafo4. Saa anamm4ntuo yi aboa ma ayarehw1bea nketewa (CHPS ) dodo4 no ara na rey1 adwuma s1de1 1fata; na afei

4hy11 Tawanom Asetuo ho Mmara 2016 (L1 2247) no na w4tr11 nnuro ahodo4 a 1s1 s1 4man yi mu nnuy1fo4 nko ara na w4y1 no mu.

35. Afe 2018 mu no, Aban b1tu anamm4n ahodo4 a 1didi so4 yi: Aban b1toa so ap1 4haw ahodo4 a

1w4 pane1w4 ho nnuro a w4de k4 ayaresabea ahodo4 mu no ho nnannuaguber1 na wahyehy1 kwan pa a 4b1fa so de pane1w4 ho nnuro ne AIDS mmoawa ano nnuro ak4 ayaresabea ahodo4 mu a 1b1boa daa;

Aban b1y1 nhwehw1mu a emu d4 nam so ahunu s1, 1b1hia s1, 1s1 s1 y1ma Ap4muden Aso1e1 no mu nnwumakuo bi de w4n ho w4 sikas1m mu anaa;

Aban b1k4 so adi ayaresabea ahodo4 a y1resisi no nyinaa ho dwuma; na afei

4b1toa so asisi ayaresabea nketewa a w4n ho dwumadie aduru 4ha mu nky1mu aduosia mmi1sa no nyinaa w4 Bisease, Gomoa Dawurampong, Binpong Egya, Ekumfi Nakwa, Etsii Sunkwa, Biriwa, Akunfude, Jamra Mankrong ne Potsin.

36. 2018 mu no, Aban ay1 adwene s1 4de sika sidi 4pepem 1nan, mpem ahanan ne aduonu mmienu ne akyire p4 aduonu enum (GHc 4, 422.25 m) na 1b1ma aso1e1 yi na w4de adi dwuma.

Kuadwuma

37. S1de1 1b1y1 na aduane b1bu so na aboa ama kuadwuma ase atim s1de1 Mpontuo Asetim ho Botae1 ahodo4 (SDGs) no mu de1 1t4 so mmienu no

21

kyer1 no na afei, nnwuma aba ama mmabunu anya adwuma ay1 nti, Aban tuu anamm4n ahodo4 a 1didi so4 yi w4 afe 2017 mu:

Aban paa “Nnuanedua ne Nnwuma” ho Dwumadie no ho ntoma na yei mu no, akuafo4 mpem ahanu ne baako (201, 000

farmers) na w4twer11 w4n din w4 dwumadie yi mu w4 4man yi afanan nyinaa; w4n a w4awie asuap4n mpem mmienu, 4ha ne aduosia (2,160 University Graduates) 1nna mmabunu apem baako ne adu4son (1, 070

youth) na w4maa w4n adwuma w4 saa dwumadie yi mu. Dwumadie yi mu no, w4de 4y1asaseyie a ne dodo4 y1 121

000 mt ne aburoo, 1mo, atoko4, adua ne atosode1 a ne dodo4 y1 4, 454.98 mt

kyeky11 akuafo4 a w4ka dwumadie yi ho no nyinaa;

Aban de trata ahodo4 ahanu ne aduonu (220 tractors) ne 1ho akade1 a 1y1 mfidie a y1de hwane aburoo 4ha ne aduanan baako (141 maize shellers) ne mfidie a 1tumi twa mfude1 ahodo4 adu4son nson (77 multi – crop

threshers) maa akuafo4 ne kuay1 mu adwumay1fo4 afofor4;

4b44 mm4den s44 mmoawa a w4to hy11 mfuo so no ano na Aban b44 mfuo eka mpem 4ha ne aduonu mmienu, ahanu ne aduasa mmienu (123, 232 ha farm lands) ho ban;

Aban de t4temmoa a w4n ase tumi d4re yie ahasa ne aduonu maa akuafo4 a w4y1n t4temmoa w4 Apuee1 ne Mfinimfini Mantam mu; 1nna y1wow44 t4temmoa nketewa mpem ahanan ne aduasa pane1 1ne anantwie mpem ahasa ne aduasa enum (335,000 cattle) de b44 w4n ho ban firii mmoawa ne anantwie yade1 ho;

Aban hwehw11 hunuu mmeae1 ahodo4 w4 mansini aduosia 1nan mu a y1b1tumi asisi nsuban nketewa na y1atutu mmena 4ha ne aduokron mmienu (192 small dams and dugouts)

w4 h4 a 1b1boa Akuraa –Baako –

Nsuban – Baako (One Village One

Dam) nhyehy11 no w4 Ghana Atifi Mantam mu;

22

Aban maa 1bo4 a w4de t4 kookoo t4n baako no k44 so gyinaa sidi mpem nson ne ahansia s1de1 sika a y1n kookoo akuafo4 nya no so rente 1siane s1 na kookoo bo4 so ate pa ara w4 Amansan dwa so no nti;

Aban hy11 ase1 b44 dawuro faa hia a 1hia s1 y1di kookoo nnuane w4 4man yi mu ne amann4ne no ho na 4hy11 nkuranhy1de1 ahodo4 a 1b1ma nnwumakuo a w4di kookoo ho dwuma no adanedane ani de ay1 nne1ma afofor4 no mu kena nam so maa nnwuma bae1 s1de1 y1aya s1 y1de mfidinnwuma b1ba ama nnwuma abu so no ara p1; 1nna afei

4hyehy11 kookoo yade1 ne mmoawa anosie ho dwumadie no fofor4 s1de1 1b1y1 a, 1b1ma nsunsuanso4 pa aba w4 s1de1 kookoo so4 no so 1ne kookoo akuafo4 sika nso so.

