krzysztof jaskułowski., państwo a regiony w unii europejskiej. w stronę państwa...

SPOT

KA

NIA

EU

RO

PEJSK

IE

Inte

rna

tion

al A

dv

isory

Bo

ard

Mi´

dz

yn

aro

do

wa

Do

rad

cz

a R

ad

a N

au

ko

wa

Ken B

ooth U

niversity of Wales

Wojciech B

urszta Szko∏a W

y˝sza Psychologii Spo∏ecznejD

ariusz Doliƒski

Szko∏a Wy˝sza Psychologii Spo∏ecznej

Teresa Kulak

Uniw

ersytet Wroc∏aw

skiH

elmut Skow

ronek U

niversity of Bielefeld

Krzysztof W

ójtowicz

Uniw

ersytet Wroc∏aw

ski

A. S

YB

ILL

AB

IDW

EL

L, HE

LM

UT

SK

OW

RO

NE

K

Foreword

Wst´p

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

AR

TU

KU

¸Y

/AR

TIC

LE

S

BE

ATA

DIB

IASIO, B

OH

DA

NM

ICH

AL

SKI

Podzielona pami´ç E

uropy – czy Europa si´ rozpadnie?

The D

ivided Mem

ory of Europe – W

ill Europe Succum

b to D

isintegration? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

KR

ZY

SZT

OF

JASK

U¸

OW

SKI

Regiony a paƒstw

a w U

nii Europejskiej. W

stron´ paƒstwa

postwestfalskiego?

Regions and States in E

uropean Union. Tow

ard a Post-Westphalian

National State?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31

MO

NIK

A¸

UK

ASIK-D

USZ

Y¡

SKA

Rynek m

ediów w

Unii E

uropejskiej. Om

ówienie najnow

szej literaturydost´pnej w

Bibliotece G

∏ównej K

omisji E

uropejskiej w B

rukseliM

edia in European U

nion. A Short R

eport from the L

atest Literature

Available in the E

uropean Com

mission’s C

entral Library in B

russels . .

47

SE

BA

STIA

NM

ICH

AL

AK

Oprogram

owanie spo∏ecznoÊciow

e we w

spó∏czesnej amerykaƒskiej

analizie wyw

iadowczej

Social Software in M

odern Am

erican Intelligence Analysis

. . . . . .59

PR

ZE

MY

S¸A

WP

AR

AD

OW

SKI

Silna Izba Poselska i s∏aby Senat? Uw

agi na temat dw

uizbowoÊci

parlamentu R

epubliki Czeskiej

The Strong C

hamber of D

eputies and Weak Senate?

Notes on the B

icameralism

of the Czech R

epublic Parliament . . . . .

73

SPISTR

EÂC

I/CO

NTE

NTS

Spotkania Europejskie,num

er 2(2009)

Nak∏ad: 300 egz.

Redakcja naukow

aA

. Sybilla Bidw

ellM

onika ¸ukasik-D

uszyƒska

Recenzow

any rocznik „Spotkania Europejskie”

Pismo K

atedry Studiów E

uropejskich Szko∏y Wy˝szej Psychologii Spo∏ecznej

Wydzia∏ Z

amiejscow

y Wroc∏aw

ul. Grunw

aldzka 98, 50-357 Wroc∏aw

spotkaniaeuropejskie@sw

ps.edu.plhttp://w

ww

.swps.pl/index.php/w

roclaw-europeistyka-publikacje.htm

l

Publikacja wspó∏finansow

ana ze Êrodków M

inisterstwa N

auki i Szkolnictw

a Wy˝szego oraz z grantu K

BN

nr N117 022 32/2498

Edytor w

ydania: Andrzej ¸

ab´dzkiK

orekta: Agnieszka K

iliƒskaR

edakcja techniczna: Ma∏gorzata C

hmielew

skaSk∏ad i ∏am

anie: Mater

Copyright ©

by Szko∏a Wy˝sza Psychologii Spo∏ecznej

ISSN 1689-6165

Redakcja zastrzega sobie praw

o do zmiany tytu∏ów

i skracania artyku∏ów.

„Spotkania Europejskie”

Katedra Studiów

Europejskich

ul. Grunw

aldzka 9850-357 W

roc∏awtel. (71)

327 08 60

Wydaw

nictwo Szko∏y W

y˝szej Psychologii Spo∏ecznej „AC

AD

EM

ICA”

ul. Chodakow

ska 19/31, 03-815 Warszaw

ae-m

ail: academica@

swps.edu.pl,tel./fax: (22) 870 62 24

FOR

EW

OR

D

It is my privilege to inform

the readers of European

Meetings (Spotkania

Europejskie)

that we have been invited by Friedrich E

bert Foundation to takepart in setting up a forum

of journals published in different countries dealing with

issues concerning European U

nion. Taking into account the challengesintegration is facing at the present stage, w

e need to work together on creating a

European C

ivil Society. We hope that the cooperation of journals taking part in

the Conference w

ill help in this process. From the next num

ber we propose to

create a regular column devoted to the presentation of interesting articles

published in journals taking part in the forum. In tim

e we hope to organize

discussions on topics important to the E

U, and publish fragm

ents. In more details

about this initiative writes prof. H

elmut Skow

ronek, mem

ber of our Advisory

Board, w

ho was so kind as to represent Spotkania E

uropejskieat the C

onference.T

he team editing E

uropean Meetings (Spotkania E

uropejskie)w

ould like tothank prof dr hab.Teresa K

ulak and prof dr hab Krzysztof W

ójtowicz for detailed

reviews of the articles in the first num

ber of our journal.

Prof. dr hab. A. Sybilla B

idwell

Warsaw

School of Social Science and Hum

anities

PR

ZE

MY

S¸A

WP

AR

AD

OW

SKI

Kom

petencje utracone, uprawnienia zyskane. Z

procesu europeizacjiparlam

entów paƒstw

Europy Ârodkow

ejT

he Powers L

ost Permissions G

ained. The P

rocess of Europeanisation

Central E

uropean Parliaments . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

85

GE

RH

AR

DS

CH

ÜSSE

LB

AU

ER

Przysz∏oÊç Unii E

uropejskiej (27) – gospodarczo-polityczne w

yzwania i scenariusze dla przysz∏oÊci E

uropyT

he Future of the EU

(27) – Challenges in E

conomic

Policy and Scenarios for the Future of Europe

. . . . . . . . . . . .99

BA

RT

OSZ

ZIE

MB

LIC

KI

Przyczyny i skutki jednoczesnego cz∏onkostwa W

spólnot Europejskich

i ich Paƒstw C

z∏onkowskich w

Êwiatow

ej organizacji handluC

auses and Implications of Sim

ultaneous Mem

bership of the European

Com

munities and T

heir Mem

ber States in the WT

O . . . . . . . . .

113

RE

CE

NZ

JE

/RE

CE

NS

ION

ES

KR

ZY

SZT

OF

JASK

U¸

OW

SKI

Charles T

illy, Dem

okracja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

129

Noty o autorach

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .135

About the A

uthors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

137

VI

that Europe-w

ide a first overview on subjects under discussion in the national

societies is at hand. Individual articles of special interest, preferably in English

will be put at the disposal for reprint by the originating journal. Spontaneously,

the participants agreed upon meeting next year again, invited by the Spanish

Pablo Iglesias Foundation to Madrid.

At last I have to note a tragic coincidence: H

orst von Gizycki, professor

emeritus of the university at K

assel, who had propagated such a conference of

European journals for years, died the day before its started, totally unexpectedly.

From the seventies, he w

as the author and co-editor of the “Frankfurter Hefte”,

until the magazine fused w

ith “Neue G

esellschaft “in the eighties. Untill his –

sudden death he served the new m

agazine “Neue G

esellschaft/FrankfurterH

efte” (NG

/FH

) on the Advisory B

oard. He w

as a lifelong advocate of(E

uropean) civil society, and now, under m

ore favorable terms, he cam

e back toan idea of the friend of his, R

udi Supek, perhaps known to som

e of you as Rector

of Zagreb U

niversity and founder of the Korcula Sum

mer School, w

ho alreadyhad tried in the seventies to convene such a council of E

uropean journals – but invain. Finally, H

orst von Gizycki, succeeded, but w

as not allowed to w

itness what

he had so many years w

orked for.H

elmut Skow

ronekProf. em

. (psychology) of Bielefeld U

niversity,August 2009 9

Foreword

„Contribution of an E

uropean Public Sphere to European Integration” –

that was

the title of a special conference organized inB

erlin from June, 2

nd–3rd

2009, bythe ‘C

entral and Eastern E

urope’ – Unit of the Friedrich-E

bert-Stiftung(FE

S) incooperation w

ith the journal “Neue

Gesellschaft/Frankfurter H

efte”.T

welve

European journals, from

Latvia to Spain, m

ost of them w

ith social democratic

background, accepted the invitation and sent their representatives to Berlin

1. The

debate centered on the question of how journals – dealing w

ith cultural andpolitical issues in an analytic – critical m

anner – might contribute to the

development of a “E

uropean Public Sphere” and – in consequence – to a“E

uropean Civil Society” w

hich might, in the long run, attract E

uropean citizens– apart from

their different national identities and transcending mere econom

icunification – to identify w

ith Europe as a politically and culturally integrated

entity.L

et it be noted: at present the European Public Sphere suffers from

resoluteopponents of E

uropean Integration. The E

U has practically becom

e a project of(national) elites and has, up to now

, not managed to establish and present their

policies as of relevance to the daily life of the average European citizen. T

he lowturnout during the last elections for E

uropean Parliament is sym

ptomatic, and

according to opinion polls about 60% of E

uropeans do not identify with the E

U.

Moreover, the relative w

eakness of the European Parliam

ent in relation to theE

uropean Com

mission is not very conducive to changes in general attitude

towards E

uropean affairs. (By the w

ay, reacting to the deficit of democratic

legitimization the G

erman C

onstitutional Court has, som

e weeks ago, m

ade theratification of the so-called L

isbon Contract dependent on higher participation of

the national parliament in the decision procedures of im

portant EU

-regulations).In this process of building E

uropean Citizenship the E

ast European m

ember

states face a two-fold challenge: m

any politicians and citizens, too, find it hard toleave to E

uropean institutions (parts of) national sovereignty, that is so precious,because it w

as won so recently. O

n the other hand, these nations did not have theprivilege, w

hile the first dozen mem

ber states did, in taking part in the centralunifying tasks from

the beginnings of EU

: contracting for maintenance of peace

and economic integration. Today, a com

parable central and unifying task shouldbe the social and cultural integration of E

uropean citizens. What concrete steps

could be thought of and really tried to reach this ultimate end?

For their own m

icro-agenda, the participants of the conference agreed uponlinking their internet pages and regularly exchanging their tables of contents so

8Forew

ord

1Neue G

esellschaft/ Frankfurter Hefte (G

ermany; organizing), B

lätter für Deutsche und

Internationale Politik (Germ

any), Egyenlito (H

ungary), Kulturas Forum

s (Latvia),

Krytyka Politiczna (Poland), L

etra Internacional (Spain), Microm

ega (Italy), PolitickaM

isao (Serbia), Renew

al (Great B

ritain), Revue Socialiste (France), Spotkania

Europejskie (Poland), T

he New

Presence (Czeska R

epublika).

„Contribution of an E

uropean Public Sphere to European Integration”

–tak na-

zwano specjalnà K

onferencj´ zorganizowanà w

Berlinie 2 i3 czerw

ca 2009roku

przez „Central and E

astern Europe” (oddzia∏ fundacji Friedrich-E

bert’a:Central-

na iW

schodnia Europa) – w

e wspó∏pracy z

periodykiem „N

eueG

esell-schaft/Frankfurter H

efte”.Dw

anaÊcie europejskich periodyków, od ¸

otwy po H

isz-pani´,w

i´kszoÊç znich o

nastawieniu socjalistyczno-dem

okratycznym, przyj´∏o

zaproszenie iprzys∏a∏o do Berlina sw

oich reprezentantów1. D

ebata skupi∏a si´ nakw

estii, jak periodyki, które wsposób krytyczny analizujà kulturalne ipolityczne

problemy U

nii Europejskiej, m

og∏yby przyczyniç si´ do rozwoju E

uropejskiejPrzestrzeni Publicznej, a

wkonsekw

encji do Obyw

atelskiego Spo∏eczeƒstwa E

u-ropy, aby z

czasem przekonaç obyw

ateli naszego kontynentu,bez wzgl´du na ich

ró˝ne narodowe to˝sam

oÊci, ˝e integracja to coÊ wićej ni˝ w

spó∏praca ekono-m

iczna izachćiç do budowania tak˝e integracji politycznej ikulturalnej.

Obecnie, co w

arto odnotowaç, u∏om

noÊç Europejskiej Przestrzeni Publicznej

jest wyw

o∏ana zdominow

aniem jej przez osoby niech´tne integracji. U

nia Euro-

pejska wpraktyce sta∏a si´ projektem

elit narodowych, które jak dotàd nie by∏y

wstanie przekonaç E

uropejczyków, ˝e polityka, którà realizujà,m

a pozytywny

wp∏yw

na ich ˝ycie codzienne. Niska frekw

encja ww

yborach do Parlamentu E

uro-pejskiego jest tego najlepszym

dowodem

, jednoczeÊnie badania opinii publicznejw

ykaza∏y, ˝e dla 60%obyw

ateli tego unikalnego projektu, Unia E

uropejska jestodleg∏ym

iniezrozumia∏ym

obiektem. C

o wićej,relatyw

na s∏aboÊç Parlamentu

Europejskiego w

zestawieniu z

Kom

isjà Europejskà nie pom

aga widentyfikow

a-niu si´ ze

sprawam

i Unii E

uropejskiej. (Warto na m

arginesie dodaç, ˝e wreakcji

na deficyt demokratycznej legitym

izacji Federalny Trybuna∏ K

onstytucyjny Nie-

miec kilka tygodni tem

u ratyfikacje (tak zwanego) T

raktatu Lizboƒskiego uzale˝-

ni∏ od zwi´kszenia udzia∏u narodow

ego parlamentu w

procedurze podejmow

aniaw

a˝nych decyzji UE

). Wtym

procesie budowania O

bywatelskiego Spo∏eczeƒstw

aU

E paƒstw

a cz∏onkowskie E

uropy Wschodniej stajà przed podw

ójnym w

yzwa-

niem. Z

jednej strony, wielu polityków

iobywateli jest niech´tnych oddaw

aniu in-stytucjom

unijnym (cz´Êci) suw

erennoÊci, która jest dla nich szczególnie cenna,gdy˝ tak niedaw

no zosta∏a odzyskana. Zdrugiej strony, te narody nie by∏y w

tymdobrym

po∏o˝eniu, wktórym

by∏o pierwszych dw

anaÊcie paƒstw decydujàcych

osposobie przeprow

adzania integracji od poczàtku istnienia Unii E

uropejskiej,k∏adàc fundam

ent pokoju iwspó∏pracy gospodarczej. D

ziÊ porównyw

alnie wa˝-

nym zadaniem

powinna byç integracja kulturalna ispo∏eczna obyw

ateli Europy.

Jakie konkretne kroki mo˝e podjàç stow

arzyszenie periodyków,by przyczyniç si´ 11

Wst´p

WST

¢P

Wkolejnym

numerze Spotkaƒ E

uropejskich przede wszystkim

chcemy podzie-

liç si´ znaszym

i czytelnikami w

a˝nà dla nas informacjà pow

o∏ania przez dwana-

Êcie periodyków z

ró˝nych paƒstw europejskich w

spólnego forum, w

któregosk∏ad zostaliÊm

y zaproszeni. Bioràc pod uw

ag´ etap rozwoju integracji europej-

skiej inicjatywa taka jest bardzo potrzebna. K

onieczna jest wspólna praca nad po-

wstaniem

Obyw

atelskiego Spo∏eczeƒstwa E

uropy. Mam

y nadzieje, ˝e stopniowo

wspó∏praca tych periodyków

b´dzie si´ poszerza∏a. Znaszej strony od przysz∏ego

numeru b´dziem

y informow

ali ointeresujàcych publikacjach iinicjatyw

ach perio-dyków

wchodzàcych w

sk∏ad Konferencji. Z

czasem b´dà urzàdzane dyskusje, w

o-kó∏ nurtujàcych U

niÉ

uropejskà problemów

, których wynik b´dziem

y wnaszych

periodykach relacjonowaç. Szerzej na tem

at tej inicjatywy ijej autorów

napisa∏cz∏onek naszej D

oradczej Rady N

aukowej, jednoczeÊnie reprezentujàcy nas na

Konferencji profesor H

elmut Skow

ronek.JednoczeÊnie zespó∏ redagujàcy Spotkania E

uropejskiedzi´kuje profesor dr

hab. Teresie Kulak iprofesorow

i dr.hab. Krzysztofow

i Wójtow

iczowi za szczegó-

∏owe recenzje artyku∏ów

opublikowanych w

pierwszym

numerze.

Prof. dr hab. A. Sybilla B

idwell

Szko∏a Wy˝sza Psychologii Spo∏ecznej

1Neue G

esellschaft/ Frankfurter Hefte (G

ermany; organizatorzy), B

lätter fürD

eutscheund Internationale Politik (G

ermany), E

gyenlito (Hungary), K

ulturas Forums (L

atvia),K

rytyka Politiczna (Poland), Letra Internacional (Spain), M

icromega (Italy), Politicka M

i-sao (Serbia), R

enewal (G

reat Britain), R

evue Socialiste (France), Spotkania Europejskie

(Poland), The N

ew Presence (C

zeska Republika).

AB

STR

AC

T

The D

ivided Mem

ory of Europe – W

ill Europe Succum

b to Disintegration?

Europe w

ill not integrate until its two parts, w

estern and eastern, do not become

acquainted with the path w

hich they had traversed. At the E

uropean Parliament

forum it is the past w

hich frequently proves decisive for the future of Europe since

the Euro-deputies are outright doom

ed to become em

broiled in assorted debatesim

posed by various historical experiences. Tw

o different histories of Europe are

suggestively rendered by European painting, inspired by the ancient m

yth ofE

urope:the legend about Zeus abducting E

urope, aPhoenician princess, to C

rete,to inaugurate a

new civilisation. In the E

ast this ancient myth intertw

ines with

arelatively younger national m

yth and therefore Eastern E

uropean version of them

yth of Europe is an exam

ple of the antemurale

myth. W

ill Europe find its one

comm

on denominator?

Spotkania Europejskie

nr 2(2009)

s. 13–29

BE

ATA

DIB

IASIO, B

OH

DA

NM

ICH

AL

SKI

POD

ZIE

LON

A PA

MI¢

å E

UR

OPY

– CZ

Y E

UR

OPA

SI¢ R

OZ

PAD

NIE

?1

do osiàgni´cia tego celu? Na poczàtek dla ich w

∏asnej mikroagendy uczestnicy

Konferencji zgodzili si´, by po∏àczyç sw

oje strony internetowe iregularnie w

ymie-

niaç spis treÊci kolejnych numerów

,tak by wca∏ej E

uropie by∏ dost´pny przeglàdtem

atów dyskutow

anych przez spo∏ecznoÊci, które reprezentujà. Pojedyncze arty-ku∏y o

szczególnym znaczeniu ukazujàce si´, o

ile to mo˝liw

e wj´zyku angielskim

,b´dà udost´pniane w

celu przedrukowania przez periodyk,w

którym po raz

pierwszy si´ ukaza∏y. U

czestnicy spontanicznie zgodzili si´ spotkaç wprzysz∏ym

roku zaproszeni przez hiszpaƒskà Fundacj´Pablo Iglesias w

Madrycie.

Ze sm

utkiem przychodzi m

i odnotowaç tragiczny zbieg okolicznoÊci: H

orstvon G

izycki, emerytow

any profesor Uniw

ersytetu wK

assel (Niem

cy), który od latnam

awia∏ do zorganizow

ania Konferencji periodyków

zajmujàcych si´ problem

a-m

i UE

, zmar∏ niespodziew

anie na dzieƒ przed tà Konferencjà. O

d lat 70.by∏autorem

iwspó∏redaktorem

Frankfurter Hefte, do chw

ili gdy czasopismo to po∏à-

czy∏o si´ zN

eue Gesellschaftw

latach 80. Potem a˝ do Êm

ierci s∏u˝y∏ periodykowi,

jaki ztego po∏àczenia pow

sta∏,Neue G

esellscaft/Frankfurter Hefte

(NG

/FH) w

Ra-

dzie Programow

ej. Przez ca∏e swoje ˝ycie by∏ propagatorem

Europejskiego Spo-

∏eczeƒstwa O

bywatelskiego, a

teraz,wbardziej przychylnej atm

osferze powróci∏

do pomys∏u sw

ojego wieloletniego przyjaciela R

udi Supeka (zapewne znanego

niektórym z

Paƒstwa jako rektor U

niwersytetu w

Zagrzebiu iza∏o˝yciel L

etniejSzko∏y K

orcula), który ju˝ wlatach 70.próbow

a∏ powo∏aç bezskutecznie stow

a-rzyszenie europejskich periodyków

. Wkoƒcu realizacja tej inicjatyw

y uda∏a si´H

orstowi G

izyckiemu, ale nie dane m

u by∏o uczestniczyç wK

onferencji, nad zor-ganizow

aniem której tak w

ytrwale pracow

a∏.

Helm

ut Skowronek

emerytow

any profesor (psychologii)U

niwersytetu w

Bielefeld,sierpieƒ 2009

12W

st´p

1Artyku∏ ten stanow

i rezultat wspólnych przem

yÊleƒ autorów na tem

at Europy iprocesu jej

integracji. Niektóre jego fragm

enty by∏y publikowane (B

iasio, 2007, Michalski, 2009). In-

spiracjà by∏y wyk∏ady prow

adzone przez nas wram

ach angloj´zycznego kursu „Sociologyof E

urope” na Uniw

ersytecie Florenckim. W

ieloletnie kontakty zw

∏oskimi kolegam

i istu-dentam

i uÊwiadom

i∏y nam, ˝e trudny dialog W

schodu zZ

achodem w

ymaga odÊw

ie˝enia.B

yç mo˝e zm

iana j´zyka na uniwersalny j´zyk sztuki pozw

oli lepiej przekazaç iunaoczniçró˝nice naszych doÊw

iadczeƒ historycznych.

ale tak˝e spo∏ecznych wE

uropie. Obrazy ukazujà pozycj´ kobiety w

spo∏eczeƒ-stw

ie Europy Z

achodniej, od mieszczaƒskiego uzale˝nienia do em

ancypacji ife-m

inizmu. W

àtek spo∏eczno-moralno-obyczajow

y obecny jest zarówno w

e wschod-

nioeuropejskiej, jak izachodnioeuropejskiej

interpretacji mitu E

uropy, ale„antem

urale” jest wynalazkiem

wy∏àcznie w

schodu Europy.

Jakie archetypy, symbole im

ity porusza wnas legenda o

porwaniu E

uropy? Jakna przestrzeni dw

óch ipó∏ tysiàca lat ewoluow

a∏o nasze poczucie przynale˝noÊci doE

uropy? Czy uniw

ersalizm tem

atów w

sztuce europejskiej bierze si´ zjej antycznych

korzeni, zG

recji, zm

itologii, którà Karl K

erényi (2002, s.13) nazywa∏ „psychologià

zbiorowà” operujàcà w

spólnymi izrozum

ia∏ymi dla w

szystkich archetypami stano-

wiàcym

i „czynnik ponadindywidualny bezpoÊrednio percypow

anych obrazów”?

WIZ

UA

LIZ

AC

JE L

EG

EN

DY

OPO

RW

AN

IU E

UR

OPY

WM

AL

AR

STW

IE Z

AC

HO

DU

IWSC

HO

DU

EU

RO

PY

Temat ten obecny jest w

sztuce europejskiej od antyku po wspó∏czesnoÊç. Z

a-chow

a∏a si´ metopa ze Êw

i´tymi w

Selinunciez

Vw

p.n.e. 3, która nawiàzuje do tych

samych sym

boli, zktórych zbudow

ane jest, o2500 lat starsze, dzie∏o C

laudio Parmi-

gianiego Pellemondo

z1968

roku4. Skóra byka naciàgni´ta na globus sym

bolizujetutaj proces globalizacji, tj. rozprzestrzenienia tradycyjnych poj´ç iw

artoÊci euro-pejskich. B

yk dzisiaj oznaczaç mo˝e tak˝e pot´g´ finansow

à (okreÊlenie „bull mar-

ket” oznacza wzrost cen akcji), sym

bolizuje jà rzeêba z∏otego byka, autorstwa A

rtu-ro di M

odica z1980

roku, ustawiona na W

all Street wN

owym

Jorku5.

Grecki m

it mów

iàcy oporw

aniu Europy (póêniejszej m

atki Minosa, w

∏adcyK

rety) przez Zeusa, który przyjà∏ postaç Ênie˝nobia∏ego byka, opisa∏ na prze∏om

iestarej inow

ej ery poeta rzymski O

widiusz w

„Metam

orfozach”.O

dtàd legenda ta inspirowa∏a artystów

przez dalsze dwa tysiàclecia. W

le-gendzie o

Europie

6m

owa jest o

Zeusie, który,poryw

ajàc ksi´˝niczk´ zFenicji

(dzisiejszy Liban) na K

ret´, przeniós∏ wjej osobie ze w

schodu na zachód owoce

starszej cywilizacji E

giptu do m∏odszych kolonii po∏o˝onych na w

yspach Morza

Egejskiego. L

egenda oporw

aniu Europy (która sam

a, jak widaç, nie by∏a E

uro-pejkà) opow

iada opow

staniu cywilizacji Êródziem

nomorskiej. W

skazuje przy 15Podzielona pam

i´ç Europy – czy E

uropa si´ rozpadnie?

WE

ST B

EST, E

AST

BE

AST

AL

BO

JAM

ME

R-O

SSISI

BE

SSER

-WE

SSIS

Europa nie zintegruje si´ praw

dziwie zanim

obie jej cz´Êci – wschodnia iza-

chodnia – nie poznajà drogi, jakà przesz∏y 2. Na forum

Parlamentu E

uropejskiegoprzesz∏oÊç decyduje czasam

i oprzysz∏oÊci E

uropy, bowiem

eurodeputowani ska-

zani sà na spory, które narzucajà im ich ró˝ne doÊw

iadczenia historyczne.D

wie ró˝ne historie E

uropy sugestywnie oddaje europejskie m

alarstwo.

Odziejach E

uropy opowiadajà w

izualizacje antycznej legendy oporw

aniu Euro-

py. Ciàg obrazów

poÊwićonych tem

atowi Porw

ania Europy

stanowi sugestyw

nànarracj´ historycznà. Sk∏adajà si´ na nià, m

i´dzy innymi, obrazy A

lbrechta Düre-

ra, Pietro Perugino, ten malarz u˝yw

a∏ tylko pseudonimu Parm

igianino, Paolo Ve-

ronese, Tycjana (nie u˝yw

a∏ imienia), R

embrandta (nie u˝yw

a∏ imienia), Petera

Rubensa, G

ustave’aM

oreau, Félixa Vallottona, Pierre B

onnarda, André M

asso-na, Pabla Picassa, Johannesa G

rützkego, Rolanda Topora, C

arol Ram

y, Maggi

Ham

blinga, Franciszka Starowieyskiego, W

∏adys∏awa H

asiora, Zbyluta G

rzywa-

cza. ArtyÊci opow

iadajà dwie ró˝ne historie E

uropy zapom

ocàjednej, antycznej

legendy. Artystów

Wschodu iZ

achodu naszego kontynentu inspirowa∏ ten sam

,zapisany przez O

widiusza, m

it Europy.

Wszystkie te Porw

ania Europy

odnoszà si´ do legendy oZ

eusie porywajàcym

Europ´, fenickà ksi´˝niczk´, na K

ret´, by daç tam poczàtek now

ej europejskiejcyw

ilizacji. Obrazy te pow

stawa∏y na przestrzeni dw

óch ipó∏ tysiàca lat, od antykupo X

XI w

iek. Wizualizacje legendy o

Europie pow

stajàce wX

X w

ieku (na któ-rych si´ tutaj skoncentrujem

y) zas∏ugujà jednak na szczególnà uwag´, okazujà si´

one lustrem, w

którym odbija si´ nie tylko historia sztuki ijej najnow

sze pràdy, aleprzede w

szystkim historia ica∏y dram

at Europy. U

kazujà one ewolucj´ X

X-w

iecz-nej E

uropy, od traumy pierw

szej wojny Êw

iatowej, poprzez nadchodzàcà epok´

totalitaryzmów

(faszyzmu ikom

unizmu), a˝ po now

à zintegrowanà E

urop´ orazglobalizacj´ idei europejskich prom

ieniujàcych poza Stary Kontynent.

Mit E

uropy wizualizow

any przez artystów E

uropy Centralno-W

schodniej uka-zuje szczególny zw

iàzek kultury ireligii. We w

schodnioeuropejskich interpreta-cjach tego m

itu obserwujem

y, co najwa˝niejsze, ew

olucj´ antycznego mitu E

uro-py w

mit „antem

urale”. Pojćie to funkcjonuje wÊw

iadomoÊci E

uropejczykówW

schodu ju˝ od ponad pićiuset lat, aca∏kow

icie obce jest tradycji historycznejZ

achodu (Tazbir, 2004, s.206). Legenda o

porwaniu E

uropy jestrównie˝ pretek-

stem iuniw

ersalnym narz´dziem

dla ukazania przemian nie tylko politycznych,

14B

eata di Biasio, B

ohdan Michalski

2Wtym

wzgl´dzie E

uropa Zachodnia m

a wi´ksze zaleg∏oÊci, w

ićej do zrobienia wpozna-

waniu przesz∏oÊci W

schodu. Europejczykom

Centralno-W

schodniej Europy z

kolei, do-k∏adniejsza znajom

oÊç przesz∏oÊci Zachodu pom

o˝e zrozumieç, dlaczego niektóre nasze

problemy m

uszà wyw

o∏ywaç u

zachodnich partnerów irytacj´.

3http://ww

w.fondazione-delbianco.org/sem

inari/progetti_prof/progview.asp?id=

1167(12.09.2009).

4http://ww

w.sapere.it/tca/m

inisite/arte/nonsolomostre/2002m

itoeuropa/mitoeuropa08.htm

l(12.09.2009).

5http://ww

w.ugliphoto.com

/index.php?showim

age=10 (12.09.2009).

6Nazw

a „Europa” pojaw

i∏a si´ po raz pierwszy w

VII w

ieku przed Chrystusem

w„Teogonii”

Hezjoda, gdzie E

uropa iAzja przedstaw

ione sà jako siostry, córki boga oceanów (C

ardini,2002, s.29).

zaÊ, uzale˝nienie Europy-kobiety. M

ieszczaƒski model tych relacji podkreÊla ob-

raz morza, które przypom

ina raczej Jezioro Genew

skie ni˝ Morze Âródziem

ne.Z

kolej uV

alentina Serova 10wobrazie Porw

anie Europyz

1910roku

11uwidacznia

si´ ju˝ nieco inna relacja ∏àczàca m´˝czyzn´ ikobiet´. Jest nià em

ocjonalna jed-noÊç. U

Pierre Bonnarda 12

wobrazie z

1919roku zatytu∏ow

anym Porw

anie Euro-

py 13kobieta im

´˝czyzna stanowià, nie tylko uczuciow

à, ale przede wszystkim

cie-lesnà jednoÊç.

Pi´kno ibeztroska przedstawieƒ m

itu Europy z

poczàtku wieku, w

latach 30.ubieg∏ego stulecia, zast´puje groza izapow

iedê katastrofy, której doÊwiadczy ju˝

nied∏ugo Europa. W

karykaturze politycznej Artura Johnsona z

1935roku, zaty-

tu∏owanej N

a rzymskim

rynku14, którà zam

ieszczono na ok∏adce niemieckiego na-

cjonalistycznego iantyeuropejskiego czasopisma K

laderadasch, dwa byki (brunat-

ny iczerw

ony) ucieleÊniajà dwie rzàdzàce E

uropà si∏y. Wobrazie W

erneraPeinera E

uropa aryjskaz

roku 193715

zwalista postaç aryjskiej kobiety na pierw

-szym

planie iujarzmiony byk prow

adzony za uzd´ wtle okreÊlajà now

à, faszy-stow

skà wizj´ E

uropy. Wobrazie M

axa Beckm

ana Porwanie E

uropy(D

avidsonR

eid, 2003;Guthm

üller, 1997, s.98) z1933

roku brunatny byk zaw∏adnà∏ kobie-

tà-Europà. O

braz Andre M

assona Pazyfaez

1937roku

16jest protestem

przeciwgw

a∏towi zadaw

anemu E

uropie, przeciw rasizm

owi, nadchodzàcem

u ludobój-stw

u, przeciw epoce pogardy. M

aggi Ham

bling wobrazie Pazyfae ibyk

z1978

ro-ku ukazuje w

yzwolenie obyczajow

e ipartnerstwo cielesne

Pazyfae ijej partnerabyka-m

´˝czyzny. Lustro H

uguettez

1983roku C

arolramy pokazuje Êw

iadomà do-

minujàcà kobiecoÊç. U

Rolanda Topora w

jego Europie

lub Minotaurusie

(obrazten nosi dw

a tytu∏y) z1985

roku17

mam

y do czynienia zobyczajow

ym szaleƒ-

stwem

Europy. Sym

bolizuje je byk – transwestyta.

Lejtm

otywem

zobrazowaƒ w

spó∏czesnych mitu E

uropy na Zachodzie jest, zda-

niem L

uisy Passerini, seksualnoÊç Europy-kobiety, której przeciw

ieƒstwem

jestbyk, sym

bolizujàcy pierwotnà m

´skoÊç (Passerini, 2002). Jak zauwa˝a autorka, kla-

syczna relacja porywacza ijego ofiary, w

zachodniej sztuce XX

wieku zostaje zin-

terpretowana ∫

rebours. Kat staje si´ ofiarà, a

ofiara katem. Przyk∏adem

tej ewolu-

cji sà dwa w

spomniane ju˝ obrazy. Pierw

szy znich to obraz F

élixa Vallottona 17



tym na pochodzàce ze w

schodu jej êród∏a7. E

uropa na grzbiecie byka podà˝a∏aza s∏oƒcem

, ze wschodu na zachód, od starej ku now

ej cywilizacji, od tego, co

znane – ku temu, co niepew

ne. Podró˝ Europy w

yznacza nie tylko êród∏a naszejcyw

ilizacji, ale równie˝ jej istotne cechy: ruch izm

iennoÊç. Wprzeciw

ieƒstwie

do wielkich cyw

ilizacji Egiptu, M

ezopotamii i

Chin – pisa∏ N

orman D

avies(2003, s.20–21) – które rozw

ija∏y si´ powoli, cyw

ilizacj´ Êródziemnom

orskà odsam

ego poczàtku cechowa∏y ruch, zm

iana, niepewnoÊç, ferm

ent. Mit E

uropykonstytuujà trzy elem

enty: byk, kobieta imorze. B

yk ju˝ od okresu paleolitu po-strzegany by∏jako sk∏adnik natury, sym

bol si∏y ipotencji. WPersji byk sym

boli-zow

a∏ poczàtek ˝ycia, zarówno zw

ierzàt, jak iroÊlin. Zkolei w

Egipcie skóra by-

ka s∏u˝y∏a do owijania zm

ar∏ego, co mia∏o m

u zagwarantow

aç bezpiecznàpodró˝ na „drugà stron´” ˝ycia. D

o mitu E

uropy kobieta wnosi elem

ent ludzki,ziem

ski neutralizujàcy boskoÊç byka-Zeusa. W

mitologii greckiej E

uropa jestjednà z

inkarnacji wielkiej m

atki Ziem

i. Ona w

∏aÊnie „udomaw

ia” boskà si∏´ by-ka. T

rzeci element m

itu, morze, które otacza kontynent europejski z

trzechstron, ∏àczy w

sobie wszelkie bogactw

o symbolicznych skojarzeƒ: ludzkà dà˝-

noÊç do poznania innych religii, innych sposobów ˝ycia iinnych kultur. N

ajwa˝-

niejszym spoÊród m

órz, nazwanym

przez Herodota (1954) „M

orzem W

ielkim”,

jest Morze Âródziem

ne. Ono w

∏aÊnie staje si´ przestrzennym iczasow

ym, sym

-bolicznym

∏àcznikiem, ∏àczy pam

i´ç naszej wspólnej europejskiej przesz∏oÊci

zprzestrzennà ideà europejskiej integracji.

Mit E

uropy przedstawiany w

rzeêbie imalarstw

ie okazuje si´ uniwersalnym

na-rz´dziem

. Dostosow

uje on swojà sym

bolik´ do zmieniajàcych si´ potrzeb epoki,

wychw

ytuje istotne rysy otaczajàcej artyst´ rzeczywistoÊci iutrw

ala je wcoraz to in-

nych kompozycjach zbudow

anych zawsze z

tych samych elem

entów: byka, kobiety

imorza. Przedstaw

ienia mitu E

uropy powsta∏e w

XX

wieku w

wyobraêni artystów

zobu cz´Êci E

uropy, zachodniej iwschodniej, sà znakom

itym narz´dziem

ukazujà-cym

dwie ró˝ne – zachodnià iw

schodnià – historie europejskiej cywilizacji.

Dzie∏o Felixsa V

allottona8

Porwanie E

uropyz

19089

ukazuje relacj´ Europy

ibyka, którà cechuje zjednej strony si∏a iopiekuƒczoÊç byka-m

´˝czyzny, zdrugiej

16B

eata di Biasio, B

ohdan Michalski

7„Rozpoczynajà si´ ow

e dzieje wT

yrze, mieÊcie w

tej cz´Êci Syrii, która b´dzie zwana Feni-

cjà: przypomnijm

y, ˝e stamtàd te˝ w

ezmà G

recy alfabet, ruin´, wed∏ug Platona (Fajdros,

275a–b), przyrodzonej pam

i´ci, lecz zarazem pam

i´ç dok∏adniejszà. Wed∏ug tradycji noto-

wanej iprzez m

itografów, iprzez historyków

greckich, królem T

yru by∏ niegdyÊ Agenor,

urodzony nad Nilem

syn Posejdona iLibii, córki E

pafosa. Agenor pow

´drowa∏ znad N

iludo Fenicji itu pojà∏ Telefass´; pow

ije mu ona trzech synów

: Fojniksa, Kyliksa iK

admosa,

atak˝e córk´ E

urop´…pi´knà dziew

czynà zachwyci∏ si´ Z

eus. ˚eby jà zdobyç,przybra∏

postaç oswojonego byka. Igra∏ w

okó∏ niej na ∏àce, a˝ Europa zn´cona w

drapa∏a si´ na jegogrzbiet. W

tedy byk przez morze zaniós∏ jà w

prost na Kret´” (K

ubiak, 1998, s. 369).8Szw

ajcarski artysta zwiàzany z

grupà zwanà „N

abiÊci”.9http://jahsonic.w

ordpress.com/2007/01/06/the-abduction-of-europe-1993-cees-nootebo-

om/ (12.09.2009).

10Rosyjski artysta przyby∏y do Pary˝a w

latach 20.minionego stulecia. Jego ulubionà m

odel-kà by∏a sportretow

ana na tym obrazie by∏a s∏ynna aktorka itancerka Ida R

ubinstein.11http://w

ww

.abcgallery.com/S/serov/serov145.htm

l (12.09.2009).12Francuski m

alarz, jeden znajw

a˝niejszych przedstawicieli tzw

. szko∏y kolorystów.

13http://ww

w.jus.unitn.it/dsg/convegni/politica/quadro.htm

(12.09.2009).14http://w

ww

.europesname.eu/14_Y

our_Com

ments2007_2nd_half.htm

(12.09.2009).15http://kunst.gym

szbad.de/nationalsozialismus/m

alerei/akt/akt.htm (12.09.2009).

16http://byzantinedreams.blogspot.com

/2008_03_01_archive.html (12.09.2009).

17http://ww



1167(12.09.2009).

cym drugà w

ojn´ Êwiatow

à mit E

uropy pe∏ni g∏ównie funkcj´ politycznà. N

ajbar-dziej reprezentatyw

nym tego przyk∏adem

jest wspom

niany obraz Maxa B

eck-m

anna Porwanie E

uropyz

roku 1933. Brutalny byk, którego podniesiona g∏ow

airozchylone nozdrza przypom

inajà dzia∏o armatnie, unosi na grzbiecie E

uro-p´-ofiar´. Przez jego pot´˝ny grzbiet przerzucone jest nagie, bezbronne cia∏o ko-biety-E

uropy. Europa zdaje si´ w

ydawaç „krzyk Êm

ierci” (Guthm

üller, 1997,s.326). N

a jej przedramieniu w

idnieje ˝ó∏ta przepaska. ˚ó∏tym

kolorem ju˝

wÊredniow

ieczu naznaczano prostytutki i˚ydów

. „Laicka, alegoryczna m

owa

barw oceni∏a ˝ó∏cieƒ – pisze R

zepiƒska (1983, s.132) – jako barw´ w

rogoÊci,z∏ych zam

iarów ibezw

stydu iprzydzieli∏a go dziewcz´tom

publicznym i˚

ydom,

co zdaje si´ potwierdzaç hiszpaƒskà genealogià tej em

blematyki. K

urtyzany w∏o-

skie wrenesansie zm

uszano do noszenia ˝ó∏tych znaków w

szatach”. ˚ó∏ta prze-

paska uB

eckmanna staje si´ w

ić archetypem póêniejszej gw

iazdy Daw

ida, któ-rà w

okresie Holokaustu naziÊci naznaczali ˚

ydów. Z

namienny jest tak˝e

zastosowany przez artyst´ brunatny kolor byka, naw

iàzujàcy do koloru faszy-stow

skich mundurów

. „1932rok zapoczàtkow

a∏ ca∏à seri´ obrazów, z

którychniektóre naw

iàzywa∏y do m

itów, by∏y to U

lisses iSyrenaalbo Porw

anie Europy,

obie prace zosta∏y namalow

ane wroku 1933…

mity [u

Beckm

anna] nie trzyma∏y

si´ wiernie kanonu literackiego, lecz by∏y ciàgle zm

ienianymi iaktualizow

anymi

wizualizacjam

i”(B

oehm, M

osch, Schmit, 1996). Pe∏ne ekspresyjnego napićia,

wyra˝ane za

pomocà

prostych, syntetycznych Êrodków, w

izualizacje mitów

Beck-

manna nie s∏u˝y∏y przesz∏oÊci, lecz ukazyw

a∏y archetypy, wpozornie przypadko-

wej, teraêniejszej ludzkiej egzystencji.

Przeciwko faszyzm

owi opow

iada si´ te˝ wspom

inany wy˝ej M

asson. Wlatach

30. XX

wieku w

ykona∏ on cykl prac, wktórych E

urop´ zastàpi∏a Pazyfae. Tenm

it, zdaniem artysty, bardziej przekonujàco ni˝ m

it Europy naw

iàzywa∏ do okru-

cieƒstw faszystów

. Tak wić po raz drugi m

it Europy przeradza si´ w

mit o

Pazyfae.O

ba mity o

Europie io

Pazyfae przewijajà si´ obok siebie w

twórczoÊci w

ielueuropejskich artystów

, nie tylko na Zachodzie (dzieje si´ podobnie w

twórczoÊci

Jana Lebensteina i

Adam

a Hoffm

anna wPolsce). A

ndré Masson, uczestnik

pierwszej w

ojny Êwiatow

ej, powa˝nie ranny, po pow

rocie zfrontu przebyw

a∏w

zak∏adzie psychiatrycznym. D

oÊwiadczenia w

ojenne by∏y bezpoÊrednià inspi-racjà jego cyklów

: Porwania, M

asakryiG

wa∏ty. Sam

artysta okrucieƒstwa w

ojnyporów

nywa∏ do gw

a∏tu. Wroku 1937 M

asson maluje sw

ojà Pazyfae, obraz, któryprzedstaw

ia kobiet´ gwa∏conà przez brunatnego byka.