38. Aban ay1 adwene s1 4b1di dwuma ahodo4 a 1didi so4 yi w4 afe 2018 mu:

Aban b1twer1 akuafo4 mpem ahanum (500,000 farmers) din na wafa kuadwuma mu nimde1 ho afotufo4 mpem mmienu ne ahanson (2,700

extention agents ) na w4aboa w4 Nnuanedua ne Nnwuma ho Dwumadie no mu;

Aban de 4y1asaseyie dodo4 413, 323 mt, mfude1-aba dodo4 24, 898 mt ne kuay1 ho mfidie b1ma akuafo4;

Aban b1y1 nsuban nketewa na watutu mmena a y1de emu nsuo b1gugu mfuo so no aduonum, na afei y1awie Tamne, Kornorkle ne Uasi mfuo so Nsuguguo ho Nhyehy11 no ho dwumadie nyinaa;

Aban b1y1 mfidie a 1boa ma y1p4mpo nsuo no aduasa na y1atutu nsubura 4ha; na afei, y1ay1 nhwehw1mu ahunu kwan a y1b1fa so de nsuo dorob1n dodo4 aduru Ghana Atifi Mantam mu;

Aban b1hw1 ma nnuy1fo4 ay1 pane1w4 ho nnuro ahodo4 4pepem aduonu nsia (26 million dooses of various vacines) a ebi ne NDI –

2, La Sota ne de1 1keka ho a w4de b1wow4 nkok4 ne t4temmoa nketewa de ab4 w4n ho ban;

Aban de t4temmoa (nnwan ne mmirekyie) nketewa mpem adu4son b1ma akuafo4 mpem mmienu (2000 livestock famers ) a w4y1n saa mmoa yi w4 Mantam edu no nyinaa mu;

4b1siesie nnuane adekoradan ahodo4 4ha ne aduanan a 1w4 h4 seesei, 4b1sisi afofor4 dunw4twe aka ho na 4de mfidie a 1s1 fata te s1 nnuaneaba ho popa mfidie, mfidie a 1ma adekoradan mu wo wesee ne ns1nia nyinaa ak4 h4;

23

Aban b1hw1 s1 awuduro a 1kum mmowa ne ntummoa dodo4 ay1 krado w4 h4 na ber1 biara a nyarawa b1te asi mfude1 ne mmoa so no, na nnuro w4 a w4de b1s4 ano nt1m pa ara, na afei nso, Aban b1ma ani a w4de di kuadwuma mu dwumadie ahodo4 akyi no mu ay1 den pa ara s1de1 1b1y1 a, y1b1hunu de1 1rek4 so ber1 biara;

4b1boa ankorankor1 nnwumakuo a w4di kuadwuma ahodo4 no ma w4anya kuadwuma mu nimde1 ho afotufo4 h4 mmoa s1de1 1b1boa ama kuadwuma atu mp4n na nnuane abu so firi 58, 88 mt de ak4 73, 220 mt na afei ne korakora no,

Aban ne ankorankor1 nnwumakuo b1ka abom mu ahy1 ase1 de owia aho4den mfidie a 1b4 nsuo (solar – powered pump) gugu kookoo mfuo so ama kookoo akuafo4 w4 2017/18 kookoo ber1 no ahy1ase1.

39. Afe 2018, mu, Aban ay1 adwene s1, 4de sika sidi 4pepem ahanum ne aduokron nw4twe ne akyire p4 aduosia mmienu (GHc 598.62 m) na 1b1tu dwumadie ahodo4 ho anamm4n w4 saa aso1e1 yi mu.

Dwadie Ne Mfididwuma

40. S1de1 y1b1boa ama nnwuma anya nk4so4, abuebue nnwuma no afofor4, asane ahw1 akanyan ankorankor1 adwumabue sunsum w4 4manfo4 mu s1de1 1da adi w4 Mp4ntuo Asetim ho Botae1 ahodo4 no mu de1 1t4 so nw4twe (8) ne nkron (9) mu no nti, afe 2017 mu no, Aban tuu anamm4n a 1didi so4 yi: 4tetee nsaanodwuma adesuafo4 ahansia aduosia (660) sane y11

kuadwuma ho akade1 ne akade1 a 1mfa kuadwuma ho no dodo4 ahankron (900), de emu dodo4 ahanw4twe aduonu (820) dii dwuma w4 ahote1 dwumadie ne efi ho ntotoe1 dwumadie ahodo4 mu, na afei

y1de nsa hy11 asasegye1 ho adanse1 nkrataa ase nam so gyee nsase eka 4ha ne enum (105) a y1de b1si “s1m1nte” ho afididwuma de aboa mp4ntunne1 ahodo4.