Obok artystów

wypow

iadajàcych si´ przeciwko narastajàcej sile faszyzm

u bylitak˝e tacy, którzy uw

a˝ali faszyzm za czynnik uzdraw

iajàcy Europ´. N

orman D

a-vies (2003, s.67) w

Europie

pisze odà˝eniu faszyzm

u do przekszta∏cenia europej-skiej kultury. W

planie kulturalnym w

szystko, co europejskie musia∏o byç w

y∏àcz-nie aryjskie. A

legorià tej wizji jest w

spomniany obraz W

ernera Peinera zroku

1937 Europa ibyk, nosi on tak˝e drugi tytu∏: E

uropa aryjska. Europa przybiera tu-

taj postaç nagiej kobiety ow

yraênie aryjskiej urodzie. Obraz podkreÊla antyczne 19



zroku 1908 Porw

anie Europy. K

obieta tutaj robi wra˝enie osoby zdanej ca∏kow

iciena sw

ego porywacza-w

ybawc´? N

atomiast przyk∏adem

zinterpretowanej ∫

reboursrelacji poryw

acza ijego ofiary jest obraz Carol R

amy, L

ustro Huguette

zroku 1983.

Stàpajàca po dziwnym

murze udekorow

anym ludzkim

i koƒczynami na zielonym

tle czarna postaç byka zw

ywieszonym

j´zykiem dêw

iga na sobie pot´˝nà postaçkobiety-E

uropy. Jej seksualnoÊç manifestuje si´ przysadzistym

i kszta∏tami ipod-

kreÊlona jest równie˝ czerw

onym kolorem

cia∏a. W∏osy jej ozdobione sà w

ieƒcemz

kwiatów

czy te˝ laurem, sym

bolem zw

yci´stwa. Z

a jej plecami znajduje si´ pro-

stokàtna ozdobna rama lustra. D

zielàce powstanie obu dzie∏ pó∏ w

ieku ukazuje za-sadniczà zm

ian´ systemu w

artoÊci imentalnoÊci europejskiej. V

allotton zwraca

uwag´ na uzale˝nienie kobiety od m

´˝czyzny. Natom

iast Carol R

ama m

alujàcw

1983roku zrezygnow

anego, uginajàcego si´ pod ci´˝arem kobiety byka ukazuje

Êwiadom

à dominujàcà kobiecoÊç. K

rokiem dalej, w

post´pujàcej feminizacji, b´-

dzie ju˝ tylko zabawna w

izja „byka transwestyty” R

olanda Topora. Wepoce w

al-czàcego fem

inizmu m

it Europy przesta∏ w

ystarczaç twórcom

drugiej po∏owy X

Xw

ieku. Zm

iana spo∏ecznej roli kobiety domaga si´ innych odniesieƒ. A

rtyÊci zaczy-najà si´gaç, obok m

itu Europy, do innych antycznych heroin. Jednà z

nich staje si´Pazyfae 18(K

erényi, 2002). Mit o

„odwa˝nej” Pazyfae m

ia∏ jednoznacznà wym

ow´:

doÊwiadczana przez Pazyfae „absurdalna do tego byka m

i∏oÊç… przeraêliw

a na-m

i´tnoÊç… obrzydliw

a nami´tnoÊç” (K

ubiak, 1998, s.370–371) pokazuje Pazyfaeb´dàcà „ucieleÊnieniem

szyderstwa z

naturalnych iboskich praw itryum

fu zwie-

rzćych pasji nad rozumem

”(K

opaliƒski, 1987, s.839).W

latach 30.zaczynajà pojawiaç si´ obrazy, w

których swój w

yraz znalaz∏a po-deptana ludzka godnoÊç oraz przem

oc wieku obu totalitaryzm

ów. W

latach 30.,w

okresie nasilajàcego si´ nazizmu,m

it Europy zaczyna pe∏niç now

à funkcj´.W

malarstw

ie „antyfaszystowskim

” kobieta-Europa znów

zaczyna odgrywaç rol´

ofiary, abyk sym

bolizuje przemoc. M

o˝na powiedzieç, ˝e w

okresie poprzedzajà-

18B

eata di Biasio, B

ohdan Michalski

18Kerényi (2002, s. 94): „W

historii rodzinnej Minosa pow

tórnie pojawia si´ m

otyw godów

zbykiem

. Minos m

ia∏ ˝on´ Pazyfae, „wszystkich oÊw

iecajàcà”, cór´ Heliosa iPerseis, któ-

rej imi´ dane nam

by∏o poznaç jako okreÊlenie bogini ksi´˝yca. Opow

iadano, ˝e Pazyfaezakocha∏a si´ w

przepi´knym, lÊniàcobia∏ym

byku, którego bogowie – Z

eus lub Posejdon– w

ys∏ali na Kret´. B

yk wy∏oni∏ si´ niew

àtpliwie z

morza, tote˝ m

y nazywam

y go imieniem

„Posejdon”. Tw

ierdzono jednak, ˝e iten byk by∏ Zeusem

. Dla daw

niejszych Kreteƒczy-

ków byk by∏ niew

àtpliwie jednà

zform

przejawów

najwy˝szego boga. W

naszych s∏ynnychopow

ieÊciach Pazyfae by∏a jednak zakochana wpraw

dziwym

byku – kaza∏a sporzàdziç mi-

strzowi D

edalowi sztucznà krow

´ iukry∏a si´ we w

n´trzu tej atrapy. Byk da∏ si´ podejÊç

isp∏odzi∏ zkrólow

à Minotaura, „byka m

inojskiego” okreÊlanego imieniem

„Asterios”

– dzieci´ zbyczà g∏ow

à, które trzeba by∏o trzymaç w

ukryciu. Wyrós∏ on w

Labiryncie

– budowli z∏o˝onej ze Êcie˝ek bez w

yjÊcia, zaprojektowanej specjalnie w

tym celu przez

Dedala. W

koƒcu byka-cz∏owieka zabi∏ Tezeusz A

teƒczyk”. Ró˝ni m

itografowie, ro˝nie

opisujà poczćie Minotaura, przytocz´ dalej inne jeszcze w

ersje tej samej legendy.

znaczàco wpisa∏a si´ w

wa˝ny m

oment historii naszego kontynentu (rozszerzenie

Unii E

uropejskiej). Jej wartoÊç polega jednak na czym

Ê wićej. O

glàdajàc wysta-

w´, Êledzim

y pe∏nà ewolucj´ jednego tem

atu wczasie. O

bserwujem

y, jak mit E

u-ropy przew

ija si´ przez sztuk´ od antyku po wspó∏czesnoÊç. Z

miany sposobu jego

obrazowania w

kolejnych epokach ukazujà istotne rysy historii europejskiej cywi-

lizacji: „nasze bycie whistorii co chw

ila odnawia sw

ojà energi´ zkorzenia m

itu – pisa∏ L

eszek Ko∏akow

ski (1994, s. 39) – dzi´ki niemu zdobyw

amy sobie praw

odo nadaw

ania sensu zdarzeniom”. K

a˝dy, kto obejrza∏ t´ wystaw

´,musia∏ zadaç

sobie pytanie, czy mit E

uropy jest opowieÊcià o

mi∏oÊci m

´˝czyzny ikobiety, czyte˝ m

ówi raczej o

korzeniach europejskiej cywilizacji? C

zy legenda om

i∏oÊcibyka-Z

eusa do ksi´˝niczki-Europy m

o˝e byç pretekstem do refleksji nad europej-

skà to˝samoÊcià? Innym

najwa˝niejszym

dla nas pytaniem, które po obejrzeniu

florenckiej wystaw

y pozostawa∏o bez odpow

iedzi, by∏o to, czy artyÊci Ârodkowo-

-Wschodniej E

uropy, podobnie jak ich koledzy zzachodu E

uropy, si´gali równie

cz´sto do tego antycznego motyw

u? Wystaw

a florencka nie dawa∏a, niestety, od-

powiedzi na to pytanie. W

Êród 181 prac zgromadzonych na w

ystawie w

Uffizi nie

by∏o ani jednego dzie∏a zregionów

po∏o˝onych po wschodniej stronie (nieistniejà-

cego ju˝ na szcz´Êcie) muru berliƒskiego. Pytania o

obecnoÊç mitu E

uropy wsztu-

ce tego regionu wystaw

a,niestety,nie podj´∏a. By∏o to o

tyle dziwne, ˝e w

∏aÊniew

czasie trwania florenckiej w

ystawy paƒstw

a Europy Ârodkow

o-Wschodniej oraz

Malta iC

ypr podpisywa∏y traktat akcesyjny, a

sama w

ystawa m

ia∏a wpew

ien spo-sób upam

i´tniç rozszerzenie Unii E

uropejskiej na Wschód!

Paradoks ten sk∏oni∏ wspó∏autork´ artyku∏u do rozpoczćia poszukiw

aƒ.K

werenda przeprow

adzona wpolskich m

uzeach przynios∏a zaskakujàce rezulta-ty. O

kaza∏o si´, ˝e kilkunastu polskich malarzy X

X w

ieku wsw

oich pracach na-w

iàzywa∏o do m

itu Europy. Ponadto okaza∏o si´, ˝e to w

∏aÊnie mit E

uropy zain-spirow

a∏ Franciszka Starowieyskiego, u

którego polskie Ministerstw

o SprawZ

agranicznych wroku 1998 zam

ówi∏o fresk do now

ego budynku Sta∏ego Przed-staw

icielstwa R

P przy Unii E

uropejskiej wB

rukseli. Brukselskie m

urale Staro-w

ieyskiego (1998), Divina Polonia rapta per E

uropa Profana, odbiega∏o wyraênie

od laickiej symboliki obecnej w

wi´kszoÊci prac zgrom

adzonych na florenckiejw

ystawie. N

a czym w

ić polega specyfika traktowania antycznego tem

atu wpol-

skim m

alarstwie X

X w

ieku? Na to pytanie nikt dotàd nie odpow

iedzia∏, nikt te˝nie opracow

a∏ recepcji mitu E

uropy wpolskiej kulturze artystycznej w

czeÊniej-szych stuleci 23.

Starowieyski w

swojej D

ivina Polonia rapta per Europa Profana

(1998 24) malu-

je metalow

ego, przerdzewia∏ego byka, sym

bol rozk∏adajàcego si´ komunizm

u.

21Podzielona pam



korzenie europejskiej cywilizacji, z

drugiej zaÊstrony, rola tej tradycji zostaje zde-gradow

ana ipodporzàdkowana now

ej rasie, którà ucieleÊnia postaç aryjskiej ko-biety

(Guthm

üller, 1997, s.322). Na przekór ponurej rzeczyw

istoÊci Pablo Picassow

obrazie zatytu∏owanym

Minotaur 19

(Kubiak, 1998) 20

zroku 1937 m

aluje Euro-

p´ wopiekuƒczych objćiach potw

ora. Tutaj potwór zdaje si´ byç w

ybawcà w

no-szàcym

Europ´ na statek

21(C

alasso, 1995), który przyniesie jej schronienie iwy-

bawienie (scena by∏a interpretow

ana ju˝ to jako wybaw

ienie, ju˝ to jako gwa∏t)

(Cow

ling, Mundy, 1990).

Do E

uropy Ârodkowo-W

schodniej nawiàzuje przedstaw

ienie mitu E

uropy nie-m

ieckiego malarza, Johannesa G

rützke (Guthm

üller, 1997) z1976

roku zatytu∏o-w

ane Kobieta na byku

22. Przedstawia ono stàpajàcego po berliƒskim

murze byka.

Siedzàca na nim E

uropa wskazuje r´kà na obszar znajdujàcy si´ po drugiej stronie

muru. D

zie∏o Grützkego otrzym

a∏o pierwszà nagrod´ w

konkursie zatytu∏owanym

„Gdzie objaw

ia si´ historia Êwiata?” ijest w

∏asnoÊcià Muzeum

Muru B

erliƒskiego– „C

heckpoint Charlie”. Sym

boliczny gest r´ki Europa kieruje ku w

schodowi.

Artysta, a

zatem iw

idz, oglàdajà mur istàpajàce po nim

postaci zperspektyw

yZ

achodu, który „zapomnia∏” o

Wschodzie. M

it opowiadajàcy o

Europie ibyku w

in-terpretacji G

rützkego jest symbolicznym

odniesieniem do sytuacji politycznej E

uropylatsiedem

dziesiàtych, wszczególnoÊci do historii E

uropy Wschodniej. M

it Europy inspi-

rowa∏ m

alarzy ipoetów, którzy tworzyli dzie∏a b´dàce jego najró˝norodniejszym

i inter-pretacjam

i. Europ´ na byku m

alowali: R

afael, Tycjan, Dürer, R

ubens, Gaugin, M

axB

eckman, Picasso. O

Europie na byku pisali: A

ntoine de Baïf, A

ndré Chenier, L

acon-te de L

isle, Georg K

aiser, Massim

o Bontem

pelli, Heinrich B

öll. Interpretacje tego mitu,

wniezliczonych iloÊciach, przew

ija∏y si´ przez kolejne stulecia. Nios∏y one w

sobie tre-Êci zarów

no religijne, jak ifilozoficzne(G

uthmüller, 1997, s. 310–311).

Wi´kszoÊç opisanych w

y˝ej obrazów, inspirow

anych mitem

Europy, pokazana

by∏a w2002

roku na wystaw

ie wG

alerii Uffizi w

e Florencji. W

ystawa florencka

20B

eata di Biasio, B

ohdan Michalski

19Historia M

inotaura, ÊciÊle zwiàzana z

genealogià mitu E

uropy, wzale˝noÊci którego m

ito-grafa traktujem

y jako jej êród∏o, zawiera coraz to now

e szczegó∏y: „Rozgniew

any [na Mi-

nosa] Posejdon tchnà∏ wzatajonego przed nim

byka ˝ar dzikoÊci, aw

Pazyfae absurdalnàdo tego byka m

i∏oÊç…królow

a, zapewne w

yczuwajàc w

niezrównanym

konstruktorze[D

edalu] natur´ marnego fam

ulusa, zwierzy∏a m

u si´ ze swej obrzydliw

ej nami´tnoÊci

(Apollodoros, 3, 1, 4). U

s∏u˝nie sporzàdzi∏ drewnianà krow

´ na kó∏kach, którà obciàgnà∏praw

dziwà skórà. Przyw

lók∏ owà niby-krow

´, zPazyfae ukrytà w

pustym jej w

n´trzu, na ∏à-k´, gdzie byk si´ pas∏…

Zpotw

ornego obcowania m

ia∏ si´ urodziç potwór, M

inotaurus,czyli „M

inosowy-B

yk”, z ∏bem byka, a

resztà cia∏a ludzkà. Aby go uw

i´ziç iukryç,Dedal

na polecenie króla zbudowa∏ labirynt” (K

ubiak, 1998, s. 370–371).20http://eaobjets.w

ordpress.com/2009/04/17/picasso/ (12.09.2009).

21Jedna zw

ersji mitu E

uropy mów

i∏a oporw

aniu, jako o„przew

o˝eniu na statku” (Calasso,

1995, s.17–18).22http://unia15.republika.pl/hist.ue.htm

l (12.09.2009).

23Nieliczne istniejàce w

j´zyku polskim opracow

ania na temat obecnoÊci antyku w

sztucepolskiej odnoszà si´ g∏ów

nie do okresu wczeÊniejszego inic nie w

spominajà o

micie E

u-ropy.

(Kerényi, 2002), natom

iast postaç Europy zredukow

ana zostaje do samych akce-

soriów kobiecoÊci: sm

uk∏ej d∏oni igrubego warkocza. T

∏o ensamblage’u

stanowi

gotycka katedra iwielkom

iejski pejza˝ 29(Pevsner, 1979, s.257). N

a pierwszym

planie widnieje postaç C

hrystusa pasàcego baranka. Czarny orze∏ w

rzeêbiarskiejkom

pozycji unosi wsw

oich szponach kobiecà d∏oƒ wykonanà z

myd∏a izakoƒczo-

nà warkoczem

zludzkich w

∏osów. U

˝ycie przez artyst´ myd∏a w

rzeêbie d∏oni sym-

bolizuje wra˝liw

oÊç ikruchoÊç ludzkiego cia∏a, ∏atwo ulegajàcem

u unicestwieniu

ww

ieku ludobójstwa. M

yd∏o wepoce pieców

wytw

arzano zresztà zludzkiego

t∏uszczu. Ca∏oÊci kom

pozycji dodaje grozy kosmyk ludzkich w

∏osów, który w

wy-

obraêni Europejczyków

nasuwa skojarzenie z

obozami zag∏ady, z

makabrycznym

iprzedsionkam

i piek∏a, wktórych odbierano ofiarom

ich ostatnie atrybuty cz∏owie-

czeƒstwa: okulary, w

∏osy, protezy, dzieciće zabawki. Postaç C

hrystusa stanowi

odwo∏anie do polskiej tradycji katolickiej ido polskiego m

esjanizmu. C

ierpiàcaPolska porów

nywana jest przez artyst´ do cierpiàcego C

hrystusa. Polska, którapozbaw

iona by∏a niezale˝nego bytu paƒstwow

ego podczas rozbiorów, a

potemprzez faszyzm

(druga wojna Êw

iatowa) iprzez kom

unizm sow

iecki, ta Polska cier-pi. Polska Êw

iadomoÊç obsesyjnie ow

∏adni´ta jest t´sknotà wolnoÊci ipragnieniem

posiadania w∏asnego niepodleg∏ego paƒstw

a. Polskà to˝samoÊç narodow

à konsty-tuuje w

ić pomieszanie sym

boli religijnych inarodowych. Sà one obecne w

pol-skiej sztuce iuk∏adajà si´ w

coÊ wrodzaju dram

atycznego apelu kierowanego do

Zachodu: Z

wolennicy radykalnego laicyzm

u zrozumcie nas!– pisa∏ B

ohdan Cyw

iƒ-ski (2004). N

as zregionu geograficznego nazyw

anego od dawna „antem

uralechristianitatis”! N

ie jesteÊmy tylko prostackim

i obskurantami ikleryka∏am

i! Nas

iWas kszta∏tow

a∏o inne doÊwiadczenie historyczne: nas g∏ów

nie brak poczuciabezpieczeƒstw

a30

iuczucie nieustannego zagro˝enia ze strony obcych ludzi innejw

iary, iwiedza o

tym, ˝e ow

oc pracy ca∏ego ˝ycia ginie czasem w

ciàgu paru minut,

aw

szelki majàtek jest w

artoÊcià nad wyraz nietrw

a∏à, idoÊwiadczalnie stw

ierdzonapraw

da, ˝e za wiar´ cz´sto trzeba p∏aciç ˝yciem

iwreszcie – nieufny dystans do tych 23



„Divina Polonia”, przeciw

stawiona przez artyst´ Êw

ieckiej Europie, przypom

inao

wcià˝ ˝yw

ej wtej cz´Êci E

uropy chrzeÊcijaƒskiej tradycji: „Polonia semper fide-

lis”. Druga obok E

uropy postaç kobieca – „Divina Polonia” m

a wokó∏ g∏ow

y au-reol´. Starow

ieyski si´ga do antycznego, aw

ić „pogaƒskiego” mitu iprzy tej oka-

zji Êwieckiej E

uropie przeciwstaw

ia Êwi´tà Polsk´. Skàd to po∏àczenie nagoÊci

iÊwi´toÊci? D

laczego uw

yzwolonego skàdinàd artysty, obsesyjnie szkicujàcego

wsetkach sw

oich prac kobiece cia∏o, dalekiego od bigoterii czy klerykalizmu, po-

jawiajà si´ sym

bole religijne? 25W

ensamblage’u

zroku 1983 Porw

anie Europy 26

W∏adys∏aw

a Hasiora 27, inne-

go polskiego rzeêbiarza imalarza, byk zostaje zastàpiony czarnym

ptakiem28

22B

eata di Biasio, B

ohdan Michalski

24http://ww

w.fondazionedelbianco.org/sem

inari/progetti_prof/progview_P

L.asp?

start=1&

idprog =105 (12.09.2009).

25Ciekaw

ym przyczynkiem

do zrozumienia ideologii „antem

urale” sà okolicznoÊci powsta-

wania obrazu D

ivina Poloniazaw

arte ww

ywiadzie naszej studentki, A

nety Kaprzyk z

ów-

czesnym am

basadorem R

P wB

rukseli Janem T

ruszczyƒskim:

A.K

. Jak Pan wspom

ina reakcj´ polskiej dyplomacji na obraz F. Starow

ieyskiego?J.T. R

eakcje by∏y oczywiÊcie ró˝norodne, generalnie m

artwiono si´, ˝e w

ymow

a p∏ótna– zw

∏aszcza wzestaw

ieniu zjego tytu∏em

– mo˝e byç przez odbiorców

zpaƒstw

UE

odczy-tyw

ana jako bombastyczne nadćie iprzekonanie o

wyjàtkow

oÊci Polski, lub, jeszcze go-rzej, jako niech´ç Polski do pozbaw

ionej cnót Europy iw

ciàganie nas do klubu si∏à, nieja-ko w

brew naszej w

oli. Taka interpretacja przekazu p∏ótna Starowieyskiego by∏aby

oczywiÊcie niezgodna z

ogólnym w

izerunkiem Polski, o

powstanie ium

ocnienie si´ które-go zabiega∏a podów

czas nasza dyplomacja. M

arginalnie wyst´pow

a∏o tak˝e zmartw

ienie,˝e tak du˝a iloÊç dam

skiej nagoÊci iwtak ponadnaturalnych rozm

iarach mo˝e nam

przy-nieÊç sporo krytyki ze strony, co bardziej tradycyjnych/konserw

atywnych goÊci z

Polski.W

sumie – m

niej zajmow

ano si´ artystycznymi w

artoÊciami obrazu, bardziej pytaniam

io

to, jakie mogà byç interpretacje jego przekazu.

A.K

. Na proÊb´ Pana A

mbasadora, jeszcze przed ods∏onićiem

obrazu, autor zamalo-

wa∏ cz´Êç inskrypcji. Itak „D

ivina Polonia rapta per Europa Profana” istnieje do dziÊ jako

„Divina Polonia”. J.T. Faktycznie, sta∏o si´ to na m

ojà proÊb´, po konsultacji zm

oimi prze∏o˝onym

i wW

ar-szaw

ie, którzy równie˝ uw

a˝ali, ˝e s∏owa „rapta per E

uropa Profana” zawierajà ∏opatolo-

giczny werbalny przekaz, narzucajàcy interpretacj´ dzie∏a im

ogàcy skierowaç odbiorców

kuprzeÊw

iadczeniu, e Polska chce eksponow

aç swój eurosceptycyzm

, anie w

ol´ do∏àczenia doobszaru integracji europejskiej. (W

ywiad zrealizow

any 28 grudnia 2006roku w

ramach ba-

daƒ jakoÊciowych do pracy m

agisterskiej. Autor: A

neta Kaprzyk. T

ytu∏ pracy: Spo∏ecznefunkcje ikony. W

izerunki iobrazy religijne wÊw

iadomoÊci spo∏ecznej).

26Praca niepublikowana, w

Muzeum

Tatrzaƒskim, w

Galerii H

asiora wZ

akopanem,znaj-

dujà si´ jeszcze dwie prace artysty noszàce ten sam

tytu∏: Porwanie E

uropyz

roku 1986i1988.

27Konteksty

(2008), Instytut Sztuki PAN

,1(208), 43.

28Zastàpienie przez H

asiora Ênie˝nobia∏ego byka (wantyku sym

bolu przygody, ale tak˝em

i∏oÊci ipoczucia bezpieczeƒstwa) czarnym

drapie˝nym or∏em

, unoszàcym w

swoich

szponach rachitycznà d∏oƒ kobiety-Europy, jest odw

o∏aniem si´ przez artyst´ do

XX

-wiecznych doÊw

iadczeƒ Europy – faszyzm

u ikomunizm

u. Wczasie panow

ania tychdw

óch totalitaryzmów

Europejczycy pozbaw

ieni byli przede wszystkim

poczucia bezpie-czeƒstw

a. Byk,zgodnie z

antycznà symbolikà,m

ia∏ dawaç ow

o poczuciebezpieczeƒstw

a(K

erényi, 2002, s. 94). Jak zauwa˝a autor: „D

la dawniejszych

Kreteƒczyków

byk by∏ nie-w

àtpliwie jednà z

form przejaw

u ich najwy˝szego boga”.

29Wklejona fotografia przedstaw

ia prawdopodobnie katedr´ w

Ulm

(1377), której wie˝a

zosta∏a zaprojektowana przez M

ateusza Boblingera w

roku 1482, obecny swój w

yglàd – zdaniem

Pevsnera (1979, 257) – zawdzićza rekonstrukcji (1877–1890). Z

ob. te˝: Erlan-

de, 1989,s. 542–543 i582–583.30Jak podaje Tazbir,od po∏ow

y XV

do po∏owy X

VII w

ieku najazdów (tureckich, kozac-

kich), na Litw

´ by∏o oko∏o trzydziestu, ana Podole siedem

dziesiàt pi´ç. Aw

ić statystykam

ordów, gw

a∏tów, podpaleƒ ibrania w

jasyr wyglàda∏a na przedm

urzu ca∏kiem im

ponujà-co: na L

itwie, co trzy lata, na Podolu, co rok.

ÂRO

DK

OW

OE

UR

OPE

JSKI M

IT „A

NT

EM

UR

AL

E”

Na W

schodzie antyczny mit E

uropy splata si´ zo

wiele od niego m

∏odszymm

item narodow

ym iw

ten sposób wschodnioeuropejska w

ersja mitu E

uropy przy-biera postaç m

itu antemurale.W

izualizacje porwania E

uropy powstajàce w

Euro-

pie Centralno-W

schodniej wX

X w

ieku przekazujà uwspó∏czeÊnione echa m

isyj-nej ideologii „przedm

urza”, która funkcjonowa∏a w

Êwiadom

oÊci historycznejE

uropy Ârodkowej iW

schodniej od ponad pićiuset lat: Przeci´tny szlachcic uwie-

rzy∏, i˝ broniàc po∏udniowo-w

schodnich granic swego paƒstw

a przed Tatarami, Tur-

cjà czy Moskw

à, tym sam

ym stoi na stra˝y ca∏ego chrzeÊcijaƒstw

a. Co w

ićej, zaskar-bia sobie zas∏ugi rów

nie˝ wniebie…

Wten sposób pow

sta∏ typ myÊli politycznej

pozostajàcy wostrym

kontraÊcie zjej rozw

ojem na zachodzie E

uropy, nagrod´ (czykar´) w

zaÊwiatach daw

no ju˝ przestano wpisyw

aç wbilans spodziew

anych zysków(Tazbir, 2004, s. 207–208). N

iemal od poczàtku posiada∏o ono

[antemurale, przyp.

B.d.B

.iB.M

.] podwójne ostrze: w

yznaniowe (skoro pojm

owano je jako barier´ prze-

ciw islam

owi) icyw

ilizacyjno-polityczne (gdy˝ mia∏o stanow

iç zapor´ chroniàcà eu-ropejskà cyw

ilizacj´ przed azjatyckim barbarzyƒstw

em)

(Tazbir, 2004, s. 205). Ante-

murale

podlega∏o ewolucji, z

antytureckiego iantykozackiego wX

VII w

ieku,w

wieku X

IX staw

a∏o si´ antyrosyjskie, aw

XX

wieku oznacza∏o obron´ zachod-

niej cywilizacji przed kom

unizmem

.Ideologie m

isyjne, do których trzeba zaliczyç mit antem

urale, nie sà wE

uropie,naw

et Zachodniej, niczym

nowym

. Jak pisa∏ Janusz Tazbir (2004, s.210), rewolu-

cja francuska g∏osi∏a has∏a wprow

adzenia wca∏ej E

uropie zasad równoÊci spo∏ecz-

nej ipostulowa∏a szerzenie przodujàcej kultury francuskiej. Z

kolei pisarze an-gielscy w

XIX

iX

X w

ieku przejći byli „misjà szerzenia cyw

ilizacji bia∏egocz∏ow

ieka na innych kontynentach Êwiata”, M

oskwa z

kolei uwa˝a∏a siebie za

trzeci Rzym

. Na Z

achodzie ideologie misyjne s∏u˝y∏y ekspansji terytorialnej, na

Wschodzie zaÊ obronie ipocieszeniu w

obliczu kl´sk.M

it Europy w

polskim m

alarstwie X

X w

ieku jest jednoczeÊnie obecny wdw

óchsw

oich wcieleniach. Z

jednej strony ww

ersji „zachodniej”, wktórej,podobnie jak

wm

alarstwie Z

achodu, opisuje proces spo∏ecznego wyzw

olenia kobiet ijest te˝ ko-m

entarzem do ponadczasow

ych zwiàzków

m´˝czyzny ikobiety (W

∏adys∏aw Sko-

czylas, Artur N

acht-Samborski, W

itold Manastyrski, B

ronis∏aw L

inke, Adam

Hof-

fmann, Jan L

ebenstein, Jerzy Now

osielski). Mit ten jest te˝ obecny w

wersji

„spolszczonej” lub „narodowej”, w

której staje si´ opowieÊcià nie tyle o

Europie,

ileraczej jest legendà o

specjalnej misji Polski w

Europie – „Polska przedm

urzemchrzeÊcijaƒstw

a iEuropy” (Starow

ieyski, Hasior, G

rzywacz). N

a przyk∏adzie ma-

larstwa polskiego w

idaç, jak mit antem

uraleprze˝yw

a renesans wokresie pow

sta-w

ania „SolidarnoÊci” ipo wprow

adzeniu stanu wojennego w

Polsce w1981

roku.Prace G

rzywacza (1979), H

asiora (1983) iStarowieyskiego (1988), pow

sta∏e wtym

czasie, sà zpew

noÊcià skutkiem poczucia niepew

noÊci, buntu itraumy zw

iàzanychz

powstaniem

, apotem

st∏umieniem

, przez w∏adze kom

unistyczne, solidarnoÊcio-

25Podzielona pam



uprzywilejow

anych szcz´Êciarzy, którym sw

e chrzeÊcijaƒstwo przysz∏o hodow

aç wluk-

susowej ibezpiecznej tw

ierdzy.Wszystko to w

ià˝e si´ tak˝e ze specyficznà rolà kul-tury (pow

iàzanej zreligijnà w

iarà) we w

schodniej Europie. K

ultura ireligia oka-zyw

a∏y si´ najsilniejszym bastionem

wtrw

ajàcej ca∏e stulecia walce m

a∏ychnarodów

zim

perializmem

ich silniejszych sàsiadów. A

wdrugiej po∏ow

ie XX

wie-

ku polska Êwiadom

oÊç narodowa, z∏àczona ÊciÊle ze Êw

iadomoÊcià religijnà, s∏u˝y-

∏a obronie przed zniewoleniem

totalitarnym, póêniej spraw

ie obalania komuni-

zmu w

centralnej Europie.

Praca jeszcze innego polskiego artysty, Zbyluta G

rzywacza, z

epoki tworzenia

si´ „SolidarnoÊci”, nawiàzuje poÊrednio do m

itu Europy. C

entralnà cz´Êç kompo-

zycji zatytu∏owanej U

rsus(z

1979roku – w

ed∏ug powieÊci „Q

uo vadis” Henryka

Sienkiewicza) 31

wype∏nia pot´˝na postaç rozp´dzonego byka, na którego grzbie-

cie wdram

atycznej pozie le˝y omdla∏a postaç kobieca. Jest ona uosobieniem

bez-silnoÊci, zm

ćzenia irezygnacji. Wlew

ej, zwisajàcej rće trzym

a siatk´ zzakupam

iitorebk´. Praca ukazuje m

oment, w

którym p´dzàcego byka chw

yta za rogi robot-nik. M

a on na g∏owie kask ochronny, jaki noszà stoczniow

cy igórnicy, nosi podko-szulk´, która ods∏ania jego m

uskularne ramiona. Szyny kolejow

e, na których roz-gryw

a si´ scena,sugerujà miejsce akcji. M

o˝e to byç teren przed kopalnià lubstocznià. W

tle pod murem

stoi d∏ugi sznur postaci, chyba kobiecych, ustawionych

wkolejce do sklepu, w

którym zapew

ne zastanà tylko puste pó∏ki. Zastyg∏e posta-

ci kobiet przyglàdajà si´ rozgrywajàcej scenie na pierw

szym planie obrazu, stojà

one na tle czerwonej trybuny, w

idaç na niej mikrofony, przez które partyjni w

o-dzow

ie przemaw

iali do t∏umu niew

olników, g∏odnych obyw

ateli komunistycznego

paƒstwa.

Wobrazie Z

byluta Grzyw

acza mam

y do czynienia zpolitycznym

mitem

naro-dow

ym w

czystej postaci, bez domieszki sym

boliki religijnej. Tutaj widaç w

yraênie,jak m

it Europy przeradza si´ w

XX

wieku w

mit antem

urale. Czerw

one obdarte zeskóry cielsko pot´˝nego, p´dzàcego byka (ju˝ nieco kalekiego, bez jednej nogi)stanow

i bez wàtpienia alegori´ kom

unizmu. R

obotnik wkasku stoczniow

ca czygórnika jest alegorià „polskiej klasy robotniczej” i„SolidarnoÊci”, a

omdla∏a,

umćzona kobieta unoszona przez byka jest alegorià Polski. R

obotnik „chwytajàc

byka za rogi” wprzenoÊni idos∏ow

nie, ratuje nie tylko Polsk´ przed wyniszczajà-

cym substancj´ narodu system

em, ale ratuje byç m

o˝e Europ´ przed zalew

em ko-

munistycznym

.

24B

eata di Biasio, B

ohdan Michalski

31http://ww



1167(12.09.2009).

Czech, S∏ow

acji, W´gier, L

itwy, ¸

otwy, E

stonii, S∏owenii) 33

ró˝ni si´ zasadniczo oddoÊw

iadczenia naszych zachodnich sàsiadów, starych cz∏onków

Unii – N

iemiec,

Francji, Wielkiej B

rytanii, W∏och, Portugalii, nie m

ówiàc ju˝ o

Szwecji, ˝yjàcej bez

wojen od dw

óch stuleci. Tylko znajomoÊç historii pozw

oli za∏agodziç wiele sporów

toczonych dzisiaj na forum Parlam

entu Europejskiego. Jej znajom

oÊç pozwoli zrozu-

mieç, ˝e êród∏em

wielu dzisiejszych konfliktów

mi´dzy Z

achodem iW

schodem E

u-ropy nie jest z∏a w

ola, lecz ró˝nica doÊwiadczeƒ. D

oÊwiadczenie kom

unizmu by∏o

czymÊ zupe∏nie innym

dla Polaków (im

ieszkaƒców innych krajów

tzw. bloku) ni˝ dla

demokratycznego iw

olnego Zachodu. Parlam

entarzyÊci zZ

achodu majà praw

o dow

∏asnej oceny komunizm

u, który dla nich by∏ projektem spraw

iedliwego ustroju spo-

∏ecznego. Takie samo praw

o do oceny mam

y my, którzy lepiej pam

i´tamy kom

uni-styczne ludobójstw

o wK

atyniu czy Êmierç m

ilionów ukraiƒskich ch∏opów

, ukaranychprzez Stalina sztucznie w

ywo∏anym

g∏odem. JeÊli uÊw

iadomim

y sobie t´ ró˝nic´ do-Êw

iadczeƒ, stanie si´ dla nas jasne, dlaczego Parlament E

uropejski nie chcia∏ uczciçm

inutà ciszy ofiar Katynia (o

co zabiegali europos∏owie z

Polski), arów

noczeÊnieuczci∏ pam

i´ç ofiar zamachu terrorystycznego w

Hiszpanii w

2004 r. Stanie si´ te˝ ja-sne, dlaczego eurodeputow

ani zZ

achodu g∏osowali inaczej ni˝ ich koledzy z

nowych

krajów cz∏onkow

skich (le˝àcych po wschodniej stronie daw

nej „˝elaznej kurtyny”)w

sprawie pot´pienia system

ów totalitarnych inie godzili si´ na um

ieszczenie wdo-

kumencie s∏ow

a „komunizm

”. Zrozum

ia∏a b´dzie niezgoda wÊród m

inistrów spra-

wiedliw

oÊci krajów U

nii Europejskiej, których podzieli∏ projekt ustanaw

iajàcy karyza „k∏am

stwa historyczne” ikontrow

ersja czy zbrodnie Holokaustu oraz zbrodnie

wby∏ej Jugos∏aw

ii jako zbrodnie przeciw ludzkoÊci nale˝y traktow

aç na równi ze

zbrodniami kom

unizmu, czy te˝ te ostatnie nale˝y w

y∏àczyç ztej kategorii. Z

rozu-m

ienie wzajem

nych stanowisk, choç jest krokiem

wkierunku budow

ania wspólnej

to˝samoÊci, nie jest jeszcze rów

noznaczne zich uzgodnieniem

.D

latego próbowano podzieliç ofiary X

X-w

iecznego ludobójstwa na „lepsze”

i„gorsze”, poniewa˝ w

Europie nie m

a jeszcze ciàgle zgody, co do interpretacjiprzesz∏oÊci? W

Europie nie dzia∏a∏y dotàd „kom

isje prawdy ipojednania”, któ-

rych zadaniem jest ustalenie pew

nego minim

um faktów

zprzesz∏oÊci, co do któ-

rych oceny panuje powszechna zgoda w

szystkich zainteresowanych stron.

Poczàtek nowego w

ieku sk∏ania do sformu∏ow

ania fundamentalnego pytania: czy

Europejczycy stanà si´ kiedyÊ w

przysz∏oÊci jednym narodem

, czy te˝ przeszkodzi imw

tym podzielona pam

i´ç Europy? C

zy ró˝nice doÊwiadczeƒ historycznych W

schoduiZ

achodu naszego kontynentu uda si´ kiedyÊ wprzysz∏oÊci przekroczyç iodnaleêç

jakiÊ wspólny fundam

ent, który u∏atwi E

uropejczykom lepsze w

zajemne porozum

ie-nie? Innym

i s∏owy,czy spe∏ni si´ „europejskie m

arzenie” oszcz´Êliw

ym 450-m

iliono-

27Podzielona pam



wej rew

olty oraz odebraniem Polakom

nadziei. Okaza∏o si´,za spraw

à polskiegom

alarstwa drugiej po∏ow

y XX

wieku, ˝e „przedm

urze” nie odesz∏o – jak pisa∏Tazbir – „do lam

usa polskich mitów

historycznych”, lecz wcià˝ tkw

i∏o g∏´bokow

Êwiadom

oÊci historycznej kolejnej generacji Polaków.

Pojćie antemurale

jest obce w∏oskiej, w

´gierskiej czy austriackiej Êwiadom

oÊcihistorycznej, choç de facto takà rol´ w

XV

II wieku odgryw

a∏a Wenecja, ca∏e W

´-gry iW

iedeƒ. Dlaczego w

ić ten typ myÊli politycznej nie zadom

owi∏ si´ w

Êwiado-

moÊci Z

achodu, ajedynie W

schodu? Zadecydow

a∏y otym

póêniejsze losy Wene-

cji, W´gier iA

ustrii, pozostajàce wkontraÊcie do losów

Polski czy Serbii. Austria

iW

´gry stworzy∏y razem

silne imperium

, aPolska i

Serbia n´kane kl´skami,

wniew

oli, szuka∏y pocieszenia wutopii.

Wizualizacje legendy o

porwaniu E

uropy powstajàce w

Polsce wdrugiej po∏o-

wie X

X w

ieku niosà wsobie echo tych daw

nych doÊwiadczeƒ historycznych

Wschodu, w

zmocnione najnow

szymi, dram

atycznymi w

ydarzeniami politycznym

ikoƒca X

X w

ieku.

DE

FICY

T W

SPÓL

NY

CH

EU

RO

PEJSK

ICH

SYM

BO

LI

Mów

iàc oE

uropie wszyscy zgodzim

y si´ zapewne tylko w

jednej kwestii: bez

wzgl´du na to, czym

zjednoczona Europa jest, ju˝ sam

o jej istnienie zperspekty-

wy ca∏ej burzliw

ej europejskiej przesz∏oÊci, aszczególnie koszm

arnego XX

wieku,

jest cudem. T

ym bardziej niepokojàce jest to, ˝e na m

onolicie Unii E

uropejskiejw

idaç ju˝ pierwsze p´knićia? (przyk∏adem

mo˝e byç w

spomniana odm

owa

uchwalenia w

spólnej konstytucji). Czy zatem

Europejczykom

uda si´ stworzyç

wprzysz∏oÊci jeden naród europejski, który zgodnie z

definicjà konstytucjonalisty,E

rnesta-Wolfganga B

öckenförde: konstytuowany jest w

mniejszym

stopniu przezczynniki biologiczno-naturalne, w

wi´kszym

zaÊ przez…˝yw

à pami´ç iÊw

iadomoÊç

przekazywane z

pokolenia na pokolenie…[naród ˝yje – przyp.B

.M.]w

spólnymi na-

dziejami, w

spólnie doznanym cierpieniem

iw

spólnie znoszonà pogardà innych,w

spólnie oczekiwanà dum

à, wkoƒcu tak˝e w

spólnie wyznaw

anymi m

itami.

To, oczym

mów

i tutaj Böckenförde, zw

yk∏o si´ nazywaç „to˝sam

oÊcià”, zkolei

Adolf M

uschg pojćie wspólnej „to˝sam

oÊci europejskiej” zaleca traktowaç scep-

tycznie 32 (Muschg, 2005). W

tej kwestii, jak tw

ierdzi, najlepiej by∏oby obejÊç si´ bezs∏ów

, bo dla ustalenia europejskiej to˝samoÊci w

ystarczy „wspólna europejska prze-

sz∏oÊç”. Rzecz jednak w

tym, ˝e nic takiego, jak „w

spólna europejska przesz∏oÊç” nieistnieje! D

oÊwiadczenie historyczne now

ych cz∏onków U

nii Europejskiej (Polski,

26B

eata di Biasio, B

ohdan Michalski

33Niezw

ykle interesujàce by∏oby porównanie w

izualizacji mitu E

uropy powsta∏ych w

Polscez

przedstawieniam

i tworzonym

i przez artystów innych krajów

tzw. N

owej E

uropy. Nieste-

ty, nikt tego nie dokona∏, akw

erenda wm

uzeach izbiorach prywatnych jest zadaniem

,które stoi przed historykam

i sztuki wtych krajach.

32Nale˝y zgodziç si´ z

Muschgiem

(2005, s. 5), i˝ ka˝da próba uchwycenia ca∏oÊci, zam

iastcz´Êci, m

a mityczny, a

nie logiczny charakter. Nale˝y ona bardziej do m

etafizycznego ni˝scjentystycznego porzàdku m

yÊlenia. Ale dzisiaj, kiedy pozytyw

istycznà niech´ç do mitycz-

nego pnia kultury mam

y ju˝ daleko za sobà, nie mo˝na w

àtpiç wpoznaw

czà rol´ mitu.

rzàdowych dotow

anych przez fundacje mi´dzynarodow

e idea ta sta∏a si´ wE

uro-pie W

schodniej „ideà mi´dzynarodow

ego spo∏eczeƒstwa obyw

atelskiego”. Czy

mo˝na zatem

„mit m

i´dzynarodowego spo∏eczeƒstw

a obywatelskiego” og∏osiç

wspó∏czesnà europejskà legendà o

wolnoÊci? C

zy mo˝e on staç si´ now

ym m

itemza∏o˝ycielskim

drugiej europejskiej integracji zroku 2004?

Jedno jest pewne,m

it pierwszej integracji (oparty na potrzebie bezpieczeƒ-

stwa iw

zgl´dach ekonomicznych) spe∏ni∏ ju˝ sw

oje zadanie. ObecnoÊç w

Unii no-

wych cz∏onków

wym

aga znalezienia nowego m

itu historycznego, nowej legendy,

która by na nowo zdefiniow

a∏a, co naprawd´ dzisiaj jest w

stanie po∏àczyç wszyst-

kich Europejczyków

iwskazaç im

kierunek, wktórym

majà razem

podà˝aç. Czy

Europa znajdzie taki w

spólny mianow

nik?