41. Afe 2018 yi mu no, Aban b1k4 so ay1 de1 1didi so4 yi: 4b1ma 4manfo4 nsaanodwuma ho ntetee1, ak4 so atu kuadwuma ho

akade1 no ho anamm4n ne afei, 4b1y1 nhyehy11 pa a 1nam so b1ma 4man yi mu mfididwuma ne ankorankor1 nnwuma b1nya nk4so4. Yei y1 mu no, 4b1tu anamm4n a 1didi so4 yi;

4b1fa anamm4ntuo a 1didi so4 yi so ay1 nhyehy11 a 1b1ma Ghanaman yi mu mfididwuma ne ankorankor1 nnwuma agyina w4n nan so:

o 4b1pa mansini aho4do4 4ha asisi afididwuma baako w4 emu biara mu,;

24

o 4b1sane akanyan nnwumakuo aduow4twe a 1reguo bi ama asane agyina w4n nan so bio;

o 4b1twitwa asase yantamm atoto Asante Mantam, At4e1 Mantam ne Atifi mantam mu de atu mfididwuma ho anamm4n;

o 4b1bue fango ho afididwuma w4 At4e1 Mantam mu ;

42. Afe 2018 yi mu nso, Aban ay1 adwene s1 4de sika 4pepem ahanan ne dunw4twe, mpem aduonum 1nan (GHc 418.54) b1di dwuma w4 asoe1 yi mu.

Nsase ne $b4ade1 Agyapade1 43. S1de1 1b1y1 a y1b1toto 4b4ade1 agyapade1 a 1w4 4man yi mu ho ns1m yie

ama kankor4 ne mpontuo aba s1de1 Mpontuo Asetim ho Botae1 (SDGS) no mu de1 1t4 so dunum (15) kyer1 no, Aban tuu anamm4n a 1didi so4 yi w4 afe 2017 mu:

4kyeky11 ab1 a w4agu ama afifiri dodo4 mpem ahanan aduonum (450,000) mu dodo4 mpem ahanan ne aduanan, ahanu aduonum (440, 250)

ma w4de duaduae1, sane twitwaa nsase eka mpem nson, ahasa aduasa nson akyiri p4 ahanum ma 4manfo4 d4e1 nam so de nnwuma mpem nson ahanum bae1, ma 1br11 atenae1se1 ho 4haw ne adwuma a 1ho ay1 den w4 mmeae1 mmeae1 a w4tu fam agude1 no ase.

4hw1 siesiee nsase a na w4as1e no bi te s1 de1 w4tu mu fam agude1 ne de1 w4kwati mmara k4y1 so kua w4 kwaem no; na afei

4de kwae1 a ne k1se1 y1 “hekta” mpem nsia ahasa (6, 300) y11 afuo, hw1 maa mfuo a 1w4 h4 dada a ne k1se1 y1 “hekta” mpem mmienu ahanan aduonum nw4twe akyiri p4 adu4son enum (2, 458.75) dii mu.

44. Afe 2018 yi mu no, Aban b1fa nipa dodo4 aka w4n a w4w4 dwumadie a w4ato din s1 “Asetenapa Ho Dwumadie Nhyehy11” a 1k4 so w4 mmeae1 a y1tu fam agude1 w4 h4 no (Alternative Livelihood Project) afiri mpem ahanson aduonum ak4duru mpem edu, na w4b1dod4 kwae1 “hekta” mpem aduasa w4 4man yi afanan nyinaa de ay1 mfuo. !nam yei so b1ma mmabunu mpem dunum anya adwuma ay1, ama nnuane nso abu so.

45. Afe 2018 yi mu no, Aban ay1 adwene s1 4de sika 4pepem ahasa aduanan

nson ne mpem aduasa 1nan (GH c34 7.34m) na 1b1di dwuma w4 aso1e1 yi mu.

25

Nnwuma Ne Adansie

46. S1de1 1b1y1 na y1b1y1 nsuka ne Mpoano Banb4 Dwumadie a 1di mu s1de1 Mpontuo Asetim ho Botae1 ahodo4 da no adi no nti, Aban tuu anamm4n a 1didi so4 yi w4 2017 mu:

4wiee Aboadze ne Nkontompo Mpoano Banb4 Dwumadie no; Adjoa, Blekuso, New Takorade/Elmina dwumadie no fa a 1t4 so mmienu no, afei Dansoman h4 nnwuma ahodo4 no mu biara ak4 nkan pa ara;

4toaa asuo mu te1 dwumadie a 1b1boa asi afe – afe nsuyire ne nsusuan a 1yiri mmeae1mmeae1 bi no ho dwumadie a emu bi ne Akora Asutene mu te1 dwumadie a 1rek4 so w4 Agona Swedru, Sakaman, Ejura, Tepa ne Goaso no so; 4maa polisi adwumakuo no adankora a ne bo4 ny1 den no (affordable houses) ahanum ne du nsia (216) w4 Kpone, na y1gu so resiesie ama w4n, bio y1adane Adan a ne bo4 ny1 den ho dwuma a 1rek4 so w4 Borteyman a 1w4 Nkran Mantam mu no ne de1 1rek4 so w4 Asokore Mampong a 1w4 Kumase no ama SSNIT s1 4nwie ho dwumadie korakora, na afei

Adankora dodo4 apem ahanum ne mmienu (1, 502) a 1y1 Seglemi – Old Ningo Adansie Dwumadie no fa a 1di kan w4 mpem enum (5000) a y1b1sie no ho dwumadie aduru 4ha nky1mu adu4son enum.

47. Afe 2018 yi mu no, Aban b1tu anamm4n a 1didi so4 yi : 4b1firi ase1 asi nsuban wow4 Axim, Oguaa, Ningo–Prampram, Shama ne

Mensa Guinea a 1w4 Nkran Mantam mu;

4b1sisi nsuka banb4 (reinforce concrete drains) wow4 Abuakwa Anafo4 fam, Tano Atifi fam, Subin, Effiduase a 1w4 Sekyere Apuee1 Mansini mu, Okaikoi bor4no so , Asutifi, Hwede1m, Tafo, Tamale, Ofoase-Kokoben, Odorkor, Bodi, Boanim, Dwinase, Asankragua, Nkrankwanta ne mmeae1 afofor4 pii, 1nna afei;

4b1sisi adankora ahodo4 mpem edu (10,000) wow4 4man yi amantam no mu biara mu.

48. Afe 2018 yi mu no, Aban ay1 adwene s1 4de sika 4pepem aduokron baako ne mpem aduanan nw4twe (GHc 91.48 m) b1di dwuma w4 aso1e1 yi mu.

Akwan ne Akwantemp4n Aso1e1 49. S1de1 1b1y1 a y1b1tumi ay1 akwan afofor4, asiesie de1 1w4 h4 dada s1de1 1da

adi w4 Mp4ntuo Asetim ho Botae1 ahodo4 no mu de1 1t4 so nkron (9) no nti, Aban tuu anamm4n a 1didi so4 yi w4 afe 2017 mu:

4siesiee kwantemp4n kilomita mpem edu, ahanu aduonum (10, 250km)

akwan a 1k4 beae1 a mfude1 w4 kilomita mpem edu, ahansia adu4son nkron (10,679) ne kurom akwan kilomita mpem nson (7,000);

26

atwene adada nsiesie, de1 y1abubu resi no fofor4 ne de1 y1rehy1 ne sie ase fofor4 koraa no mu ak4 nkan aduru mp1mp1nso4 a y1ahyehy1 w4 ase1 ha no;

Hyehy1pono 2: Atwene ne Akwan mp1mp1nso4 a aduru

Dwumadie no 2016 2017

Nsawam - Apedwa kwan, Kwafokrom – Apedwa 77% 87%

Tarkwa Bogoso-Ayamfuri 96% 100%

Agona Nkwanta – Elubo 98% 100%

Ayamfuri – Asawinso 92% 97%

Wa – Han 58% 74%

Kansaworodo b4mkwan(3) 0% 30%

Kasoa Nsamso4 kwan 58% 100%

Ho Ab4ntakwan 0% 21%

Ho Ab4ntakwan 9% 67%

Bolgatanga-Bawku-Polmakom 0% 13%

Nkwanta-Oti Damanko (Km0 -50) 35% 39%

Nkwanta-Oti Damanko (Km50-62.3) 13% 35%

Berekum-Seikwa 81% 88%

Afe 2018 yi mu no, y1b1toa nnwuma ahodo4 a 1didi so4 yi nsiesie anaa ne y1 so :

y1b1siesie akwantemp4n kilomita mpem dubaako ne ahankron, (11, 900)

akwan a 1k4 beae1 a mfude1 w4 mpem aduonu mmienu ne ahanum (22,

500) ne kurom akwan mpem nsia ne ahanum;

y1b1y1 akwantemp4n afofor4 koraa kilomita aduonum nsia, kurom akwan kilomita aduasa, asane ay1 1twene ato Firaw Asutade1 no fa a 1w4 Volivo no so. Akwanhodo4 a y1b1y1 no na 1didi so4 yi; Nsawam –

Apedwa, Bolgatanga – Bawku – Polimakom, Nkwanta – Oti Damanko, Oti Damanko – Nakpanduri, Berekom –Seikwa, Enchi –Dadieso, Ho Ab4nta Kwan, Ho Bomkwan, Pokuase nsamso4, Kumase akwan ne 1h4 nsuka ho dwumadie.

50. Afe 2018 yi mu no, Aban ay1 adwene s1 4de sika 4pepem ahanum aduasa mmienu, mpem aduosia nkron (GHc 532 .69m) na 1b1di dwuma w4 aso1e1 yi mu.

27

Adwumanya

51. Anamm4n a Aban retu ama mmabunu anya adwuma ay s1de1 Mpontuo Asetim ho Botae1 ahodo4 no fa a 1di kan (1) ne de1 1t4 so nw4twe (8) da no adi no nti, Aban tuu anamm4n a 1didi so4 yi: 4nam mmabunu Adwumanya

Adwumakuo (YEA) no so faa mmabunu dodo4 mpem 4ha ne nson, 4ha baako ne dunum (107, 115) w4 adwumam, w4n mu mpem aduosia mmienu, 4ha baako ne dunum faa mmaabunu Adwumanya Adwumakuo no so na w4nyaa adwuma, 1nna w4n mu mpem aduanan enum faa ne Nkorabata a 1hw1 ahonnidie so a Kurop4n, Nkuro ne Mansini Mmarahy1b1dwa na w4hw1 so no so nyaa adwuma.