BIB

LIO

GR

AFIA

Biasio di, B

. (2007). Mit E

uropy ijego transformacje w

XX

wieku, R

ocznik polsko-niemiec-

ki, 15, 11–30.B

oehm, G

., Mosch, U

., Schmit, K

. (1996). Canto d’A

more. C

lassicism in M

odern Art and

Music 1914–1935, B

asel: Galli V

erlag.C

alasso, R. (1995). Z

aÊlubiny Kadm

osa zH

armonià, S. K

asprzysiak (t∏um.). K

raków: Z

nak.C

ardini, F. (2002). Europa unitá e

diversita, [w:]Il m

ito di Europa da fanciulla rapita a

conti-nente

[Katalog w

ystawy], Firenze: G

iunti.C

owling, E

., Mundy, J. (1990). O

n Classic G

round. Picasso, Leger, de C

hirico and the New

Classicism

1910 1930. London: Tate G

alery.C

ywiƒski, B

. (2004). Fikcja jednej Europy, R

zeczpospolita, 21(593).D

avidson Reid, J. (1993). T

he Oxford G

uide to Classical M

ythology in the Arts 1300–1990s,

vol. I. New

York–O

xford: Oxford U

niversity Press.D

avies, N. (2003). E

uropa, E. Tabakow

ska, (t∏um.). K

raków: Z

nak.E

rlande, A. (1989). B

randenburg Gothic A

rt. Trans. I. Mark. Paris–N

ew Y

ork.G

rzywacz, Z

. (1978). Katalog w

ystawy. K

oszalin: Biuro W

ystaw A

rtystycznych.G

uthmüller, B

. (1997).Mito, poesia, arte. Saggi sulla tradizione ovidiana nel R

inascimento.

Rom

a: Giunti.

Il mito di E

uropa, da fanciulla rapita acontinente. G

alleria Uffizi(2002). K

atalog wystaw

y.Firenze: G

iunti.K

erényi, K. (2002). M

itologia Greków,R

.Reszke (t∏um

.). Warszaw

a: PWN

.K

o∏akowski, L

. (1994). ObecnoÊç m

itu. Wroc∏aw

: Ossolineum

.K

ubiak, Z. (1998). M

itologia Greków

iRzym

ian. Warszaw

a: PWN

.M

ichalski, B. (2009). E

uropa podzielona czy zrównow

a˝ona, Konteksty, 4.

Muschg, A

. (2005). Lekcja z

Sokratesa, Rzeczpospolita

14–15.03.2005.Passerini, L. (2003). Figures d’E

urope. Images and M

yths of Europe. B

ruxelles: L’Age d’H

omm

e.Pevsner, N

. (1979). Historia architektury europejskiej,t. I. W

arszawa: W

AiF.

Prodi, R. (2003). Introduction,[w

:]L. Passerini (red.), Figures d’E

urope. Images and M

ythsof E

urope. Bruxelles: L’A

ge d’Hom

me.

Snyder, T.(2005). Legenda w

olnoÊci, Tygodnik Powszechny

4.09.2005.Starow

ieyski, F. (1998). Divina Polonia

[Katalog w

ystawy]. K

raków: G

aleria Artem

is.

29Podzielona pam



wym

narodzie ˝yjàcym w

harmonii, który po∏àczy w

spólna przesz∏oÊç, wspólne sym

-bole, w

spólne marzenia icele idla którego konflikty, apokaliptyczne europejskie lu-

dobójstwo X

X w

ieku pozostanie jedynie ostrze˝eniem iw

spomnieniem

?R

omano Prodi (2003, s. 9) – w

e wst´pie do zbioru m

ateria∏ów z

jednej znajw

a˝-niejszych konferencji poÊw

i´conej procesowi integracyjnem

u (rozpatrywanem

uniestety w

y∏àcznie zzachodniej perspektywy), zorganizow

anej przez European U

ni-versity Institute (E

UI) w

e Florencji w2002

roku izatytu∏owanej „Figures d’E

urope.Im

ages and Myths of E

urope” (Passerini, 2003) – napisa∏: Europa jutra nie m

o˝eopieraç si´ w

y∏àcznie na ekonomii ije˝eli m

a si´ staç pozytywnym

przyk∏adem dla ca∏e-

go Êwiata, w

ydaje si´, ˝e trzeba k∏aÊç wi´kszy nacisk na w

artoÊci etyczne, anaw

et este-tyczne.W

arto wi´c postaw

iç pytanie otreÊç w

spólnych symboli im

itów, których potrze-bujà E

uropejczycy, by po 1 maja 2004

roku po∏àczyç wjednà ca∏oÊç Z

achód iWschód

Europy. SpoÊród jakich m

itów, ze swojej przesz∏oÊci, E

uropejczycy mogà w

ybieraç, byuczyniç je w

spólnymi m

itami przysz∏oÊci? C

zy istnieje jedna idea, która mo˝e uczyniç

zdw

óch – jednà Europ´? Idea, którà w

szyscy Europejczycy uznajà za w

∏asnà iwokó∏

której zacznà budowaç w

spólnà to˝samoÊç? A

mo˝e E

uropa, aby istnieç, potrzebujesprzecznoÊci? Przecie˝ jedna zm

o˝liwych definicji E

uropy brzmi: m

aksimum

ró˝nic nam

inimum

przestrzeni.Po pierw

sze, mam

y do dyspozycji stary, oparty na strachu, mit „m

inimum

eu-ropejskiego bezpieczeƒstw

a”. Mo˝na go dzisiaj w

yraziç wpytaniu: co m

o˝emy

uczyniç, aby wiek X

XI nie sta∏ si´ w

iekiem now

ego Auschw

itz, Ko∏ym

y, Srebreni-cy, Sarajew

a, Kosow

a, Êwiatow

ych wojen, w

iekiem „dw

óch totalitaryzmów

”, jakpow

iada∏ poeta, „wilczym

wiekiem

” bàdê stuleciem „zagadki z∏a”, a

sta∏ si´ wie-

kiem „zagadki pojednania”. Po drugie, dysponujem

y liczàcym sobie çw

ierç wieku

mitem

„SolidarnoÊci”. Idea ta powo∏a∏a do ˝ycia pierw

sze wby∏ym

bloku komuni-

stycznym „spo∏eczeƒstw

o obywatelskie” 34. D

ziesi´ç milionów

obywateli przeciw

-staw

i∏o si´ monopolow

i w∏adzy jednej partii, która uto˝sam

i∏a si´ zpaƒstw

em. Po

trzecie, Europejczycy dysponujà tak˝e m

item „aksam

itnej rewolucji”, która dzi´ki

osobie Vaclava H

avla niesie same pozytyw

ne skojarzenia. Po czwarte, m

amy m

it„upadku m

uru berliƒskiego”. Po piàte, mit „pom

araƒczowej rew

olucji”,iwkoƒcu

mit sam

ego „spo∏eczeƒstwa obyw

atelskiego”. Wlatach 80. „»SolidarnoÊç« poka-

za∏a – pisa∏ Tim

othy Synder (2005, s. 2) – ˝e grupa obywateli jest w

stanie ze sobàw

spó∏pracowaç dla stw

orzenia si∏y, która nie jest to˝sama z

tworzàcym

i jà jednost-kam

i, ijest roz∏àczna zpaƒstw

em” 35. Z

daniem Syndera „idea spo∏eczeƒstw

a oby-w

atelskiego ma m

andat europejski”, am

odyfikacja zaproponowana przez E

uro-p´ W

schodnià, polegajàca na tym, ˝e spo∏eczeƒstw

o tworzy Êrodki do obrony

przed paƒstwem

, czyni t´ ide´ szczególnie atrakcyjnà dziÊ dla wszystkich dzia∏aƒ

obywatelskich sprzeciw

iajàcych si´ globalizacji. Wdobie istnienia instytucji poza-

28B

eata di Biasio, B

ohdan Michalski

34Mo˝na je,za A

lexsisem de Tocqueville,okreÊliç jako sieç dobrow

olnych stowarzyszeƒ.

35Tim

othy Synder jest profesorem historii na U

niwersytecie w

Yale (U

SA).

AB

STR

AC

T

Regions and States in E

uropean Union. Tow

ard aP

ost-Westphalian N

ationalState?

My article aim

s at presenting the role of regions in the decision-making

process of the European U

nion. After analyzing different channels used by

regions to influence UE

decisions, Itry to put my conclusions in w

ider theoreticalcontext. A

lthough central governments are still m

ajor and dominant players in

the UE

, they must m

ore often compete w

ith others actors, especially with sub-

-national authorities. Grow

ing activity of regions raises questions about relationsbetw

een territoriality, sovereignty and state. Of help is the introduction of the

post-westphalian national state. It is post-w

estphalian, because it does not haveabsolute control over its territory, it does not have m

onopoly over internationalpolitics (actually distinction betw

een domestic and international is blurred) and it

is more and m

ore fragmented (possibility of tensions betw

een central andsubcentral authorities on E

uropean level). How

ever, it is still national, becausepow

er is still legitimized in national term

s. Spotkania Europejskie

nr 2(2009)

s. 31–46

KR

ZY

SZTO

FJA

SKU

¸OW

SKI

RE

GIO

NY

APA

¡STW

A W

UN

II EU

RO

PEJSK

IEJ.

WSTR

ON

¢ PA

¡STW

A PO

STWE

STFALSK

IEG

O?

paƒstwa now

oczesne, tj. terytorialne suwerenne paƒstw

a, które zacz´∏y powsta-

waç w

epoce nowo˝ytnej w

Europie Z

achodniej, anast´pnie w

innych cz´ÊciachE

uropy iÊwiata (G

iddens, 1985;Tilly,1975,1990,1998;M

ann, 1993). Weber nie

zauwa˝y∏ ponadto, ˝e now

oczesne paƒstwo istnieje tylko w

otoczeniu innych po-dobnych paƒstw

, tj. jest elementem

systemu paƒstw

owego. B

ardziej trafna wydaje

si´ definicja Anthony’ego G

iddensa sformu∏ow

ana wksià˝ce T

he Nation-State

and Violence. O

tó˝ Giddens okreÊla now

oczesne paƒstwo jako instytucj´, „która

istnieje wsystem

ie innych paƒstw” i„posiada adm

inistracyjny monopol na w

yraê-nie odgraniczonym

terytorium”, a

jej rzàdy sà „sankcjonowane przez praw

o ibez-poÊrednià kontrol´ w

ewn´trznej izew

n´trznej przemocy” (G

iddens, 1985, s.121).Z

a symbolicznà dat´ granicznà uznaje si´ najcz´Êciej rok 1648 – kiedy g∏ów

ne mo-

carstwa europejskie zakoƒczy∏y w

ojn´ trzydziestoletnià. Pokój westfalski oznacza∏

wzajem

ne uznanie przez paƒstwa europejskie sw

oich roszczeƒ do okreÊlonych te-rytoriów

. „Po pokoju westfalskim

(1648) – konkluduje Hieronim

Kubiak – paƒ-

stwa E

uropy Zachodniej (lub przynajm

niej ich organy najwy˝sze) stajà si´ suw

e-renam

i” (Kubiak, 2007, s. 37).

Od paƒstw

a westfalskiego trzeba odró˝niç paƒstw

o narodowe, które jest tw

o-rem

nieco póêniejszym iposiadajàcym

kilka dodatkowych elem

entów. W

ydaje si´,˝e m

oment decydujàcy, je˝eli chodzi o

powstanie paƒstw

a narodowego, stanow

i∏arew

olucja francuska, która zapoczàtkowa∏a planow

e isystematyczne budow

anienarodu (B

urszta, Jasku∏owski, 2005). Paƒstw

o westfalskie pod w

p∏ywem

ideologiinacjonalizm

u zacz´∏o przekszta∏caç si´ wpaƒstw

o narodowe (Jasku∏ow

ski, 2005).N

owy elem

ent stanowi∏a form

u∏a legitymizacji w

∏adzy politycznej mów

iàca, e w

∏a-dza pochodzi od narodu. Ta now

a teoria legitymizacji zosta∏a rozpow

szechnionaprzede w

szystkim przez rew

olucj´ francuskà. Nie zaw

sze jednak zasada narodowa

by∏a rozumiana w

sposób demokratyczny – oznacza∏a ona przede w

szystkim postu-

lat zbie˝noÊci granic politycznych ikulturowych, przekonanie,

e rzàdzàcy irzàdze-ni pow

inni nale˝eç do tego samego narodu, a

tak˝e,˝e paƒstwo jest sw

ego rodzajuw

∏asnoÊcià narodu (tj. rzàdy sà sprawow

ane wim

ieniu iwinteresie narodu). Paƒ-

stwo narodow

e posiada∏o zatem w

szystkie cechy paƒstwa w

estfalskiego: przy czymdodatkow

o opiera∏o si´ na pewnych elem

entach kulturowej hom

ogenicznoÊci,zw

∏aszcza wspólnym

j´zyku iwspólnym

konceptualnym uniw

ersum. E

fektywna ad-

ministracja w

ymaga∏a bow

iem nie tylko technicznej ipraw

nej koordynacji, leczrów

nie˝ wspólnoty kom

unikacyjnej ipew

nej dozy kulturowego podobieƒstw

a(G

iddens, 1985; Gellner, 1991). Paƒstw

o narodowe m

ia∏o tendencj´ do likwidow

a-nia lub przynajm

niej ograniczania kulturowej ró˝norodnoÊci na kontrolow

anymprzez siebie obszarze. Polityk´ kulturow

ej homogenizacji prow

adzono przedew

szystkim za pom

ocà publicznej edukacji, s∏u˝by wojskow

ej, prasy, atak˝e polityki

historycznej. Elem

enttej ostatniej stanowi∏o m

asowe staw

ianie pomników

iuro-czyste obchodzenie Êw

iàt paƒstwow

ych zapoczàtkowane w

Europie Z

achodniejw

latach 70. XIX

wieku (H

obsbawm

, Ranger, 2008; G

ellner, 1991; Weber, 1976;

Anderson, 1997). Jednak niem

al nigdzie takiej homogenicznoÊci nie osiàgni´to

33R

egiony a paƒstwa w

Unii E

uropejskiej. W stron´ paƒstw

a…

WPR

OW

AD

ZE

NIE

Jan Zielonka w

ksià˝ce Europa jako im

perium. N

owe spojrzenie na U

ni´ Euro-

pejskàanalizuje, jak przystàpienie paƒstw

zE

uropy Ârodkowej i

Wschodniej

zmieni∏o charakter integracji europejskiej (Z

ielonka, 2007). Argum

entuje, ˝e po-trzebny jest now

y paradygmat w

podejÊciu do Unii E

uropejskiej (UE

). Wi´kszoÊç

interpretacji opiera si´ bowiem

na przyjmow

anym im

pliciteza∏o˝eniu, ˝e ta orga-

nizacja ewoluuje w

kierunku paƒstwa w

estfalskiego imo˝na jà analizow

aç za po-m

ocà poj´ç wypracow

anych do jego opisu. UE

nie jest jednak – dowodzi Z

ielon-ka – ani typow

à organizacjà mi´dzynarodow

à, ani zalà˝kiem paƒstw

a, lecz swego

rodzaju systemem

politycznym przypom

inajàcym Êredniow

ieczne imperium

. Takjak im

perium (w

przeciwieƒstw

ie do paƒstwa w

estfalskiego) Unia nie posiada jed-

nego ig∏ównego centrum

decyzyjnego, nie ma w

yraênie wytyczonych granic, jed-

nolitego porzàdku prawnego ijest ogrom

nie zró˝nicowana pod w

zgl´dem kultu-

rowym

, spo∏ecznym iekonom

icznym. C

hoç Êredniowieczne analogie kreÊlone

przez Zielonk´ sà problem

atyczne, to jego interpretacja Unii jako z∏o˝onego sys-

temu politycznego pozbaw

ionego jednego idominujàcego oÊrodka w

∏adzy jestdoÊç przekonujàca (por. B

idwell, 2008, s. 149). N

iemniej analizy w

ymaga nie tylko

zmieniajàca si´ natura U

E, lecz tak˝e w

p∏yw integracji na kszta∏t paƒstw

cz∏on-kow

skich. Wartykule zastanaw

iam si´ nad jednym

, aczkolwiek istotnym

elemen-

tem tego oddzia∏yw

ania struktur europejskich na paƒstwa cz∏onkow

skie: chodzim

ianowicie o

rol´ podmiotów

subpaƒstwow

ych na poziomie europejskim

. Intere-suje m

nie zw∏aszcza problem

: jakie konsekwencje m

a zwi´kszona obecnoÊç regio-

nów w

polityce europejskiej dla paƒstw cz∏onkow

skich. Wm

oim przekonaniu ro-

snàca aktywnoÊç regionów

wU

E jest jednym

zczynników

wskazujàcych na

znaczne przeobra˝enia paƒstwa w

estfalskiego. Chocia˝ paƒstw

a nadal odgrywajà

istotnà rol´ wU

E, to w

ydaje si´, ˝e mo˝na m

ówiç o

wy∏anianiu si´ now

ego mode-

lu paƒstwa. W

celu zarysowania specyfiki tego now

ego modelu w

pierwszej cz´Êci

artyku∏u przedstawiam

kontekst historyczny, tj. omaw

iam kszta∏tow

anie si´ syste-m

u paƒstw w

Europie.PA

¡ST

WO

WE

STFA

LSK

IE,

NA

RO

DO

WE

ITR

AD

YC

YJN

E

Wed∏ug

klasycznej definicji przedstawionej przez M

axa Webera paƒstw

o to in-stytucja dysponujàca sta∏ym

aparatem adm

inistracyjnym iposiadajàca skuteczny

monopol na praw

omocne u˝ycie si∏y w

ramach okreÊlonego terytorium

(Weber,

2002, s. 40; 1998, s. 56). Jednak wÊw

ietle badaƒ zzakresu socjologii historycznej

cechy, jakie autor Gospodarki ispo∏eczeƒstw

aprzypisa∏ paƒstw

u (istnienie sta∏egosztabu adm

inistracyjnego, skuteczne roszczenie do prawom

ocnego monopolu

nad Êrodkami przem

ocy, wyraênie w

yodr´bnione terytorium) znam

ionujà jedynie

32K

rzysztof Jasku∏owski

INT

EG

RA

CJA

EU

RO

PEJSK

A IR

EG

ION

Y

Allan M

illward sw

ojà ksià˝k´ poÊwi´conà historii integracji europejskiej zaty-

tu∏owa∏ E

uropean Rescue of N

ation-State, co mo˝na przet∏um

aczyç jako: europej-skie ratow

anie paƒstwa narodow

ego (Millw

ard, 2000). Integracja wed∏ug niego

mia∏a s∏u˝yç g∏ów

nie paƒstwom

cz∏onkowskim

ito one by∏y motorem

nap´dowym

tego procesu. Paradoksalnie stworzenie w

spólnotowych europejskich instytucji,

które wpew

nym stopniu ogranicza∏y sam

odzielnoÊç paƒstw cz∏onkow

skich, mia∏o

na celu przywrócenie w

iary wfunkcjonalnoÊç tych paƒstw

. Wpoczàtkow

ej fazieintegracji paƒstw

a faktycznie wydaw

a∏y si´ g∏ównym

i podmiotam

i decyzyjnymi.

Co w

i´cej, by∏y one traktowane jako unitarne ca∏oÊci: kluczow

à funkcj´ wpodej-

mow

aniu decyzji mia∏y odgryw

aç przede wszystkim

rzàdy centralne. Podpisujàcw

1951roku traktat ustanaw

iajàcy Europejskà W

spólnot´ W´gla iStali, a

nast´p-nie w

1957roku trakt pow

o∏ujàcy Europejskà W

spólnot´ Gospodarczà (E

WG

)nie m

yÊlano ozapew

nieniu regionom sw

ojej w∏asnej reprezentacji w

tworzonym

systemie instytucjonalnym

. Tradycyjnie w

procesie integracji europejskiej regionym

ia∏y niewielkie znaczenie m

imo sw

ojej silnej konstytucyjnie pozycji wniektórych

paƒstwach, zw

∏aszcza je˝eli chodzi oniem

ieckie landy (Jeffery, 2007; Bursens,

2002). Chocia˝ po II w

ojnie Êwiatow

ej Denis de R

ougemont g∏osi∏ koncepcj´ E

u-ropy regionów

, aw

drugiej po∏owie lat. 60. X

X w

ieku wystàpi∏ z

ideà stworzenia

Senatu Europejskiego, który reprezentow

a∏by regiony, to jego postulaty nie uzy-ska∏y w

i´kszego zrozumienia w

Êród polityków (Tom

aszewski, 2007, s.208). Jed-

nak poczàwszy od lat 70. X

X w

ieku regiony stopniowo ipow

oli zacz´∏y odgrywaç

coraz wi´kszà rol´ w

procesie integracji europejskiej. Coraz cz´Êciej by∏o rów

nie˝s∏ychaç g∏osy naw

o∏ujàce do uwzgl´dnienia regionalnego w

ymiaru na szczeblu eu-

ropejskim. U

jmujàc rzec w

du˝ym skrócie, m

o˝na wskazaç na trzy czynniki odpo-

wiedzialne za t´ zm

ian´: ideologiczne, rozszerzenie EW

G, a

tak˝e pog∏´biania in-tegracji (Skaw

iƒski,2008; Tomaszew

ski,2007).C

zynniki ideologiczne mia∏y najistotniejsze znaczenie w

przypadku regionówdefiniujàcych si´ w

kategoriach odr´bnych narodów. T

rzeba przypomnieç, ˝e

wlatach 60. i70. X

X w

ieku ww

ielu stabilnych dotàd paƒstwach E

uropy Zachod-

niej dosz∏o to „o˝ywienia etnicznego” (np. B

askonii, Katalonii, W

alii, Szkocji,B

retanii, Korsyce; zob. Stefanow

icz, 1977; Jasku∏owski, 2002). O

˝ywienie polega-

∏o przede wszystkim

na wzroÊcie poparcia dla partii etnoregionalnych, a

tak˝e naintensyfikacji dzia∏alnoÊci organizacji, które w

ysuwa∏y postulat w

prowadzenia au-

tonomii regionalnej. Z

czasem zacz´∏y si´ rów

nie˝ domagaç w

i´kszego uwzgl´d-

niania ich interesów na poziom

ie europejskim (Lynch, 1996). O

becnie przedsta-w

iciele regionów odr´bnych pod w

zgl´dem narodow

ym w

ysuwajà cz´sto daleko

idàce postulaty zmierzajàce do uznania „bezpaƒstw

owych narodów

” (stateless na-tions) za rów

nouprawnione z

paƒstwam

i podmioty w

europejskim system

ie decy-zyjnym

. Itak w

czasie negocjacji nad Traktatem

ustanawiajàcym

Konstytucj´ dla

Europy niektórzy rzecznicy praw

regionów w

ysuwali koncepcj´ „w

ewn´trznego 35

Regiony a paƒstw

a w U

nii Europejskiej. W

stron´ paƒstwa…

– by∏a ona raczej pewnym

stanem postulow

anym ni˝ faktycznym

. S∏owem

, nowo-

czesne paƒstwo posiada m

onopol na u˝ycie zarówno fizycznej, jak isym

bolicznejprzem

ocy (Bourdieu, W

acquant, Farage, 1994).Przez w

i´kszoÊç ludzkiej historii istnia∏y paƒstwa tradycyjne. U

praszczajàc zaG

iddensem typologi´ S.N

. Eisenstadta m

o˝na wyró˝niç dw

a g∏ówne rodzaje

paƒstw tradycyjnych: m

iasto-paƒstwo irolnicze im

peria (Giddens, 1985). T

rady-cyjne paƒstw

a nie posiada∏y wyraênie ograniczonych granic, lecz pogranicza: sze-

rokie pasy ziemi, których przynale˝noÊç by∏a kontestow

ana lub nieokreÊlona. Za-

si´g w∏adzy adm

inistracyjnej tych paƒstw nie pokryw

a∏ si´ zterytorium

, doktórego zg∏asza∏a ona roszczenia. W

i´ksze paƒstwa cechow

a∏y ponadto znaczneró˝nice regionalne, kulturow

a heterogonia ikulturowy dystans m

i´dzy klasami

dominujàcym

i am

asà populacji. Ze w

zgl´du na s∏abà integracj´ systemow

à wi´k-

sze paƒstwa pow

inny byç traktowane

–pisze G

iddens – jako „z∏o˝one zw

ieluspo∏eczeƒstw

” (Giddens, 1985, s. 53). Przede w

szystkim jednak tradycyjne paƒ-

stwo m

ia∏o ograniczonà kontrol´ nad Êrodkami przem

ocy. Wpaƒstw

ach tradycyj-nych zaw

sze istnia∏a jakaÊ w∏adza m

ilitarna poza kontrolà centralnego aparatupaƒstw

owego w

postaci lokalnych feuda∏ów, zbuntow

anych poddanych, grup ple-m

iennych, nomadów

, bandytów czy piratów

. Ze w

zgl´du na s∏abo rozwini´tà ko-

munikacj´ itransport, takie grupy m

og∏y byç kontrolowane jedynie lokalnie, co

prowadzi∏o do tw

orzenia zlokalizowanych si∏ zbrojnych, które w

ymyka∏y si´ spod

kontroli w∏adzy centralnej.

Paradoksalnie mim

o braku wy∏àcznej kontroli nad przem

ocà, si∏a militarna

stanowi∏a w

a˝ny aspekt tradycyjnego paƒstwa. W

ynika∏o to zfaktu, ˝e tradycyjne

paƒstwa nie „rzàdzi∏y” w

nowoczesnym

sensie, tj. nie sprawow

a∏y regularnej ad-m

inistracji na wyraênie w

yodr´bnionym terytorium

uwa˝anym

za w∏asne. Z

tegow

zgl´du si∏a militarna, a

ww

i´kszym jeszcze stopniu groêba u˝ycia tej si∏y stano-

wi∏a w

a˝nà podstaw´ tradycyjnego paƒstw

a. Polityka polega∏a g∏ównie na m

itygo-w

aniu konfliktów w

ramach dom

inujàcych klas iwg∏ów

nych centrach miejskich.

Arystokracja, ka˝da w

ioska czy miasto stanow

i∏y odr´bne spo∏eczeƒstwo iosobnà

aren´ politycznà. Mas´ populacji z

w∏adzà centralnà ∏àczy∏y g∏ów

nie podatki, któ-re – je˝eli zachodzi∏a taka koniecznoÊç – w

ymuszano si∏à. Paƒstw

o bezpoÊredniokontrolow

a∏o jedynie swój w

∏asny nieliczny personel, zktórym

by∏o wregularnym

kontakcie. Nie interesow

a∏o si´ tym, co reszta populacji robi w

codziennym ˝yciu

– je˝eli tylko poddani p∏acili podatki inie buntowali si´ (G

iddens, 1995; Held,

1992). Pytanie, dlaczego wE

uropie Zachodniej dosz∏o do daleko idàcej transfor-

macji paƒstw

a tradycyjnego iwykszta∏cenia si´ now

ych struktur politycznych, jestprzedm

iotem sporów

, których nie ma potrzeby tutaj om

awiaç. Z

e wzgl´du na ce-

le artyku∏u ograniczam si´ jedynie do typologicznego zestaw

ienia ró˝nych formpaƒstw

owoÊci nie w

dajàc si´ wrozw

a˝ania dotyczàce etiologii zjawiska.

34K


centralne odpowiedzialne sà rów

nie˝ za wprow

adzanie unijnego prawa w

˝ycie(B

ourne, 2003, s. 59; Bullain, 1998). Inaczej m

ówiàc, integracja oznacza rów

nie˝efekt centralizacji (Skaw

iƒski, 2008, s. 30–31; Fleurke, Willem

se, 2007). Dotyka on

przede wszystkim

regiony wpaƒstw

ach federacyjnych, do których zaliczajà siŃ

iemcy, A

ustria iod 1993roku rów

nie˝ Belgia (w

UE

mo˝na w

yró˝niç jeszczepaƒstw

a zregionalizowane: H

iszpania, Wielka B

rytania iW∏ochy). Przekazyw

aniecz´Êci kom

petencji na poziom europejski pow

oduje wzm

acnianie centralnej w∏a-

dzy wykonaw

czej. Na przyk∏ad w

przypadku Niem

iec wraz z

przekazywaniem

kom-

petencji na poziom europejski B

undesrat, który reprezentuje interesy regionów,

traci kontrol´ nad wykonyw

aniem przez rzàd kom

petencji federalnych. Wcelu

przeciwdzia∏ania efektow

i centralizacji wN

iemczech od czasu ratyfikacji JA

E obo-

wiàzuje specjalna procedura (B

undesratverfahren), która pozwala na udzia∏ landów

ww

ypracowyw

aniu europejskiej polityki paƒstwa. R

zàd federalny ma obow

iàzekm

o˝liwie w

czeÊnie informow

aç Bundesrat o

sprawach rozpatryw

anych na pozio-m

ie europejskim, które m

ogà dotyczyç landów. Izba w

y˝sza niemieckiego parla-

mentu uzyska∏a rów

nie˝ prawo do w

ydawania rekom

endacji wkw

estiach le˝àcychw

kompetencjach landów

lub wspraw

ach szczególnie dla nich istotnych. Wczasie

negocjacji Traktatu zM

aastricht landom uda∏o si´ um

ieÊciç wkonstytucji tzw

. ar-tyku∏ E

uropa, który mów

i, ˝e przekazanie uprawnieƒ na poziom

europejski mo˝e

nastàpiç tylko za zgodà Bundesratu. W

Êlad niemieckich regionów

posz∏y równie˝

jednostki subcentralne winnych paƒstw

ach federalnych (Skawiƒski, 2008,

s.41–45). Efekt centralizacji sk∏ania rów

nie˝ regiony do szukania bezpoÊredniegodost´pu iw

p∏ywu na decyzje podejm

owane

na poziomie europejskim

.T

rzy omów

ione wy˝ej czynniki (ideologiczne, rozszerzenie geograficznego za-

si´gu integracji, pog∏´bianie integracji izwiàzany z

tym efekt centralizacji) spow

o-dow

a∏y, ˝e pojawi∏a si´ potrzeba obrony sw

oich interesów przez regiony w

UE

.W

czasie negocjowania T

raktatu zM

aastricht wyw

iàza∏a si´ koalicja regionów,

którym przew

odzi∏y Niem

cy iBelgia. Przedstaw

iciele niemieckich ibelgijskich re-

gionów lobbow

ali za zwi´kszeniem

roli jednostek subcentralnych weuropejskim

systemie podejm

owania decyzji. C

hocia˝ nie spe∏niono ich wszystkich postulatów

,to osiàgn´li oni doÊç znaczàcy sukces. T

raktat zM

aastricht czyni∏ wy∏om

wdo-

tychczasowej koncepcji integracji, która,jak pisa∏em

wczeÊniej, opiera∏a si´ na

wspó∏pracy m

i´dzy rzàdami centralnym

i paƒstw cz∏onkow

skich. Na m

ocy tegotraktatu pow

sta∏ Kom

itet Regionów

(KR

), który mia∏ reprezentow

aç interesy jed-nostek subcentralnych. Jednak w

brew dezyderatom

regionów K

R uzyska∏ jedynie

rol´ opiniodawczà. N

iemniej pow

stanie KR

stanowi∏o istotny sym

bol: uznano, ˝eobok paƒstw

iinstytucji ponadnarodowych,takich jak K

E iE

uropejski Trybuna∏

Sprawiedliw

oÊci (ET

S) pewnà rol´ pow

inny równie˝ odgryw

aç regiony. Oprócz

utworzenia K

omitetu R

egionów T

raktat zM

aastricht wprow

adza∏ równie˝ m

o˝li-w

oÊç uczestniczenia przedstawicielom

regionów w

Radzie U

nii Europejskiej (ar-

tyku∏ 146). Nale˝y rów

nie˝ wspom

nieç ow

pisaniu do traktatu zasady pomocni-

czoÊci. Jednak,jak zauwa˝a trafnie Filip Skaw

iƒski,„brakuje wyraênego zw

iàzku 37R

egiony a paƒstwa w

Unii E


a…

rozszerzenia”, tj. stworzenia m

o˝liwoÊci secesji regionu iprzy∏àczenia si´ U

E jako

nowego paƒstw

a (Bourne, 2008, s.15–16; K

eating, 2001).N

a zwi´kszenie znaczenia regionów

wp∏yw

mia∏o rów

nie˝ przyjćie nowych

cz∏onków do E

WG

. Przypomnijm

y, ˝e pierwsze rozszerzenie nastàpi∏o w

1973ro-

ku, gdy do Wspólnot przystàpi∏y W

ielka Brytania, D

ania iIrlandia. W1975

rokuutw

orzono Europejski Fundusz R

ozwoju R

egionalnego, co by∏o pierwszà istotnà

modyfikacjà E

WG

na korzyÊç regionów. Fundusz stw

orzono g∏ównie pod naci-

skiem Z

jednoczonego Królestw

a, które chcia∏o uzyskaç wsparcie finansow

e dlasw

oich s∏abiej rozwini´tych regionów

. Brytyjscy politycy naciskali na stw

orzenie te-go funduszu traktujàc polityk´ regionalnà jako rekom

pensat´ za niewielkie korzy-

Êci ze wspólnej polityki rolnej. Poczàtkow

o du˝a cz´Êç Êrodków (oko∏o 40%

) za-gw

arantowana by∏a w

∏aÊnie dla brytyjskich regionów (K

eating, Jones, 1995, s.108;W

allace, 1994, s. 67–68). Wi´ksze znaczenie m

ia∏y kolejne rozszerzenia EW

Gw

1981 i1986roku, w

efekcie których cz∏onkami E

WG

sta∏y si´ Grecja, a

nast´p-nie H

iszpania iPortugalia. Te trzy paƒstwa by∏y znacznie biedniejsze ni˝ pozostali

cz∏onkowie E

WG

. „Stare” paƒstwa zobow

iàza∏y si´ wić do zm

niejszania nierów-

noÊci gospodarczych. Now

o powsta∏a polityka regionalna zosta∏a potw

ierdzonaw

Jednolitym A

kcie Europejskim

podpisanym w

1987roku. JA

E m

ówi∏ tak˝e

ow

i´kszych wydatkach na polityk´ spójnoÊci, cz´Êciow

o jako pomoc dla biedniej-

szych paƒstw: Portugalii, H

iszpanii, Grecji (D

inan, 2004; Gillingham

, 2003; Mill-

ward, 2000). W

pewnym

stopniu stworzenie polityki regionalnej m

ia∏o stanowiç

swego rodzaju rekom

pensat´ dla tych „nowych” paƒstw

za zgod´ na stworzenie

wspólnego rynku, który oznacza∏ intensyfikacj´ konkurencji, co rodzi∏o obaw

yo

spo∏eczne konsekwencje w

przypadku s∏abiej rozwini´tych gospodarek (Z

iltener,2000, s.122–151). U

znano równie˝,

e regiony powinny staç si´ rzeczyw

istymi part-

nerami w

spó∏pracujàcymi z

rzàdami paƒstw

cz∏onkowskich przy realizacji progra-

mów

wspó∏finansow

anych ze wspólnotow

ego bud˝etu. W1988

roku zinicjatyw

yK

omisji E

uropejskiej powo∏ano R

ad´ Konsultacyjnà W

∏adz Lokalnych iR

egional-nych, która m

ia∏a jej doradzaç wspraw

ach polityki regionalnej (John, 2001, s.70).C

hocia˝ EW

G czy U

nia Europejska nie m

ajà kompetencji w

odniesieniu do we-

wn´trznej organizacji paƒstw

cz∏onkowskich, to rozw

ój polityki regionalnej przy-czyni∏ si´ do regionalizacji tych paƒstw

. Wcelu efektyw

nego administrow

aniaÊrodkam

i wspólnotow

ymi paƒstw

a stopniowo przyznaw

a∏y wi´kszà w

∏adz´ jed-nostkom

subcentralnym (John, 2001, s.112–117). W

arto równie˝ zauw

a˝yç, ˝e Ko-

misja w

swoich raportach oceniajàcych stan przygotow

aƒ akcesyjnych wpaƒstw

achE

uropy Wschodniej rekom

endowa∏a zw

i´kszenie uprawnieƒ jednostek ni˝szego

szczebla. Mo˝na przypuszczaç, ˝e sugestie K

omisji m

ia∏y wp∏yw

na przeprowadze-

nie reformy adm

inistracyjnej wPolsce w

1999roku (Skaw

iƒski, 2008, s.30).Jednak integracja europejska pociàga∏a rów

nie˝ zasobà odw

rotny skutek:a

mianow

icie ograniczanie w∏adzy jednostek subcentralnych. W

ynika to zfaktu, ˝e

g∏ównà rol´ w

instytucjach UE

odgrywajà rzàdy paƒstw

cz∏onkowskich. Przede

wszystkim

przedstawiciele rzàdów

zasiadajà wR

adzie Unii E

uropejskiej. Rzàdy

36K


wego) zale˝y od dobrej w

oli paƒstw cz∏onkow

skich ina chwil´ obecnà jest doÊç

ograniczona, znajduje si´ wfazie eksperym

entu (Skawiƒski,2008, s.120). Paƒ-

stwa sam

odzielnie decydujà odoborze partnerów

regionalnych, atak˝e o

tym,

które wnioski regionów

ow

sparcie zfunduszy europejskich zostanà przekazane

Kom

isji Europejskiej. N

ie istniejà wzasadzie ˝adne usankcjonow

ane kontaktym

i´dzy regionami a

PE. Jednak trzeba nadm

ieniç, ˝e Parlament cz´sto byw

a∏rzecznikiem

regionów ipostulow

a∏ uwzgl´dnienie jednostek subcentralnych w

in-stytucjonalnej konstrukcji U

E (Skaw

iƒski, 2008, s.123–125).Jak sygnalizow

a∏em w

czeÊniej,Traktat z

Maastricht w

prowadza∏ doÊç istotnà

modyfikacj´ z

punktu widzenia dotychczasow

ej logiki integracji. Artyku∏ 146 m

ó-w

i∏ bowiem

, ˝e „wsk∏ad R

ady wchodzi jeden przedstaw

iciel szczebla ministerial-

nego ka˝dego Paƒstwa C

z∏onkowskiego, upow

a˝niony do zaciàgania zobowiàzaƒ

wim

ieniu rzàdu tego Paƒstwa C

z∏onkowskiego”. Z

apis ten pojawi∏ si´ w

skuteknacisków

niemieckich ibelgijskich regionów

iumo˝liw

ia∏ udzia∏ przedstawicieli

jednostek subcentralnych wposiedzeniach R

UE

. Jednak warunkiem

skorzystaniaz

tej mo˝liw

oÊci jest du˝a autonomia regionów

: tj. region musi posiadaç sw

ój w∏a-

sny rzàd. Wzasadzie odnosi si´ to jedynie do cz´Êci sk∏adow

ych paƒstw federacyj-

nych: Niem

iec, Belgii, A

ustrii (trzeba równie˝ w

spomnieç o

przedstawicielach

szkockiej egzekutywy). Ponadto m

inister regionalny musi posiadaç pe∏nom

ocnic-tw

a paƒstwa cz∏onkow

skiego do zaciàgania zobowiàzaƒ. W

praktyce oznacza to,˝e to rzàd centralny decyduje, kto pojedzie na spotkanie R

ady. Przyj´∏o si´, ˝eprzedstaw

iciel regionów bierze udzia∏ w

tych spotkaniach Rady, w

czasie którychrozpatryw

ane sà kwestie o

˝ywotnym

znaczeniu dla danego regionu. Trzeba rów

-nie˝ podkreÊliç, ˝e na forum

Rady przedstaw

iciel regionu wyst´puje w

roli repre-zentanta paƒstw

a cz∏onkowskiego,a

nie regionu, co równie˝ ogranicza m

o˝liwoÊç

kierowania si´ jedynie interesem

w∏asnego regionu. To w

szystko powoduje, ˝e

mo˝liw

oÊç wp∏yw

ania przez regiony na decyzjeunijne za poÊrednictw

em R

adyU

nii Europejskiej jest bardzo ograniczona.

G∏ów

nym form

alnym kana∏em

wp∏yw

u jest Kom

itet Regionów

, który rozpo-czà∏ sw

à dzia∏alnoÊç w1994

roku. Obaw

y przedzbytnià federalizacjà U

E spow

o-dow

a∏y, ˝e Kom

itetowi przyznano jedynie funkcj´ opiniodaw

czà. Ograniczone

kompetencje to g∏ów

na – chocia˝ nie jedyna – s∏aboÊç Kom

itetu. Kolejnà s∏abo-

Êcià jest sk∏ad Kom

itetu, który skupia przedstawicieli regionów

posiadajàcychbardzo ró˝ne kom

petencje istatus konstytucyjny. Itak w

Kom

itecie zasiadajàprzedstaw

iciele niemieckich landów

majàcych szerokie prerogatyw

y gwarantow

a-ne konstytucyjnie, jak ipo prostu urz´dnicy adm

inistracji paƒstwow

ej,jak wprzy-

padku Irlandii. Regiony ponadto sà bardzo zró˝nicow

ane, je˝eli chodzi orozm

iar,liczb´ ludnoÊci ipoziom

rozwoju gospodarczego. To zró˝nicow

anie powoduje, ˝e

Kom

itetowi trudno w

ypracowaç w

spólne stanowisko. Te s∏aboÊci pog∏´biajà dw

adodatkow

e czynniki, które powodujà, ˝e cz∏onkow

ie Kom

itetu majà problem

yz

wypracow

aniem stanow

iska niezale˝nego od rzàdów centralnych. O

tó˝ wpew

-nym

stopniu wp∏yw

a na to fakt, ˝e cz∏onkowie K

omitetu delegow

ani sà przez paƒ-

39R

egiony a paƒstwa w

Unii E


a…

pomi´dzy w

pisaniem zasady pom

ocniczoÊci do prawa w

spólnotowego a

rolà re-gionów

wkonstrukcji europejskiej” (Skaw

iƒski, 2008, s. 95). Wzasadzie m

o˝li-w

oÊç egzekwow

ania zasady pomocniczoÊci w

prawie w

spólnotowym

przez regionyjest bardzo ograniczona. Praktyka pokazuje, ˝e E

uropejski Trybuna∏ Spraw

iedli-w

oÊci niech´tnie uchyla przepisy na podstawie tej zasady. O

statnià zmianà w

pro-w

adzonà przez Traktat ustanaw

iajàcy Uni´ E

uropejskà by∏o umo˝liw

ienie regio-nom

sk∏adania skarg do ET

S. Praktyka pokaza∏a jednak, ˝e mo˝liw

oÊci regionóww

tym w

zgl´dzie sà bardzo ograniczone wporów

naniu zpaƒstw

ami. N

ale˝y tutajjednak zauw

a˝yç, ˝e niektóre rzàdy centralne (Niem

cy, Austria, W

∏ochy, Hiszpa-

nia, Belgia) zobow

iàza∏y si´ na mocy w

∏asnej decyzji, ˝e gdy Wspólnota naruszy

wy∏àczne kom

petencje ich regionów, to z∏o˝à skarg´ w

Trybunale. T

raktatA

msterdam

ski z1997

roku przyniós∏ podwojenie liczby obszarów

konsultacji obo-w

iàzkowej, a

tak˝e mo˝liw

oÊç wydania opinii na proÊb´ Parlam

entu Europejskie-

go (PE) (w

czeÊniej KR

opiniowa∏ propozycje

KE

). KR

uzyska∏ równie˝ niezale˝-

nà administracj´ ibud˝et od K

omitetu Spo∏eczno-E

konomicznego, praw

o douchw

alania regulaminu (w

czeÊniej regulamin funkcjonow

ania KR

uchwala∏a

RU

E), w

prowadzono tak˝e zakaz ∏àczenia m

andatu wK

R iPE

. Wzm

ocnionorów

nie˝ zasad´ subsydiarnoÊci do∏àczajàc do Traktatu Protokó∏ w

sprawie stoso-

wania zasad pom

ocniczoÊci iproporcjonalnoÊci. Trakt z

Nicei z

2001roku w

pro-w

adza∏ natomiast w

ymóg posiadania dem

okratycznej legitymizacji przez cz∏on-

ków K

omitetu R

egionów, tj. m

uszà oni byç odpowiedzialni bezpoÊrednio przed

wyborcam

i lub pochodziç zw

ybieralnych instytucji. Nastàpi∏a rów

nie˝ zmiana

sposobu zatwierdzania cz∏onków

KR

przez RU

E: zam

ieniono jednomyÊlnoÊç na

wi´kszoÊç kw

alifikowanà (Skaw

iƒski, 2008, s. 73–106).

WP

YW

RE

GIO

NÓ

W N

A PO

DE

JMO

WA

NIE

DE

CY

ZJI

WU

NII E

UR

OPE

JSKIE

J

Za E

lizabeth Bom

berg iJohnen Petersonem

mo˝na w

yró˝niç dwa kana∏y

wp∏yw

u regionów na podejm

owanie decyzji w

Unii E

uropejskiej: formalne inie-

formalne (B

omberg, Peterson, 1998). Form

alne to przede wszystkim

instytucjeiorgany unijne: K

omisja E

uropejska, Parlament E

uropejski, Rada U

nii Europej-

skiej iprzede wszystkim

Kom

itet Regionów

. Je˝eli chodzi Kom

isj´,to trzeba pod-kreÊliç, ˝e konsekw

entnie propaguje ona koncepcj´ dobrego rzàdzenia, która za-k∏ada m

.in. aktywne uczestnictw

o jednostek subcentralnych wprzygotow

ywaniu

wspólnotow

ych regulacji (Skawiƒski, 2008, s. 110). M

ówi o

tym opublikow

anaw

2001roku B

ia∏a Ksi´ga dotyczàca Z

arzàdzania Europà (W

hite Paper on Europe-

an Governance), która pow

stawa∏a m

.in. wprocesie konsultacji z

przedstawiciela-

mi w

∏adz lokalnych zpaƒstw

cz∏onkowskich. Jednak realizacja g∏oszonej przez

Kom

isj´ koncepcji partnerstwa iw

spó∏pracy zregionam

i (zw∏aszcza idea cz´stsze-

go stosowania um

ów z

regionami m

ajàcych na celu wdra˝anie praw

a wspólnoto-

38K


czyniajà si´ do wzrostu jakoÊci jej propozycji, co rów

nie˝ powoduje, ˝e ch´tnie

s∏ucha g∏osu Kom

itetu Regionów

. To wszystko pow

oduje, ˝e wp∏yw

KR

jest wi´k-

szy ni˝ wynika∏oby to z

traktatów. Pokazuje ponadto, ˝e czysto praw

nicze analizy,chocia˝ sà istotne, nie m

ogà jednak wpe∏ni w

yjaÊniç funkcjonowania organów

Wspólnot. N

ie uwzgl´dniajà bow

iem w

wystarczajàcym

stopniu wp∏yw

u ró˝nychpozapraw

nych czynników,chocia˝by w

postaci nieformalnych uzgodnieƒ, nego-

cjacji, nacisków czy w

ymiany zasobów

wram

ach policy networks(Peterson, 2004).

Nieform

alne kana∏y wp∏yw

u to przede wszystkim

biura informacyjne otw

iera-ne w

Brukseli przez rzàdy regionalne. Z

acz´∏y one powstaw

aç wpo∏ow

ie lat 80.X

X w

ieku. Pierwsze biura otw

iera∏y g∏ównie niem

ieckie regiony – jako pierwszy

takie biuro zorganizowa∏ Saarland. Ich liczba w

zros∏a przede wszystkim

wlatach

90. XX

wieku. Polityczna decentralizacja w

Europie, po∏àczona ze w

zrostem unij-

nych wydatków

na regiony ipolityk´ spo∏ecznà,by∏ag∏ów

nym czynnikiem

odpo-w

iedzialnym za w

zrost liczby regionalnych przedstawicielstw

wB

rukseli. Regiony

chcia∏y mieç bow

iem bezpoÊredni dost´p do europejskich instytucji, aby sk∏aniaç

je do wydaw

ania pieni´dzy zkorzyÊcià dla siebie. O

rganizowanie takich biur by∏o

równie˝ w

yrazem niezadow

olenia zform

alnych kana∏ów w

p∏ywów

,wtym

tak˝eprzekonania, ˝e K

R posiada zbyt m

a∏à w∏adz´ (Jeffrey,2006). O

becnie wB

rukse-li funkcjonuje oko∏o 200 regionalnych przedstaw

icielstw z

paƒstw U

E (B

omberg,

Peterson, Stubb, 2008, s. 96). Swoje biuro inform

acyjne otworzy∏y w

Brukseli rów

-nie˝ w

szystkie polskie wojew

ództwa: przy czym

dziesi´ç znich zorganizow

a∏osw

oje przedstawicielstw

a jeszcze przed oficjalnà akcesjà Polski do UE

. G∏ów

nymcelem

tych biur jest wyw

ieranie wp∏yw

u na proces podejmow

ania decyzji wU

niiE

uropejskiej poprzez nieformalne, sam

odzielne ibezpoÊrednie kontakty zprzed-

stawicielam

i instytucji UE

. Lobbingow

i sprzyja przede wszystkim

kultura kom-

promisu inegocjacji panujàca w

instytucjach unijnych, atak˝e, jak ju˝ w

spomina-

∏em, niew

ystarczajàcy personel – co powoduje, ˝e unijni decydenci cz´sto

ich´tnie nawiàzujà kontakty z

grupami nacisku (C

oen, Richardson, 2007; G

oer-gen, 2006; G

reenwood, 2003; Judge, E

arnshaw, 2002).

G∏ów

nym celem

lobbystów sà przede w

szystkim dw

ie instytucje: Kom

isja Euro-

pejska iParlament E

uropejski. ¸atw

o zrozumieç, dlaczego lobbyÊci interesujà si´

Kom

isjà. Instytucja ta ma kluczow

e znaczenie wprocesie decyzyjnym

: to jej trakta-ty przyznajà niem

al wy∏àcznà inicjatyw

´praw

odawczà. W

Kom

isji powstajà zatem

propozycj´ prawa unijnego – inaj∏atw

iej staraç si´ ouw

zgl´dnienie swoich w

∏a-snych interesów

na poczàtkowym

etapie powstaw

ania propozycji, kiedy majà one

jeszcze szkicowy iw

st´pny charakter. Kom

isja ponadto pe∏ni du˝à rol´ wtw

orze-niu izarzàdzaniu program

ami unijnym

i, których adresatami sà w

∏aÊnie w∏adze sub-

paƒstwow

e lub podmioty spo∏eczne igospodarcze dzia∏ajàce na ich obszarze. Sa-

ma K

omisja rów

nie˝ otwarta jest na kontakty z

przedstawicielam

i grup naciskuz

dwóch g∏ów

nych wzgl´dów

: komisarze iurz´dnicy uw

a˝ajà, ˝e ich propozycje na-le˝y konfrontow

aç zopiniam

i zzew

nàtrz. Poza tym K

omisja nie dysponuje w

ystar-czajàcym

i zasobami, aby podo∏aç obow

iàzkom, jakie na nià nak∏adajà traktaty 41

Regiony a paƒstw

a w U

nii Europejskiej. W

stron´ paƒstwa…

stwa (decyduje o

tym w

zale˝noÊci od rozwiàzaƒ ustrojow

ych parlament lub rzàd).

Ponadto cz∏onkowie K

omitetu nie posiadajà cz´sto odpow

iednich umiej´tnoÊci

iwiedzy, a

tak˝e rozbudowanego zaplecza eksperckiego idoradczego, co pow

o-duje, ˝e du˝à rol´ w

przygotowyw

aniu decyzji odgrywajà urz´dnicy. Z

darza si´, ˝edelegaci oczekujà pom

ocy ze strony rzàdu paƒstwa cz∏onkow

skiego na przyk∏adw

postaci opinii ekspertów rzàdow

ych, co powoduje, ˝e pow

ielajà stanowisko

w∏adz centralnych (Skaw

iƒski, 2008, s. 157).Pozycja K

R w

systemie decyzyjnym

Unii E

uropejskiej nie jest zform

alnegopunktu w

idzenia nazbyt silna (Tomaszew

ski, 2007, s. 47–102). Jednak stalew

zmacnia on sw

ojà pozycj´ dzi´ki przemyÊlanej ikonsekw

entnej strategii. Filip

Skawiƒski w

yró˝ni∏ trzy g∏ówne elem

enty tej strategii: umiej´tnie prow

adzonydyskurs K

omitetu na w

∏asny temat, zdolnoÊç do pozyskiw

ania sojuszników w

Êródg∏ów

nych instytucji UE

– aprzede w

szystkim w

spó∏praca zK

E, a

tak˝e rozsàdnekorzystanie z

w∏asnych kom

petencji. Wydaje si´, ˝e najw

a˝niejsze znaczenie majà

tutaj argumenty w

ysuwane przez K

omitet dotyczàce jego roli istatusu, poniew

a˝w

p∏ywajà one na dobre relacje z

Kom

isjà. Otó˝ cz∏onkow

ie Kom

itetu cz´sto od-w

o∏ujà si´ do teorii reprezentacji demokratycznej, podkreÊlajàc, ˝e posiadajà

mandat w

yborczy. Naw

iàzujà równie˝ do idei subsydiarnoÊci – w

marcu 1994

rokuprzew

odniczàcy KR

wr´cz proklam

owa∏ ten organ stra˝nikiem

zasady pomocni-

czoÊci (Skawiƒski, 2008, s. 164) – g∏oszàc, ˝e cz∏onkow

ie KR

znajdujà si´ bli˝ejobyw

ateli ni˝ odleg∏e europejskie instytucje,wtym

tak˝e PE. Przypom

inajà rów-

nie˝, ˝e chocia˝ sami nie zaw

sze sà wstanie oceniç danà propozycj´, to otrzym

ujàsygna∏y od rzàdów

lokalnych, które najlepiej potrafià przewidzieç skutki now

ychinicjatyw

na poziomie lokalnych spo∏ecznoÊci. Te argum

enty zwiàzane z

demokra-

tycznà legitymizacjà ibliskoÊcià w

stosunku do obywateli K

R w

ià˝e zkw

estià defi-cytu dem

okracji wU

nii Europejskiej: sugeruje, ˝e w

i´ksza sk∏onnoÊç do konsultacjiprzedstaw

icielami regionów

ibranie pod uwag´ ich opinii m

o˝e stanowiç w

pew-

nym stopniu lekarstw

o na ten deficyt. Takie argumenty trafiajà przede w

szystkimdo K

omisji, która nierzadko oskar˝ana jest o

zbytnie zbiurokratyzowanie im

ó-w

iàc kolokwialnie oderw

anie od rzeczywistych interesów

przeci´tnych obywateli.

Stereotypowo K

omisja przedstaw

iana jest jako nadmiernie rozbudow

ana ad-m

inistracyjna struktura zatrudniajàca zamkni´tych w

e w∏asnym

Êwiecie eurokra-

tów, którzy m

no˝à niepotrzebne inie˝yciowe regulacje utrudniajàce ˝ycie zw

y-k∏ym

obywatelom

, przedsi´biorcom, konsum

entom, w

∏adzom lokalnym

czyró˝nym

instytucjom. Z

tego wzgl´du K

E – chcà odeprzeç izw

alczaç ten obraz – nader ch´tnie korzysta ibierze pod uw

ag´ opini´ KR

wprzygotow

ywaniu sw

o-ich propozycji. D

zi´ki konsultacjom z

Kom

itetem m

o˝e wpew

nym stopniu odpie-

raç zarzuty o„oderw

aniu od rzeczywistoÊci” ibraku legitym

izacji swoich propozy-

cji. Ponadto wbrew

doÊç rozpowszechnionym

g∏osom K

omisja m

a raczej za ma∏o

ni˝ za du˝o urz´dników (je˝eli braç pod uw

ag´ zadanie, jakie jej powierzono), co

powoduje, ˝e ch´tnie korzysta z

opinii dostarczanych zzew

nàtrz (Bom

berg, Pe-terson, Stubb, 2008, s. 50). Ponadto K

omisja uw

a˝a, ˝e zewn´trzne opinie przy-

40K


regiony os∏abszej pozycji w

systemie krajow

ym (np. brytyjskie regiony przed de-

wolucjà) radzi∏y sobie lepiej ni˝ regiony stanow

iàce cz´Êci sk∏adowe paƒstw

fede-racyjnych (np. landy niem

ieckie) (Bom

berg, Peterson, 1998, s.221). Wp∏yw

regio-nów

zale˝y równie˝ od rozpatryw

anej kwestii: im

bardziej „techniczna” tymw

i´ksze szanse dla regionów, ˝e zostanie uw

zgl´dniony równie˝ ich g∏os.

POST

WE

STFA

LSK

IE PA

¡ST

WO

NA

RO

DO

WE

?

Od lat 80. X

X w

ieku mo˝na zauw

a˝yç stale rosnàcà rol´ regionów w

procesieintegracji europejskiej. C

hocia˝ nigdy nie dosz∏o do realizacji koncepcji „Europy

regionów” – itrudno sobie w

yobraziç jej urzeczywistnienie w

dajàcej si´ przewi-

dzieç przysz∏oÊci – to regiony starajà si´ bezpoÊrednio iniezale˝nie od paƒstww

p∏ywaç na w

spólnotowe decyzje. W

yrazem rosnàcej roli regionów

jest przedew

szystkim pow

stanie Kom

itetu Regionów

, atak˝e próby aktyw

ne promow

aniasw

oich interesów przez regiony w

UE

bez oglàdania si´ na rzàdy centralne. Wtym

celu regiony otwierajà biura inform

acyjne wB

rukseli, które s∏u˝à jako nieformal-

ne kana∏y wp∏yw

u na instytucje unijne. Regiony anga˝ujà si´ rów

nie˝ wtw

orzeniekoalicji przecinajàcych granice narodow

e. Rola regionów

wzroÊnie, je˝eli w

ejdziew

˝ycie Traktat L

izboƒski, który m.in. zw

i´kszy mo˝liw

oÊç sk∏adania przez regio-ny skarg do E

uropejskiego Trybuna∏u Spraw

iedliwoÊci. R

zàdy centralne powoli

tracà monopol na reprezentow

anie paƒstw na zew

nàtrz: stajà si´ cz´Êcià (chocia˝dom

inujàcà) z∏o˝onych, szerokich ipolicentrycznych sieci interesów. T

rudnow

zwiàzku z

tym m

ówiç o

istnieniu wyraênego centrum

w∏adzy w

UE

– jest to ra-czej system

wielopoziom

owego zarzàdzania, w

którym w

∏adza jest rozproszonam

i´dzy wielom

a instytucjami ipodm

iotami spo∏ecznym

i igospodarczymi (H

o-oghe, M

arks, 2001, 2003; Sandholtz, Sone, Sweet, 1998).

Mo˝na si´ zastanaw

iaç, czy malejàca rola rzàdów

centralnych wkontekÊcie

UE

nie powinna sk∏oniç nas do przem

yÊlenia klasycznej weberow

skiej koncepcjipaƒstw

a. Chocia˝ paƒstw

a nadal zachowujà m

onopol na prawom

ocne u˝ycie si∏yw

ramach ograniczonego terytorium

ilegitymizow

ane sà narodowo, tj. rzàdy spra-

wow

ane sà winteresie iz

nadania okreÊlonego narodu (przynajmniej je˝eli chodzi

odom

inujàcà politycznà retoryk´ iwyra˝anà expressis verbis

formu∏´ legitym

iza-cyjnà), to rozm

ywa si´ zw

iàzek mi´dzy w

∏adzà administracyjnà a

okreÊlonym tery-

torium. W

∏adze centralne nie sà jedynym êród∏em

prawa obow

iàzujàcego na da-nym

terytorium

. C

oraz w

i´cej decyzji

podejmow

anych jest

na poziom

ieeuropejskim

, gdzie paƒstwo nie m

a monopolu, lecz jest jednym

zw

ielu aktorówobok rzàdów

lokalnych, ekspertów, instytucji w

spólnotowych, organizacji poza-

rzàdowych, firm

, organizacji u˝ytecznoÊci publicznej czy grup obywateli. S∏ow

em,

paƒstwo zachow

uje narodowy kszta∏t (tj. narodow

à legitymizacjà – chocia˝ ju˝

niekoniecznie narodowà hom

ogenicznoÊç),traci jednak swój w

estfalski charak-ter. T

raci ten charakter, poniewa˝ rzàd nie spraw

uje ju˝ wy∏àcznej kontroli nad 43

Regiony a paƒstw

a w U

nii Europejskiej. W

stron´ paƒstwa…

– stàd korzystanie zrady, inform

acjiiekspertyz dostarczanych przez lobbystów.

Otw

arta na kontakty zprzedstaw

icielami grup nacisku jest zw

∏aszcza Dyrekcja G

e-neralna X

VI, która jest odpow

iedzialna za polityk´ regionalnà (Bom

berg, Peter-son, 1998, s. 224). Parlam

ent Europejski sta∏ si´ natom

iast celem lobbystów

przedew

szystkim od czasu w

prowadzenia procedury w

spó∏decyzji. Przypomnijm

y, ˝e t´procedur´ w

prowadzi∏ traktat z

Maastricht dajàc PE

w∏adz´ rów

nà RU

E. K

olejnetraktaty poszerza∏y zakres decyzji, które w

ymaga∏y zgody zarów

no Parlamentu,jak

iRady. O

becnie oko∏o 80%decyzji podejm

owanych jest na podstaw

ie proceduryw

spó∏decyzji (Bidw

ell, 2007). Parlament E

uropejski przesta∏ byç jedynie klubemdyskusyjnym

ibierze istotny udzia∏ wpodejm

owaniu decyzji. Przy czym

lobbyÊcirzadko próbujà w

p∏ynàç na ca∏y Parlament – chocia˝ zdarzajà si´ kam

panie infor-m

acyjne skierowane do europarlam

entarzystów en bloc

– koncentrujà si´ g∏ównie

na komisjach dostarczajàc im

informacji, ekspertyz iopinii.

Biura inform

acyjne sà bardzo zró˝nicowane, je˝eli chodzi o

liczb´ zatrudnio-nych, w

ielkoÊç bud˝etu, sposób finansowania ilokalizacj´. N

ajwi´ksze biura (pod

wzgl´dem

pracowników

ibud˝etu) posiadajà landy niemieckie. W

yró˝nia si´ tuzw

∏aszcza biuro Nadrenii Pó∏nocnej W

estfalii usytuowane w

presti˝owej lokaliza-

cji wpobli˝u ronda R

oberta Schumana, gdzie znajduje si´ w

iele wa˝nych europej-

skich instytucji, m.in. siedziba K

E. M

imo zró˝nicow

ania wszystkie biura ∏àczy po-

dobny sposób

dzia∏ania: ich

g∏ównym

celem

jest

zbieranie inform

acji,m

onitorowanie inicjatyw

wspólnotow

ych, które mogà m

ieç wp∏yw

na dany region,szukanie partnerów

, promocja regionu ilobbow

anie na rzecz regionu. Dzia∏al-

noÊç biur nie odbywa si´ bez problem

ów: m

o˝e prowadziç do konfliktów

mi´dzy

rzàdem centralnym

ajednostkam

i subcentralnymi, je˝eli priorytety rzàdu nie po-

krywajà si´ z

priorytetami w

∏adz regionalnych. Cechà dzia∏alnoÊci jednostek sub-

centralnych jest równie˝ koniecznoÊç tw

orzenia sojuszy ∏àczàcych organizacje po-chodzàce z

ró˝nych paƒstw ireprezentujàce ró˝ne instytucje igrupy. T

ylko takieszerokie koalicje sà skuteczne w

Brukseli – nie sà one bow

iem postrzegane jako

wyraz w

àskich partykularnych interesów. W

ciàgu ostatnich lat powstaw

a∏y ró˝nekoalicje regionów

,na przyk∏ad Zgrom

adzenie Regionów

Europy, R

ada Gm

iniR

egionów E

uropy czy RE

GL

EG

(Konferencja regionów

posiadajàcych w∏adz´

legislacyjnà). Nierzadko pow

stajà ró˝ne koalicje ad hoc– jednak cz´sto poczàtko-

wa w

spó∏praca zamienia si´ w

rywalizacj´,zw

∏aszcza gdy podejmow

ane sà decyzjeo

dystrybucji funduszy strukturalnych (Bom

berg, Peterson, 1998, s.231). Niejed-

nokrotnie ∏atwiej zaw

iàzywaç koalicje w

poprzek granic narodowych: dotyczy to

zw∏aszcza landów

niemieckich (po zjednoczeniu N

iemiec), które sà doÊç zró˝ni-

cowane, je˝eli chodzi o

poziom rozw

oju gospodarczego itrudno zawiàzyw

aç imszerokie koalicje (B

omberg, Peterson, 1998, s.230). W

p∏yw regionów

wynika

przede wszystkim

zum

iej´tnego budowania koalicji. A

ktorzy muszà posiadaç

cenne zasoby, aby przystàpiç do takiej koalicji. Silna konstytucyjna pozycja mo˝e

byç takim zasobem

, ale nie gwarantuje sukcesu w

Brukseli, poniew

a˝ du˝à rol´odgryw

ajà tam nieform

alne kana∏y isieci interesów (policy netw

orks). Niekiedy

42K


Giddens, A

. (1985). The N

ation-State and Violence. C

ambridge: Polity Press.

Gillingham

, J. (2003). European Integration, 1950–2003. C

ambridge: C

ambridge U

niversityPress.

Greenw

ood, J. (2003). Interest Representation in the U

E. B

asingstoke: Palgrave.H

eld, D. (1992). T

he Developm

ent of the Modern State, [w

:]S. Hall, B

. Gieben (eds), For-

mation of M

odernity(s.72–1250). C

ambridge: Polity Pres.

Hobsbaw

m, E

., Ranger, T. (red.), (2008). Tradycja w

ynaleziona. Kraków

: Wydaw

nictwo U

ni-w

ersytetu Jagielloƒskiego.H

ooghe, L., M

arks G. (2001). M

ulti-Level G

overnance and European Integration. L

anham:

Row

man &

Littlefield.

Hooghe, L

, Marks, G

. (2003). Unraveling the C

entral State, but How

? Types of M

ulti-levelG

overnance, Am

erican Political Science Review

, 97(2), 233–243.Jasku∏ow

ski, K. (2002). Z

jednoczone Królestw

o? Walijskie organizacje nacjonalistyczne

wlatach 60. X

X w

ieku. Sprawy N

arodowoÊciow

e. Seria Now

a, 20, 99–114.Jasku∏ow

ski, K. (2005). O

narodowym

wym

iarze kultury sceptycznie, [w:]

W.J. B

urszta,K

.Jasku∏owski, J. N

owak (red.),N

aród – kultura – to˝samoÊç. M

i´dzy koniecznoÊcià aw

y-borem

(s.15–42). Warszaw

a: Slawistyczny O

Êrodek Wydaw

niczy,Jeffery, C

. (1997). Farewell to the T

hird Level? T

he Germ

an Länder and the E

uropean Po-licy Process, R

egional and Federal Studies, 6(2), 56–75.Jeffery, C

. (2006). Social and Regional Interests: T

he Econom

ic and Social Com

mittee and

Com

mittee of the R

egions, [w:]J. Peterson, M

. Shackleton. (eds.). The Institution of the

European U

nion (s.312–320). Oxford: O

xford University Press,

John, P. (2001). Local governance in W

estern Europe. L

ondon: Sage.Judge, D

., Earnshaw

D. (2002). N

o Simple D

ichotomies: L

obbysts and the European Par-

liament, Journal of L

egislative Studies, 8(4), 61–79.K

eating, M. (2001). P

lurinational Dem

ocracy: Stateless Nation in a

Post-Sovereignty Era.

Oxford: O

xford University Press.

Keating, M

., Jones, B. (1995). N

ations, Regions and E

urope. The U

K E

xperience, [w:]

B.Jones, M

. Keating (eds), T

he European U

nion and the Regions

(s.89–114). Oxford:

Oxford U

niversity Press.K

ubiak, H. (2007). U

progu ery postwestfalskiej. Szkice z

teorii narodu. Kraków

: Universitas.

Lynch, P. (1996). Minority N

ationalism and E

uropean Integration. University of W

ales Press:C

ardiff.M

ann, M. (1993). T

he Sources of Social Power. V. 2: T

he rise of classes and nation-states,1760–1914. C

ambridge: C

ambridge U

niversity Press.M

atthew, M

. S. (2006). Transnationalism and Subnational Paradiplom

acy: Are G

overnance Net-

works Perforating Sovereignty, International Journal of Public A

dministration, 29, 577–594.

Millw

ard, A. (2000). T

he European R

escue of the Nation-State. L

ondon: Routledge.

Peterson, J. (2004). Policy Netw

orks, [w:]A

. Wiener, T. D

iez (eds), European Integration

Theory

(s.117–133). Oxford: O

xford University Press,.

Sandholtz W., Stone Sw

eet A. (1998). E

uropean Integration and Supranational Governance,

Oxford: O


Skawiƒski, F. (2008). R

eprezentacja interesów regionów

wU

nii Europejskiej. W

arszawa: Polski

Instytut Spraw M

i´dzynarodowych.

Stefanowicz, J. (1977). B

unt mniejszoÊci. W

spó∏czesne separatyzmy narodow

e. Warszaw

a:W

iedza Powszechna.

45R

egiony a paƒstwa w

Unii E


a…

swoim

terytorium, nie jest w

y∏àcznym reprezentantem

paƒstwa na zew

nàtrz (w∏a-

Êciwie granica zew

n´trzne/wew

n´trzne wprzypadku paƒstw

UE

ulega zatarciu)iulega coraz w

i´kszej fragmentaryzacji (np. m

o˝liwoÊç konfliktu m

i´dzy w∏adza-

mi centralnym

i asubcentralnym

i na poziomie europejskim

).

BIB

LIO

GR

AFIA

Anderson, B

. (1997). Wspólnoty w

yobra˝one. Rozw

a˝ania oêród∏ach irozprzestrzenianiu si´

nacjonalizmu.K

raków: Z

nak,Fundacja im. Stefana B

atorego.B

idwell, S. (2007). R

ola procedury wspó∏decyzji w

e wzm

acnianiu pozycji Parlamentu E

uro-pejskiego, [w

:]S. Bidw

ell, K. Jasku∏ow

ski (red.), Spotkania europejskie. Na styku kultur

(s.9–16).Warszaw

a: Academ

ica.B

idwell, S. (2008). R

ecenzja Jan Zielonka, E

uropa jako imperium

. Now

e spojrzenie naU

ni´ Europejskà.Polski Instytut Spraw

Mi´dzynarodow

ych, Warszaw

a 2007, Studia Eu-

ropejskie, 1, 149–152. Warszaw

a: Academ

ica.B

omberg, E

., Peterson, J. (1998). European U

nion Decision M

aking: the Role of Sub-na-

tional Authorities, Political Studies, 46, 219–235.

Bom

berg, E., Peterson, J., Stubb, A

. (2008). The E

uropean Union. H

ow doest it w

ork?O

xford: Oxford U

niversity Press.B

ourdieu, P., Wacquant, L

.J.D., Farage, S. (1994). R

ethinking the State: Genesis and Struc-

ture of the Bureaucratic Field, Sociological T

heory, 12(1), 1–18.B

ourne, A.K

. (2003). The im

pact of European integration on regional pow

er. Journal ofC

omm

on Market Studies, 41(4), 597–620.

Bourne, A

.K. (2008). B

ringing Europe closer to citizens? R

egions, stateless nations and theE

uropean Convention, Spotkania E

uropejskie, 1, 9–31.B

ullain, I. (1998). Autonom

y and the European U

nion, [w:]

M. Suksi (ed.), A

utonomy:

Applications and Im

plictions(s.343–356). The H

ague, Kluw

er Law

International.B

ursens, P. (2002). How

Multi-level are IG

Cs? T

he Belgian Federation and the 2000 Inter-

governmental C

onference, Regional and Federal Studies, 12(3), 181–204.

Burszta, W

.J., Jasku∏owski, K

. (2005). MniejszoÊci narodow

e ietniczne aidea paƒstw

a naro-dow

ego wX

XI w

ieku, [w:]L

. Nijakow

ski (red.),Polityka paƒstwa polskiego w

obec mniej-

szoÊci narodowych ietnicznych

(s.13–34). Warszaw

a: Wydaw

nictwo Sejm

owe.

Coen, D

. Richardson,J. (2007). L

obbying in the European U

nion: Institutions, Actors and Is-

sues. Oxford and N

ew Y

ork: Oxford U

niversity Press.C

riekemans, D

.(2003).The case of Flanders (1993–2005): H

ow subnational entities deve-

lop their own „paradiplom

acy”, [w:] K

. Rana, J. K

urbalija (eds), Foreign Ministries. M

a-naging D

iplomatic N

etworks and O

ptimizing Value

(s.118–156). Malta &

Geneva,

DiploFoundation.

Dinan, D

. (2004). Europe R

ecast: AH

istory of European U

nion. Boulder, C

O: Lynne R

ienerPublishers.

Fleurke, F., Willem

se, R. (2007). E

ffects of the European U

nion on Sub-National D

ecision-M

aking: Enhancem

ent or Constriction?, E

uropean Integration, 29(1), 69–88.G

ellner, E. (1991). N

arody inacjonalizm. W

arszawa: PIW

.G

eorgen, P. (2006). Lobbying in B

russels: APractical G

uide to the European U

nion for Cities,

Regions, N

etworks and E

nterprises. Brussels: D

&P

Services.

44K


AB

STR

AC

T

Media in E

uropean Union. A

Short Report from

the Latest L

iterature Availablein the E

uropean Com

mission’s

Central L

ibrary in Brussels

Studies published in Polish about the European U

nion media politics, usually

copy the general information about this subject. Polish-E

U integration changed

this course alittle. H

owever, articles and books w

ritten in English are available in

Europe for m

any years. So, it would seem

, that they should be available in Poland.U

nfortunately, only afew

publications have been translated on Polish only. The

rest are not available for students, academic instructors, journalists or ordinary

citizens interested in media subject. T

herefore, the European C

omm

ission’sC

entral Library

presents arich source of inform

ation among others about the

media. Persons interested in m

arket conversions, media law

, television, radio,internet, com

munication and inform

ation society, will find there the new

est, asw

ell as oldest publications. Author of this article discusses the m

ost important

English language publications available in E

C’slibrary.


nr 2(2009)

s. 47–58

MO

NIK

A¸

UK

ASIK-D

USZ

Y¡

SKA

RYN

EK

ME

DIÓ

W W

UN

II EU

RO

PEJSK

IEJ.

OM

ÓW

IEN

IE N

AJN

OW

SZE

J LITER

ATURY

DO

ST¢PN

EJ W

BIB

LIOTE

CE

G¸Ó

WN

EJ

KO

MISJI E

UR

OPE

JSKIE

J WB

RU

KSE

LI

Tilly, C

h. (ed.) (1975). The Form

ation of National States in W

estern Europe. Princeton: Prin-

ceton University Press.

Tilly, C

h. (1990). Coercion, C

apital, and European States A

D 990–1990. C

ambridge: B

asicB

lackwell.

Tilly, C

h. (1998). Formow

anie si´ paƒstw narodow

ych wE

uropie Zachodniej, [w

:]J. Szczu-paczyƒski (red.), W

∏adza ispo∏eczeƒstwo. A

ntologia tekstów z

zakresu socjologii polityki(s.15–31).W

arszawa: Scholar.

Tomaszew

ski, K. (2007). R

egiony wprocesie integracji europejskiej. K

raków: W

olters Kluw

er.W

allace, W. (1994). R

egional integration: the West E

uropean experience. Washington D

C:

Brookings Institution Press.

Weber, E

. (1976). Peasants into Frenchmen: the m

odernization of rural France, 1870–1914.Stanford: Stanford U

niversity Press.W

eber, M. (1998). Polityka jako zaw

ód ipowo∏anie. W

arszawa – K

raków: Z

nak, Fundacja im.

S. Batorego.

Weber, M

. (2002). Gospodarka ispo∏eczeƒstw

o. Zarys socjologii rozum

iejàcej. Warszaw

a:PW

N.

Zielonka, J. (2007). E

uropa jako imperium

. Now

e spojrzenie na Uni´ E

uropejskà, Warszaw

a:Polski Instytut Spraw

Mi´dzynarodow

ych.Z

iltener, P. (2000). EC

regional policy: monetary lubricant for econom

ic integration?,[w:]

V.Bornschier (red.), State-building in E

urope: the revitalization of Western E

uropean inte-gration. C

ambridge: C

ambridge U

niversity Press.

46K


Do w

zrostu zainteresowania tem

atem m

ediów, g∏ów

nie audiowizualnych, za-

równo w

Polsce, jak iwE

uropie, przyczyni∏ si´ wp∏yw

mediów

na przemiany poli-

tyczne, rozwój now

ych technologii (przekaz satelitarny, telewizja w

ysokiej rozdziel-czoÊci H

DT

V czy platform

y cyfrowe), w

ysoki stopieƒ oglàdalnoÊci (95%) telew

izjiw

Êród Europejczyków

2oraz coraz w

i´kszy ilepszy dost´p do internetu3. Jak to ujà∏

John Temple L

ang (1998, s.1296), najwićej pieni´dzy jest w

ydawanych na rynek

telewizyjny oraz m

ultimedia, dlatego w

i´kszoÊç publikacji dotyczy polityki audiowi-

zualnej iinternetu. Tym sam

ym kw

estiami dotyczàcym

i mediów

drukowanych ba-

dacze naukowi zajm

ujà si´ pobie˝nie lub wcale. D

oskonale widaç to przyk∏adzie za-

sobów literatury i

dokumentów

dost´pnych wB

ibliotece G∏ów

nej Kom

isjiE

uropejskiej (KE

). Stanowià one bogate êród∏o inform

acji na temat polityki audio-

wizualnej inow

ych technologii. Osoba zainteresow

ana przemianam

i wsektorze

telewizji, internetu, kom

unikacji czy spo∏eczeƒstwa inform

acyjnego znajdzie tamnajnow

sze, jak istarsze pozycje. Dzi´ki czem

u b´dzie mia∏a szeroki obraz prze-

mian, jakie nast´pow

a∏y pod koniec XX

wieku oraz po 2000

roku.W

a˝nà pozycj´, dla osób interesujàcych si´ politykà audiowizualnà, stanow

ipublikacja Jackiego H

arrisona iLorny W

oods pt.: European B

roadcasting Law

and Policy (Cam

bridge, 2007). Wpierw

szej cz´Êci pracy wskrócie przedstaw

ionog∏ów

ne kwestie m

ajàce wp∏yw

na kszta∏t audiowizualnej polityki U

nii Europej-

skiej na przestrzeni ostatnich 30 lat. NaÊw

ietlono prawne kroki podj´te przez

Wspólnot´, które dotyczy∏y ró˝nych aspektów

omaw

ianego rynku. Wdrugiej cz´-

Êci przedstawiono szczegó∏y dotyczàce w

∏asnoÊci mediów

, emitow

ania relacjisportow

ych iwa˝nych im

prez narodowych. Z

wrócono uw

ag´ na trudnoÊci zwiàza-

ne z∏àczeniem

ekonomicznego ikulturow

ego punktu widzenia, na ró˝nice w

po-strzeganiu w

idzów jako obyw

ateli ijako konsumentów

. Onadaw

cach iochroniepraw

odbiorców w

Europie traktuje natom

iast praca pt.: Broadcasters and C

itizensin E

urope. Trend in Media A

ccountability and View

er Participation pod redakcjàPalo B

aldiniego iUw

e Hasebrinka (B

ristol, 2007). Wtej w

artoÊciowej analizie

autorzy przedstawili przem

iany wm

ediach audiowizualnych z

trzech ró˝nych per-spektyw

: nadawców

, obywateli oraz przyjm

owanych regulacji chroniàcych praw

aw

idzów. D

odatkowo zrobili to na przyk∏adzie pojedynczego paƒstw

a: Wielkiej

49R

ynek mediów

w U

nii Europejskiej. O

mów

ienie najnowszej literatury…

Tw

orzenie wlatach 50. X

X w

ieku Europejskiej W

spólnoty W´gla iStali oraz

Europejskiej W

spólnoty Gospodarczej (E

WG

) zacz´to od integracji gospodarczej.K

westie dotyczàce m

ediów oraz kultury poczàtkow

o nie by∏y brane wcale pod uw

a-g´ przy rozw

a˝aniach dotyczàcych pog∏´bienia wspó∏pracy czy kszta∏tow

ania wspól-

nej to˝samoÊci obyw

ateli zjednoczonej Europy. Jednak stopniow

o wraz z

rozwojem

EW

G do kultury im

ediów zacz´to przyw

iàzywaç coraz w

i´kszà wag´. W

listopadzie1980

rokucz∏onek Parlam

entu Europejskiego W

iliam H

ahn wsw

oim raporcie na

temat radia itelew

izji we W

spólnotach Europejskich stw

ierdzi∏, ˝e „informacja jest

si∏à decydujàcà okszta∏cie politycznym

Wspólnoty”, zaÊ „instrum

entem, który

kszta∏tuje opini´ publicznà, sà media. Z

nich telewizja, przez sw

ój audiowizualny

charakter, jest najwa˝niejsza” (W

illiams, 2008, s. 151–152; ¸

ukasik-Duszyƒska,

2007, s.73). Poniewa˝ telew

izj´ uznano za najwa˝niejszy Êrodek kom

unikowania

masow

ego, tym sam

ym polityka europejska skupi∏a si´ na kw

estiach dotyczàcychprzem

ys∏u audiowizualnego, przy niew

ielkiej uwadze poÊw

ićonej radiu iprasie.D

yrektywa R

ady Europejskiej „Telew

izja bez granic” (Transfrontier TelevisionD

irective – 89/552/EW

G) z

3 paêdziernika 1989roku rozpocz´∏a okres w

ydawania

regulacji dotyczàcych polityki audiowizualnej iurucham

iania mechanizm

ów m

ajà-cych sprzyjaç dystrybucji iprodukcji program

ów w

tym sektorze. A

kt ten zapoczàt-kow

a∏ równie˝ pow

stawanie w

ielu analiz na temat dyrektyw

y iproblemów

zwiàza-

nych zjej w

dra˝aniem. N

atomiast prze∏om

zwiàzany z

zainteresowaniem

mediam

iw

Unii E

uropejskiej (obrazem procesu decyzyjnego oraz instytucji w

spólnotowych

wm

ediach) spowodow

a∏o zamieszanie zw

iàzane zprzyjćiem

Traktatu z

Ma-

astricht. Mianow

icie Traktat oU

nii Europejskiej zosta∏ podpisany 7 lutego 1992

ro-ku im

ia∏ wejÊç w

˝ycie 1 stycznia 1993roku po ratyfikacji przez parlam

enty narodo-w

e iprzeprow

adzeniu referendum w

wybranych paƒstw

ach. Ale m

oc wià˝àcà

uzyska∏ dopiero 1 listopada 1993roku. Jak si´ okaza∏o,proces ratyfikacji nie by∏ tak

∏atwy, jak w

st´pnie zak∏adano. Pierwsze referendum

przeprowadzono w

Danii. Tam

traktat zosta∏ odrzucony przewagà 50 000 g∏osów

. Wdrugim

g∏osowaniu przepro-

wadzonym

wm

aju 1993roku na „tak” opow

iedzia∏o si´ 53,8%g∏osujàcych. C

opraw

da winnych paƒstw

ach traktat zatwierdzono w

referendach, niemniej jednak

we Francji przeszed∏ on m

inimalnà iloÊcià g∏osów

– 51,4%1. D

o opóênienia ratyfi-kacji traktatu przyczyni∏y si´ dw

ie sprawy. Po pierw

sze, brak procesu informacyjne-

go przeprowadzonego przez struktury E

uropejskiej Wspólnoty G

ospodarczejw

Êród obywateli na tem

at wa˝noÊci podpisanego dokum

entu. Po drugie, sceptycz-ne, czy czasam

i nawet w

rćz brak, wiadom

oÊci wm

ediach na temat podejm

owa-

nych decyzji wB

rukseli. Mom

ent ten rozpoczà∏ powstaw

anie na ten temat w

ieluprac. Z

acz´∏y pojawiaç si´ analizy j´zyka m

ediów dotyczàcego U

nii Europejskiej,

badano stopieƒ inat´˝enie wiadom

oÊci na temat funkcjonow

ania wspólnoty w

pro-gram

ach informacyjnych iartyku∏ach w

prasie.

48M

onika ¸ukasik-D

uszyƒska

1http://ww

w.historiasiglo20.org/europe/m

aastricht.htm – 30.05.2009.

2Posiadajàcych przynajmniej jeden odbiornik, a

ponadto sp´dzajàcych przed telewizorem

co najmniej 4 godziny dziennie (http://ec.europa.eu/avpolicy/index_en.htm

(23.05.2009),por. A

. G∏odow

ska, (2005). Czy E

uropejczyk jeszcze czyta?, Puls Âwiata, 3(13);http://w

ww

.puls-sw

iata.subnet.pl/index.php?id=16 (23.05.2009).

3Po 2000roku ponad po∏ow

´ ludnoÊci na terenie Europy stanow

ià regularni u˝ytkownicy

sieci internetowej. A

˝ 75%dzieci na terenie U

E w

wieku od 6 do 17 lat korzysta z

interne-tu,a

wPolsce jeszcze w

ićej, bo 89%. Ponadto 96%

szkó∏ ma dost´p do sieci; I.C

zerny,(2008). W

yprzedziliÊmy U

ni´ wdost´pie dzieci do internetu;http://m

anager.money.pl/

news/artykul/w

yprzedzilismy;unie;w

;dostepie;dzieci;do;internetu,250,0,407290.html

(23.05.2009); http://europa.eu/pol/infso/overview_pl.htm

(23.05.2009).

przedstawione w

ybrane przyk∏ady orzeczeƒ Europejskiego T

rybuna∏u Sprawiedli-

woÊci iSàdu Pierw

szej Instancji wspraw

ach tego sektora mediów

.W

Bibliotece G

∏ównej K

E istnieje osoby zbiór prac na tem

at uregulowaƒ doty-

czàcych internetu icyberprzestrzeni. Chocia˝by publikacja A

ndrew D

. Murraya

pt.:The R

egulation of Cyberspace. C

ontrol in the Online E

nviroment, w

której autor trak-tuje na tem

at internetu (krótko na temat jego historii irozw

oju), spo∏ecznoÊci inter-netow

ych, kodów kontrolnych, zarzàdzania siecià ikodam

i dost´pu, polityki konku-rencji, praw

a iregulacji odnoÊnie do cyberprzestrzeni. N

atomiast L

odewijk

F.Asscher iSjo A

nne Hoogcarspel w

ksià˝ce Regulating Spam

. AE

uropean Perspec-tive after the A

doption of the E-Privacy D

irective(H

aga,2006) zaj´li si´ najbardziejchyba ucià˝liw

ym zagadnieniem

dotykajàcym dzisiejszych internautów

, czyli spa-m

em. O

d wyjaÊnienia pojćia, poprzez uregulow

ania przyj´te przez instytucje UE

oraz wybrane paƒstw

a cz∏onkowskie po m

i´dzynarodowà w

spó∏prac´ iinne aspektyzw

iàzane zw

alkà ze spamem

. Obszernà syntez´ na tem

at internetu, ale tak˝e nada-w

ania oraz telekomunikacji stanow

i pozycja pt.: Telecomm

unications, Broadcasting

and the Internet: EU

Com

petition Law

and Regulation

napisana przez L. G

arzaniti(L

ondon,2003). Podobne, ale uaktualnione, zagadnienia obejmuje ksià˝ka N

ikosaT

h. Nikolinakosa pt.: E

U C

ompetition L

aw and R

egulation in the Converging Tele-

comm

unications, Media and IT Sectors(K

luwer L

aw, 2006). N

a ponad 600 stronachautor zaprezentow

a∏ uregulowania w

spólnotowe, zasady konkurencji oraz konw

er-gencji telekom

unikacji, internetu, nadawania, m

ediów audiow

izualnych isektoranow

ych technologii, atak˝e zasady udzielania pom

ocy finansowej przez paƒstw

o.Inform

acje te uzupe∏ni∏ wydaw

anymi w

yrokami orzekanym

i przez Europejski Try-

buna∏ Sprawiedliw

oÊci iSàd Pierwszej Instancji, a

dotyczàcymi om

awianych zagad-

nieƒ. Celem

autora by∏o stworzenie sw

oistego przewodnika inarz´dzia badaw

czegodla osób zajm

ujàcych si´ kwestiam

i prawnym

i iregulacjami w

dziedzinie telekomu-

nikacji, nadawania iinternetu.