4y11 ntotoe1 maa 4manfo4 mpem dunsia, ahanu aduasa nw4twe (16, 238) a

na w4atwer1 w4n din w4 Aban anaa Ankorankor1 nnwuma a w4p1 nnwuma ma nkurofo4 y1 h4 s1 w4rep1 adwuma ay1 no nyaa adwuma y1e1; na nnipa dodo4 4ha mu nky1mu aduokron a Aban anaa Ankorankor1 Nnwumakuo a w4p1 adwuma ma nkurofo4 nyaa nnwuma maa w4n no nnwuma no y1 de1 w4k4di paa w4 amann4ne, ( yei k44 so ansa na w4retwa saa amann4ne paadie nhyehy11 no mu, 1nna afei

y1tetee mmabunu mpem nson ahansia ne aduasa nkron (7, 639) ma w4nyaa nsaanodwuma ahodo4 w4 Nsaanodwuma ne Ntotoe1 Kankor4 ho Ntetee1 Dwumadie ahodo4 mu, sane s44 w4n mu dodo4 mpem aduasa enum, ahanum ne baako hw1e1 fa nsaanodwuma ho nimde1 ho, twer11 w4n a w4abene w4 w4n nsaanodwuma no mu no dodo4 apem ne aduonum

nson (1, 057) din , w4n a afei na w4resua nsaanodwuma no mpem mmienu ne nson (2, 007) maa w4n a w4abene w4 w4n nsaanodwuma no mu no dodo4 4ha aduo4son (170) nkrataa a 1di adanse1 s1 w4akwadare w4 w4n dwumadie mu a w4b1tumi agyina so adi dwuma.

52. Afe 2018 yi mu no, Aban b1tu dwuma a 1didi so4 yi ho anamm4n :

4nam mmabunu Adwumanya Adwumakuo no so b1fa nnipa dodo4 mpem 4ha aduonu (120,00) ama aboro mpem aduosia mmienu, 4ha ne dunum (62,115) a ber1 bi w4fae1 no so;

4b1tete nipa mpem nw4twe (8,000) w4 nsaanodwuma ahodo4 mu, apem ahanan (1,400) w4 Adwuma Ntotoe1 ho nimde1 mu, as4 w4n a w4asua nsaanodwuma no mu dodo4 mpem aduanan enum (45,000) ahw1 nam w4n mm4denb4 so ama w4n adansedie krataa; ; 1nna afei

28

y1ay1 nnwumakuo ahasa aduonum mu nhwehw1mu, afa nnipa mpem 1nan a w4rep1 adwuma w4 h4, na y1ahw1 asiesie nnwuma mu ntawantawa mu 4ha nky1mu aduokron.

53. Afe 2018 yi mu no, Aban ay1 adwene s1 4de sika 4pepem ahasa aduow4twe nw4twe, mpem aduosia mmienu (GHc 388.62 m) na 1b1di dwuma w4 aso1e1 yi mu.

Asetenam Banb4 54. S1de1 1b1y1 na ohia buruburoo ase b1tu s1de1 Mpontuo Asetim ho Botae1 no

fa a 1t4 so enum (5) ne baako (1) da no adi no nti, Aban tuu anamm4n a 1didi so4 yi w4 afe 2017 mu:

4hyehy11 ab4ntene so ap4muden dwumadie maa paaoopaafo4 ahanum s1de1 w4n ap4 mu b1y1 den, sane maa afofor4 ahanan (400) ntetee1 a 1fa asetenam kankor4 ne nsaanodwuma ho;

y1twer11 mm4tafowa ntetee1bea ahodo4 ahanu aduanan nw4twe (248) din k44 Aban nkrataa mu, maa afofor4 ahasa aduosia mmienu (362)

adansedie nkrataa, boa nk4daa 4ha aduow4twe 1nan (184) a na w4w4 ahokyere mu, sane boaa w4n a w4adi d1m ahanu ma w4nyaa asetenam yiedie ne nsaanodwuma,

y1tuaa Asetenam Nkoranhy1 a !tu Ohia ase (LEAP) ho sika no abosome mmienu – abosome - mmienu saa ara ahodo4 enum;

y1hw1 gyee nipa a anka w4rek4t4n w4n mu dodo4 4ha ne aduanan nw4twe (148) a nk4daa y1 4ha aduasa nkron 1nna mpanin y1 nkron), na

seesei, y1de w4n ak4gu 4hw1beae1 ahodo4 rehw1 w4n s1de1 1fata; 1nna afei

y1gyinaa 4man Mfitiase1 Sukuu mu Aduanema Nhyehy11 (School Feeding Programme) no so maa Sukufo4 apem ahansia adu4son nson aduane da biara pr1ko.

55. Afe 2018 yi mu no, Aban ay1 adwene s1 4b1tu dwuma a 1didi so4 yi ho anamm4n:

4b1y1 nkyer1kyer1 a 1nam so b1ma asomdwoe1 ada adi w4 Mansini Mmarahy1badwa ho abato4 a 1b1k4 so w4 afe 2018 yi mu no mu, 1nna mpo ber1 a y1ato awie;

4b1ma mmaa ntetee1 a 1nam so b1ma w4atumi asiesie ntawantawa ama yie atoa yie;

4b1k4 so ahw1 ama mmusua ahodo4 aka abom, ama nsaanodwuma ho ntetee1, asane ahw1 s1 mm4tafowa ntetee1bea ahodo4 no nyinaa di nhyehy11 a 1fa w4n dwumadie ho no so.; 1nna afei

4b1k4 so de Mfitiase1 Sukuu Aduanema Nhyehy11 no ay1 adwuma;

29

56. Afe 2018 yi mu no, Aban ay1 adwene s1 4de sika 4pepem aduosia baako mpem aduasa nw4twe (GHc 61.38m) na 1b1di dwuma w4 aso1e1 yi mu.