Zarów

no wB

ibliotece G∏ów

nej KE

wB

rukseli, jak iLuksem

burgu dost´pny jestszeroki zbiór broszur iinform

atorów zaw

ierajàcych raporty, oficjalne stanowiska

Kom

isji na temat europejskiej polityki audiow

izualnej, np. Audiovisual Policy of the

European U

nion. The new era of the picture industry Television w

ithout frontiers Gre-

ater Europe in the year 2000 czy

The Digital A

ge European A

udiovisual Policy. Report

from the H

igh Level G

roup on Audiovisual Policy

chaired by Marcelino O

reja, gdziew

yznaczano kierunki rozwoju, w

jakich powinna zm

ierzaç polityka audiowizualna

Unii E

uropejskiej. Znajdziem

y tam rów

nie˝ broszury ipublikacje wydane przez

AIM

(Adequate Inform

ation Managem

ent in Europe) R

esearch Consortium

czyE

uropean Audiovisual O

bservatory (np.: The Public Service B

roadcasting Culture

[Strasbourg, 2007] 4; Understanding the L

ogic of EU

Reporting in M

ass Media. A

naly-sis on E

U m

edia coverage and interviews in editorial offices in E

urope[D

ortmund,

51R

ynek mediów

w U

nii Europejskiej. O

mów


Brytanii iprzem

iana wokó∏ funkcjonow

ania tamtejszych m

ediów publicznych.

Zastosow

ali równie˝ ujćie ogólne, a

mianow

icie zperspektyw

y Unii E

uropej-skiej ijej polityki ochrony praw

widzów

.N

a temat publicznego nadaw

ania we Francji, w

Niem

czech, Grecji, w

e W∏o-

szech, w N

iderlandach, Zjednoczonym

Królestw

ie wzasobach biblioteki m

o˝naznaleêç publikacj´ Irini K

atsirea pt.: Public B

roadcasting and European L

aw.

AC

omparative E

xamination of P

ublic Service Obligations in Six M

emeber States

(Austin – N

ew Y

ork, 2008). Autorka scharakteryzow

a∏a najwa˝niejsze cechy m

isjipublicznej. N

ast´pnie omów

i∏a media w

wybranych paƒstw

ach: zrobi∏a krótki ryshistoryczny, przedstaw

i∏a w∏adze nadzorcze m

ediów publicznych, finansow

anie,podstaw

y prawne, m

isj´ istandardy nadawców

, ich obowiàzki irealizacj´ m

isji po-przez program

y edukacyjne, regionalne, kulturalne, rozrywkow

e iskierowane do

mniejszoÊci. Przeanalizow

a∏a tak˝e uregulowania przyj´te przez U

ni´ Europejskà

zw∏aszcza w

dyrektywie R

ady Europejskiej, „Telew

izja bez granic” z 1989roku.

Wbibliotece K

E w

arto zwróciç uw

ag´ na kilka analiz dyrektywy „Telew

izjabez granic”. M

o˝na chocia˝by zapoznaç si´ zdebatà na ten tem

at, która mia∏a

miejsce w

Izbie Lordów

parlamentu W

ielkiej Brytanii:Television W

ithout Fron-tiers? R

eport with E

vidence, House of L

ords, European U

nion comm

itte, 3rd

Re-

port of Session 2006–2007. Daniel K

rebber zaÊ wksià˝ce pt.: E

uropeanisation ofR

egulatory Television Policy. The D

ecision-Making Process of the Television w

ithoutFrontiers D

irectives from 1989 &

1997 (Baden-B

aden, 2002) zanalizowa∏ dw

a pro-cesy decyzyjne. N

ajpierw skupi∏ si´ na przedstaw

ieniu, wjaki sposób dosz∏o do

stworzenia ipodpisania dyrektyw

y. Nast´pnie om

ówi∏ sam

akt prawny. Przedsta-

wi∏ rów

nie˝ rezultat podj´tych decyzji, ww

yniku wprow

adzenia dyrektywy w

˝y-cie. Z

wróci∏ uw

ag´ na potrzeb´ zmian, jakich, jak si´ okaza∏o, dokum

ent ten po-trzebow

a∏ iktóre doprowadzi∏y do now

elizacji dyrektywy „Telew

izja bez granic”w

1997roku (97/36 W

E). A

utor równie˝ porów

na∏, wrozdziale koƒcow

ym, rezul-

taty obydwu w

prowadzonych regulacji. C

o ciekawe,opierajàc si´ na zebranych

danych spróbowa∏ przew

idzieç, jakie zagadnienia b´dà wym

aga∏y rewizji w

na-st´pnych latach. W

ten sposób powsta∏ interesujàcy i,co w

a˝ne,pe∏ny obraz prze-m

ian zwiàzanych z

przyjćiem iw

dro˝eniem dyrektyw

y.Interesujàcà, aczkolw

iek nieco ju˝ starszàpozycj´ stanow

i praca Ingrid Nit-

sche zatytu∏owana B

roadcasting in the European U

nion: The R

ole of Public Interestin C

ompetition A

nalysis (Haga, 2001). A

utorka skupi∏a si´ na prawnych uregulo-

waniach przyj´tych przez instytucje unijne dotyczàce rynku audiow

izualnego,g∏ów

nie na analizie dyrektywy „Telew

izja bez granic” iaspektach nadawania na

terenie wspólnego rynku. K

sià˝ka zosta∏a podzielona na dwie cz´Êci. W

pierwszej

zosta∏y omów

ione ogólne zagadnienia ipojćia dotyczàce rynku, polityki konku-rencji, audiow

izualnej ipublicznego nadawania. Przedstaw

iono systemy m

edialnena przyk∏adach w

ybranych paƒstw europejskich iporów

nano je zrynkiem

StanówZ

jednoczonych Am

eryki Pó∏nocnej. Zaprezentow

ano tak˝e przyj´te wU

nii ure-gulow

ania dotyczàce rynku audiowizualnego. W

drugiej cz´Êci ksià˝ki zosta∏y

50M

onika ¸ukasik-D

uszyƒska

4Na tem

at zasad ifunkcjonowania publicznych nadaw

ców w

wybranych 14 paƒstw

ach Europy.

grup´ materia∏ów

stanowià w

ydawane przez instytucje unijne dokum

enty 7do-

st´pne zarówno w

wersji elektronicznej (te najnow

sze), jak iwform

ie papierowej

(g∏ównie te starsze sprzed 2000

roku).R

egulacje dotyczàce mediów

drukowanych czy charakterystyka rynków

praso-w

ych znajduje si´ wstopniu rozproszonym

wró˝nych opracow

aniach cz´sto nieskata-logow

anych pod has∏ami prasa czy m

edia drukowane w

elektronicznym katalogu bi-

blioteki. Informacje na tem

at rynku prasowego m

o˝na znaleêç wgrupie prac

zgromadzonych w

bibliotece KE

, aprzedstaw

iajàcych rynki mediów

poszczególnychpaƒstw

cz∏onkowskich. Sà to w

artoÊciowe przew

odniki, podajàce informacje w

upo-rzàdkow

any sposób na temat najw

a˝niejszych zagadnieƒ dotyczàcych historii, struk-tury iw

∏asnoÊci mediów

drukowanych, audiow

izualnych ionline, atak˝e uregulow

aƒpraw

nych wposzczególnych krajach. Tego typu publikacjà jest chocia˝by praca: The

Media in E

urope pod redakcjà Mary K

elly, Gianpietro M

azzoleniego, Denisa

MacQ

uaila (Sage Publications, 2004). Rynek m

ediów 24 paƒstw

od Zjednoczonego

Królestw

a po Rosj´ zosta∏ przedstaw

iony wuporzàdkow

anym schem

acie. Ka˝dy roz-

dzia∏ podzielony zosta∏ na informacje dotyczàce: 1)historii, struktury iw

∏asnoÊci me-

diów w

danym kraju, 2)m

ediów drukow

anych: dzienników iczasopism

, 3)mediów

elektronicznych: telewizji, radia, film

u iwideo, 4)m

ediów online oraz 5)polityki, praw

airegulacji dotyczàcej om

awianego sektora. Przydatnym

przewodnikiem

jest równie˝

publikacja European M

edia Governence: N

ational and Regional D

imensionspod re-

dakcjà Gergiosa Terzisa (B

ristol – Chicago, 2007). G

lobalizacja, rozwój now

ych tech-nologii, konw

ergencja nie wyelim

inowa∏y w

Europie tradycyjnego podzia∏u na ró˝ne

systemy m

edialne. Widaç to zw

∏aszcza na przyk∏adzie mi´dzy innym

i ró˝nego pozio-m

u ingerencji przez w∏adze poszczególnych paƒstw

wrynek m

ediów, funkcjonow

anianadaw

ców publicznych, rozw

oju mediów

komercyjnych, tabloidyzacji zw

∏aszcza prasyoraz pozostajàcych w

cià˝ ró˝nic j´zykowych ikulturow

ych. Wpublikacji pod redakcjà

Terzisa usystematyzow

ano ten podzia∏. Media poszczególnych paƒstw

zosta∏y przypo-rzàdkow

ane poszczególnym system

om: pó∏nocnoatlantyckiem

u – liberalnemu, pó∏-

nocnoeuropejskiemu – dem

okracyjno-korporcyjnemu,Êródziem

nomorskiem

u – spo-laryzow

anemu pluralizm

owi,w

schodnioeuropejskiemu – postkom

unistycznemu.

Oczyw

iÊcie ka˝dy system zosta∏ rów

nie˝ pokrótce scharakteryzowany. N

atomiast in-

formacje dotyczàce poszczególnych krajów

zosta∏y uporzàdkowane w

ka˝dym pod-

rozdziale ipodzielone na: krótkie wprow

adzenia na temat sam

ego paƒstwa (inform

acjedotyczàce populacji, system

u politycznego) oraz opis rynku: media drukow

ane, media

audiowizualne iradio, obecnoÊç m

ediów w

internecie, agencje informacyjne, polityka

medialna danego paƒstw

a, organizacje istowarzyszenia dziennikarskie ikierunki roz-

woju m

ediów. M

o˝na stwierdziç, i˝ praca ta stanow

i przewodnik po system

ach me-

dialnych paƒstw E

uropy, wktórym

∏atwo m

o˝na znaleêç potrzebne informacje.

53R

ynek mediów

w U

nii Europejskiej. O

mów


2006] 5).Interesujàcy wydaje si´ raport C

omparing the L

ogic of EU

Reporting. Trans-

national analysis of EU

corespondence from B

russelsprzygotow

any przez konsor-cjum

badawcze A

IM (2007/4) w

ramach 6 program

u ramow

ego. Przedstawiono

wnim

proces produkcji informacji w

prasie w11 paƒstw

ach Europy. Przeprow

adzonow

ywiady ze 142 dziennikarzam

i na podstawie tych sam

ych kwestionariuszy pytaƒ.

Wskazano na ró˝nice ipodobieƒstw

a wnarodow

ej kulturze informacji/dziennikar-

skiej ww

ybranych paƒstwach: w

Belgii, E

stonii, Finlandii, we Francji, w

Niem

czech,Irlandii, w

e W∏oszech, na L

itwie, w

Norw

egii, Rum

unii iWielkiej B

rytanii.Z

agadnienia dotyczàce polityki informacyjnej, audiow

izualnej ikultury porusza-ne sà w

licznych syntezach oraz przewodnikach dotyczàcych polityk unijnych czy

Wspólnego R

ynku. Wa˝nà pozycjà w

zbiorze na temat przem

ys∏u medialnego jest

publikacja Andrew

Sparrowa zatytu∏ow

ana Film and Television. D

istribution and theInternet. A

Legal G

uide for the Media Industry(G

ower, 2007). A

utor przedstawi∏ nie

tylko uregulowania praw

ne (dyrektywy unijne) dotyczàce handlu elektronicznego

czy sprzeda˝y filmów

on-line, ale tak˝e sprzeda˝y ipromocji oraz ochrony praw

w∏asnoÊci intelektualnej do film

u czy programów

telewizyjnych. D

o najnowszych

prac tego typu nale˝y równie˝ 500-stronicow

a synteza Nicholasa M

oussisa pt.:A

ccess to European U

nion. Law, E

conomics, Policies (2007). Jest to zbiór inform

acjina tem

at traktatów, praw

a instytucji integracji europejskiej, Wspólnego R

ynku, po-lityk sektorow

ych, horyzontalnych, polityki zagranicznej czy dotyczàcych obywateli.

Jest to dobry przewodnik po unijnej historii ipodejm

owanych dzia∏aniach. K

westie

dotyczàce polityki informacyjnej iaudiow

izualnej stanowià jeden z

wielu rozdzia-

∏ów zbierajàcych w

pigu∏ce najwa˝niejsze zagadnienia iuregulow

ania prawne.

WB

ibliotece G∏ów

nej mo˝na skorzystaç z

bogatego dost´pu do najnowszych

naukowych periodyków

6(w

wydaniu papierow

ym oraz elektronicznym

), zawiera-

jàcych artyku∏y wprzew

a˝ajàcym stopniu traktujàce o

polityce informacyjnej czy

audiowizualnej U

nii Europejskiej z

ró˝nych punktów w

idzenia – prawnego, eko-

nomicznego, politycznego, spo∏ecznego, gospodarczego czy w

p∏ywu instytucji eu-

ropejskich na kszta∏t mediów

narodowych w

paƒstwach cz∏onkow

skich. Osobnà

52M

onika ¸ukasik-D

uszyƒska

5Przedstawia kryteria, na podstaw

ie których budowane

by∏y informacje na tem

at Unii E

uro-pejskiej w

10 wybranych paƒstw

ach Europy: w

Belgii, E

stonii, Finlandii, w

e Francji,w

Niem

czech, Irlandii, we W

∏oszech, na Litw

ie, w N

orwegii iZ

jednoczonymK

rólestwie.

6Na przyk∏ad: E

uropean Law

Review, Fordham

International Law

Journal, Journal of Europe-

an Public Policy, E

uropean Com

petition Law

Review, Journal of C

omm

on Market Studies,

Com

munications &

Strategies, West E

uropean Politics, The C

ambridge Yearbook of E

uropeanL

egal Studies, I&

TM

agazine, Central E

uropean Political Science Review, C

omm

on Market

Law

Review, Journal of C

onsumer Policy, C

ollegium, E

uropean Business L

aw R

eview, Inter-national R

elations, European Integration, E

uropean Foreign Affaires R

eview, The M

odernL

aw R

eview, Contract L

aw, Studies in Em

ployment and Social Policy, G

eorgetown Journal of

International Law, Journal of E

uropean Integration, World C

ompetition, E

uropean Law

Jour-nal, Public Service R

eview: E

uropean Union.

7Dyrektyw

y, raporty ikomunikaty R

ady Unii E

uropejskiej, Kom

isji Europejskiej, Parla-

mentu E

uropejskiego iKom

itetu Spo∏eczno-Ekonom

icznego.

dzia∏ania iprzyjmujàce polityk´, które w

p∏ywajà na kszta∏t europejskich m

ediów.

Autorzy odeszli od typow

ego dla wi´kszoÊci publikacji om

ówienia przem

ian narynku m

ediów po kolei w

ka˝dym z

paƒstw europejskich. Skupili si´ na analizie

procesu zmian m

ajàcych miejsce na poczàtku X

XI w

ieku jako ca∏oÊci. Przedsta-w

ili sektor audiowizualny, technologi´ kom

unikacyjnà, aspekty ekonomiczne,

polityk´ medialnà instytucji unijnych ipaƒstw

cz∏onkowskich. Poruszyli rów

nie˝zagadnienia dotyczàce rozw

oju mediów

online, komercjalizacji, transnationali-

zacji ikoncentracji mediów

, atak˝e dziennikarstw

a prasowego. K

sià˝ka prezen-tuje ró˝ne punkty w

idzenia, bowiem

jest napisana przez uznanych medioznaw

-ców

zca∏ej E

uropy (np. Denisa M

cQuaila). Tem

at polityki medialnej porusza

równie˝ praca pod redakcjà K

atharine Sarikakis zatytu∏owana M

edia and Cultu-

ral Policy in the European U

nion(A

msterdam

– New

York, 2007). T

raktuje onao

miejscu m

ediów w

polityce unijnej, zagadnieniach dotyczàcych dziennikarstwa,

prasy, jednoÊci iró˝norodnoÊci europejskiej audiowizualnej przestrzeni oraz kul-

tury. Wiadom

o, i˝ rola Unii E

uropejskiej wdziedzinie m

ediów w

ostatnichdw

óch dekadach XX

wieku

wzros∏a. A

utorka zada∏a jednak interesujàce pytanie,czy E

U posiada jurysdykcj´ w

kwestiach dotyczàcych m

ediów, a

ogólnie mów

iàcw

sektorze kulturalnym, iczy w

ogóle powinna jà m

ieç. Opolityce m

edialnej, au-diow

izualnej czy nadawania po 2000

roku powsta∏o ju˝ kilka prac. K

sià˝kaprzedstaw

ia odÊwie˝one spojrzenie na tego typu kw

estie. Zaw

iera historycznàisocjologiczno-politycznà analiz´ na tem

at polityki medialnej U

E; zw

raca uwag´

na dziedziny cz´sto pomijane przez badaczy naukow

ych: miejsce

mediów

(wtym

w∏aÊnie prasy, pracy dziennikarzy) ikultura

wpolityce europejskiej. A

utor jedne-go z

artyku∏ów D

avid Hutchison (2007) pokrótce (na 18 stronach) przedstaw

i∏pozycj´ prasy w

Europie inaÊw

ietli∏ najwa˝niejsze jej problem

y. Zada∏ bardzo

wa˝ne pytanie, czy U

nia Europejska w

ogóle prowadzi polityk´ w

zgl´dem m

e-diów

drukowanych.

Osobny zbór w

bibliotece KE

stanowià publikacje om

awiajàce w

p∏yw instytucji

wspólnotow

ych na kszta∏t mediów

iich obrazu wm

ediach, wtym

poÊrednio iprasy.K

atherine Sarikakis wsw

ojej ksià˝ce pt.: Powers in M

edia Policy. The Challenge of the

European Parliam

ent(Oxford – W

ien, 2004) spróbowa∏a odpow

iedzieç na pytanie,czy Parlam

ent Europejski odgryw

a istotnà rol´ wtw

orzeniu polityki medialnej ikul-

tury. WyjaÊni∏a, jak polityka m

edialna wp∏yw

a na kszta∏t ekonomiczny ikulturalny

Europy. A

utorka szuka∏a odpowiedzi poprzez przedstaw

ienie Parlamentu w

kontek-Êcie strukturalnym

, historycznym ipolitycznym

; zbadanie roli PE w

procesie tworze-

nia wspólnotow

ej polityki medialnej, przyjm

owanych traktatach (zw

∏aszcza Am

ster-dam

skim), rozporzàdzeniach idyrektyw

ach (zw∏aszcza „D

yrektywie bez granic”)

oraz unijnym praw

ie „mi´kkim

” dotyczàcym koncentracji w

mediach publicznych.

Na tem

at Parlamentu ijego w

p∏ywu na m

edia oraz obrazu tej instytucji wm

ediachw

arto zapoznaç si´ zpracam

i Europe, Parliam

ent and the Media

pod redakcjà Marty-

na Bonda (Federal Trust, 2003) czy D

awida M

organa pt.: The European Parliam

ent,M

ass Media and the Search for Pow

er and Influence (Alderchot – Sydney, 1999). W

tej

55R

ynek mediów

w U

nii Europejskiej. O

mów


Kolejny zbiór prac dotyczy regulacji rynku m

edialnego na terenie Unii E

uro-pejskiej. W

artà przeczytania jest publikacja Alison H

arcourt zatytu∏owana T

heE

uropean Union and the R

egulation of Media M

arkets (Manchaster and N

ew Y

ork,2005). A

utorka szeroko opisa∏a zagadnienia zwiàzane z

tà problematykà. W

ysz∏aod ew

olucji regulacji dotyczàcych rynku medialnego, praw

a konkurencji, poprzezorzeczenia E

uropejskiego Trybuna∏u Spraw

iedliwoÊci oraz postanow

ienia Kom

i-sji E

uropejskiej iParlamentu E

uropejskiego, grup interesu ieuropeizacji mediów

na rynku narodowym

. Autorka zada∏a w

a˝ne pytanie, czy ujednolicanie prawpaƒstw

cz∏onkowskich decyzjam

i przyjmow

anymi na szczeblu unijnym

wp∏yw

a nazacieÊnianie europejskiej integracji. Przedstaw

i∏a proces, wktórym

Unia E

uro-pejska, pom

imo trudnoÊci, zacz´∏a odgryw

aç g∏ównà rol´ praw

odawcy w

sektorzem

edialnym. PodkreÊli∏a m

omenty im

pasu, które pojawia∏y si´ przy podejm

owaniu

decyzji wró˝nych okresach. JednoczeÊnie pokaza∏a, jak urz´dnicy unijni znajdo-

wali ró˝ne drogi na przeprow

adzenie zamierzonych celów

.N

a temat regulacji dotyczàcych rynku m

edialnego mo˝na rów

nie˝ znaleêç war-

tà polecenia ksià˝k´ autorstwa M

ichaela Holoubka, D

ragana Dam

janovica iMat-

thiasa Traim

era pt.: Regulating C

ontent – European R

egulatory Framew

ork for theM

edia and Related C

reative Sections(K

luwer, 2007). D

otyczy ona przemys∏u m

e-dialnego, a

dok∏adnie treÊci przez niego produkowanych: m

uzyki, filmów

, wszel-

kiego rodzaju tekstów drukow

anych, prawa w

∏asnoÊci czy kwestii dotyczàcych

przechowyw

ania iprodukowania danych – inform

acji medialnych. R

egulacje doty-czàce tego sektora pojaw

iajà si´ wró˝nego rodzaju dokum

entach. Na przyk∏ad

wtraktach unijnych, w

których jest chocia˝by mow

a opodstaw

owych w

olnoÊciach.N

atomiast kw

estie dotyczàce prawa autorskiego ipraw

pokrewnych czy zasad kon-

kurencji podejmow

ane sà wosobnych dokum

entach. Wsyntezie tej przedstaw

ionoingerencje U

E w

prawo dotyczàce m

ediów ipokrew

nych sektorów tw

órczych. Sku-piono si´ jednak na ogólnym

uj´ciu zagadnienia ni˝ na pojedynczych dziedzinachnp.: drukow

aniu, publikowaniu, m

uzyce, kinie, radiu, telewizji czy sektorze online.

Autorzy w

pierwszej cz´Êci zaprezentow

ali, na czym sektor tw

órczy polega, wyja-

Ênili podstawow

e terminy. W

drugiej przedstawili 6 dziedzin w

spólnotowego pra-

wa w

p∏ywajàcego na sektor tw

órczy: finansowanie, infrastruktur´, produkcj´ idys-

trybucj´, prawo autorskie ipraw

a pokrewne, polityk´ konkurencji oraz praw

opodatkow

e. Ca∏oÊç zam

yka podsumow

anie ikonkluzje. Autorzy z

jednej stronyzw

rócili uwag´ na potrzeb´ stw

orzenia g∏ównych zasad na poziom

ie europejskim.

Zdrugiej, na realizacj´ m

isji polityki twórczoÊci – „jednoÊç w

ró˝norodnoÊci ww

ie-lokulturow

ej spo∏ecznoÊci” oraz koniecznoÊç zdefiniowania kryteriów

utrzymujà-

cych w∏aÊciw

y balans mi´dzy gospodarczym

i akulturalnym

i aspektami tw

órczegoprzem

ys∏u. Wskazali na kierunki, w

jakich powinna zm

ierzaç dalsza dyskusjaidzia∏ania podejm

owane przez struktury unijne.

Wa˝nà publikacjà na tem

at polityki medialnej w

Europie jest praca pod re-

dakcjà Wernera A

. Meiera iJosefa T

rappela pt.: Power, Perform

ance and Politics.M

edia Policy and Europe (A

uflage, 2007). Wskazano w

niej rzàdy podejmujàce

54M

onika ¸ukasik-D

uszyƒska

Zagadnieniu w

yglàdu Europy w

mediach (w

prasie itelewizji) poÊw

i´cona zo-sta∏a pozycja D

eirdre Kevina pt.: E

urope in Media. A

Com

parison of Reporting, R

e-presentation, and R

hetoric in National M

edia Systems in E

urope(N

ew Jersey – L

on-don, 2003). A

utor omów

i∏ kwestie dotyczàce m

ediów idem

okracji, to˝samoÊci,

obrazu europejskiej integracji, debat´ mediów

na temat „kryzysu europejskiego”

(wojna

wK

osowie). Z

wróci∏ uw

ag´ na fakt, i˝ media w

poszczególnych krajach in-teresujà si´ ró˝nym

i wydarzeniam

i wintegrujàcej si´ E

uropie. Na przyk∏ad, je˝eli

wN

iemczech iw

e Francji dziennikarze interesujà si´ bie˝àcà politykà unijnà, tow

Holandii dla odm

iany pod∏o˝em historycznym

, we W

∏oszech zagadnieniami do-

tyczàcymi kultury, natom

iast wW

ielkiej Brytanii bardzo cz´sto skupiajà si´ na za-

gadnieniach pokazujàcych wspólnot´ w

negatywnym

Êwietle. C

o ciekawe, autor

podkreÊli∏, i˝ brak zainteresowania spraw

ami unijnym

i wÊród m

ediów w

ià˝e si´z

tym, i˝ w

spólna Europa z

trudem istnieje w

sercach iumys∏ach jej obyw

ateli. Na-

tomiast D

avid Ward potraktow

a∏ winteresujàcy sposób deficyt dem

okracji wpo∏à-

czeniu zpolitykà m

edialnà wpracy pt.: T

he European U

nion Dem

ocratic Deficit

and the Public Sphere. An E

valuation of EU

Media Policy (A

msterdam

–W

ashing-ton D

C, 2002). Skupi∏ si´ na dw

óch zagadnieniach – ponadnarodowym

obywatel-

stwie ikom

unikacji. Zw

róci∏ uwag´ na fakt, ˝e je˝eli U

nia Europejska chce byç

bardziej rzeczywista, dem

okratyczna, musi to robiç poprzez m

edia s∏u˝àce publicz-nem

u interesowi. Przedstaw

i∏ wspólnotà polityk´ audiow

izualnà na przestrzeniostatnich 20 lat. N

ale˝y jednak podkreÊliç, ˝e autor nie zajà∏ si´ tutaj tematykà do-

tyczàcà filmu, radia czy now

ych technologii, ale skupi∏ si´ tylko iwy∏àcznie na tele-

wizji, zw

∏aszcza publicznej.Publikacje na tem

at polityki medialnej dost´pne w

Polsce wdu˝ej m

ierze sku-piajà si´ na zagadnieniach z

jednego punktu widzenia – krajow

ego. Sà to prace natem

at dostosowyw

ania polskiego rynku medialnego do w

ymogów

wspólnoto-

wych, obrazu integracji z

Unià E

uropejskà wpolskich m

ediach, funkcjonowania

mediów

publicznych czy obowiàzujàcego praw

a8. M

o˝na równie˝ znaleêç 57

Rynek m

ediów w

Unii E

uropejskiej. Om

ówienie najnow

szej literatury…

drugiej publikacji przedstawiono najpierw

samà instytucj´ Parlam

entu – struktur´,funkcjonow

anie, nast´pnie autor skupi∏ si´ na mediach brytyjskich. Z

aprezentowa∏

obraz Unii w

prasie ijej wp∏yw

na opini´ publicznà Zjednoczonego K

rólestwa.

Ostatnie dw

a rozdzia∏y to analiza relacji mediów

brytyjskich, belgijskich iirlandzkichz

parlamentarzystam

i unijnymi. Praca jest interesujàca, natom

iast trzeba pami´taç,

˝e materia∏y zgrom

adzone do jej napisania pochodzà zlat 1995–1997.

Nale˝y podkreÊliç, i˝ inform

acje dostarczane przez media pe∏nià w

a˝nà rol´w

kszta∏towaniu opinii publicznej na tem

at polityki unijnej. Wrzeczyw

istoÊci„niew

ielu obywateli m

a bezpoÊredni kontakt zinstytucjam

i Wspólnoty idecyzja-

mi podejm

owanym

i wB

rukseli. Szeroka rzesza osób na terenie Europy nieustan-

nie korzysta zw

iadomoÊci podaw

anych przez media, jako g∏ów

nego êród∏a infor-m

acji, na temat europejskiej integracji” (V

reese, Boom

gaarden, 2006, s.421).N

ale˝y równie˝ zaznaczyç, i˝ w

i´kszoÊç Europejczyków

odbiera integracj´ jakoskom

plikowanà iw

kategoriach abstrakcyjnych. Dlatego tym

bardziej informacja

odgrywa w

a˝nà rol´. Wiadom

oÊci mogà zm

ieniç ocen´ obywateli ipolityczne pre-

ferencje (Vreese, B

oomgaarden, 2006, s.421). K

szta∏tujà opini´ istanowià sw

egorodzaju przew

odnik na temat unijnych dzia∏aƒ idecyzji podejm

owanych w

Bruk-

seli. Jako êród∏o informacji, które m

o˝e przyczyniç si´ do rozwoju, ale ido zaha-

mow

ania procesu integracji, stanowiç m

ogà swego rodzaju zbaw

ienie izarazemzagro˝enie dla funkcjonow

ania Europy. A

naliza informacji, jakie pojaw

ia∏y si´w

europejskich mediach izagadnienia dotyczàce opinii publicznej znajdujà rów

-nie˝ odzw

ierciedlenie wzainteresow

aniach badaczy. Claes H

. de Vreese w

pracypt.: Fram

ing Europe. Television N

ews and E

uropean Integration (Am

sterdam,

2003) skupi∏ si´ jednak na roli, jakà odgrywajà w

iadomoÊci w

mediach audiow

izu-alnych iich w

p∏ywie na ekonom

icznà ipolitycznà integracj´ Europy. W

skaza∏ naw

a˝ne wydarzenia w

rozwoju U

nii Europejskiej – T

raktat zM

aastrich czy wpro-

wadzenie w

spólnej waluty euro idebaty z

nimi zw

iàzane. Tak˝e na centralnà rol´telew

izji wposzczególnych paƒstw

ach cz∏onkowskich iich naw

o∏ywanie do w

i´k-szej integracji lub w

yst´powanie przeciw

ko niej. Autor skupi∏ si´ na trzech paƒ-

stwach: W

ielkiej Brytanii, D

anii iNiderlandach ina najw

a˝niejszych wydarze-

niach zich historii w

Unii. Interesujàcy w

tej pracy jest rozdzia∏, wktórym

C.H

. deV

reese przedstawi∏ przeprow

adzone wyw

iady zreporteram

i ztych trzech krajów

na temat produkcji program

ów inform

acyjnych ointegracji.

Obraz U

E w

prasie iwp∏yw

u mediów

drukowanych na czytelników

omów

iliP.B

ijsmans iC

. Altides w

artykule pt.: „Bridging the G

ap” between E

U Politics

and Citizens? T

he European com

mission, N

ational Media and E

U A

ffairs in thePublic Sphere (E

uropean Integration, 29(3), July 2007, 323–340). Za g∏ów

ne mate-

ria∏y pos∏u˝y∏y materia∏y z

wybranych dw

óch gazet duƒskich idwóch niem

ieckich.A

utorzy mi´dzy innym

i przeÊledzili zagadnienia na temat poszerzenia U

E o

Eu-

rop´Ârodkow

o-Wschodnià. N

a podstawie poczynionych przez nich obserw

acjiokaza∏o si´, i˝ K

omisja E

uropejska imedia narodow

e zwraca∏y uw

ag´ na zupe∏nieodm

ienne aspekty europejskiej polityki.

56M

onika ¸ukasik-D

uszyƒska

8W2004

roku wysz∏a m

.in. praca pt.: Media a

integracja europejskapod redakcjà T. Sasiƒ-

skiej-Klas iA

. Hess (K

raków) przedstaw

iajàca systemy m

edialne kilku wybranych paƒstw

europejskich oraz opini´ publicznà irol´ mediów

wPolsce w

procesie integracji. Rynek ra-

diowo-telew

izyjny, prasowy ionline w

wybranych paƒstw

ach Europy rów

nie˝ zosta∏ przed-staw

iony wpublikacji M

edia masow

e na Êwiecie. M

odele systemów

medialnych iich dynam

i-ka rozw

ojowa

pod redakcjà B. D

obek-Ostrow

skiej (Wroc∏aw

, 2007). W2007

roku ukaza∏asi´ w

a˝na ksià˝ka pt.: Media publiczne. Poczàtek koƒca czy now

y poczàtek(W

arszawa), na-

pisana przez Karola Jakubow

icza, przedstawiajàca m

edia publiczne nie tylko wPolsce, ale

tak˝e wE

uropie ina Êwiecie. W

a˝na wydaje si´ rów

nie˝ praca Prawo m

ediówpod redakcjà

J. Barty, R

. Markiew

icza iA. M

atlaka (Warszaw

a, 2008), która omaw

ia prawo m

ediów nie

tylko na rynku polskim (aczkolw

iek kwestia ta dom

inuje), ale równie˝ uregulow

ania mi´-

dzynarodowe, w

tym w

spólnotowe. N

iemniej jednak inform

acje dotyczàce uregulowaƒ

unijnych sà rozproszone inie stanowià g∏ów

nego tematu pracy.

AB

STR

AC

T

Social Software in M

odern Am

erican Intelligence Analysis

This discussion is to concisely explore and evaluate one of the im

portantaspects of m

odern Am

erican intelligence analysis. The m

atter is important

because of the key role the US intelligence plays in the w

estern intelligencew

orld. Firstly w

ikilike websites’ potential for effective know

ledge managem

entw

ill be discussed. Secondly the causes for Congress’s

reform of A

merican

intelligence sharing policy. Farther is the assessment of advantages and dis-

advantages of Intellipedia. Final is an attem

pt to grasp the sense of changestaking place in intelligence analysts’ w

ork model.


nr 2(2009)

s. 59–72

SE

BA

STIA

NM

ICH

AL

AK

OPR

OG

RA

MO

WA

NIE

SPO¸E

CZ

NO

ÂCIO

WE

W

E W

SPÓ¸C

ZE

SNE

J AM

ERY

KA

¡SK

IEJ

AN

ALIZ

IE W

YW

IAD

OW

CZ

EJ

wzm

ianki wpodrćznikach o

Unii E

uropejskiej czy artyku∏y 9na tem

at regulacjiprzyjm

owanych na poziom

ie europejskim. Tak napraw

d´ dopiero integracja Pol-ski z

Unià przyczyni∏a si´ do w

zrostu wydaw

anych ksià˝ek iartyku∏ów na ten te-

mat. N

iemniej jednak na naszym

rynku wcià˝ brakuje nie tylko syntez poÊw

ićo-nych funkcjonow

aniu sektora medialnego w

Unii E

uropejskiej, ale ianaliz

skupiajàcych si´ szeroko na wybranych zagadnieniach. Tak˝e przew

odników,

wktórych w

jasny iprosty sposób przedstawione zosta∏yby najw

a˝niejsze informa-

cje na temat sektora m

edialnego wposzczególnych paƒstw

ach Europy. Ponadto

tylko nieliczne prace sà na bie˝àco t∏umaczone z

j´zyka angielskiego czy sprowa-

dzane do polskich bibliotek10. D

latego wydaje si´ w

a˝ne, aby osoby zajmujàce si´

nie tylko kwestiam

i dotyczàcymi sektora audiow

izualnego, ale równie˝ w

ybrany-m

i zagadnieniami na tem

at funkcjonowania rynku m

edialnego wsw

oich bada-niach uw

zgl´dni∏y zbiory zgromadzone w

Brukseli. D

zi´ki temu b´dà m

og∏y po-rów

naç swoje obserw

acje zw

ynikami prac innych naukow

ców, a

tym sam

ymstw

orzyç lepsze ujćie wybranego przez siebie zagadnienia.

BIB

LIO

GR

AFIA

Hutchison, D

. (2007). The E

U and the Press: Policy or N

on-policy?, [w:]K

. Sarikakis (ed.),M

edia and Cultural Policy in the E

uropean Union

(s.183–202). Am

sterdam–

New

York:

Rodopi.

Lang, J.T. (1998). M

edia, multim

edia, and European C

omm

unity antitrust law, Fordham

In-ternational L

aw Journal, 21(4), s.1296–1391.

¸ukasik-D

uszyƒska, M. (2007). Telew

izja publiczna wPolsce i

Unii E

uropejskiej(2000–2006), [w

:]S. Bidw

ell, K. Jasku∏ow

ski (red.), Spotkania Europejskie. N

a styku kul-tur(s.73–90). W

arszawa: W

ydawnictw

o Academ

ica.V

reese, C.H

., Boom

gaarden, H.G

. (2006). Media E

ffects on Public Opinion about the E

n-largem

ent of the European U

nion, Journal of Com

mon M

arket Studies, 44(2), s.419–36.W

illiams, K

. (2008). Media w

Europie. W

arszawa: W

ydawnictw

a Akadem

ickie iProfesjonalne.

58M

onika ¸ukasik-D

uszyƒska

9Na bie˝àco pojaw

ia∏y si´ artyku∏y wperiodykach (np.: B

iuletynie Informacyjnym

Krajow

ejR

ady Radiofonii iTelew

izji, Wspólnotach E

uropejskichczy Z

eszytach Prasoznawczych)

po-Êw

ićone aktualnie przyjmow

anym postanow

ieniom.

10Na przyk∏ad dost´pna w

bibliotece Uniw

ersytetu Wroc∏aw

skiego ksià˝ka Katherine Sari-

kakis, Media and C

ultural Policy in the Euopean U

nion(A

msterdam

– New

York, 2007).

pisali tysiàce opas∏ych d∏ugoterminow

ych prognoz wyw

iadowczych. Przygotow

a-nie takich raportów

cz´sto trwa∏o m

iesiàcami. Pow

stanie opracowaƒ w

ymagajà-

cych skoordynowanych w

ysi∏ków ekspertów

ró˝nych s∏u˝b poprzedza∏y liczne na-rady.

Dokonana

wtam

tym

okresie kom

puteryzacja agencji

wyw

iaduikontrw

ywiadu polega∏a na w

dro˝eniu kosztujàcych miliony dolarów

dedykowa-

nych systemów

isieci teleinformatycznych. K

a˝da s∏u˝ba zak∏ada∏a swoje bazy da-

nych wyw

iadowczych. R

ozwijano indyw

idualne systemy ochrony sprz´tow

ej ipro-gram

owej baz, które najcz´Êciej nie stanow

i∏y elementu sieci rozleg∏ych. Z

ew

zgl´du na ochron´ bezpieczeƒstwa inform

acji ÊciÊle kontrolowano ich obieg

iograniczano do nich dost´p. Zobaw

y przed ewentualnym

wyciekiem

informacji

nie umieszczano w

bazach niektórych danych. Starsi sta˝em analitycy byli przy-

zwyczajeni do rćznego pisania raportów

, które nast´pnie przepisywa∏y na m

aszy-nach w

ynaj´te do tego osoby. Wprow

adzenie przez Centralnà A

gencj´ Wyw

ia-dow

czà, dalej CIA

, edytorów tekstu zosta∏o odebrane jako afront w

stosunku doprofesjonalizm

u aparatu analitycznego. Poczàtkowo skutkow

a∏o to spadkiem w

y-dajnoÊci, którà obni˝a∏a rów

nie˝ du˝a awaryjnoÊç pierw

szych edytorów. Funkcjo-

nariusze biegali po korytarzach wposzukiw

aniu sekretarek, które mog∏y przepi-

saç ich teksty. Tych by∏o coraz m

niej, poniewa˝ w

ramach m

odernizacji agencjaprzesta∏a je zatrudniaç 2. W

ys∏anie wiadom

oÊci zC

IA do Federalnego B

iura Âled-czego w

ymaga∏o u˝ycia specjalnych Êrodków

∏àcznoÊci. Po nadaniu za∏àcznikatrzeba by∏o w

ykonaç telefon isprawdziç, czy zosta∏ dorćzony. N

ajcz´Êciej okazy-w

a∏o si´, ˝e materia∏y trzeba by∏o ponow

nie wysy∏aç faksem

lub skorzystaç zus∏ug

kuriera. Jeszcze w2003

roku s∏u˝by u˝ywa∏y w

yszukiwarek internetow

ych, któ-rych m

o˝liwoÊci znacznie odstaw

a∏y od Google. K

a˝da s∏u˝ba zak∏ada∏a swoje

grupy dyskusyjne iczaty, których nie mo˝na by∏o ze sobà po∏àczyç 3. O

becnie ana-litycy stanow

ià mniej ni˝ 20%

personelu amerykaƒskich s∏u˝b specjalnych. R

ocz-nie przygotow

ujà oko∏o pi´çdziesićiu tysićy raportów iocen w

ywiadow

czych4.

Wypróbow

ane metody selekcji, analizy iinterpretacji danych w

ywiadow

czychnie zaw

sze potrafià sprostaç wspó∏czesnem

u zalewow

i informacji. Sytuacj´ pogar-

sza globalny wym

iar iz∏o˝onoÊç spraw zw

iàzanych zbezpieczeƒstw

em paƒstw

a.W

takich warunkach konieczna jest kom

presja czasu potrzebnego na przygotowa-

61O

programow

anie spo∏ecznoÊciowe w

e wspó∏czesnej am

erykaƒskiej…

IloÊç powszechnie dost´pnych inform

acji powoduje, ˝e w

e wspó∏czesnych

przedsi´biorstwach du˝ego znaczenia nabiera efektyw

ne zarzàdzanie wiedzà, któ-

re polega na optymalnym

wykorzystaniu potencja∏u pracow

ników iÊrodow

iskapracy. D

o marnotraw

ienia nak∏adów iÊrodków

dochodzi cz´sto wskutek przygo-

towyw

ania bardzo podobnych materia∏ów

. Przydzielanie zadaƒ za pomocà w

iado-m

oÊci elektronicznych mo˝e prow

adziç do przecià˝enia jednych iniewykorzysta-

nia innych zasobów. C

zasem dopiero po lekturze e-m

aila pracownicy orientujà

si´, ˝e dana sprawa ich nie dotyczy. Inni om

y∏kowo usuw

ajà wa˝ne w

iadomoÊci ze

swoich skrzynek pocztow

ych. Wym

ian´ danych utrudnia zapisywanie ich w

ró˝-nych form

atach. Niekiedy popraw

ki nanoszone sà na starsze wersje m

ateria∏ów,

co mo˝e pow

odowaç niespójnoÊci. W

rozwiàzaniu tych problem

ów pom

ocne oka-zuje si´ oprogram


e. To ca∏a gama aplikacji, które u∏atw

ia-jà naw

iàzywanie kontaktów

, wym

ian´ informacji iinterakcje w

sieci. Dzi´ki pro-

stym

wu˝yciu

programom

u˝ytkow

nicy m

ogà sam

odzielnie zbudow

açkorporacyjny intranet. W

ykorzystuje si´ wtym

celu blogi, j´zyki znacznikowe do

przesy∏ania nag∏ówków

wiadom

oÊci tzw. kana∏y R

SS istrony typu wiki. Te ostat-

nie pozwalajà ka˝dem

u u˝ytkownikow

i na redagowanie, aktualizow

anie idoda-w

anie stron zinform

acjami. Jest to narz´dzie u∏atw

iajàce zarzàdzanie du˝à iloÊciàinform

acji. Bodziec aktyw

izujàcy u˝ytkowników

do dzielenia si´ wiedzà iinnow

a-cjam

i. To aplikacja pozwalajàca na tw

orzenie elastycznych baz wiedzy. Strony ty-

pu wiki sà form

à komunikacji s∏u˝àcej w

ytworzeniu synergii. W

spomagajà zarzà-

dzanie kontaktami, polepszajà w

spó∏prac´, wym

ian´ informacji i

zwi´kszajà

dost´p do wiedzy. U

˝ytkownicy stron typu w

iki mogà korzystaç z

ekspertyz ikon-taktów

zgromadzonych przez innych u˝ytkow

ników, co m

o˝e przyspieszyç wype∏-

nianie postawionych przed nim

i zadaƒ. Strony typu wiki sà narz´dziem

bardziejefektyw

nym itaƒszym

wporów

naniu zkom

ercyjnymi system

ami dedykow

anymi.

Zaletà aplikacji jest jej elastycznoÊç, która pozw

ala u˝ytkownikom

na aktywne

w∏àczenie si´ w

proces adaptacji nowych technologii. U

˝ytkownicy m

ogà stoso-w

aç znaczniki pozwalajàce na ∏atw

e grupowanie i

odnajdywane odnoÊników

.Technologia typu w

iki ogranicza bezpoÊrednie kontaktyz

ekspertami w

danejdziedzinie. Z

wi´ksza si´ w

ten sposób iloÊç czasu, który mogà oni poÊw

ićiç naprac´ nad now

ymi projektam

i itworzenie kolejnej porcji w

iedzy 1.K

onglomeraty w

ywiadow

cze sà przedsi´biorstwam

i informacyjnym

i. Aparaty

analityczne s∏u˝b specjalnych wykorzystujà w

szystkie dost´pne dane wcelu spo-

rzàdzenia miarodajnych inform

acji bie˝àcych, ocen iprognoz wyw

iadowczych.

Odbiorcam

i tych produktów sà czynniki decyzyjne iw

ykonawcze poszczególnych

paƒstw (H

erman, 2002, s. 107). W

dobie zimnej w

ojny amerykaƒscy analitycy na-

60Sebastian M

ichalak

1Jak wdro˝yç w

iki wfirm

ie?, Praktyczny poradnik autorów B

usinessWiki (2009);http://di-

vante.pl/static/uploads/content/images/2009/jak-w

drozyc-wiki-w

-firmie-divante.pdf

(01.06.2009).

2Can N

ew Technology and T

radecraft Enhance Intelligence Sharing and N

ational Securi-ty?. R

ush Transcript: Federal N

ews Service, C

ouncil on Foreign Relations, M

arch 22,2007. http://w

ww

.cfr.org/publication/12937/can_new_technology_and_tradecraft_enhan-

ce_intelligence_sharing_and_national_security_rush_transcript_federal_news_servi-

ce.html (01.06.2009).

3Open-Source Spying (2006). T

he New

York T

imes. http://w

ww

.nytimes.com

/2006/12/03/m

agazine/03intelligence.html (01.06.2009).

4T. Fingar (2006). The D

NI’s

Information Sharing C

onference and Technology Exposition,

Intelink and Beyond: D

are to Share, August 21-24, D

enver, Colorado. http://w

ww

.dni.gov/speeches/20060821_2_speech.pdf (01.06.2009).

które wram

ach swoich obow

iàzków zapoznajà si´ z

poszczególnymi inform

acja-m

i. Wraporcie w

ieƒczàcym prace K

omisji podkreÊlono znaczenie konstruow

aniaanaliz w

ywiadow

czych zw

ykorzystaniem w

szystkich dost´pnych êróde∏. Wtym

wzgl´dzie optow

ano za tworzeniem

zdecentralizowanych system

ów inform

atycz-nych pozw

alajàcych analitykom na przeszukiw

anie baz danych wszystkich s∏u˝b

tworzàcych Êrodow

isko wyw

iadowcze. O

chron´ informacji niejaw

nych mia∏y gw

a-rantow

aç architektura sieci ibazujàcy na klauzulach tajnoÊci system dost´pu do

okreÊlonych danych (The 9/11 C

omm

ission Report, 2004, s. 416–418).

Podstawow

ym celem

tej reformy by∏o podniesienie w

ydajnoÊci iskutecznoÊciaparatów

analitycznych. Uznano, ˝e m

o˝na tego dokonaç k∏adàc nacisk na wspó∏-

prac´ izastosowanie aplikacji um

o˝liwiajàcych przeszukiw

anie oraz korelowanie

zasobów Êrodow

iskowych baz danych. Ten kierunek jest szczególnie korzystny

wprzypadku obszarów

, które nie le˝a∏y dotychczas wcentrum

zainteresowaƒ

s∏u˝b. Zebranie w

szystkich dost´pnych informacji pozw

ala uniknàç koniecznoÊcizam

awiana ekspertyz spoza Êrodow

iska wyw

iadowczego

8. Now

y model analizow

a-nia idystrybucji inform

acji wyw

iadowczych zak∏ada∏ przechodzenie od udost´p-

niana zasobów w

sieciach lokalnych, komunikow

ania si´ g∏ównie za poÊrednic-

twem

poczty elektronicznej, komunikatorów

itelefonów

do platform, które

umo˝liw

iajà prowadzenie dyskusji grupow

ych. Wprocesie w

dra˝ania nowych tech-

nologii zastosowano podejÊcie oddolne. Pracow

nicy oceniali przydatnoÊç aplikacjiw

trakcie ich u˝ytkowania. Z

a∏o˝ono, ˝e wspó∏praca b´dzie polega∏a na problem

o-w

ym podejÊciu do zagadnieƒ. W

prowadzone do obiegu inform

acje nie musia∏y byç

opatrzone pieczćià instytucji udost´pniajàcej, co mia∏o um

o˝liwiç prow

adzenietem

atycznych dyskusji bez wzgl´du na zakres w

∏aÊciwoÊci danych s∏u˝b

9.W

kwietniu 2006

roku biuro krajowego dyrektora do spraw

wyw

iadu (ang.O

ffice of the Director of N

ational Intelligence) uruchomi∏o trzy specjalne ser-

wisy

internetowe o

zastrze˝onym dost´pie w

ykorzystujàce oprogramow

anieM

ediaWiki. Serw

isy znane pod nazwà Intellipedia funkcjonujà w

sieciach ÊciÊletajnej, tajnej izastrze˝onej, które sà w

ykorzystywane w

spólnie przez szesnaÊcieam

erykaƒskich s∏u˝b specjalnych. Sk∏adowà serw

isów sà strony typu w

iki. Wnio-

sek oudzielenie dost´pu do zasobów

Intellipedii wsieci zastrze˝onej z∏o˝yç m

o˝eobyw

atel amerykaƒski posiadajàcy porćzenie bezpieczeƒstw

a iaktywne konto

pocztowe na serw

erze rzàdowym

. Ztym

serwisem

mo˝na si´ po∏àczyç z

dowolnego

terminalu

na Êwiecie. D

ost´pem do sieci tajnej dysponujà struktury dow

odzeniasi∏ zbrojnych iorgany ochrony bezpieczeƒstw

a iporzàdku prawnego. Sieç ÊciÊle 63

Oprogram


e we w

spó∏czesnej amerykaƒskiej…

nie miarodajnych ocen. K

rótszy czas reakcji na potencjalne irzeczywiste zagro˝enia

dla bezpieczeƒstwa paƒstw

a pozwala uzyskaç korzystnà ze w

zgl´dów strategicznych

itaktycznych przewag´ nad przeciw

nikiem. W

ysi∏ek w∏o˝ony w

ewidencjonow

aniedanych, ocenianie w

iarygodnoÊci êróde∏ iinformacji oraz kom

entowanie raportów

wyw

iadowczych staje si´ bardziej produktyw

ny wprzypadku efektyw

niejszego po-dzia∏u pracy. Pracow

nicy muszà nauczyç si´ dostrzegaç zalety w

spó∏dzia∏ania ikom-

plementarnoÊci, które pozw

alajà przekszta∏ciç ró˝ne aparaty wyw

iadowcze w

jednàkorporacj´ inform

acyjnà. Optym

alizacja pracy prowadzi do zidentyfikow

ania ob-szarów

obj´tych obszernà analizà porównaw

czà ipól dotychczas pomijanych przez

analityków. W

spó∏praca staje si´ wów

czas imperatyw

em dla dzia∏aƒ prow

adzonychw

celu poszerzenia posiadanej wiedzy 5. W

a˝nym elem

entem w

spó∏pracy jest pod-noszenie kw

alifikacji ijakoÊci pracy analityków. S∏u˝à tem

u odpowiednie procedu-

ry, wytyczne iszkolenia. D

alszy podzia∏ pracy analitycznej mo˝liw

y jest wprzypad-

ku, gdy s∏u˝by nabiorà wzajem

nego zaufania do kompetencji partnerów

. Jednymz

elementów

tego procesu jest zagwarantow

anie przynajmniej cz´Êciow

ej intersu-biektyw

nej komunikow

alnoÊci ikontroli produktów w

ywiadow

czych. Istotnego zna-czenia nabiera rów

nie˝ transparencja pozwalajàca w

ykluczyç dublowanie opraco-

waƒ. K

onieczne staje si´ okreÊlenie wspólnych standardów

oceny wiarygodnoÊci

êróde∏ informacji, identyfikow

anie luk wrozpoznaniu w

ywiadow

czym, przyjćie kry-

tycznego stosunku do wyników

w∏asnych ustaleƒ iform

u∏owanie alternatyw

nych wy-

jaÊnieƒ6. N

ie sposób wpojedynk´ rozpoznaw

aç zagro˝eƒ wyst´pujàcych w

rejonachnapi´ç, konfliktów

ikryzysów m

i´dzynarodowych. A

nalitycy powinni na bie˝àco

wym

ieniaç si´ informacjam

i pozostajàcymi w

dyspozycji kolegów z

innych s∏u˝b.K

onfrontowaç sw

oje oceny iprognozy wyw

iadowcze zopiniam

i wszystkich organów

w∏aÊciw

ych wzakresie ochrony bezpieczeƒstw

a iporzàdku prawnego. Praca w

od-osobnieniu nie sprzyja adaptacji do zm

ieniajàcej si´ sytuacji na Êwiecie im

o˝e pro-w

adziç do skostnienia struktur. Nale˝y odchodziç od instytucjonalnego podejm

o-w

ania wspó∏dzia∏ania zw

∏aÊciwym

i organami iinnym

i s∏u˝bami specjalnym

i. Dalece

korzystniejsza jest bezpoÊrednia wym

iana informacji. W

ymaga to jednak elastycz-

noÊci iwdra˝ania now

ych metod pracy (A

ndrus, 2005, s. 63–67).W

2004roku nadzw

yczajna komisja K

ongresu badajàca okolicznoÊci zama-

chów terrorystycznych z

11 wrzeÊnia zaleci∏a gruntow

ne zreformow

anie amery-

kaƒskiej polityki wym

iany informacji w

ywiadow

czych. Zarekom

endowano odej-

Êcie od zasady ograniczonego dost´pu (ang. need-to-know) 7

na rzecz zasadycelow

ego dost´pu (ang. need-to-share),atym

samym

poszerzenia liczby osób,

62Sebastian M

ichalak

5Tam˝e.

6Office of the D

irector of National Intelligence. T

ranscripts from the 2007 A

nalytic Trans-

formation Sym

posium C

hicago, Illinois September 5, 2007 – Septem

ber 6, 2007.http://w

ww

.dni.gov/speeches/20070905_speech.pdf (01.06.2009).7Inform

acje niejawne udost´pniane sà w

y∏àcznie osobom dajàcym

r´kojmi´ zachow

ania ta-jem

nicy itylko wzakresie niezb´dnym

do wykonyw

ania przez nie obowiàzków

s∏u˝bowych.

8Office of the D



nalytic Trans-

formation Sym

posium C


ber 6, 2007. s.8–9 i15.http://w

ww

.dni.gov/speeches/20070905_speech.pdf (01.06.2009).9R

.K. A

ckerman (2007). Intellipedia Seeks U

ltimate Inform

ation Sharing, Signal Onli-

ne.http://ww

w.afcea.org/signal/articles/tem

plates/SIGN

AL

_Article_Tem

plate.asp?article-id=

1400&zoneid=

31 (01.06.2009).

sposobem kontroli treÊci jest zapoznanie si´ z

blogami autorów

. Na tej podstaw

ieu˝ytkow

nicy wyrabiajà sobie poglàd o

kompetencjach iprzygotow

aniu takiegopracow

nika do zabierania g∏osu wdanej spraw

ie 12. Blogi w

ykorzystywane sà naj-

cz´Êciej przez analityków do rozpow

szechniania w∏asnych opracow

aƒ. Znaczna

popularnoÊç blogów w

ià˝e si´ zzaw

artà wnich form

u∏à swobodnego w

yra˝aniaopinii inieoficjalnej w

ymiany poglàdów

oraz informacji.

Analitycy nie lubià si´ spieszyç. W

olà sprawy dok∏adnie przem

yÊleç inapisaçd∏u˝szy tekst. W

szystko to jednak mo˝e trw

aç zbyt d∏ugo iinformacje si´ dezaktu-

alizujà. Oprogram

owanie M

ediaWiki posiada t´ zalet´, ˝e inform

acje mogà byç

opublikowane natychm

iast, aedytow

ane dopiero póêniej. To oznacza, ˝e udost´p-niç m

o˝na robocze wersje raportów

, co ma sw

oje znaczenie ww

yÊcigu zczasem

.U

˝ytkownikom

Intellipedii nie zale˝y na tworzeniu hase∏ encyklopedycznych.

Wsystem

ie mo˝na um

ieÊciç nawet skraw

ki informacji, które bardzo szybko m

ogàdotrzeç do w

szystkich zainteresowanych. T

wórcy oprogram

owania zak∏adajà, ˝e

nawet z

rozproszonych dzia∏aƒ wielu osób m

o˝e wy∏oniç si´ w

artoÊciowa ca∏oÊç.

Czasem

lepiej jest dodaç akapit do ju˝ istniejàcych opracowaƒ ni˝ pisaç now

y ra-port koƒcow

y 13. FunkcjonalnoÊç stron typu wiki polega przede w

szystkim na aktu-

alnoÊci ich treÊci. Jednak zaakceptowanie potencjalnie nieskoƒczonego procesu

ich redagowania w

ymaga zm

iany dotychczasowego sposobu m

yÊlenia. Mam

y wi´-

cej zaufania do s∏ów drukow

anych na papierze. Zak∏adam

y, ˝e publikacj´ poprze-dzi∏a w

nikliwa redakcja treÊci ikontrola zaw

artoÊci. Jednak zarówno na papierze,

jaki iwcyberprzestrzeni ukazujà si´ lepsze igorsze opracow

ania. Oba typy publi-

kacji wrów

nej mierze nara˝one sà na w

yst´powanie w

nich b∏´dów. M

ankamen-

tem tych drugich jest najcz´Êciej poÊpiech, który skutkuje w

i´kszà iloÊç pomy∏ek.

To jednak rekompensuje krótszy czas potrzebny na dokonanie korekt.

Intellipedia próbuje równie˝ zryw

aç zm

item klasyfikacji inform

acji niejaw-

nych. Dotychczas przyjm

owano, ˝e najw

i´kszà wartoÊç m

ajà dane oznaczone naj-w

y˝szà klauzulà tajnoÊci. Wspó∏czeÊnie szacuje si´, ˝e w

celu opracowyw

ania za-gadnieƒ w

90%korzysta si´ z

jawnych êróde∏ inform

acji 14. Dà˝y si´ rów

nie˝ do 65O

programow



erykaƒskiej…

tajna jest wy∏àcznà dom

enà analityków w

ywiadu. W

2008roku z

trzech Intellipe-dii korzysta∏o ∏àcznie oko∏o trzydziestu pićiu tysićy zarejestrow

anych u˝ytkow-

ników z

czego osiemnaÊcie tysićy analityków

wyw

iadu. U˝ytkow

nicy stworzyli

oko∏o dwustu tysićy pow

iàzanych ze sobà stron10.

Intellipediajest bazà danych interaktyw

nie ∏àczàcà wca∏oÊç zasoby, które m

o˝eedytow

aç ka˝dy u˝ytkownik. A

plikacja, której dzia∏anie osadzone jest wteorii „m

à-droÊci t∏um

ów”,w

spomaga procesy tw

orzenia raportów w

ywiadow

czych powstajà-

cych wefekcie skoordynow

anych wysi∏ków

ekspertów ró˝nych s∏u˝b. W

pracy wyw

ia-dow

czej niewiele jest m

iejsca na pewnoÊç. Z

atem im

wićej ludzi szuka zw

iàzkówm

i´dzy informacjam

i iodkrywa ich znaczenie,tym

wi´ksza jest akum

ulacja wiedzy.

Przy pomocy w

iki mo˝na efektyw

niej wykonaç t´ cz´Êç pracy biurow

ej, która winnym

przypadku wym

aga∏aby si´gnićia po e-mail czy za∏àcznik. Intellipedia zaw

iera wiele

ogólnych informacji z

zakresu ró˝nych obszarów zainteresow

aƒ s∏u˝b. Przypomina

wtym

wzgl´dzie ksi´gozbiór podrćzny. D

zia∏a równie˝ jako dekoder akronim

ów.

Do ka˝dej ze stron w

iki do∏àczana jest strona dyskusji. CIA

zachća swoich anality-

ków do w

ykorzystywania tych stron, celem

Êcierania si´ na argumenty. Spory dajà bo-

wiem

obraz ró˝nych poglàdów na danà sytuacj´. U

wa˝a si´, ˝e w

niektórych wypad-

kach dyskusja mo˝e m

ieç nawet w

i´ksze znaczenie ni˝ zawartoÊç sam

ej strony 11.W

tradycyjnym m

odelu pracy aparatu analitycznego jeden lub kilku pracowni-

ków sporzàdza opracow

anie, które zostaje nast´pnie zrecenzowane izredagow

a-ne. W

Intellipedii pionowa recenzja ust´puje m

iejsca recenzji poziomej. R

ecen-zentam

i stajà si´ koledzy, którzy mogà zm

ieniaç zarówno ton, jak i

zawarte

wartykule sugestie. A

utorzy subskrybujàcy swoje strony otrzym

ujà elektronicznepow

iadomienia o

wszelkich dokonanych zm

ianach. Posiadajàc pe∏en wglàd w

ichtreÊç m

ogà przywróciç jej pierw

otne brzmienie. A

rtyku∏y opatrzone sà znacznika-m

i, które informujà o

stanie opracowyw

ania danego tematu, koniecznoÊci w

eryfi-kacji zam

ieszczonych treÊci itoczàcej si´ dyskusji.W

drukowanych opracow

aniach wyw

iadowczych nie om

awia si´ êróde∏, z

ja-kich korzystano,itoku rozum

owania (H

erman, 2002, s. 111). W

przypadku Intel-lipedii u˝ytkow

nicy majà w

glàd wm

ateria∏y, na których opierajà si´ artyku∏y.Z

nane im sà personalia, afiliacja ispecjalizacja zaw

odowa autorów

, co zwi´ksza

mo˝liw

oÊç dokonania skrupulatnej oceny miarodajnoÊci analiz. D

odatkowym

64Sebastian M

ichalak

10T. Fingar (2008). Intelligence Reform

. Rush T

ranscript: Federal New

s Service, Council on

Foreign Relations, M

arch 18, 2008; http://ww

w.cfr.org/publication/15754/intelligence_re-

form_rush_transcript_federal_new

s_ service.html?breadcrum

b=%

2Fbios%

2F7485%

2F(01.06.2009).

11Can N

ew Technology and T


ational Securi-ty? R


ews Service, C


arch 22,2007. http://w

ww



ce.html (01.06.2009).

12N.M

. Dixon,L

.A. M

cNam

ara (2008). Our E

xperience with Intellipedia: A

n Ethnographic

Study at the Defense Intelligence A

gency. AD

IA K

nowledge L

aboratory Pilot Project,s.9;https://cfw

ebprod.sandia.gov/cfdocs/CC

IM/docs/D

ixonMcN

amara.pdf (01.06.2009).

13Can N

ew Technology and T



ush Transcript: Federal New

s Service, Council on Foreign R

elations, March 22, 2007;

http://ww

w.cfr.org/publication/12937/can_new

_technology_and_tradecraft_enhance_in-telligence_sharing_and_national_security_rush_transcript_federal_new

s_service.html

(01.06.2009).14T. F

ingar (2008). Intelligence Reform

. Rush T


s Service, Council

on Foreign Relations, M


w.cfr.org/publication/15754/intelligen-

ce_reform_rush_transcript_federal_ new

s_service.html?breadcrum

b=%

2Fbios%2F7485

%2F

(01.06.2009).

Zjednoczonych

18.A-space zapew

nia dost´p do Êrodowiskow

ych baz danych,blogów

, kana∏ów R

SS, poczty elektronicznej, sieciowego edytora tekstu iIntel-

lipedii. Wprzysz∏oÊci A

-space ma staç si´ bezpiecznym

intranetem z

silnà kon-trolà ruchu w

sieci.M

imo w

ielu zalet Intellipedia nadal pozostaje wfazie eksperym

entalnej iniezosta∏a w

pe∏ni w∏àczona do procesu w

ywiadow

czego. Nie w

ypar∏a równie˝ do-

tychczasowych sposobów

przygotowyw

ania opracowaƒ. N

adal ww

i´kszoÊci przy-padków

nad produktem w

ywiadow

czym pracuje autor, trzech lub czterech redak-

torów i

jakiÊ tuzin osób, które uzgadniajà treÊç. Nie jest to system

wolny od

b∏´dów w

ynikajàcych zzaniedbaƒ, a

czasem ze stronniczoÊci recenzentów

, którzynajcz´Êciej decydujà o

awansie zaw

odowym

autora. Dlatego podejm

owane sà

próby zmiany obow

iàzujàcego wew

nàtrz agencji modelu pracy 19. Pierw

szy krokpolega na odw

o∏ywaniu si´ do ocen Êrodow

iskowych w

e wczesnym

etapie formu-

∏owania raportów

wyw

iadowczych.

Nie rozw

iàzano równie˝ kw

estii naliczania wynagrodzenia za aktyw

noÊç sie-ciow

à. TrudnoÊç polega na tym

, ˝e ustalenia poczynione przez jednostk´ stajà si´pow

szechnà w∏asnoÊcià Êrodow

iska wyw

iadowczego. W

szczególnoÊci podzbioru,który tw

orzà osoby zajmujàce si´ tym

i samym

i lub zbli˝onymi spraw

ami 20. W

i´k-szoÊç u˝ytkow

ników Intellipedii utrzym

uje, ˝e umieszcza w

serwisie inform

acjezaczerpni´te ze sw

oich ukoƒczonych opracowaƒ w

ywiadow

czych. Zainteresow

anistosow

nymi regulacjam

i sà natomiast autorzy odznaczajàcy si´ bieg∏oÊcià w

sztuceredagow

ania stron. Zdajà sobie spraw

´, ˝e ich praca przysparza im uznania kole-

gów ipodnosi presti˝ m

acierzystego wydzia∏u. O

becnie materia∏y publikow

ane sàjednak przede w

szystkim z

uwagi na przekonanie, i˝ grom

adzenie informacji po-

lega równie˝ na ich przekazyw

aniu.W

Êrodowisku w

ywiadow

czym istnieje w

iele barier instytucjonalnych iograni-czeƒ. W

iedza iumiej´tnoÊci poszczególnych specjalistów

wykorzystyw

ane sà naj-cz´Êciej w

zakresie wàskiego pola dzia∏ania poszczególnych s∏u˝b. R

ealizacja wy-

magaƒ odbiorców

produktów w

ywiadow

czych wym

aga czasu, apoÊpiech m

o˝e 67O

programow



erykaƒskiej…

tego, aby wspó∏praca operacyjna odbyw

a∏a si´ na poziomie ni˝szych klauzul taj-

noÊci, co wydatnie u∏atw

ia koordynowanie dzia∏aƒ z

si∏ami policji iw

ojska. Wiele

drugorz´dnych danych nigdy nie pojawia si´ w

drukowanych opracow

aniach.T

ymczasem

nie mo˝na do koƒca przew

idzieç, czy takie informacje nie przyczyni-

∏yby si´ do szerszego ig∏´bszego zbadania danego problemu. Pojem

noÊç Intelli-pedii spraw

ia, ˝e zpow

odzeniem m

o˝na dodawaç w

szelkie informacje konteksto-

we.

Serwis

jest repozytorium

w

iedzy, które

mo˝e

podnieÊç jakoÊç

iuszczegó∏owienie analiz 15. Intellipedie w

ykorzystywane sà tak˝e w

charakterzesieci korporacyjnych itablic og∏oszeƒ dla odbiorców

opracowaƒ w

ywiadow

czych.Poszczególne w

ydzia∏y zyska∏y forum, na którym

mogà pochw

aliç si´ osiàgni´cia-m

i iugruntowaç w

Êrodowisku przekonanie o

swojej przydatnoÊci. W

ielu pracow-

ników w

ykorzystuje strony wiki do zaprezentow

ania swoich osiàgni´ç, kw

alifikacjiiobszarów

zainteresowaƒ

16.Intellipedia jest w

a˝nym, ale nie jedynym

narz´dziem zw

i´kszonej wspó∏-

pracy iw

ymiany inform

acji. Analitycy tw

orzà iudost´pniajà kana∏y R

SS.W

czerwcu 2006

roku uruchomiono program

, który gromadzi dane o

wszyst-

kich prowadzonych pracach analitycznych. Pow

sta∏y wten sposób spis okreÊla-

ny jest mianem

Executive Intelligence Sum

mary. D

ziennie zasilajà go danez

oko∏o osiemdziesi´ciu pow

stajàcych raportów. W

prowadzenie aplikacji po-

zwoli∏o na ujednolicenie odnoszàcych si´ do analiz zasad form

atowania tekstu,

stosowania znaczników

is∏ów kluczow

ych. Program pozw

ala ustaliç, co iprzezjakiego analityka jest przygotow

ywane. A

plikacja s∏u˝y tak˝e optymalizacji pra-

cy. Ju˝ wpierw

szych miesiàcach u˝ytkow

ania okaza∏o si´, ˝e niektóre tematy

by∏y niemal jednoczeÊnie opracow

ywane przez aparaty analityczne szeÊciu

s∏u˝b17. Stw

orzona zosta∏a równie˝ zarzàdzana przez C

IA N

arodowa B

ibliote-ka W

ywiadu (ang. L

ibrary of National Intelligence), która zaw

iera kolekcj´w

szystkich podlegajàcych dystrybucji informacji iopracow

aƒ wyw

iadowczych.

Powsta∏ tak˝e rejestr analityków

, wktórym

zgrupowano inform

acje oich znajo-

moÊci j´zyków

obcych, przebiegu s∏u˝by, specjalizacji oraz dane kontaktowe.

Trw

ajà prace rozwojow

e nad platformà A

-space, która umo˝liw

ia wym

ian´ in-form

acji mi´dzy analitykam

i czasowo stacjonujàcym

i poza terytorium Stanów

66Sebastian M

ichalak

15R.K

. Ackerm

an (2007). Intellipedia Seeks Ultim

ate Information Sharing, Signal O

nline;http://w

ww

.afcea.org/signal/articles/templates/SIG

NA

L_A

rticle_Template.asp?article-

id=1400&

zoneid=31 (01.06.2009).

16N.M

. Dixon,L

.A. M

cNam

ara (2008). Our E


n Ethnogra-

phic Study at the Defense Intelligence A

gency. AD

IA K

nowledge L

aboratory Pilot Pro-ject. s.7–8, 11; https://cfw


IM/docs/D

ixonMcN

amara.pdf

(01.06.2009).17O


ational Intelligence. Transcripts from

the 2007 Analytic T

rans-form

ation Symposium

Chicago, Illinois Septem

ber 5, 2007 – September 6, 2007,s.16–17;

http://ww

w.dni.gov/speeches/20070905_speech.pdf (01.06.2009).

18T. Fingar (2008). Intelligence Reform

. Rush T


s Service, Council on

Foreign Relations, M


w.cfr.org/publication/15754/intelligence_re-

form_rush_transcript_federal_new

s_service.html?breadcrum

b=%

2Fbios%

2F7485%

2F(01.06.2009).

19Can N

ew Technology and T




ews Service, C


arch 22,2007;http://w

ww



ce.html (01.06.2009).

20T. Fingar (2006). The D

NI’sInform

ation Sharing Conference and Technology E

xposition,Intelink and B

eyond: Dare to Share, A

ugust 21–24, Denver, C

olorado. http://ww

w.

dni.gov/speeches/20060821_2_speech.pdf (01.06.2009).

skanie przychylnoÊci polityków25. T

ymczasem

wnow

ej metodzie pracy nie chodzi

oto, kto pierw

szy coÊ opublikuje,tylko ow

k∏ad wniesiony do w

spó∏pracy. Ce-

nione sà analizy alternatywne. W

zamyÊle zarysow

uje si´ dà˝enie do równoczes-

nego nagradzania produktów pracy zespo∏ow

ej ihonorowania indyw

idualnychosiàgni´ç 26.

Sprawà zasadniczà dla dalszego rozw

oju Intellipedii jest stworzenie skutecznie

funkcjonujàcego system ochrony inform

acji niejawnych. O

czywiÊcie najlepszy by∏-

by taki system, który raz otrzym

awszy akredytacj´ bezpieczeƒstw

a teleinforma-

tycznego icertyfikat ochrony kryptograficznej by∏by rzeczyw

iÊcie bezpiecznyw

ka˝dych okolicznoÊciach. Tym

czasem jednym

zpodstaw

owych problem

ów jest

tutaj sama infrastruktura sieci pow

odujàca rozproszenie materia∏ów

wobr´bie

trzech ró˝nych Intellipedii. Na stronach um

ieszczane sà wpraw

dzie odsy∏acze doinform

acji wpozosta∏ych sieciach, ale dane m

ogà byç przenoszone przez admini-

stratorów w

y∏àcznie na indywidualne ˝àdanie osób upraw

nionych. Dlatego u˝yt-

kowników

zach´ca si´ do nawiàzania m

o˝liwie szerokiej w

spó∏pracy wobr´bie

ka˝dej zsieci 27.

Now

e rozwiàzania w

ymagajà du˝ych nak∏adów

wzakresie Êrodków

ochronybezpieczeƒstw

a wym

iany informacji niejaw

nych. Trzeba udoskonalaç system

ym

onitoringu eksploatacji zasobów sieciow

ych iopracowaç strategie zarzàdzania

ryzykiem. W

kontekÊcie wspó∏pracy korzystny by∏by system

, który ka˝demu u˝yt-

kownikow

i gwarantow

a∏by dost´p do wi´kszoÊci danych znajdujàcych si´ w

posia-daniu s∏u˝b specjalnych. C

hoç technologicznie mo˝liw

e jest po∏àczenie wszystkich

u˝ytkowników

systemu bez w

zgl´du na ich stanowisko s∏u˝bow

e, to zawsze b´dà

jednak istnia∏y ograniczenia izbiory zastrze˝one. Dane w

ywiadow

cze, które niezosta∏y dopuszczone do w

ymiany w

ramach ÊciÊle tajnych stron typu w

iki sà prze-chow

ywane w

specjalnych zasobach. Strony zawierajà w

prawdzie prow

adzàce donich hiper∏àcza, ale podobnie jak w

opisanym w

y˝ej przypadku dost´p do doku-m

entów zarezerw

owany jest w

y∏àcznie dla osób uprawnionych. Te obostrzenia

wynikajà z

koniecznoÊci ochrony aparatów zdobyw

ajàcych. Nie sposób przecie˝

za∏o˝yç, ˝e bezpieczeƒstwo inform

acji b´dzie zale˝a∏o przede wszystkim

od doj-rza∏oÊci u˝ytkow

ników. N

awet najbezpieczniejszy system

nie b´dzie bezpieczny,jeÊli si´ oka˝e, ˝e nie m

o˝na zaufaç osobie dopuszczonej do jego eksploatacji.O

bieg informacji im

o˝liwoÊç ich uzupe∏nienia bàdê zm

odyfikowania m

o˝e wy-

69O

programow



erykaƒskiej…

negatywnie odbijaç si´ na jakoÊci pracy analitycznej (H

erman, 2002, s. 116–117).

G∏osy przeciw

ne zmianom

podnoszà argument pi´trzenia obow

iàzków. Sàdzà, ˝e

koniecznoÊç dodatkowego deponow

ania informacji w

miejscach innych ni˝ w

y-dzia∏ow

e bazy danych prowadzi do m

arnotrawienia czasu. U

wa˝ajà rów

nie˝, ˝etego czynnika zabrak∏o z

kolei na dostateczne przyswojenie sobie now

ej technolo-gii. Tem

u argumentow

i trudno odmów

iç racji. Ârodowisko w

ywiadow

cze przyzwy-

czajone jest do u˝ytkowania bezpiecznych intranetów

stworzonych na bazie

systemów

dedykowanych, które nie sà po∏àczone z

ogólnoÊwiatow

à siecià kompu-

terowà. Prototyp Intellipedii testow

a∏a grupa oko∏o 250 u˝ytkowników

21. Na

poczàtku 2006roku przeprow

adzono szkolenia wzakresie w

ykorzystywania stron

typu wiki iblogów

, które wykaza∏y, ˝e pew

na cz´Êç pracowników

wniew

ielkimstopniu w

ykorzystywa∏a w

czeÊniej mo˝liw

oÊci hipertekstowych system

ów infor-

matycznych

22. Mim

o to cztery miesiàce póêniej uruchom

iono serwis. N

a tym eta-

pie rozwoju Intellipedii rzadko dochodzi do znaczàcej ingerencji w

treÊci cudzychstron. W

i´kszoÊç dokonywanych zm

iany ma charakter kosm

etyczny. Najcz´Êciej

dodawanie sà odnoÊniki inag∏ów

ki tematyczne. U

˝ytkownicy popraw

iajà literówki

igramatyczne niezgrabnoÊci. C

zasem dodajà napisane przez siebie akapity. Incy-

dentalnie podejmow

ane sà dyskusje nad zawartoÊcià artyku∏ów

. Mo˝na przypusz-

czaç, ˝e pracownikom

brakuje praktycznej wiedzy, co do sposobu u˝ytkow

aniastron dyskusji 23.

Jednym z

problemów

do rozwiàzania pozostaje kw

estia dystrybucji zawartoÊci

stron typu wiki. N

a obecnym etapie s∏u˝à one g∏ów

nie jako platforma w

spó∏pracyiw

ymiany inform

acji. Wprzysz∏oÊci zostanà byç m

o˝e opatrzone znacznikami

czasu wskazujàcym

i na pewien istniejàcy w

konkretnej chwili stan w

iedzy. Byç

mo˝e stw

orzony zostanie równie˝ system

odznaczania strony wciàgni´tych do

urz´dowych rejestrów

24. Konieczna m

o˝e byç równie˝ zm

iana etosu pracy. Anali-

tycy sà przyzwyczajeni do ryw

alizacji. Wprzesz∏oÊci przeÊcigano si´ w

produko-w

aniu konkurencyjnych opracowaƒ. C

zasami odbyw

a∏y si´ wr´cz w

yÊcigi opozy-

68Sebastian M

ichalak

21T. Fingar (2008). Intelligence R

eform. R


ews Service, C

ouncilon Foreign R

elations, March 18, 2008.

22R.K

. Ackerm



nline;http://w

ww


NA

L_A


id=1400&

zoneid=31 (01.06.2009).

23N.M

. Dixon,L

.A. M

cNam

ara (2008). Our E


n Ethnographic


gency. AD

IA K

nowledge L

aboratory PilotProject,s.13–14; https://cfw


IM/docs/D

ixonMcN

amara.pdf

(01.06.2009)24C

an New

Technology and Tradecraft E

nhance Intelligence Sharing and National Securi-

ty? Rush T


s Service, Council on Foreign R

elations, March 22,

2007;http://ww

w.cfr.org/publication/12937/can_new

_technology_and_tradecraft_enhan-ce_intelligence_sharing_and_national_security_rush_transcript_federal_new

s_servi-ce.htm

l (01.06.2009).

25T. Fingar (2008). Intelligence R

eform. R


ews Service, C

ouncilon Foreign R

elations, March 18, 2008.

26Office of the D



nalytic Trans-

formation Sym

posium C


ber 6, 2007,s.13–14;http://w

ww

.dni.gov/speeches/20070905_speech.pdf (01.06.2009).27R

.K. A

ckerman (2007). Intellipedia Seeks U

ltimate Inform

ation Sharing, Signal Online;

http://ww

w.afcea.org/signal/articles/tem

plates/SIGN

AL

_Article_Tem

plate.asp?articleid=

1400&zoneid=

31 (01.06.2009).

asynchronicznej wspó∏pracy w

ielu u˝ytkowników

. Intellipedia nigdy nie b´dzieencyklopedià, której has∏a tw

orzone sà na zasadzie konsensusu. Mile w

idziane sàró˝ne oceny okreÊlonych zjaw

isk. Przy pomocy Intellipedii ∏àczyç m

o˝na informa-

cje uzyskane od osobowych êróde∏ w

ywiadu, dane zdobyte przy pom

ocy Êrodkówtechnicznych, m

ateria∏y „bia∏ego wyw

iadu” ikomentarze analityków

. Zasoby ser-

wisu m

ogà wić pozytyw

nie rzutowaç na w

alidacj´ czynnoÊci operacyjno-rozpo-znaw

czych. Bazujàc na uzyskanej w

ten sposób wiedzy m

o˝na precyzyjniej wyzna-

czyç kierunki rozpoznania. Powszechne w

Êrodowisku s∏u˝b w

yczulenie napunkcie ochrony bezpieczeƒstw

a informacji budzi jednak uzasadnione podejrze-

nie, ˝e zasoby Intellipedii nigdy nie b´dà zawiera∏y rzeczyw

istego przeglàduw

szystkich dost´pnych informacji niejaw

nych. Wtakim

przypadku powa˝nym

problemem

dla u˝ytkowników

tego medium

mo˝e byç kw

estia miarodajnoÊci ar-

tyku∏ów31. W

yniki badaƒ sonda˝owych w

skazujà, ˝e na stosunek analityków do

Intellipedii bardziej wp∏yw

ajà poglàdy na kontrol´ jakoÊci iobiegu informacji nie-

jawnych ni˝ przedzia∏ w

iekowy. K

luczowe znaczenie m

a tutaj subiektywna ocena

zagro˝eƒ ikorzyÊci wynikajàcych z

umieszczania danych w

ywiadow

czych wtakim

systemie inform

atycznym32.

Reform

´ dokonujàcà si´ wam

erykaƒskim Êrodow

isku wyw

iadowczym

bacznieÊledzà sojusznicze s∏u˝by specjalne. Przedm

iotem szczególnej troski ich kierow

-nictw

jest stopieƒ wew

n´trznej wspó∏pracy z

innymi rodzim

ymi s∏u˝bam

i. Ww

i´k-szoÊci przypadków

Am

erykanie znacznie ich wtym

wyprzedzajà. Z

tego powodu

mo˝e si´ okazaç, ˝e am

erykaƒski program pilota˝ow

y d∏ugo nie zyska naÊladow-

ców. Partnerzy chcà byç jednak pew

ni, ˝e reforma nie pogorszy w

zajemnej w

spó∏-pracy. D

à˝àc do zagwarantow

ania sobie dost´pu do danych obawiajà si´ jedno-

czeÊnie dzielenia si´ niejawnym

i informacjam

i zw

i´kszà liczbà kooperantów.

Utrzym

ujà przy tym, ˝e ju˝ sam

e rozmiary tego Êrodow

iska mogà onieÊm

ielaç.A

merykanie nie zam

ierzajà wpraw

dzie zamykaç drzw

i,choç wskazujà, ˝e taki

brak zaufania mo˝e w

p∏ywaç ham

ujàco na wym

ian´ informacji 33. Âw

iadczy to za-pew

ne otym

, ˝e reforma ieksperym

ent zoprogram

owaniem

spo∏ecznoÊciowym

b´dà kontynuowane.

71O

programow



erykaƒskiej…

wieraç pozytyw

ny bàdê negatywny w

p∏yw na prac´ s∏u˝b. W

tym pierw

szym przy-

padku pomaga w

ykrywaç przest´pstw

a godzàce wbezpieczeƒstw

o paƒstwa.

Wdrugim

przypadku mo˝e w

iàzaç si´ zryzykiem

dezinformacji. To w

szystko po-w

oduje, ˝e na tym etapie zachća si´ w

szystkie s∏u˝by do wym

iany wy∏àcznie tych

informacji, które w

ich ocenie si´ do tego kwalifikujà 28. Ten m

erytorycznie uza-sadniony postulat w

p∏ywa jednak na os∏abienie w

spó∏pracy.N

owy m

odel pracy amerykaƒskich analityków

wyw

iadu k∏adzie akcent nazw

i´kszonà wym

ian´ informacji. R

ozpocz´ta w2004

roku reforma aparatów

ana-litycznych cieszy si´ poparciem

Kongresu iznacznej cz´Êci sam

ych analityków29.

Wm

arcu 2007roku edytow

ano Êrednio pi´çset stron wciàgu godziny, co jest osià-

gnićiem dobrze

rokujàcym na przysz∏oÊç igodnym

odnotowania rów

nie˝ dlate-go, ˝e aktyw

noÊç pracowników

na Intellipedii zale˝y wy∏àcznie od nich sam

ych.C

IA straci∏a m

onopol na sporzàdzanie meldunków

dziennych dla prezydenta Sta-nów

Zjednoczonych, które sà dzisiaj opracow

aniem zbiorow

ym30. D

alsze pog∏´-bienie w

spó∏pracy zale˝y od postawy rzàdu ikierow

nictw poszczególnych s∏u˝b.

Przyjćie polityki nastawionej na kooperacj´ m

o˝e wzm

ocniç konglomeraty w

y-w

iadowcze, którym

∏atwiej b´dzie odbudow

aç mocno nadszarpni´tà reputacj´

iodzyskaç spo∏eczne zaufanie. Optym

alizacja pracy iwdro˝enie zw

iàzanych znià

technologii informatycznych w

ymaga jednak w

ićej czasu. Dokonana w

tym m

iej-scu ocena roli Intellipedii w

e wspó∏czesnej analizie w

ywiadow

czej mo˝e w

ić oka-zaç si´ przedw

czesna.Intellipedia w

p∏ywa dodatnio na tw

orzenie wÊrodow

isku s∏u˝b korporacji in-form

atycznej. Ju˝ dziÊ traktowana jest jako elem

ent kwerendy m

ateria∏ów po-

trzebnych do opracowania danego zagadnienia. Z

e wzgl´du na u∏atw

iony dost´pdo ró˝nych inform

acji mo˝na za∏o˝yç, ˝e przysz∏e analizy zyskajà szerszà podsta-

w´ êród∏ow

à. Zbiegiem

czasu wykszta∏ciç si´ m

o˝e jeszcze silniejsza potrzebaupow

szechniania wyników

pracy w∏asnej isw

ojego wydzia∏u. Strony typu w

iki niezastàpi∏y w

prawdzie drukow

anych raportów, ale posiadajà w

iele cech, które sàpotrzebne,by zachćiç analityków

do swobodnego zg∏aszania now

ych pomys∏ów

iwym

iany poglàdów. Ich podstaw

owa zaleta tkw

i wprostocie obs∏ugi im

o˝liwoÊci

70Sebastian M

ichalak

28Can N

ew Technology and T




ews Service, C


arch 22,2007;http://w

ww

.cfr.org/publication/12937/can_new_technology_and_tradecraft_enhance_

intelligence_sharing_and_national_security_rush_transcript_federal_news_service.htm

l(01.06.2009).

29T. Fingar (2006). T

he DN

I’sInform

ation Sharing Conference and Technology E

xposi-tion,

Intelink and

Beyond:

Dare

to Share,

August

21–24, D

enver, C

olorado;http://w

ww

.dni.gov/speeches/20060821_2_speech.pdf (01.06.2009). 30O


ational Intelligence. Transcripts from

the 2007 Analytic T

rans-form

ation Symposium

Chicago, Illinois Septem

ber 5, 2007 – September 6, 2007,s.15;

http://ww

w.dni.gov/speeches/20070905_speech.pdf (01.06.2009).

31R.K

. Ackerm



nline;http://w

ww


NA

L_A


id=1400&

zoneid=31 (01.06.2009).

32N.M

. Dixon,L

.A. M

cNam

ara (2008). Our E


n Ethnographic


gency. AD

IA K

nowledge L

aboratory PilotProject,s.5–6; https://cfw


IM/docs/D

ixonMcN

amara.pdf

(01.06.2009).33T. F

ingar (2008). Intelligence Reform

. Rush T


s Service, Council

on Foreign Relations, M

arch 18, 2008.

AB

STR

AC

T

The Strong C

hamber of D

eputies and Weak Senate? N

otes on the Bicam

eralismof the C

zech Republic Parliam

ent

The relationship betw

een the first and second Cham

ber in bicameral

Parliaments is im

portant for understanding of the legislative process and thelegislative-executive correlations. B

icameralism

of the Czech Parliam

ent isasym

metric, m

eaning that the first Cham

ber has greater authority than thesecond. T

he Author studies the relationship betw

een two cham

bers of the Czech

Parliament in the decision-m

aking process and the contact with the President and

Governm

ent of the Republic. Participation of both C

hambers is discussed in the

process of the controling the executive power. T

he political composition of both

Cham

bers is also important, as it m

ay affect the relationship between them

, forexam

ple, enhance or degrade the position of the Senate in relation to the Cham

-ber of D

eputies.


nr 2(2009)

s. 73–84

PR

ZE

MY

S¸AW

PAR

AD

OW

SKI

SILNA

IZB

A PO

SELSK

A IS¸A

BY SE

NAT?