NHYEHY!! AFOFOR$: DE! ABAN DE ASI N’ANI SO S! $B!Y!

57. S1de1 1b1y1 na y1b1tumi asakra sikas1m mu, ama yiedie ne nnwuma abu so no nti, y1de nhyehy11 ahodo4 guu akwan mu w4 afe 2017 mu. Y1tuu de1 1didi so4 yi ho anamm4n w4 afe 2017 mu :

y1yii 1to4 ahodo4 a 1didi so4 yi nyinaa firii h4: o 1to4 4ha mu nky1mu baako a na 1da nne1ma a w4nsakraa ani ne

mfidie so no;

o 1to4 a na y1gye w4 adwade1 a y1y1 w4 4man yi mu ho a na 1da p1tro so no;

o 1to4 a na w4gye w4 ahy1n ahodo4 bi ho akade1 ho;

o VAT ne Ap4muden nsiakyibaa 1to4 a na 1da adan a w4sisi t4n so no;

o VAT ne Ap4muden Nsiakyibaa ho 1to4 4ha mu nky1mu dunson akyiri p4 enum a na 1deda nnuro ahodo4 bi a w4kra firi amann4ne so ; 1nna afei

1to4 a na Mansini Mmarahy1badwa ahodo4 no gye paaoopaafo4 no;

y1de VAT/Ap4muden Nsiakyibaa ho 1to4 4ha nky1mu mmi1nsa (3) asi VAT to4 4ha mu nky1mu dunson akyiri p4 enum (17.5) a na akonkosifo4 ne “k4tub1t4nfo4” tua no anan mu;

Mmarahy1badwa hy11 mmara a 1ma kwan ma w4te Mpontuo Foto4 a w4fr1 no “Zongo Mpontuo Foto4 no” (Zongo Development Fund);

$manpanin paa “Mansini Baako Afididwuma Baako” ho dwumadie no ho ntoma w4 $sanaa 25, 2017, afei, Aban tuu nhwehw1mu anamm4n wiee mfidie, sikas1m ne dwadie ho ns1m a 1fa dwumadie ho nsusuii1 (Proposals) ahanan aduosia mmienu ho, na yei mu 4ha aduokron baako (191) a 1gyina h4 ma mansini 4ha ne mmienu (102) na w4ayiyi w4n a w4b4hy1 dwumadie no ase w4 h4. Ani da kwan s1 yei de nnwuma mpem ahanu (250,000) b1ba.

58. Afe 2018 yi mu no, Aban b1tu anamm4n a 1didi so4 yi ne afofor4 bi nam so ama Ghanafo4 asetenam atu mp4n :

4b1tete nkanea bo4 so w4 afe 2018 yi mu w4 nhyehy11 a w4nam so b1ma 1bo4 no aba fam nanso nkanea no b1gyina so ama 4manfo4 no;

30

1wom s1 y1b1tete akrade1 so VAT ne 1to4 ahodo4 bi so de1, nanso y1b1hw1 ama sika a w4nya firi akrade1 (lottery) mu no ak4 soro;

4b1hw1 ama Aban afa nhyehy11 a w4ato din “Aban Retwe Owia mu Aho4den” no so atwe anyinam de adi dwuma w4 nnwuma mu s1de1 1b1te 1ka a Aban b4 w4 nkanea ho no so;

59. 4b1y1 nkrato4 ho nhyehy11pa ama 1ho ns1m ak4 $manbay1 ho Adansedie nhyehy11 no mu;

y1b1fa w4n a w4awie sukuu na w4resom 4man (National Service Personnel) no

mu nnipa mpem 1nan ama w4de nsase ho agyapade1 ahodo4 bi ho ab11fo akyirikwan ho ns1m ada agyapade1 nso;

y1ne adwumakuo a w4fr1 no “Getfund” b1di nsaw4so4 nam so ate Nwomasua Foto4 bi a Ghanafo4 binom b1tumi de sika afa mu de aboa nwomasua;

y1b1fa agyapade1 a w4de ma ber1 tenten nhyehy11 (leasing) so na ay1 Aban agyapade1 a w4de ma nyinaa ho nhyehy11 s1de1 1b1y1 a 1ho ka b1k4 fam;

y1b1te de1 w4fr1 no “$man Mpontuo Kuo” (Nation Builders Corps) nam so ama nnwuma aba. Y1nam de1 w4fr1 no “Akuffo Addo Nhyehy11 a 1fa Sikas1m ho Mpontuo ho no so b1ma sika ak4 kuadwuma ne kuadwuma mu dwadie mu, na 1nam so b1ma nnwuma ne akwannya ahodo4 aba saa aso1e1 h4;

Aban b1y1 1to4tua ho nhyehy11 sononko a 1nam so b1ma w4atete 1to4 so ama mmabunu a w4nni mmoroo mfe1 aduasa enum a w4abuebue w4n ankasa nnwuma no;

Awiee1: 60. Afe 2018 Sikas1m Ho Nhyehy11 yi de akwannya aba. !reb1gyina nhyehy11

enum a y1de asi ani so pa ara a 1ne Kuay1, Mpontunne1, Mfididwumay1, Nhyehy11 a 1de nnwuma ba, ankorankor1 nnwuma ne Adwene Fofor4 a w4de y1 biribi no so de nsakrae1 mapa aba. !b1sane nso atu asetenam ns1m bi te s1 nwomasua, ap4muden, nsuo ne ahonnidie ho anamm4n. Saa Sikas1m Nhyehy11 yi ma Ghanamanfo4 nyinaa, 1nna mpo w4n a w4ny1 Ghanafo4 na w4te 4man yi mu no akwannya ahodo4 w4 afe 2018 yi mu.

31

61. Ne korakora no, Sikas1m Ho Nhyehy11 yi ma y1n akwannya a y1nam so b1ka abom atu anamm4n aduru y1n Mpontuo Botae1 no ho. Y1n nyinaa nsi nkete s1 y1b1ma y1n gyedie asi pi 1firi s1 “baabi a gyedie w4 no, anidaso4 w4 h4”.

32

NS!MFUA ASEKYER! (SIKAS!M NHYEHY!! MU NS!MFUA AHODO$)

Nkontaabuo (Accountability): Yei gyina h4 ma nkontaa a Aban bu kyer1 $man mma fa ne dwumadie ne mmuae1 a 1firi anamm4n ahodo4 a 4tu ho. Sikas1m ne agyapade1 ahodo4 a Aban hw1 so ma 4manfo4 no nyinaa ho ns1m ka yei ho bi.

Sikas1m Nhyehy11 (Budget): Sikas1m Ho Nhyehy11 gyina h4 ma nhyehy11 a Aban ay1 afa kwan a 4b1fa so anya sika ne de1 4de saa sika no b1y1 ho. Mfatoho ne s1 abusua bi b1tumi ay1 sikas1m ho nhyehy11 nam so ada sika dodo4 a w4w4 ne nne1ma ahodo4 a 1hia s1 w4de sika no di ho dwuma nnidiso4 nnidiso4 ho. (!b1tumi adidi so s1 ebia: !dan ka, nsuo ne nkanea ka, na afei aduane ho ka.) !k4ba s1 w4hia sika no dodo4 a, 1ho b1hia s1 abusua no b1hwehw1 sika no bi aka ho anaa nso w4b1tete sika a w4de b1di dwuma afofor4 bi so anaa mpo w4b1k4 ak4p1 bosea.

Sika a w4di ma 1boro so (Budget deficit): Yei si w4 ber1 a Aban b1di sika aboro de1 watwa ato h4 s1 4de b1di dwuma no so.

Mpontunnwuma ho Sika (Capital Expenditure): Yei y1 sika botene a w4twa to h4 de y1 mpontunnwuma s1 ebia akwanyie, sukuudansie, asopiti adansie, 1twene ahodo4, akwantuo, nsuo ho ns1m, mfidie ak1se1 ne de1 1keka ho.

Adwumay1fo4 Akatua (Compensation of Employees): Yei y1 adwumay1fo4 bosome akatua, sika ahodo4, asetenam ahotoso4 sika, akwank4gya sika ne de1 1keka ho a w4tua ma aban adwumay1fo4.

Mpontuo mu Aboafo4 (Development Partners (DPs): Yei gyina h4 ma aman anaa nnwumakuo a w4boa aman a afei na w4retu mp4n ma w4duru w4n mpontuo botae1 ho. Yeinom b1tumi ay1 akuhodo4 bi te s1 Amansan Foto4 Adwumakuo (lnternational Monetary Fund IMF), Wiase Sikakorabea, (World Bank), Abibirem Mpontuo Sikakorabea (African Development Fund) ne de1 1keka ho. !tumi nso y1 ankorankor1 aman bi te s1 Germany, Nyiresi Aburokyire, Am1rika, Sikas1m Nhyehy11 ho Nnwumakuo ne w4n w4keka ho.

Afe Awiee1 Nne1mabo4 sorok4 (End Year Inflation): Yei y1 mp1mp1nso4 a nne1ma bo4 sorok4 k4duru w4 $p1nimma bosome mu w4 afe p4tee bi mu.

Dwumadie Ho Sika a Y1di Ma !boro So (Expenditure Overrun): Yei si w4 ber1 a sika a y1de adi dwuma ahodo4 no aboro de1 y1twa too h4 w4 Sikas1m Nhyehy11 no mu no so.

33

Sika A Y1de Ky1 Aban (Grants): Yeinom y1 sika ho mmoa ahodo4 a mpontuo mu aboafo4 de boa Aban a 1ny1 ade1 a 4b1sane b1sane atua.

Sika a w4tua ma Aban Nnwuma Ahodo4 (Grants to other Government Units): Yei gyina h4 ma sika a mmara hy1 s1, 1s1 s1 w4tua k4gu Mansini Mmarahy1badwa Foto4 (DACF) no mu, L4re Akwan Foto4 (Road Fund) mu, Nwomasua Foto4 (GETFUND), mu, Fango Ho Dwumadie Foto4 (Petroleum

Related Fund) mu, $man Ap4muden Foto4 (National Health Fund) ne de1 1keka ho foto4 mu.

$man mu Adwade1 Nyinaa Bo A !som (Gross Domestic Product (GDP): Yei kyer1 nne1ma a y1y1 w4 $man yi mu w4 ber1 p4tee bi mu no nyinaa bo a 1som.