UW

AG

I NA

TEM

AT DW

UIZ

BO

WO

ÂCI

PAR

LAM

EN

TU R

EPU

BLIK

I CZ

ESK

IEJ

BIB

LIO

GR

AFIA

Andrus, C

. (2005). The W

iki and the Blog Tow

ard aC

omplex A

daptive Intelligence Com

-m

unity, Studies in Intelligenc, 49(3).C

lassified social-networking system

promises to help U

.S. spies talk, collaborate (2007). In-ternational H

erald Tribune.

Herm

an, M. (2002). Pot´ga w

ywiadu.W

arszawa: D

om W

ydawniczy B

ellona.T

he 9/11 Com

mission R

eport (2004). Final Report of the N

ational Com

mission on Terro-

rist Attacks U

pon the United States, W

ashington.

72Sebastian M

ichalak

istotnym problem

em by∏a kw

estia „rozejÊcia” si´ dwóch republik iutw

orzenie su-w

erennych paƒstw czeskiego is∏ow

ackiego. Decyzj´ o

rozpadzie federacji podj´toju˝ w

miesiàcu w

yborów, czyli w

czerwcu, a

25 listopada Zgrom

adzenie Federalneuchw

ali∏o ustaw´ konstytucyjnà o

zaniku federacji (Sokó∏, 2005b, s.227). Wtym

samym

czasie czeska Rada N

arodowa pracow

a∏a nad nowà konstytucjà. Podczas

prac dyskutowano nad kszta∏tem

przysz∏ego parlamentu iw

rezultacie zadecydo-w

ano ojego dw

uizbowoÊci. U

staw´ zasadniczà poprzedzi∏a ustaw

a konstytucyjnaR

epubliki Czeskiej dotyczàca dzia∏aƒ

zwiàzanych z

zanikiem federacji z

dniem15

grudnia, wktórej w

skazano na kontynuacj´ w∏adzy ustaw

odawczej przez R

ad´N

arodowà. D

zieƒ póêniej Rada N

arodowa uchw

ali∏a konstytucj´ Republiki C

ze-skiej (Skotnicki, 2000, s. 12–15).

Parlament czeski sk∏ada si´ z

liczàcej 200 pos∏ów Izby Poselskiej iliczàcego 81

senatorów Senatu. N

a decyzj´ odw

uizbowoÊci czeskiego Parlam

entu mia∏o

wp∏yw

wiele czynników

, ale,jak stwierdzi∏ K

arel Klim

a (1996, s.73),„konstytucyjnysens bikam

eralnej struktury parlamentu nie jest w

˝aden sposób zdefiniowany”.

Do czynników

najwa˝niejszych zaliczyç m

o˝na doÊwiadczenia nabyte w

trakcieX

Xw

ieku. Wzi´to pod uw

ag´ funkcjonowanie dw

uizbowego Z

gromadzenia

Narodow

ego Republiki C

zechos∏owackiejw

okresie dwudziestolecia m

i´dzywo-

jennego. Tamten parlam

ent mia∏ podstaw

y wkonstytucji tw

orzàcego si´ paƒstwa

z1920

roku. Pami´tano, ˝e parlam

ent dwudziestolecia funkcjonow

a∏ ca∏kiem nie-

êle, aR

epublika Czechos∏ow

acka pozosta∏a do wybuchu II w

ojny Êwiatow

ej jednàz

nielicznych demokracji parlam

entarnych wE

uropie 1. Po zakoƒczeniu II wojny

Êwiatow

ej wC

zechos∏owacji radykalnie zm

ieniono ustrój. Zgodnie z

wzorem

ko-m

unistycznym now

e w∏adze odrzuci∏y dw

uizbowoÊç parlam

entu iwkonstytucji

z1948

roku powo∏a∏y do ˝ycia jednoizbow

e Zgrom

adzenie Narodow

e. Jak wska-

zujà badacze naukowi, konstytucja ta naw

iàzywa∏a, szczególnie w

konstrukcji sys-tem

u rzàdów w

zorowanego na m

odelu parlamentarno-gabinetow

ym, do sw

ojejpoprzedniczki z

1920roku (Skotnicki, 2000, s. 9–10). D

o dwuizbow

oÊci powróco-

no w1968

roku. Ww

yniku wydarzeƒ „praskiej w

iosny” formalnie, na m

ocy ustawy

konstytucyjnej, utworzono federacj´. Jednym

zjej organów

by∏o dwuizbow

eZ

gromadzenie Federalne. Przy okazji utw

orzono jednoizbowe R

ady Narodow

eC

zech iS∏owacji. Jak podkreÊla si´ w

literaturze, federacja idwuizbow

oÊç parla-m

entu by∏y jedynymi osiàgni´ciam

i wydarzeƒ z

1968roku w

Czechos∏ow

acji(Skotnicki, 2000, s. 10–11; W

iatr, 2006, s. 253–254). Nale˝y jednak zw

róciç uwag´,

˝e zpunktu w

idzenia praktyki sprawow

ania w∏adzy form

alny kszta∏t systemu poli-

tycznego, podobnie jak winnych paƒstw

ach komunistycznych regionu, nie m

ia∏realnego znaczenia. W

∏adza by∏a scentralizowana, a

sprawow

a∏a jà partia komu-

nistyczna, dlatego te˝ umiejscow

ienie parlamentu oraz jego m

odel nie mia∏y 75

Silna Izba Poselska i s∏aby Senat? Uw

agi na temat dw

uizbowoÊci…

Legislatury paƒstw

europejskich wyst´pujà w

dwóch zasadniczych form

ach, ja-ko parlam

enty jedno- idwuizbow

e. Ukszta∏tow

anie si´ jednej lub drugiej postaciparlam

entu jest zazwyczaj zdeterm

inowane w

ieloma przyczynam

i. WÊród w

a˝-niejszych w

ymieniç w

ypada tradycj´ historycznà, federacyjnà lub unitarnà form´

paƒstwa, w

ielkoÊç paƒstwa, za∏o˝enie kontroli dzia∏ania izby ni˝szej przez izb´

wy˝szà (A

ntoszewski, 1997, s. 290–292). W

Europie w

yst´pujà obie formy, choç

wszczegó∏ow

ych rozwiàzaniach zró˝nicow

ane. Trudno stw

ierdziç, która jest lep-sza. Z

wolennicy zarów

no jednoizbowoÊci, jak idw

uizbowoÊci potrafià przytoczyç

wiele zalet ka˝dej z

nich (Griffith-T

raversy, 2007, s. 43–62).W

Europie Ârodkow

ej iWschodniej, czyli w

paƒstwach postkom

unistycznych,bikam

eralizm nie cieszy si´ du˝à popularnoÊcià. D

oÊç stwierdziç, ˝e tylko kilka

paƒstw tego regionu przyj´∏o takà form

´ parlamentu (A

ntoszewski, 1998, s.68; So-

kó∏, 2005a, s. 31–32; Kopeck ˘, 2003, s. 135–136). SpoÊród paƒstw

tej cz´Êci Euro-

py, które sà cz∏onkami U

nii Europejskiej, cztery (C

zechy, Polska, Rum

unia iS∏o-w

enia), az

pozosta∏ych tylko Rosja iB

ia∏oruÊ,posiadajà dwuizbow

e parlamenty.

Jak stwierdzi∏ Jerzy J. W

iatr (2006, s. 257), dwuizbow

oÊç jest tu zjawiskiem

rzad-kim

iniezbyt wa˝nym

. Tez´ t´ zdajà si´ potwierdzaç zm

iany wparlam

encie Chor-

wacji oraz dyskusje na tem

at potrzeby drugiej izby wPolsce iR

epublice Czeskiej.

Znaczenie parlam

entów na poczàtku drogi transform

acji paƒstw E

uropyÂrodkow

ej by∏o bardzo istotne ze wzgl´du na kreow

anie zmian ustrojow

ych, naprzyk∏ad w

nowych konstytucjach (K

opeck ˘, 2004, s. 143–146). Zm

iany ustrojowe

wC

zechos∏owacji rozpocz´∏a tzw

. aksamitna rew

olucja zapoczàtkowana przez

masow

e demonstracje w

listopadzie 1989roku. N

ie by∏o wkoƒcu tego roku jesz-

cze mow

y orozdzieleniu C

zech iS∏owacji, tote˝ jednym

zpierw

szych kroków, po

zdymisjonow

aniu prezydenta Gustáva H

usáka ipremiera C

zechos∏owacji L

adi-slava A

damca, by∏ w

ybór na przewodniczàcego Z

gromadzenia Federalnego A

le-xandra D

ub ãeka. Zgrom

adzenie pod jego przewodnictw

em w

ybra∏o na urzàdprezydencki V

aclava Havla (W

ojnicki, 2007, s. 10; Sokó∏, 2005b, s. 226). Jednak˝ew

∏aÊciwe zm

iany ustrojowe m

óg∏ przeprowadziç tylko niezale˝ny parlam

ent. Wià-

za∏o si´ to zw

a˝nymi dla w

chodzàcych na drog´ demokratyzacji spo∏eczeƒstw

za-sadam

i suwerennoÊci ludu, republikaƒskiej form

y rzàdu ipluralizmu polityczne-

go, anade w

szystko zpotrzebà legitym

izowania now

ej w∏adzy. W

zwiàzku z

tymw

czerwcu 1990

roku przeprowadzono ca∏kow

icie wolne w

ybory do Zgrom

adze-nia Federalnego C

zechos∏owacji oraz do R

ad Narodow

ych Czech iS∏ow

acji. Jed-nym

zpierw

szych kroków now

ego Zgrom

adzenia by∏ ponowny w

ybór Vaclava

Havla na prezydenta R

epubliki Czeskiej. Z

gromadzenie uchw

ali∏o te˝ wa˝nà

ustaw´ konstytucyjnà: K

art´ Podstawow

ych Praw iW

olnoÊci oraz wiele ustaw

de-m

okratyzujàcych ˝ycie polityczne Czechos∏ow

acji. Najw

a˝niejszego jednak aktupraw

nego nowego paƒstw

a, czyli konstytucji,nie uchwalono. N

a przeszkodzie sta-n´∏y m

i´dzy innymi spory o

zakres kompetencji federacji oraz dw

u wchodzàcych

wjej sk∏ad republik. W

ymieniony problem

by∏ jednym z

wa˝niejszych kw

estii pod-czas kam

panii wyborczej do Z

gromadzenia póênà w

iosnà 1992roku. D

rugim

74Przem

ys∏aw Paradow

ski

1J. Kysela (2009).B

icameralism

in the Czech R

epublic: Reasons, Functions, Perspectives;

http://ww

w.senat.cz/zajim

avosti/bikameralism

us-eng.php?ke_dni=19.07.2009&

O=

7(24.08.2009), bez num

eracji stron.

du co dwa lata oraz brakiem

mo˝liw

oÊci wczeÊniejszego rozw

iàzania izby wy˝szej.

Ww

yborach do Izby Poselskiej stosowana jest ordynacja proporcjonalna z

formu-

∏à wyborczà H

agenbach-Bischoffa, a

od 2002roku d’H

ondta. Rozw

iàzanie pierw-

sze dawa∏o w

i´ksze mo˝liw

oÊci partiom m

niejszym, drugie prem

iuje partie wi´k-

sze (Sokó∏, 2005b, s. 268–270). Jak twierdzà politolodzy,czeski system

partyjnyjest jednym

zbardziej stabilnych w

Europie Ârodkow

ej. Ukszta∏tow

a∏ si´ jako sys-tem

umiarkow

anie wielopartyjny z

dominujàcà pozycjà dw

óch du˝ych partii, ana

poziomie parlam

entarnym jest w

zasadzie zamkni´ty dla now

ych partii. Nie m

aw

ić obawy zbyt du˝ej fragm

entaryzacji systemu partyjnego na poziom

ie parla-m

entarnym (Sokó∏, 2005b, s. 246, 252–253; L

inek, Mansfeldová, 2007, s.17; A

n-toszew

ski, Herbut, 2006, s. 145). Z

kolei ww

yborach do Senatu stosowana jest

formu∏a w

i´kszoÊci bezwzgl´dnej. D

odajàc do tego rozwiàzania cyklicznà „w

y-m

ian´” trzeciej cz´Êci sk∏adu mo˝na spodziew

aç si´, ˝e izba wy˝sza nie b´dzie ko-

pià uk∏adu partyjnego Izby Poselskiej. Trzeba jednak zauw

a˝yç, ˝e mim

o ordyna-cji w

i´kszoÊciowej trudno jest w

ygraç wybory

b´dàcindyw

idualnymkandydatem

,a

sukces odnoszà kandydaci majàcy oparcie w

partiach politycznych (Linek,

Mansfeldová, 2007, s. 20). Tak w

ić wSenacie zasiadajà przedstaw

iciele tych sa-m

ych partii co wizbie ni˝szej, tyle ˝e rozk∏ad si∏ jest zazw

yczaj inny izmienia si´

co dwa lata. N

a przyk∏ad sta∏ym zjaw

iskiem jest fakt, ˝e Partia K

omunistyczna

Czech iM

oraw uzyskujàca zw

ykle oko∏o dwudziestu kilku m

andatów (41 w

roku2002) w

wyborach do Izby Poselskiej, w

wyborach do Senatu zdobyw

a maksym

al-nie 2–4 m

andaty (Sokó∏, 2005b, s. 248–249). Fakt ten ma

wiele

konsekwencji. Z

a-nim

jednak przejd´ do wym

ienienia owych skutków

spowodow

anych zró˝nicowa-

niem ordynacji w

yborczych nale˝y wspom

nieç, ˝e koalicja rzàdowa w

IzbiePoselskiej m

a zazwyczaj bardzo niew

ielkà wi´kszoÊç, a

wlatach 1996–2002

i2007–2009 funkcjonowa∏y w

Izbie koalicje mniejszoÊciow

e (Sokó∏ 2005b, s.253;H

lou‰ek, Kopeãek, s. 2008, s. 530–533). U

k∏ad si∏ wSenacie w

tym sam

ym czasie

by∏ zró˝nicowany. W

latach 1996–1998 koalicja mia∏a w

i´kszoÊç mandatów

wSe-

nacie, natomiast w

okresie nast´pnym tw

orzàca gabinet mniejszoÊciow

y Czeska

Partia Socjaldemokratyczna (â

SSD) posiada∏a od 23 (lata 1998–2000) do 15

(wlatach 2000–2002) m

andatów w

izbie wy˝szej (Sokó∏, 2005b, s. 248–249).

Wracajàc do zapow

iedzianych wy˝ej konsekw

encji zró˝nicowania ordynacji

wyborczych obu izb zw

róc´ uwag´ na dw

ie znich. Pierw

szy przypadek, gdy koali-cja rzàdzàca nie m

a wi´kszoÊci w

Senacie, jak to by∏o wokresie koalicji m

niejszo-Êciow

ej zlat 1998–2002. W

takiej sytuacji zwi´ksza si´ m

o˝liwoÊç realizacji jednej

zw

a˝niejszych funkcji przypisywanych izbom

wy˝szym

, am

ianowicie kontrola

pracy izby ni˝szej. Mo˝e w

ić izba wy˝sza byç rzeczyw

istym „stra˝nikiem

dobregopraw

a”(˚

migrodzki, D

ziemidok-O

lszewska, 2007, s.36–37) iskutecznie realizo-

waç postulat tzw

. innego spojrzenia na ustawodaw

stwo (D

obrowolski, 2009,

s.44). Jednak˝e zdrugiej strony taka sytuacja rodzi m

o˝liwoÊç blokow

ania pro-jektów

ustaw uchw

alanych wIzbie Poselskiej, co m

o˝e parali˝owaç prac´ rzàdu

(Linek, M

ansfeldová, 2007, s. 20–21). Wprzypadku w

spomnianej koalicji m

niej-

77Silna Izba Poselska i s∏aby Senat? U

wagi na tem

at dwuizbow

oÊci…

wi´kszego znaczenia. R

zeczywista rola iznaczenie parlam

entu zosta∏y przywróco-

ne dopiero wtrakcie przem

ian wlatach 1989–1990.

Innym czynnikiem

decydujàcym o

powstaniu Senatu w

Republice C

zeskiej od1993

roku, jak wskazuje K

rzysztof Skotnicki (2000, s. 34), by∏y rozwiàzania innych

paƒstw odchodzàcych od kom

unizmu. Teza ta nie jest jednak przekonujàca. Jak

wskaza∏em

wy˝ej, dw

uizbowoÊç parlam

entu nie cieszy∏a si´ uznaniem w

paƒ-stw

ach wychodzàcych z

komunizm

u. Czesi m

ogli braç pod uwag´ pow

rót do dwu-

izbowoÊci w

Polsce. Nie sàdz´ natom

iast, by brali pod uwag´ drugà izb´ parla-

mentu R

umunii, a

tym bardziej B

ia∏orusi, Rosji czy S∏ow

enii. Wszystkie

wym

ienione parlamenty istotnie ró˝nià si´ od m

odelu przyj´tego wR

epubliceC

zeskiej.T

rzecim w

ymienianym

czynnikiem branym

pod uwag´ podczas dyskusji

odw

uizbowoÊci by∏ argum

ent, ˝e Senat powinien byç organem

, wktórym

b´dàm

ogli zasiàÊç przedstawiciele w

ybrani do Zgrom

adzenia Federalnego wczerw

cu1992

roku (Skotnicki, 2000, s. 34). Pomys∏ ten jednak˝e nie zosta∏ zrealizow

any.Pom

imo konstytucyjnego zakotw

iczenia Senatu, jako jednej zizb parlam

entuR

epubliki Czeskiej (konstytucja nie dzieli izb na pierw

szà idrugà), nie powo∏ano

od razu tej izby do ˝ycia. Prawie cztery lata od w

ejÊcia w˝ycie konstytucji R

epu-bliki C

zeskiej trwa∏y dyskusje na tem

at ordynacji wyborczej do Senatu

2. Wzw

iàzkuz

tym Senat nie zosta∏ pow

o∏any, ajego kom

petencje wykonyw

a∏a Izba Poselska(K

lima, 1996, s. 71–72). W

ybory zosta∏y przeprowadzone dopiero w

listopadzie1996

roku. Izba wy˝sza nie cieszy si´ w

Êród Czechów

popularnoÊcià 3. Potwierdza

t´ tez´ ma∏a, poni˝ej 30%

, frekwencja w

kolejnych senackich wyborach. C

zechypodzielone sà na 81 okr´gów

, zktórych w

yborcy wybierajà, na zasadzie ordynacji

wi´kszoÊciow

ej (bezwzgl´dnej), jednego przedstaw

iciela. Zregu∏y ˝aden kandy-

dat nie uzyskuje wićej ni˝ 50%

poparcia wpierw

szej turze wyborów

, dlatego or-ganizow

ana jest druga tura. Frekwencja zazw

yczaj jest wi´ksza w

pierwszej (Êred-

nio 35,11%) ni˝ w

drugiej turze (Êrednio 21,96%). D

la porównania frekw

encjaw

wyborach do Izby Poselskiej w

ynosi Êrednio 68,23%(w

ybory wlatach 1996,

1998, 2002 i2006) 4.D

wuizbow

oÊç parlamentu czeskiego, m

imo pow

y˝szych uwag, jest jednym

znajw

a˝niejszych czynników w

p∏ywajàcych na proces legislacyjny oraz relacje le-

gislatywy z

egzekutywà. Z

kolei badanie relacji pomi´dzy izbam

i jest kluczowe dla

zrozumienia rezultatów

dzia∏ania parlamentu (M

oney, Tsebelis, 1992, s.26).B

ikameralizm

czeski charakteryzuje si´ zró˝nicowaniem

ordynacji wyborczych,

d∏u˝szà kadencjà Senatu wraz z

„wym

ianà” (poprzez wybory) trzeciej cz´Êci sk∏a-

76Przem

ys∏aw Paradow

ski

2J. Kysela (2009).B

icameralism

in the Czech R


http://ww

w.senat.cz/zajim

avosti/bikameralism


O=

7(24.08.2009).

3Ibidem.

4Na podstaw

ie danych Czeskiego U

rz´du Statystycznego;http://ww

w.volby.cz/ (24.08.2009).

wtrzecim

czytaniu trafia on do izby wy˝szej. Senat m

a trzy mo˝liw

oÊci dzia∏ania.Po pierw

sze, je˝eli zaakceptuje projekt lub nie podejmuje w

obec niego ˝adnychdzia∏aƒ (oÊw

iadczy, ˝e nie b´dzie si´ nim zajm

owa∏), to trafia on do prezydenta.

Drugà m

o˝liwoÊcià dzia∏ania jest odrzucenie projektu w

ca∏oÊci przez Senat,a

trzecià zwrócenie projektu z

poprawkam

i do izby ni˝szej. Wpierw

szym z

wym

ie-nionych przypadków

izba g∏osuje ponownie nad projektem

, ado jego ponow

negouchw

alenia potrzebna jest bezwzgl´dna w

i´kszoÊç g∏osów. W

tym przypadku

mo˝na m

ówiç o

przeciwstaw

noÊci izb, zjednej strony bow

iem Senat m

a prawo od-

rzuciç ustaw´, a

Izba Poselska ma m

o˝liwoÊç jej ponow

nego uchwalenia (K

lima,

1996, s.74). Wdrugim

przypadku izba wpierw

szej kolejnoÊci przeg∏osowuje se-

nackie propozycje zmian w

treÊci ustawy, a

nast´pnie g∏osuje nad ca∏oÊcià. Do

przyjćia projektu potrzeba zwyk∏ej w

i´kszoÊci przy obecnoÊci co najmniej 1/3 po-

s∏ów. Je˝eli w

taki sposób nie uda si´ uchwaliç ustaw

y, to Izba Poselska ma jeszcze

jednà mo˝liw

oÊç. Mo˝e bow

iem g∏osow

aç jeszcze raz nad projektem w

jego pier-w

otnej postaci, to znaczy wkszta∏cie po trzecim

czytaniu wIzbie Poselskiej,

aprzed przekazaniem

go do Senatu. Wtym

przypadku do przyjćia projektu po-trzebna jest bezw

zgl´dna wi´kszoÊç g∏osów

.N

ale˝y wspom

nieç równie˝, ˝e parlam

ent wykona∏ ogrom

nà prac´ przystoso-w

ujàcà porzàdek prawny R

epubliki Czeskiej do praw

a wspólnotow

ego. Po akcesjido U

nii Europejskiej parlam

ent dokonuje transpozycji prawa w

spólnotowego

(dyrektyw) do porzàdku praw

nego Republiki C

zeskiej (Grospi ã, 2006, s.87).

Wobu przypadkach, ze w

zgl´du na procedur´ legislacyjnà, Izba Poselska odgry-w

a bardziej znaczàcà rol´ ni˝ Senat.B

ioràc pod uwag´ procedur´ uchw

alania ustaw znaczenie izby w

y˝szej jest sto-sunkow

o niewielkie 6. Izba Poselska w

ka˝dym przypadku m

o˝e przeforsowaç pro-

jekt aktu prawnego w

wersji uchw

alonej wtrzech czytaniach. W

arunkiem jest po-

siadanie przez koalicj´ rzàdzàcà wi´kszoÊci bezw

zgl´dnej wIzbie Poselskiej.

Wprzypadku gdy jej brakuje, jak w

spomnia∏em

wy˝ej, znaczenie Senatu w

zrasta.N

ie majàc w

i´kszoÊci bezwzgl´dnej w

Izbie, ajednoczeÊnie nie chcàc upadku pro-

jektu, koalicja rzàdzàca musi uw

zgl´dniç zmiany zaproponow

ane przez Senat.K

rótko mów

iàc niezb´dne jest wtym

przypadku porozumienie z

opozycjà ikom-

promisow

e rozwiàzanie.

Wkonstytucji R

epubliki Czeskiej przew

idziano przypadki, wktórych izby m

a-jà t´ sam

à pozycj´. Bez zgody obu izb nie m

o˝na uchwaliç ustaw

konstytucyjnych,ustaw

y ow

yborach, umów

mi´dzynarodow

ych (artyku∏ 10 Konstytucji). N

ie mo˝-

na te˝ wprow

adziç stanu wojennego izdecydow

aç ow

ys∏aniu si∏ zbrojnych pozaterytorium

Republiki. W

ymienione akty norm

atywne w

ymagajà dla sw

ej wa˝noÊci


wagi na tem

at dwuizbow

oÊci…

szoÊciowej w

Izbie Poselskiej ma ona ograniczone m

o˝liwoÊci odrzucenia popra-

wek czy te˝ w

eta Senatu, aco za tym

idzie pojawia si´ w

i´ksza szansa na przyjćiepopraw

ek Senatu do danej ustawy. W

opisanej wy˝ej sytuacji w

zrasta znaczenieizby w

y˝szej wczeskim

parlamencie. W

arto jednak wspom

nieç, ˝e sprawne funk-

cjonowanie koalicji m

niejszoÊciowych w

parlamencie czeskim

wiàza∏o si´ z

niefor-m

alnym poparciem

drugiej si∏y politycznej wparlam

encie (Sokó∏, 2005b,s.284–285; R

oberts, 2003, s.1274–1276). Drugi przypadek, gdy koalicja m

niejszo-Êciow

a (wlatach 1996–1998) lub w

i´kszoÊciowa (od 2002

roku) wIzbie Poselskiej

posiada równie˝ w

i´kszoÊç miejsc w

Senacie. Taki uk∏ad wzm

acnia pozycj´ koali-cji w

Izbie Poselskiej, aSenat m

o˝e pe∏niç rol´ cia∏a potwierdzajàcego decyzje

izby ni˝szej. Nale˝y jednak w

spomnieç, ˝e rola ta nie m

usi byç biernym przyjm

o-w

aniem projektów

ustaw przez Senat. M

ogà bowiem

senatorowie popraw

iaç z∏ezapisy w

ustawie, na przyk∏ad w

porozumieniu z

koalicjà.W

ymienione konsekw

encje, zza∏o˝enia teoretyczne, sà uzasadnione praktykà

parlamentarnà, w

której relacje izale˝noÊci pomi´dzy izbam

i sà zmienne izale˝à

wdu˝ym

stopniu od politycznej kompozycji obu izb

5. Zdrugiej strony nie m

o˝nalekcew

a˝yç innych czynników, m

.in. aktualnej sytuacji politycznej (na przyk∏adw

spomniana w

y˝ej umow

a poparcia dla koalicji mniejszoÊciow

ej z1998

roku)istopnia niezale˝noÊci senatorów

.B

ikameralizm

czeski charakteryzuje si´ asymetrycznoÊcià. Podobnie jak w

in-nych system

ach dwuizbow

ych tego typu izba ni˝sza ma konstytucyjnie zagw

aran-tow

anà silniejszà pozycj´ ni˝ izba wy˝sza (Sokó∏, 2005b, s. 256; K

lima, 1996, s.74).

Kom

petencje obu izb sà precyzyjnie podzielone. Przewag´ Izby Poselskiej w

tymuk∏adzie w

idaç wyraênie przy w

ype∏nianiu dwóch najw

a˝niejszych funkcji wspó∏-

czesnego parlamentu, a

mianow

icie ustawodaw

czej ikontrolnej. Ww

ype∏nianiutrzeciej funkcji – kreacyjnej, kom

petencje izb sà podzielone, jednak to Izba Posel-ska m

a decydujàce znaczenie wprocedurze tw

orzenia rzàdu (Klim

a, 1996,s.74–75). W

przypadku wyboru prezydenta obie izby m

ajà takie same upraw

nie-nia, a

przewaga izby ni˝szej, ze w

zgl´du na jej liczebnoÊç, mo˝e ujaw

niç si´ pod-czas trzeciej tury g∏osow

ania nad kandydatami na urzàd prezydencki.

Inicjatyw´ ustaw

odawczà w

Republice C

zeskiej posiadajà obie izby – ka˝dypose∏ lub grupa pos∏ów

wIzbie Poselskiej oraz Senat, jako ca∏oÊç. D

alej kompe-

tencje obu izb sà ró˝ne. Nad projektem

ustawy pracujà pos∏ow

ie wIzbie Posel-

skiej. Jednak˝e przed rozpoczćiem prac projekt trafia obligatoryjnie pod obra-

dy rzàdu.Szczegó∏ow

e prace nad treÊcià aktu prawnego toczà si´ w

odpowiednim

komi-

tecie bàdê komitetach bran˝ow

ych. Uchw

alanie projektu wizbie ni˝szej odbyw

asi´ zgodnie z

regulaminem

wtrzech czytaniach. D

opiero po przyjćiu projektu

78Przem

ys∏aw Paradow

ski

5J. Kysela (2009).B

icameralism

in the Czech R


http://ww

w.senat.cz/zajim

avosti/bikameralism


O=

7(24.08.2009).

6J. Kysela (2009).B

icameralism

in the Czech R


http://ww

w.senat.cz/zajim

avosti/bikameralism


O=

7(24.08.2009).

jak ipolitycznych. Rzàd nie m

a natomiast m

o˝liwoÊci zg∏oszenia w

eta, choç koƒ-cow

y tekst ustawy, przed jego og∏oszeniem

,musi byç podpisany przez przew

odni-czàcego rzàdu. Jednak˝e akt ten jest czystà form

alnoÊcià.O

bie izby wparlam

encie czeskim w

ype∏niajà funkcj´ kreacyjnà. Wniniejszym

artykule ograniczam si´ do przedstaw

ienia jedynie kompetencji parlam

entuw

stosunku do rzàdu iprezydenta, pomijam

pozosta∏e elementy funkcji kreacyj-

nej. System konstytucyjny R

epubliki Czeskiej jest tak skonstruow

any, ˝e prezy-dent jest w

ybierany nie ww

yborach powszechnych, ale przez parlam

ent. Prezy-denta republiki w

ybierajà obie izby parlamentu. W

procedurze elekcji majà one

równorz´dne znaczenie, choç gdy pojaw

ià si´ k∏opoty zw

yborem prezydenta, to

wtrzeciej turze w

yborów lepszà pozycj´, dzi´ki sw

ojej liczebnej przewadze nad

Senatem, uzyskuje Izba Poselska. Przyk∏adem

wykorzystania w

spomnianej uprzy-

wilejow

anej pozycji Izby Poselskiej by∏a elekcja prezydencka z2003

roku. ˚aden

kandydat nie uzyska∏ wym

aganej wi´kszoÊci w

pierwszej idrugiej turze g∏osow

aƒ.W

trzeciej turze, wktórej sum

uje si´ g∏osy poparcia Izby Poselskiej iSenatu,zwy-

ci´˝y∏ Vaclav K

laus, aw

ygranà zawdzićza∏ du˝em

u poparciu wIzbie Poselskiej.

Senat zdecydowanie popar∏ Jana Sokola (L

inek, Mansfeldová, 2004, s.980). Pod-

sumow

ujàc,V. Klaus w

ygra∏ dzi´ki wi´kszej liczebnoÊci Izby Poselskiej. W

ybórprezydenta przez parlam

ent nie jest powszechnà praktykà. W

Europie Ârodkow

ejiW

schodniej, poza Republikà C

zeskà, wten sposób prezydenta w

ybierajà parla-m

enty Estonii, ¸

otwy iW

´gier. Zregu∏y w

tych systemach prezydent m

a niewiel-

kie realne znaczenie wzakresie prow

adzenia polityki. Wtym

kontekÊcie mo˝na

mów

iç osym

bolicznej prezydenturze (Antoszew

ski, Herbut, 2006, s.174). Prze-

wag´ uzyskuje natom

iast rzàd.Z

wyk∏à praktykà w

systemach parlam

entarno-gabinetowych jest udzia∏ parla-

mentu w

procedurze powo∏yw

ania przewodniczàcego rzàdu. Z

godnie zczeskà

konstytucjà udzia∏ wtej procedurze bierze w

y∏àcznie Izba Poselska. Senat nie ma

wtym

zakresie ˝adnych kompetencji. R

zàd Republiki C

zeskiej powo∏yw

any jestw

trzech etapach (artyku∏ 68 Konstytucji). Prezydent republiki desygnuje prze-

wodniczàcego rzàdu, a

nast´pnie na wniosek przew

odniczàcego mianuje pozosta-

∏ych cz∏onków rzàdu. W

trzecim etapie przew

odniczàcy przedstawia Izbie Posel-

skiej program rzàdu i

wyst´puje z

wnioskiem

oudzielenie w

otum zaufania.

Wprzypadku nieudzielenia w

otum zaufania procedura m

o˝e byç powtórzona

dwukrotnie, z

tà ró˝nicà, ˝e przy drugiej powtórce na przew

odniczàcego rzàduprezydent pow

o∏uje kandydata na wniosek przew

odniczàcego Izby Poselskiej(Skotnicki, 2000, s. 42–43). W

teorii prezydent podczas procedury (poza trzeciàpróbà) nie m

usi uwzgl´dniaç zdania Izby Poselskiej, jednak w

praktyce, jeÊli chcepow

o∏ania nowego rzàdu, m

usi kierowaç si´ uk∏adem

si∏ wparlam

encie. Wproce-

durze powo∏ania rzàdu Izba Poselska odgryw

a wić rol´ kluczow

à, abez jej po-

parcia rzàdu powo∏aç nie m

o˝na. Wprzypadku braku w

otum zaufania w

trzeciejpróbie pow

o∏ania rzàdu prezydent ma praw

o rozwiàzaç Izb´ Poselskà irozpisaç

nowe w

ybory (Skotnicki, 2000, s. 43).


wagi na tem

at dwuizbow

oÊci…

uchwalenia przez obie izby w

jednakowym

brzmieniu. Izba Poselska iSenat m

u-szà w

tych sprawach dzia∏aç w

spólnie, co nale˝a∏oby rozumieç jako w

spó∏prac´.A

kty normatyw

ne uchwalane sà w

obu izbach oddzielnie, natomiast ze w

zgl´duna w

ymóg jednakow

ego brzmienia uchw

a∏ konieczna jest dobra komunikacja po-

mi´dzy izbam

i parlamentu.

Relacje parlam

entu zw

∏adzà wykonaw

czà majà m

iejsce na kilku p∏aszczy-znach. W

czeskim system

ie konstytucyjnym relacje legislatyw

y zegzekutyw

à ∏àczàsi´ z

wykonyw

aniem przez parlam

ent podstawow

ych funkcji – ustawodaw

czej,kontrolnej ikreacyjnej. System

polityczny Republiki C

zeskiej cechuje si´ duali-zm

em egzekutyw

y, wktórym

kompetencje nie sà rów

no podzielone pomi´dzy

prezydenta irzàd. Wićej upraw

nieƒ imo˝liw

oÊci kreowania iprow

adzenia poli-tyki konstytucyjnie zagw

arantowane jest dla rzàdu. Z

tego uk∏adu muszà w

ynikaçcz´stsze im

ocniejsze relacje legislatywy w

∏aÊnie zrzàdem

ni˝ zprezydentem

.Prezydent R

epubliki Czeskiej m

a ograniczony wp∏yw

na procesy legislacyjne,w

których dominujàcà

rol´ odgrywa parlam

ent. SpoÊród najcz´Êciej wyst´pujà-

cych wsystem

ach parlamentarnych upraw

nieƒ prezydenckich wzakresie legisla-

cyjnym, czyli inicjatyw

y ustawodaw

czej iweta, prezydent C

zech nie posiada tegopierw

szego. Zform

alnego punktu widzenia prezydent nie m

a wić w

p∏ywu na

inicjowanie procesu ustaw

odawczego (abstrahuj´ tutaj od inicjatyw

nieformal-

nych, na przyk∏ad za poÊrednictwem

rzàdu lub pos∏ów z

tej samej opcji politycz-

nej). Ma natom

iast wp∏yw

na zakoƒczenie tego procesu. Po przeprowadzeniu

procedury legislacyjnej wparlam

encie projekt trafia do prezydenta, który ma

dwie m

o˝liwoÊci – podpisaç ustaw

´ lub zg∏osiç weto. W

tym drugim

przypadkuprojekt trafia z

powrotem

do Izby Poselskiej, która bezwzgl´dnà w

i´kszoÊciàcz∏onków

izby mo˝e ponow

nie uchwaliç projekt (Skotnicki, 2000, s. 50). Jak z

te-go w

ynika,weto prezydenckie m

a charakter zawieszajàcy istosunkow

o ∏atwo

Izbie Poselskiej, wktórej istnieje w

i´kszoÊciowa koalicja,odrzuciç sprzeciw

pre-zydenta. W

procedurze odrzucania weta nie bierze udzia∏u Senat. Z

e wzgl´du na

fakt, ˝e zwykle w

parlamentach nietrudno jest zebraç bezw

zgl´dnà wi´kszoÊç,

procedura ta wzm

acnia pozycj´ parlamentu w

stosunkach ztà cz´Êcià w

∏adzy wy-

konawczej, jakà jest prezydent. Tak˝e nie jest to bariera nie do przejÊcia w

cze-skim

systemie politycznym

, wktórym

cz´sto mam

y do czynienia zrzàdam

i mniej-

szoÊciowym

i.R

zàd Republiki C

zeskiej ma w

i´ksze ni˝ prezydent znaczenie wprocesie legi-

slacyjnym, choç przejaw

ia si´ ono przede wszystkim

na poczàtku procedury usta-w

odawczej. R

zàd posiada inicjatyw´ ustaw

odawczà. Poza tym

wszystkie zg∏oszone

projekty aktów praw

nych obligatoryjnie trafiajà do rzàdu, który ma 30 dni na

ustosunkowanie si´ do nich (Skotnicki, 2000, s. 48). C

z∏onkowie rzàdu m

ogà mieç

te˝ wp∏yw

na prace legislacyjne wparlam

encie. Majà bow

iem praw

o uczestnicze-nia w

posiedzeniach obu izb parlamentarnych oraz w

ich komitetach ikom

isjach.M

ogà wić przedstaw

iaç stanowisko rzàdu do procedow

anych aktów praw

nych.Jak m

o˝na sàdziç, ma to du˝e znaczenie zarów

no ze wzgl´dów

merytorycznych,

80Przem

ys∏aw Paradow

ski

jekty aktów praw

nych uchwalanych w

izbie ni˝szej 8. Jak jednak wspom

nia∏em w

y-˝ej, m

o˝liwoÊci te sà ograniczone, a

im w

i´ksza si∏a istabilnoÊç koalicji rzàdzàcej,tym

znaczenie Senatu spada. Nie pom

aga Senatowi w

jego dzia∏aniach zmierzajà-

cych do wzm

ocnienia swojej pozycji w

dwuizbow

ym parlam

encie niska frekwencja

ww

yborach.Senat w

czeskim system

ie konstytucyjnym m

a pe∏niç rol´ gwaranta ciàg∏oÊci

w∏adzy. Izba Poselska, w

pewnych okolicznoÊciach, m

o˝e zostaç rozwiàzana, co

wpraktyce m

ia∏o miejsce w

1998roku. Senat przeciw

nie, konstytucja nie przewi-

duje mo˝liw

oÊci jego rozwiàzania. W

zwiàzku z

tym w

okresie, gdy Izba Poselskajest rozw

iàzana, Senat ma praw

o uchwalania na w

niosek rzàdu postanowieƒ usta-

wow

ych. Chocia˝ nie m

ogà one normow

aç spraw najw

y˝szej rangi, na przyk∏adm

aterii konstytucyjnych, bud˝etu paƒstwa czy te˝ ordynacji w

yborczej, to jednakw

zmacniajà Senat iuzasadniajà jego istnienie. W

mom

encie rozpocz´cia pracprzez Izb´ Poselskà sytuacja w

raca do normy, a

uchwalone przez Senat postano-

wienia ustaw

owe trafiajà pod jej obrady (Skotnicki, 2000, s. 37). W

ype∏niajàcfunkcje kontrolnà ikreacyjnà, a

tak˝e wrelacjach z

egzekutywà to Izba Poselska

ma zdecydow

anie wi´ksze znaczenie ni˝ Senat. T

ym sam

ym izba ni˝sza m

a istotnyw

p∏yw na bie˝àcà polityk´ R

epubliki Czeskiej. Izba w

y˝sza jest dodatkiem, które-

go znaczenie de facto jest mocno ograniczone.

BIB

LIO

GR

AFIA

Antoszew

ski, A. (1998). Form

a rzàdu, [w:] A

. Antoszew

ski, R. H

erbut (red.),Dem

okracjeE

uropy Ârodkowo W

schodniej wperspektyw

ie porównaw

czej (s.53–74). Wroc∏aw

: Wydaw

-nictw

o Uniw

ersytetu Wroc∏aw

skiego.A

ntoszewski, A

. (1997). Instytucjonalne uwarunkow

ania procesu decyzyjnego, [w:] A

. An-

toszewski, R

. Herbut (red.), D

emokracje zachodnioeuropejskie. A

naliza porównaw

cza(s.276–305). W

roc∏aw: W

ydawnictw

o Uniw

ersytetu Wroc∏aw

skiego.A

ntoszewski, A

., Herbut, R

. (2006). Systemy polityczne w

spó∏czesnej Europy. W

arszawa: W

y-daw

nictwo N

aukowe PW

N.

Dziem

idok-Olszew

ska, B., Sokó∏, W

., ˚m

igrodzki, M. (2007). Instytucje dem

okratycznychsystem

ów politycznych, [w

:] M. ˚

migrodzki, B

. Dziem

idok-Olszew

ska (red.), Wspó∏cze-

sne systemy polityczne (s.35–56). W

arszawa: W

ydawnictw

o Naukow

e PWN

.D

obrowolski, M

. (2009). Wspraw

ie potrzeby reformy dw

uizbowoÊci polskiego parlam

entu.Przeglàd Sejm

owy, 2(91), 31–54.

Griffith-T

raversy, M.A

. (red.) (2007). Dem

okracja, parlament isystem

y wyborcze. W

arszawa:

Vizja Press&

IT.G

rospiã, J. (2006). Problemy dostosow

ania iharmonizacji praw

a Republiki C

zeskiej zpra-

wem

WE

/UE

.Studia Prawnicze, 3(169), 79–95.


wagi na tem

at dwuizbow

oÊci…

Jednym z

wa˝niejszych upraw

nieƒ wspó∏czesnego parlam

entu jest funkcjakontrolna (K

ruk, 2008, s. 9–13). Wsystem

ie parlamentarno-gabinetow

ym istotne

znaczenie ma kontrola dzia∏aƒ rzàdu. W

Republice C

zeskiej rzàd jest odpowie-

dzialny politycznie nie przed ca∏ym parlam

entem, ale w

y∏àcznie przed Izbà Posel-skà, co jest prostà konsekw

encjà jej (nie Senatu) wp∏yw

u na powo∏anie rzàdu.

Izba Poselska mo˝e przeprow

adziç procedur´ uchwalenia w

otum nieufnoÊci

dla rzàdu, co jest równoznaczne z

dymisjà. W

otum nieufnoÊci m

o˝e byç udzielonerzàdow

i, jako ca∏oÊci. Nie m

a mo˝liw

oÊci udzielania wotum

nieufnoÊci poszcze-gólnym

cz∏onkom rzàdu. Procedur´ m

o˝na wszczàç na w

niosek przynajmniej 50

pos∏ów. D

o jej skutecznego uchwalenia potrzeba w

i´kszoÊci g∏osów w

szystkichpos∏ów

, czyli wi´kszoÊci bezw

zgl´dnej (Skotnicki, 2000, s. 43). Bioràc pod uw

ag´zazw

yczaj wzgl´dnà rów

nowag´ pom

i´dzy koalicjà aopozycjà w

Izbie Poselskiejprocedur´ uchw

alenia wotum

nieufnoÊci nie jest trudno przeprowadziç. Przyk∏a-

dem m

o˝e byç udzielenie wotum

nieufnoÊci, przewagà jednego g∏osu, rzàdow

iM

irka Topolanka wm

arcu 2009roku

7. Nale˝y jednak˝e zw

róciç uwag´, ˝e parla-

ment czeski nie nadu˝yw

a tego uprawnienia, a

wotum

nieufnoÊci wobec prem

ieraM

. Topolanka by∏o pierwszym

whistorii obecnego system

u politycznego Republi-

ki Czeskiej. Tak˝e brak w

rozwiàzaniach proceduralnych konstruktyw

nego wotum

nieufnoÊci wzm

acnia pozycj´ parlamentu w

zakresie sprawow

ania kontroli nadrzàdem

.Izba ni˝sza parlam

entu ma w

ieleupraw

nieƒ do ciàg∏ej kontroli polityki pro-w

adzonej przez przewodniczàcego im

inistrów rzàdu, którzy m

ajà obowiàzek

uczestniczyç wobradach Izby Poselskiej lub jej organów

: komitetów

ikomisji, je-

Êli wystàpià one z

takim ˝àdaniem

. Pos∏owie m

ajà do dyspozycji typowe dla par-

lamentów

Êrodki s∏u˝àce kontroli rzàdu, takie jak interpelacje poselskie (Skot-nicki, 2000, s. 44).