Amann4ne Sika Dodo4 A $man W4 (Gross International Reserves): Yei y1 susudua a y1fa so hunu s1de1 4man bi sikas1m aho4den a 4w4 s1 4b1tumi at4 nne1ma afiri amann4ne no te1 w4 ber1 p4tee bi mu. Yei boa ma s1 y1de 4man bi foto4 toto 4man fofor4 bi de1 ho a, y1hunu s1de1 4man no sikas1m aho4den a 4w4 no te1.

Nne1mabo4 sorok4 (Inflation): Yei gyina h4 ma s1de1 dwumadie ahodo4 ne adwade1 bo4 si k4 soro w4 ber1 p4tee bi mu.

Nsiho Tua (Interest Payments): Yei y1 sika a w4tua w4 bosea a Aban b4 ho.

Bosea Tua (Loan Repayment): Yei y1 bosea a y1b4 firi aman ne sikakorabea ahodo4 h4 de y1 mpontunnwuma a y1sane tua. Yeinom b1tumi ay1 w4n a w4w4 4man yi mu anaa amann4ne.

Nne1ma a 1boa ma 4man sikas1m gyina a 1si ani so (Macroeconomic targets):

Yeinom y1 susudua a w4gyina so kyer1 4man bi sikas1m ho mm4denmm4. Yei ho nhw1so4 ne sikas1m mpontuo, nne1mabo4 sorok4, adwumay1 mu mpontuo mp1mp1nso4, 4man yi ne aman afofor4 ntam dwadie mu mm4demm4, s1de1 Aban no sikas1m ntotoe1 kankor4 anaa sint4 te1 1ne s1de1 gyinae1 ahodo4 a Ghana Sikakorabea Baatan b1sie no b1ka nne1mabo4 sorok4 w4 4man no mu.

$man yi mu adwade1 bo a a 1som a Fango Sika nka ho (Non-Oil Real GDP): Yei y1 4man yi mu adwade1 nyinaa bo 1som a sika a 1firi fango ho dwumadie ahodo4 mu nka ho bi a w4asese s1de1 nne1mabo4 sorok4 nso te1.

Sika a 1mfiri 1to4 mu (Non Tax Revenue): Yei y1 Aban sika a 4nya a 1mfiri 1to4 mu. Ebi ne sika a obi tua ansa na wanya tumi krataa bi adi dwuma ne sika a y1tua w4 nne1ma afofor4 ho.

34

Dwumadie Afofor4 Ho Sika (Other Expenditure): Yeinom y1 1ka bi a y1de sika a 1firi fango ne ogyaframa ho dwumadie mu na 1tua.

Sika Afofor4 bi (Other Revenue): Yeinom y1 sika bi a y1ato din s1 (Fango ne Ogyaframa Aso1e1 Sika) a 1firi p1tro ho nne1ma nyinaa mu.

Sikas1m Mpontuo a 1si ani so4 (Projected Growth Rate): Yei y1 s1de1 ani da kwan s1 Ghana sikas1m b1tu mp4n w4 afe p4tee bi mu.

Aban ne Ankorankor1 Nnwumakuo Nkabom Dwumadie (Public-Private

Partnership (PPP): Yei y1 nhyehy11 a y1nam so b1ma Aban nnwumakuo ne ankorankor1 de1 b1ka abom adi dwuma anaa aboa ama 4man mma nsa aka biribi a anka 1y1 Aban nko ara na mp1n pii mu no 1y1 n’as1de1.

Sika A Aban Nya (Revenue): Yei y1 sika dodo4 a Aban nya firi ne dwumadie ahodo4 a 4di w4 4man yi mu ne amann4ne.

Asetena mu Mmoa Sika (Social Benefits): Yei y1 sika a Aban gyina 4manfo4 anan mu tua ma nsuo ne nkanea adwumakuo no de s4 w4n asene.

Asetena Mu Ntoboa (Social Contributions): Yei y1 ntoboa a 1y1 4ha mu nky1mu mmienu ne fa (2.5 percent) y1tua w4 Asetenam Banb4 Ne $man Ahotoso4 Foto4 ne $man Ap4muden Ahotoso4 ho Nhyehy11 ho no.

Asenes4 Sika (Subsidy): Yei y1 sika mu mmoa bi a Aban de ma 4man mma ma 1yi adesoa kakra firi w4n so ma w4n k4n mu dwo w4n.

Fanny1 (Transparency): Yei ne s1 Aban b1ma 4man mma ahunu de1 1rek4 so na w4ate amanne1b4 nyinaa w4 ber1 ano ber1 ano.

Adwade1 ne Dwumadie ho sika (Use of Goods and Services): Yei y1 sika dodo4 a Aban tua w4 dwuma a 4di ne dwumadie a 4di ma 4manfo4 ho.

!ka anaa Sika a 1s1 s1 Aban Tua (Outstanding Obligations): Yei y1 sika a 1s1 s1 Aso1e1 a 1hw1 Sikas1m so no tua ma Aban Nnwumakuo ne de1 mmara hy1 s1 1s1 w4tua w4 afe 2016 mu a akam.Adwadie ho 1to4 (Value Added Tax (VAT): Yei y1 1to4 bi a y1de to adwade1 ahodo4 so w4 adwade1y1 mp1mp1nso4 biara mu.

35