Od m

omentu akcesji R

epubliki Czeskiej do U

nii Europejskiej parlam

ent po-siada m

o˝liwoÊci kontrolow

ania polityki europejskiej prowadzonej przez rzàd.

Upraw

nienia te wynikajà z

Protoko∏ów do∏àczonych do T

raktatu Am

sterdamskie-

go, asà unorm

owane przez ustaw

´ ow

spó∏pracy Izby Poselskiej zrzàdem

iSena-tu z

rzàdem w

sprawach europejskich (G

rospi ã, 2006, s. 86–87).A

rtyku∏ niniejszy nie pretenduje do wyczerpania problem

atyki dwuizbow

oÊciparlam

entu Republiki C

zeskiej. Zw

racam w

nim jedynie uw

ag´ na kilka cech cha-rakterystycznych bikam

eralizmu czeskiego. Podsum

owujàc w

arto podkreÊliç, ˝ezgodnie z

konstytucjà Republiki C

zeskiej w∏adza ustaw

odawcza spraw

owana jest

przez Izb´ Poselskà iSenat. Jednak˝e podzia∏ kompetencji jest nierów

nomierny.

Pozycja Izby Poselskiej wzw

yk∏ym procesie legislacyjnym

jest bardzo mocna

wporów

naniu zsi∏à Senatu. Izba w

y˝sza mo˝e jedynie próbow

aç poprawiaç pro-

82Przem

ys∏aw Paradow

ski

8J. Kysela (2009).B

icameralism

in the Czech R


http://ww

w.senat.cz/zajim

avosti/bikameralism


O=

7(24.08.2009).

7R. Sadow

ski, M. B

ocian, Czechy. R

zàd Topolanka odwo∏any. A

nalizy, komentarze. B

a∏kanyiE

uropa Ârodkowa

– Tygodnik O

SW, nr 12(87), 25 m

arca 2009roku.

AB

STR

AC

T

The Pow

ers Lost Perm

issions Gained. T

he Process of E

uropeanisation Central

European Parliam

ents

Europeanisation is understood, as im

pact of the European U

nion on theM

ember States. T

hese are differentiated mechanism

s, which can lead to

institutional changes in the Mem

ber States. In the article the Author presents the

areas of Europeanisation of the parliam

entary systems in C

entral Europe (the

Czech R

epublic, Poland, Slovakia, Slovenia and Hungary). T

he main areas of the

Europeanisation include m

onitoring and scrutiny of the Governm

ent activities inthe C

ouncil of the European U

nion, indirect share of the Parliament, through the

specialized Com

mittees, in E

U legislative process and the responsibility for

theim

plementation of directives. In addition, an im

portant factor of theE

uropeanisation is the cooperation between national parliam

ents in theE

uropean Union. A

ll presented activities of the parliaments contribute to deepen

their Europeanisation.


nr 2(2009)

s. 85–97

PR

ZE

MY

S¸AW

PAR

AD

OW

SKI

KO

MPE

TEN

CJE

UTR

AC

ON

E,

UPR

AW

NIE

NIA

ZY

SKA

NE

. Z

PRO

CE

SU E

UR

OPE

IZA

CJI PA

RLA

ME

NTÓ

WPA

¡STW

EU

RO

PY ÂR

OD

KO

WE

J *

Hlou‰ek, V

., Kopeãek, L

. (2008). Cleavages in the C

ontemporary C

zech and Slovak Poli-tics betw

een Persistence and Change.

East E

uropean Politics and Societies, 22(3),518–552.

Klim

a, K. (1996). Parlam

ent wsystem

ie podzia∏u w∏adzy w

Republice C

zeskiej.Przeglàd Sej-m

owy, 1(13)/96, 71–78.

Kopeck˘, P. (2003). Structures of R

epresentation: The N

ew Parliam

ents of Central and

Eastern E

urope, [w:] S. W

hite, J. Batt, P.G

. Lew

is (red.), Developm

ents in Central and

East E

uropean Politics 3 (s.133–152). Basingstoke – N

ew Y

ork: Palgrave Macm

illan.K

opeck˘, P. (2004). Power to the E

xecutive! The changing E

xecutive-Legislative R

elationsin E

astern Europe.

The Journal of L

egislative Studies, 10(2/3). Summ

er/Autum

n,142–153.

Kruk, M

. (2008). Funkcja kontrolna Sejmu R

P. Warszaw

a: Wydaw

nictwo Sejm

owe.

Linek, L

., Mansfeldová, Z

. (2004). Czech R

epublic, European Journal of Political R

esearch,43, 980–988.

Linek, L

., Mansfeldová, Z

. (2007). The Parliam

ent of the Czech R

epublic, 1993–2004, The

Journal of Legislative Studies, 13(1), M

arch, 12–37.M

oney, J., Tsebelis, G. (1992). C

icero’sPuzzles: U

pper House Pow

er in Com

parative Per-spective.International Political Science R

eview, 13(1), 25–43.

Roberts, A

. (2003). Dem

ythologising the Czech O

pposition Agreem

ent.Europe-A

sia Stu-dies,55(8), D

ecember, 1273–1303.

Skotnicki, K. (2000). System

konstytucyjny Czech. W

arszawa: W

ydawnictw

o Sejmow

e.Sokó∏, W

. (2005a). Transform

acja ustrojowa paƒstw

Europy Ârodkow

ej iWschodniej – pró-

ba bilansu, [w:] W

. Sokó∏, M. ˚

migrodzki (red.), System

y polityczne paƒstw E

uropy Ârod-kow

ej iWschodniej (s.15–71). L

ublin: Wydaw

nictwo U

MC

S.Sokó∏, W

. (2005b). System polityczny C

zech, [w:] W

. Sokó∏, M. ˚

migrodzki (red.), System

ypolityczne paƒstw

Europy Ârodkow

ej iWschodniej(s.223–287). L

ublin: Wydaw

nictwo

UM

CS.

Wiatr, J.J. (2006). E

uropa pokomunistyczna. Przem

iany paƒstw ispo∏eczeƒstw

po 1989roku.

Warszaw

a: Wydaw

nictwo N

aukowe Scholar.

Wojnicki, J. (2007). D

roga Europy Ârodkow

ej do Unii E

uropejskiej (Czechy, S∏ow

acja, S∏owe-

nia, W´gry). W

arszawa: W

ydawnictw

o Sejmow

e.

84Przem

ys∏aw Paradow

ski

*Artyku∏ zosta∏ oparty na niepublikow

anym referacie przygotow

anym na K

onferencj´ Na-

ukowà „Polska iE

uropa Ârodkowa – dem

okratyzacja, konsolidacja, europeizacja”, Na∏´-

czów, 28–29 m

aja 2009roku.

Parlamenty paƒstw

cz∏onkowskich U

nii Europejskiej poddane sà procesow

i eu-ropeizacji. Pojćie to posiada ju˝ w

nauce wiele rozbudow

anych definicji. Wprzy-

padku parlamentów

europeizacja, ogólnie ujmujàc, sprow

adza si´ do wp∏yw

u Unii

Europejskiej na krajow

e cia∏a legislacyjne (Auel, 2006, s. 3). R

amy praw

ne oraz re-gu∏y panujàce w

Unii E

uropejskiej wym

uszajà na parlamentach narodow

ych zmia-

ny kompetencyjne iorganizacyjne, w

p∏ywajà na sposób ich pracy oraz w

niektórychaspektach dzia∏ania zm

ieniajà ich znaczenie wsystem

ie politycznym.

Poczàtków tego procesu m

o˝na upatrywaç ju˝ w

latach 90., aw

szczególnoÊciod m

omentu rozpoczćia negocjacji akcesyjnych paƒstw

Europy Ârodkow

ej (Ágh,

1999, s. 842–846). Parlamenty tych paƒstw

wykona∏y du˝à prac´ przystosow

ujàcpraw

o wew

n´trzne do wym

agaƒ wspólnotow

ych. Jednak˝e w∏aÊciw

a europeizacjaparlam

entów rozpocz´∏a si´ w

raz zw

stàpieniem paƒstw

Europy Ârodkow

ej doU

nii Europejskiej. W

wyniku w

ejÊcia wstruktury U

nii nastàpi∏ow

ielezm

ianw

funkcjonowaniu oraz zakresie upraw

nieƒ krajowych cia∏ legislacyjnych. B

y∏y toprzem

iany ewolucyjne, a

wniektórych elem

entach mo˝na zaryzykow

aç twierdze-

nie, rewolucyjne.

Wliteraturze w

ymieniane sà trzy, zw

iàzane zprocesem

europeizacji, podsta-w

owe obszary w

p∏ywu parlam

entów na procesy decyzyjne, a

mianow

icie monito-

rowanie zachow

aƒ rzàdu wR

adzie Unii iR

adzie Europejskiej; ratyfikow

aniezm

ian wT

raktatach; odpowiedzialnoÊç za im

plementacj´ dyrektyw

(Raunio,

2006, s.17–18). Pierwszy z

wym

ienionych obszarów, czyli m

onitorowanie,nale˝y

rozszerzyç. Mianow

icie monitorow

anie jest wpraktyce pow

iàzane zkontrolà poli-

tyki europejskiej rzàdu. Poza tym nale˝a∏oby dodaç czw

artà p∏aszczyzn´ – aktyw-

ny udzia∏ wprocesach w

spó∏pracy mi´dzyparlam

entarnej wU

nii Europejskiej

ipiàtà, czyli stosunki parlamentów

narodowych z

instytucjami U

nii Europejskiej.

Mo˝na w

ić stwierdziç, ˝e w

wyniku europeizacji m

odyfikacjom podlegajà naj-

wa˝niejsze funkcje parlam

entów. U

szczupleniu ulega funkcja ustawodaw

cza, roz-budow

aniu wpew

nych obszarach natomiast kontrolna ikreacyjna. W

szystkie tezm

iany, jak wspom

nia∏em w

y˝ej, sà wym

uszone unijnymi regu∏am

i, którym paƒ-

stwa E

uropy Ârodkowej podlegajà od m

omentu akcesji do U

nii. Obok zm

ian in-stytucjonalnych istotne sà przeobra˝enia relacji egzekutyw

a-legislatywa, które sà

wym

uszone, zarówno przez w

ymienione zm

iany instytucjonalne, jak iodpowie-

dzialnoÊç egzekutywy za polityk´ europejskà paƒstw

a, aw

tym tw

orzenie prawa

na poziomie europejskim

(Auel, B

enz, 2006, s.70–71).E

uropeizacja parlamentów

jest zjawiskiem

z∏o˝onym iw

ielopoziomow

ym. D

lapoznania przebiegu tego procesu ijego znaczenia dla funkcjonow

ania parlamen-

tów E

uropy Ârodkowej w

Unii E

uropejskiej potrzebne sà szczegó∏owe badania

analityczne ikomparatystyczne. W

niniejszym artykule zw

racam uw

ag´, bez po-dejm

owania analizy, na kilka aspektów

europeizacji parlamentów

regionu (Cze-

chy, Polska, S∏owacja, S∏ow

enia iW´gry). Si∏à rzeczy przedstaw

ione ni˝ej spo-strze˝enia sà zaledw

ie wst´pem

do szerokich komparatystycznych badaƒ nad

funkcjonowaniem

parlamentów

wU

nii Europejskiej oraz procesem

ich europe-

87K

ompetencje utracone, upraw

nienia zyskane. Z procesu europeizacji…

Parlamenty paƒstw

Europy Ârodkow

ej 1przesz∏y od prze∏om

u lat 80. i90. wiele

zasadniczych zmian. D

o najwa˝niejszych zaliczyç nale˝y przeobra˝enia zachodzàce

wraz z

ich przeistoczeniem z

podporzàdkowanych Z

wiàzkow

i Radzieckiem

u demo-

kracji ludowych w

niepodleg∏e isuwerenne paƒstw

a demokratyczne. W

e wszystkich

paƒstwach regionu na prze∏om

ie lat 80. i90. przeprowadzone zosta∏y cz´Êciow

o lubca∏kow

icie wolne w

ybory. Parlamentom

nadano nowy status, nakreÊlono ich kszta∏t

iuprawnienia w

nowo uchw

alanych konstytucjach lub dokumentach przejÊciow

ych.N

owo w

ybrani parlamentarzyÊci uchw

alali regulaminy w

ewn´trzne legislatur precy-

zujàc procedury uchwalania ustaw

, powo∏yw

ania organów, tryby pracy legislacyjnej.

Zm

iany te pozwoli∏y na stabilizacj´ iinstytucjonalizacj´ now

ych demokratycznych

systemów

politycznych (Olson, N

orton, 2007, s. 174–175). Po d∏ugim okresie odgry-

wania roli fasadow

ej wustrojach paƒstw

socjalistycznych parlamenty odzyska∏y w

∏a-Êciw

e sobie miejsce w

kszta∏tujàcych si´ systemach politycznych paƒstw

regionu.Parlam

enty funkcjonujàce wregionie przybra∏y ró˝ne form

y iprzyj´∏y ró˝no-rodne rozw

iàzania proceduralne. èróde∏ zm

ian mo˝na upatryw

aç we w

zorowaniu

si´ na funkcjonujàcych bez wi´kszych historycznych zaw

irowaƒ legislaturach

paƒstw E

uropy Zachodniej. JednoczeÊnie jednak du˝e znaczenie odegra∏y trady-

cje iw

zory parlamentaryzm

u krajowego (Sokó∏, 2005, s. 29; W

iatr, 2006,s.244–245). W

ka˝dym jednak przypadku parlam

enty paƒstw E

uropy Ârodkowej

przesz∏y dalekà itrudnà drog´ od legislatur niezdolnych do wspó∏kszta∏tow

aniapolityki lub niem

ajàcych takich konstytucyjnych uprawnieƒ do legislatur pe∏nych

ostosunkow

o silnej, dzi´ki inicjatywie ustaw

odawczej, pozycji ustrojow

ej (Grif-

fith-Traversy, 2007, s. 31; K

opeck ˘,2004, s. 143–146).Z

miany w

pierwszej po∏ow

ie lat 90. nie zakoƒczy∏y procesu formow

ania legisla-tyw

wpaƒstw

ach Europy Ârodkow

ej. Proces kszta∏towania parlam

entów trw

a nadali, jak w

olno sàdziç, b´dzie trwa∏ jeszcze d∏ugo, choç zm

iany sà ewolucyjne icz´sto

kosmetyczne. W

p∏yw na ciàg∏e m

odyfikacje parlamentów

majà takie czynniki, jak

szukanie lepszych rozwiàzaƒ proceduralnych, zm

iany wsystem

ie partyjnym iw

y-borczym

, relacje koalicja-opozycja, jak równie˝ stosunek urz´dujàcego prem

ierarzàdu do w

∏adzy ustawodaw

czej (Griffith-T

raversy, 2007, s. 30; Olson, N

orton,2007, s. 177–179). K

rótko mów

iàc,zmiany te w

ynikajà zpraktyki parlam

entarnejipolitycznej w

danym paƒstw

ie (Olson, N

orton, 2007, s. 189–190). Przemiany te nie

przebiegajà jednakowo iw

takim sam

ym tem

pie wca∏ym

regionie, aprzeciw

nie,sàzró˝nicow

ane, jak ca∏y proces demokratyzacji w

Europie Ârodkow

ej. Dla przyk∏adu

modyfikacja znaczenia ikszta∏tu parlam

entów B

ia∏orusi, Serbii czy Chorw

acji by∏aspow

odowana g∏´bokim

i przeobra˝eniami system

ów politycznych. Pozosta∏e parla-

menty regionu zm

ieniajà si´ ewolucyjnie w

ramach niezm

iennie funkcjonujàcychsystem

ów parlam

entarno-gabinetowych (W

iatr, 2006, s. 245–250).

86Przem

ys∏aw Paradow

ski

1Wprezentow

anym artykule interesujà m

nie parlamenty pićiu paƒstw

regionu, które wstà-

pi∏y do Unii E

uropejskiej w2004

roku, czyli Polski, Czech, S∏ow

acji, W´gieriS∏ow

enii.

Nie bez znaczenia pozostaw

a∏ argument o

deficycie demokracji w

Unii E

uropej-skiej. W

zmacnianie roli parlam

entów narodow

ych wU

nii mo˝e bow

iem ∏agodziç

ten problem. Tak w

ić znaczenie irola parlamentów

we W

spólnotach iUnii E

u-ropejskiej sà intensyw

nie dyskutowane od ponad dw

udziestu lat. Prace nadw

zmocnieniem

roli krajowych cia∏ legislacyjnych nabra∏y tem

pa na prze∏omie lat

80. i90. Rezultatem

tych staraƒ by∏y deklaracje do∏àczone do Traktatu z

Ma-

astricht, anast´pnie Protoko∏y 2

do∏àczone do Traktatu z

Am

sterdamu regulujàce

rol´ parlamentów

narodowych w

procesach decyzyjnych Unii E

uropejskiej orazram

y wspó∏pracy m

i´dzy tymi parlam

entami (G

rzeszczak, 2005, s.8; Szymanek,

2006, s.42–47). Protoko∏yte sta∏y si´ integralnà cz´Êcià T

raktatu. Poza tym parla-

menty narodow

e podj´∏y, anast´pnie sform

alizowa∏y izintensyfikow

a∏y wzajem

-nà w

spó∏prac´ wram

ach Konferencji K

omisji W

yspecjalizowanych w

Sprawach

Europejskich (C

OSA

C) (K

nudsen, Carl, 2008, s.457–462). E

fektem w

spó∏pracyby∏o przyjćie w

ielu rozwiàzaƒ w

zmacniajàcych parlam

enty narodowe w

Unii E

u-ropejskiej, takie jak W

ytyczne Kopenhaskie

iWytyczne H

askie 3. Przedstawiciele

parlamentów

Europy Ârodkow

ej w∏àczyli si´ w

nurt tych prac, najpierw niefor-

malnie, a

nast´pnie na pe∏nych prawach w

raz zakcesjà paƒstw

regionu do Unii

Europejskiej.

Upod∏o˝a s∏aboÊci legislacyjnej parlam

entów narodow

ych wU

nii Europej-

skiej le˝y paradoks, am

ianowicie w

obszarach prawa zarezerw

owanych w

Trakta-

tach dla instytucji Unii w

i´ksze ni˝ parlamenty (tradycyjnie w

∏adza ustawodaw

-cza) znaczenie uzyska∏y rzàdy (w

∏adza wykonaw

cza) paƒstw cz∏onkow

skich.Przedstaw

iciele rzàdów m

ajà mo˝liw

oÊci wspó∏kszta∏tow

ania projektów aktów

prawnych na spotkaniach R

ady Unii E

uropejskiej (Szymanek, 2006, s.40–41;

Grzeszczak, 2004, s.124–125). W

zwiàzku z

tym paradoksem

, parlamenty narodo-

we, je˝eli chcà w

p∏ywaç na proces tw

orzenia prawa na poziom

ie europejskim, m

u-szà to robiç poprzez rzàdy paƒstw

cz∏onkowskich, a

ich wp∏yw

„na podejmow

anew

Unii decyzje zale˝y w

du˝ej mierze od stopnia, w

jakim parlam

enty sà wstanie

kontrolowaç dzia∏ania rzàdów

wram

ach odpowiednich instytucji” (W

ójtowicz,

2008, s.83), przede wszystkim

wR

adzie Unii E

uropejskiej.M

onitorowanie dzia∏aƒ rzàdu w

sprawach europejskich um

o˝liwi∏y parlam

en-tom

zapisy wspom

nianego wy˝ej P

rotoko∏u. Dokum

ent ten zobowiàzuje rzàdy

paƒstw cz∏onkow

skich do przekazywania parlam

entom w

szystkich wspólnoto-

wych iunijnych projektów

aktów praw

nych. Rzàdy pow

inny robiç to niezw∏ocznie

po ich otrzymaniu. W

raz zprojektam

i aktów praw

nych rzàdy majà obow

iàzekprzedstaw

iania swoich stanow

isk do poszczególnych projektów oraz stanow

isk na 89K



izacji. Nie m

ogà pretendowaç do m

iana wniosków

wynikajàcych z

pog∏´bionychbadaƒ analitycznych.

Podstawow

ym rezultatem


narodowych jest os∏abie-

nie ich funkcji ustawodaw

czej (Jaskiernia, 2006, s. 20–21; Auel, B

enz, 2006,s.70–72). Parlam

enty Europy Ârodkow

ej, od poczàtku lat 90., sprawow

a∏y wsw

o-ich paƒstw

ach wy∏àcznà w

∏adz´ ustawodaw

czà. Akcesja do U

nii Europejskiej w

y-m

usi∏a oddanie lub podzielenie si´ kompetencjam

i ustawodaw

czymi z

instytucjami

unijnymi (G

rzeszczak, 2004, s. 36). Podzia∏ ten nie jest korzystny dla parlamentów

narodowych. B

adacze problematyki parlam

entarnej wU

nii Europejskiej szacujà,

˝e instytucjom w

spólnotowym

podlega ponad dwie trzecie ustaw

odawstw

a. Cz´Êç

ustawodaw

stwa w

spólnotowego, jak rozporzàdzenia, sà bezpoÊrednio skuteczne

na obszarze wszystkich paƒstw

cz∏onkowskich. Parlam

enty krajowe nie m

ajà wić

bezpoÊredniego wp∏yw

u na ich uchwalenie iw

prowadzenie w

˝ycie (Jaskiernia,2006, s. 22). A

ktywnoÊci cia∏ ustaw

odawczych w

ymagaç m

o˝e natomiast „efektyw

-ne w

dro˝enie” rozporzàdzeƒ wym

agajàce dalszych aktów praw

a krajowego

(Grzeszczak, 2004, s. 80–81). D

ruga cz´Êç, czyli dyrektywy, m

uszà byç transpono-w

ane do wew

n´trznych porzàdków praw

nych paƒstw cz∏onkow

skich przez parla-m

enty narodowe. K

rajowe cia∏a ustaw

odawcze w

prowadzajà ich treÊç uchw

alajàcodpow

iednie rozwiàzania w

aktach prawnych, np. ustaw

ach. Wp∏yw

na ich treÊçjest m

ocno ograniczony, bowiem

ustawy nie m

ogà byç niezgodne zduchem

dyrek-tyw

(Grzeszczak, 2004, s. 81–83; Jaskiernia, 2006, s.22–24). W

ynika zpow

y˝szego,˝e podstaw

owym

zadaniem parlam

entów pozostaje ich odpow

iedzialnoÊç za pra-w

id∏owà im

plementacj´ w

spólnotowego praw

a. Wa˝na pozostaje rów

nie˝ konsta-tacja, ˝e ta cz´Êç ustaw

odawstw

a, która pozostaje jeszcze do wy∏àcznych kom

pe-tencji parlam

entów narodow

ych,nie mo˝e byç niezgodna z

prawem

unijnym. Tak

wić parlam

enty narodowe utraci∏y du˝à cz´Êç w

∏adzy ustawodaw

czej. Czy w

obectego utraci∏y ca∏kow

icie mo˝liw

oÊç wp∏yw

ania na kszta∏t projektów aktów

prawa

wspólnotow

ego?R

ozwa˝ania na ten tem

at nale˝a∏oby rozpoczàç od stwierdzenia, ˝e parlam

en-tarzyÊci krajow

ych cia∏ przedstawicielskich nie sà, inie byli od poczàtku, zadow

o-leni z

pozycji iznaczenia parlamentów

we W

spólnotach iUnii E

uropejskiej. Nie

zmieniajà tego faktu naw

et kompetencje zyskane, które w

pewnym

stopniu re-kom

pensujà uprawnienia utracone. D

o najwa˝niejszych zaliczyç w

ypada mo˝li-

woÊç w

p∏ywania na kszta∏t oraz zatw

ierdzanie prawa pierw

otnego, wtym

Trakta-

tów,oraz akceptacji kolejnego rozszerzenia U

nii Europejskiej (W

ójtowicz, 2008,

s.82–83). Kom

petencje te majà istotne znaczenie ipodnoszà rang´ parlam

entównarodow

ych wU

nii Europejskiej, bow

iem jej kszta∏t izakres upraw

nieƒ nie mo˝e

zmieniç si´ bez aprobaty krajow

ych cia∏ przedstawicielskich. Jednak˝e, jak w

spo-m

nia∏em w

y˝ej, uprawnienia naw

et otak istotnym

znaczeniu nie rekompensujà

pozbawienia parlam

entów bezpoÊredniego w

p∏ywu na du˝à cz´Êç legislacji.

Wzw

iàzku ze s∏abà pozycjà parlamentów

wU

nii Europejskiej zacz´to zasta-

nawiaç si´ nad w

zmocnieniem

ich roli we w

spólnotowych procesach decyzyjnych.

88Przem

ys∏aw Paradow

ski

2Protokó∏ wspraw

ie roli parlamentów

paƒstw cz∏onkow

skich wU

nii Europejskiej. Z

eszytyO

IDE

, 5, s.47–48.3K

openhaskie wytyczne parlam

entarne. OJ 2003 C

154, s.1–2; Wspó∏praca m

i´dzyparla-m

entarna wU

nii Europejskiej. W

ytyczne. Przyj´te na Konferencji Przew

odniczàcych Par-lam

entów U

E w

Hadze, 2–3 lipca 2004 r. Z

eszyty OID

E, 5, 77–79.

prac rzàdu irzeczywistego w

p∏ywu na jego stanow

iska wR

adzie Unii jest, w

wyni-

ku przyjmow

ania krajowych rozw

iàzaƒ oraz odmiennej praktyki, zró˝nicow

any.O

dmiennoÊç upraw

nieƒ imocy kom

isji nie jest wyjàtkiem

wE

uropie, bowiem

wÊród parlam

entów paƒstw

„starej pi´tnastki” mo˝em

y wyró˝niç zarów

no takie,które m

ajà silnà pozycj´,itakie, które majà pozycj´ s∏abà. N

ajogólniej rzecz uj-m

ujàc, do tych pierwszych badacze zaliczajà parlam

enty/komisje, których opinie

bàdê instrukcje majà m

oc wià˝àcà rzàd w

sprawach europejskich. Takie rozw

iàza-nia przyj´to m

i´dzy innymi w

parlamentach fiƒskim

iduƒskim. D

o tych drugichzaliczajà parlam

enty/komisje, których opinie nie m

ajà mocy w

ià˝àcej rzàdu, jakna przyk∏ad kom

isje wparlam

entach greckim i

portugalskim (R

aunio, 2006,s.21–23; G

rzeszczak, 2004,s.127–149).U

prawnienia obecnych kom

isji do spraw U

E sà m

ocno rozbudowane. U

zyska-∏y one status specjalny, na przyk∏ad form

u∏ujà stanowiska w

imieniu ca∏ego parla-

mentu (np. kom

isje parlamentów

W´gier iC

zech) iwiele upraw

nieƒ wstosunku

do rzàdu wspraw

ach europejskich. Wniektórych parlam

entach dzielà si´ onesw

oimi kom

petencjami z

innymi kom

isjami, na przyk∏ad w

izbie ni˝szej parlamen-

tu S∏owenii z

komisjà spraw

zagranicznych, wczeskim

Senacie zkom

isjami spraw

zagranicznych oraz obrony ibezpieczeƒstwa. Parlam

enty jednoizbowe W

´gieriS∏ow

acji posiadajà po jednej komisji do spraw

Unii E

uropejskiej. Zkolei w

par-lam

entach dwuizbow

ych utworzono analogiczne kom

isje wobu izbach. O

rganyizb ni˝szych posiadajà zw

ykle szersze uprawnienia opiniow

ania ikontrolowania

rzàdu wspraw

ach polityki europejskiej ni˝ komisje izb w

y˝szych, co mo˝e w

ynikaçz

asymetrycznoÊci bikam

eralizmu. Izby drugie dà˝à zazw

yczaj do zwi´kszenia

swojego w

p∏ywu na polityk´ rzàdów

. Przyk∏adem takiego dzia∏ania by∏a skarga

polskiego Senatu na dyskryminujàce izb´ drugà zapisy U

stawy o

wspó∏pracy R

adyM

inistrów z

Sejmem

iSenatem w

sprawach zw

iàzanych zcz∏onkow

stwem

Rzeczypo-

spolitej Polskiej wU

nii Europejskiej 5

do Trybuna∏u K

onstytucyjnego ipozytywne

dla Senatu orzeczenie Trybuna∏u

6(Jaskiernia, 2006, s. 30). W

praktyce wi´kszà

prac´ wzakresie opiniow

ania projektów w

spólnotowych iunijnych aktów

praw-

nych, stanowisk rzàdu ijednoczeÊnie kontroli rzàdu w

sprawach europejskich w

y-konujà kom

isje izb ni˝szych, tak te˝ jest na przyk∏ad wPolsce. O

aktywnoÊci tych

komisji Êw

iadczy mi´dzy innym

i wi´ksza, w

porównaniu z

analogicznà senackàkom

isjà, liczba uchwalanych opinii na tem

at projektów aktów

prawnych istano-

wisk rzàdu w

sprawach dyskutow

anych na ró˝nych formacjach R

ady Unii E

uro-pejskiej.

Sk∏ad komisji odzw

ierciedla polityczny uk∏ad si∏ wparlam

encie jednoizbowym

(S∏owacja, W

´gry) bàdê odpowiedniej izby w

parlamentach dw

uizbowych (C

ze-chy, Polska). Takie rozw

iàzanie rodzi konsekwencje w

relacjach parlament – rzàd.

91K



spotkania ró˝nych formacji R

ady Unii E

uropejskiej. Szczegó∏y wspó∏pracy rzàdu

iparlamentu krajow

ego Protokó∏ pozostawia do rozstrzygni´cia poszczególnym

paƒstwom

. Tak wi´c podstaw

y wspó∏pracy zosta∏y opisane w

specjalnych aktachkonstytucyjnych, ustaw

ach iregulaminach parlam

entów.

Parlamenty paƒstw

Unii E

uropejskiej, wtym

parlamenty paƒstw

Europy Ârod-

kowej,m

ajà wiele m

o˝liwoÊci m

onitorowania polityki europejskiej sw

ojego rzàdu.N

ajogólniej ujmujàc,proces ten m

a miejsce na sesjach plenarnych oraz w

komi-

sjach, szczególnie wkom

isjach do spraw europejskich.

Na sesjach plenarnych instrum

entem najcz´Êciej w

ykorzystywanym

przez par-lam

entarzystów sà pytania, zapytania, interpelacje adresow

ane do cz∏onków rzà-

du wspraw

ach zwiàzanych z

politykà europejskà. Poza tym odbyw

ajà si´ co jakiÊczas debaty na tem

at wa˝niejszych problem

ów integrujàcej si´ E

uropy lub kwestii

zwiàzanych z

miejscem

danego paƒstwa w

Unii E

uropejskiej. Cz´stotliw

oÊç ta-kich debat jest zw

iàzana zpojaw

iajàcymi si´ na bie˝àco problem

ami iw

yzwaniam

izw

iàzanymi z

integracjà europejskà, np. wparlam

encie w´gierskim

wlatach

1999–2009 odby∏o si´ osiem du˝ych debat europejskich. Ponadto rzàdy przesy∏ajà

parlamentom

pisemne inform

acje na temat cz∏onkostw

a paƒstwa w

Unii oraz

procesu integracji (np. na W´grzech) lub inform

acje na temat przebiegu w

spó∏-pracy na linii rzàd-parlam

ent wspraw

ach europejskich (np. wPolsce). Innà m

o˝-liw

oÊcià monitorow

ania sà relacje premiera z

przebiegu Rady E

uropejskiej (np.na W

´grzech). Zkolei kom

isje do spraw europejskich (tak˝e kom

isje bran˝owe)

obu izb parlamentu czeskiego m

ajà prawo przesy∏ania pod dyskusj´ na sesje ple-

narne projektów aktów

prawnych iinnych zagadnieƒ europejskich, nad którym

ipodj´∏y w

czeÊniej debat´ na forum kom

isji. Jak wynika z

powy˝szych uw

ag, zakresw

ymienionych elem

entów m

onitorowania ikontroli polityki europejskiej rzàdu

na sesjach plenarnych jest wpaƒstw

ach Europy Ârodkow

ej zró˝nicowany, a

zale˝yod przyj´tych rozw

iàzaƒ prawnych ipraktyki.

Na poziom

ie komisji najw

a˝niejszymi organam

i parlamentów

wzakresie

wspó∏pracy ikontroli rzàdu w

sprawach europejskich sà kom

isje wyspecjalizow

a-ne w

sprawach U

nii Europejskiej. Z

osta∏y one utworzone, na w

zór parlamentów

paƒstw „starej pi´tnastki”,zaraz po w

ejÊciu omaw

ianych paƒstw do U

nii. Wnie-

których parlamentach istnia∏y w

czeÊniej komisje europejskie lub integracji euro-

pejskiej, ale one zajmow

a∏y si´ g∏ównie spraw

ami zw

iàzanymi z

negocjacjami ak-

cesyjnymi (tak jak w

Polsce, Czechach, na W

´grzech).R

amy dzia∏ania kom

isji do spraw U

nii Europejskiej 4

parlamentów

Europy

Ârodkowej, jak w

spomnia∏em

wy˝ej, oparte na

zapisachw

Protokoleoraz w

Wy-

tycznych Kopenhaskich

sà wsz´dzie podobne. Jednak˝e szczegó∏ow

y zakresupraw

nieƒ komisji poszczególnych parlam

entów E

uropy Ârodkowej, kontroli

90Przem

ys∏aw Paradow

ski

4Om

awiane kom

isje sà ró˝nie nazywane, zarów

no wparlam

entach, jak iwliteraturze. W

ni-niejszym

artykule u˝ywam

zamiennie nazw

y komisje do spraw

Unii E

uropejskiej ikomisje

do spraw europejskich.

5Dz.U

. z2004 r. nr 52, poz. 515.

6Wyrok T

rybuna∏u Konstytucyjnego 3/1/A

/2005 z12 stycznia 2005 r., sygn. akt K

24/04.

spraw europejskich parlam

entów regionu stosunkow

o silnà pozycj´, choç nie takm

ocnà jak wspom

niane komisje parlam

entów D

anii iFinlandii, ma kom

isja Rady

Narodow

ej S∏owacji. Pozycj´ pozosta∏ych kom

isji mo˝na scharakteryzow

aç jakoÊrednio silnà (zagadnienia te w

ymagajà jednak pog∏´bionych badaƒ analitycz-

nych). JeÊli rzàd nie przyjmie ich stanow

isk za podstaw´ do rozm

ów na spotka-

niach Rady U

nii Europejskiej, to w

ystarczy, ˝e poda komisji pow

ody takiego po-st´pow

ania. Kom

isje nie majà m

o˝liwoÊci w

yegzekwow

ania swojego punktu

widzenia, krótko m

ówiàc nie m

ajà mocy zm

uszenia rzàdu do przyjćia parlamen-

tarnego stanowiska. N

ie ma te˝ przew

idzianych sankcji dla rzàdu czy ministra,

który nie uwzgl´dni∏ parlam

entarnego stanowiska. W

praktyce jednak rzàdy naj-cz´Êciej uw

zgl´dniajà stanowisko parlam

entów w

ca∏oÊci lub modyfikujà je (np.

na W´grzech). K

olejny etap kontroli wià˝e si´ z

koniecznoÊcià przedstawienia,

przez odpowiedniego m

inistra lub przedstawiciela m

inisterstwa, stanow

iska iin-form

acji oprzebiegu spotkania R

ady Unii E

uropejskiej. Zgodnie z

przyj´tymi

rozwiàzaniam

i wpaƒstw

ach Europy Ârodkow

ej przedstawiciele rzàdu prezentujà

przed Kom

isjà do spraw U

nii Europejskiej spraw

ozdanie zprzebiegu prac iprzy-

j´tych rozwiàzaƒ po spotkaniach R

ady Unii E

uropejskiej.Taka konstrukcja stanow

i swego rodzaju narz´dzie kontroli dzia∏aƒ rzàdu

wspraw

ach europejskich. Podstawow

ym elem

entem w

ykonywania tej funkcji jest

„wyw

ieranie nacisków na rzàd krajow

y lub jego poszczególnych cz∏onków”

(Grzeszczak, 2004, s. 124). C

o prawda z

formalnego punktu w

idzenia „legislatywa

nie jest wogóle »kom

petentna«do jakichkolw

iek kontaktów o

charakterze decy-zyjnym

, wià˝àcym

czy imperatyw

nym z

Unià jako takà oraz jej poszczególnym

i or-ganam

i czy te˝ instytucjami” (Szym

anek, 2006, s. 40–41). Jednak˝e wp∏yw

ajàc nastanow

isko rzàdu wR

adzie Unii E

uropejskiej parlament bierze poÊredni udzia∏

wprocesach decyzyjnych itw

orzeniu prawa w

spólnotowego. T

ym sam

ym, dzia∏a-

nie komisji w

yspecjalizowanych w

sprawach U

nii przyczynia si´ do zwi´kszenia

roli narodowych cia∏ legislacyjnych w

europejskich sprawach w

spólnotowych

(Grospi ã, 2006, s. 91). Z

drugiej strony, wydaje si´, ˝e b∏´dem

by∏oby przeceniaçw

p∏yw parlam

entów na rzàdy krajow

e wspraw

ach tworzenia praw

a wspólnotow

e-go. D

e facto prace parlamentów

nad projektami w

spólnotowego praw

a koƒczàsi´ w

raz zw

ydaniem opinii/stanow

iska. Relacje ze spotkaƒ R

ady pe∏nià rol´ czy-sto inform

acyjnà. Warto zw

róciç te˝ uwag´ na fakt, ˝e stanow

isko zaprezentowa-

ne przez przedstawiciela rzàdu na R

adzie Unii E

uropejskiej jest tylko jednymz

wielu prezentow

anych rozwiàzaƒ. Po pracach, dyskusji ipodjćiu decyzji na fo-

rum R

ady mo˝e z

niego pozostaç niewiele. Tak w

ić przyjćie przez rzàd opiniikom

isji ipoprawienie sw

ojego stanowiska zgodnie z

jej sugestiami nie gw

arantujeprzyjćia popraw

ek do projektu przez Rad´ U

nii Europejskiej. T

ym sam

ym od-

dzia∏ywanie, naw

et silne, na polityk´ europejskà rzàdu nie musi przek∏adaç si´ na

rzeczywisty w

p∏yw na kszta∏t w

spólnotowego aktu praw

nego.K

omisje do spraw

europejskich, jako stosunkowo now

e organy parlamentów

Europy Ârodkow

ej, napotykajà wsw

ojej dzia∏alnoÊci wiele problem

ów. D

o najwa˝-

93K



Dla przyk∏adu, m

o˝na za∏o˝yç, ˝e przewaga w

komisji partii koalicyjnych nie b´-

dzie sprzyja∏a przyjmow

aniu stanowisk odm

iennych od propozycji rzàdu (Auel,

Benz, 2006, s. 73). Problem

jest jednak bardziej z∏o˝ony, choçby ze wzgl´du na

uk∏ad si∏ wparlam

entach, zachowanie poszczególnych cz∏onków

komisji ipos∏ów

partii rzàdzàcej (Saalfeld, 2006, s. 64–66). Wym

ienione problemy iw

iele jeszczeinnych w

ymaga badaƒ analitycznych. Ponadto interesujàcà badaw

czo kwestià w

y-daje si´ zale˝noÊç pom

i´dzy si∏à kontroli rzàdu przez parlament a

poziomem

eu-rosceptycyzm

u opinii publicznej wdanym

paƒstwie (R

aunio, 2006, s.34–36). Mo-

˝e to mieç prze∏o˝enie na uk∏ad partii w

parlamencie i

tym sam

ym na sk∏ad

komisji do spraw

europejskich odpowiedzialnej za kontrol´ rzàdu.

LiczebnoÊç kom

isji jest zró˝nicowana iw

liczbach bezwzgl´dnych m

ieÊci si´w

granicach od 8 cz∏onków w

s∏owackiej R

adzie Narodow

ej do 46 cz∏onkóww

polskim Sejm

ie. Wsk∏ad kom

isji wchodzi od oko∏o 5%

pos∏ów do Z

gromadze-

nia Krajow

ego na W´grzech ido R

adyN

arodowej na S∏ow

acji do ponad 17%po-

s∏ów do Z

gromadzenia Paƒstw

owego S∏ow

enii 7. Podobne zró˝nicowanie w

yst´-puje w

paƒstwach E

uropy Zachodniej (G

rzeszczak, 2004, s. 124).W

procedur´ monitorow

ania ikontroli rzàdu wspraw

ach europejskich naj-m

ocniej, jak wspom

nia∏em w

y˝ej, zaanga˝owane sà kom

isje do spraw europej-

skich. Nie w

dajàc si´ wszczegó∏ow

y opis procedury nale˝y zwróciç uw

ag´ na kilkajej aspektów

. Po otrzymaniu projektów

aktów praw

nych oraz stanowisk rzàdu

parlamenty narodow

e majà czas na ich analiz´ iw

ydanie opinii. Bardzo du˝a licz-

ba projektów aktów

prawnych zm

usza komisje do selekcji ipoddania

pod dysku-sj´

tylko tych wa˝niejszych czy bardziej kontrow

ersyjnych. Dla przyk∏adu w

latach2006–2008 K

omisja czeskiego Senatu przyj´∏a do debaty nieca∏e 9%

dokumen-

tów8. Stosunkow

o niewielka jest tak˝e liczba opinii na tem

at wspólnotow

ych pro-jektów

aktów praw

nych wydaw

anych przez Kom

isj´ do spraw U

nii Europejskiej

wpolskim

Sejmie

9. Uchw

alenie opiniinie jest obligatoryjne, ale je˝eli zostajeprzekazane rzàdow

i, to powinna zostaç, jak w

ynika zrozw

iàzaƒ przyj´tych wpaƒ-

stwach E

uropy Ârodkowej, przezeƒ uw

zgl´dniona, anaw

et powinna staç si´ fun-

damentem

rzàdowego stanow

iska prezentowanego podczas spotkania R

ady. Je-˝eli rzàd jej nie przyjm

ie lub uwzgl´dni cz´Êciow

o, to ma obow

iàzek wyjaÊniç

przed komisjà pow

ody odstàpienia od wytycznych zaw

artych wopinii kom

isji.Z

ró˝nicowanie m

ocy oddzia∏ywania kom

isji na rzàdy wynika z

przyj´tych przez tepaƒstw

a procedur oraz praktyki realizowania w

spó∏pracy na linii rzàd– parla-

ment w

sprawach europejskich (A

uel, Benz, 2006, s. 86–88). W

Êród komisji do

92Przem

ys∏aw Paradow

ski

7Obliczenia na podstaw

ie danych zebranych ze stron internetowych parlam

entów S∏ow

acji,S∏ow

enii, W´gier, C

zech iPolski.8N

a podstawie dokum

entu: Senate and the European U

nion. Senate Chancellery. E

urope-an U

nion Unit 2008;http://w

ww

.senat.cz/evropa/nasenatu2008-eng.pdf (24.08.2009).9O

pinia na

podstawie

danych dost´pnych

na stronie

internetowej

Sejmu

RP;

http://ww

w.sejm

.gov.pl/ (22.08.2009).

pod uwag´. D

zi´ki temu m

echanizmow

i parlamenty otrzym

a∏y mo˝liw

oÊç wp∏yw

una obsad´ m

iejsc m.in. w

Kom

itecie Ekonom

iczno-Spo∏ecznym czy K

omitecie

Regionów

.N

iebagatelne znaczenie dla procesu europeizacji parlamentów

paƒstw E

uropyÂrodkow

ej ma ich w

∏àczenie na zasadach pe∏noprawnych do nurtu w

spó∏pracyparlam

entów w

Unii E

uropejskiej. Najw

a˝niejsze forum w

spó∏pracy, obok co-rocznych

Konferencji

Przewodniczàcych

Parlamentów

(G

rzeszczak, 2005,

s.26–29), stanowi K

onferencja komisji w

yspecjalizowanych w

sprawach europej-

skich parlamentów

paƒstw U

nii Europejskiej (C

OSA

C). D

elegacje komisji do

spraw europejskich parlam

entów E

uropy Ârodkowej uczestniczà w

spotkaniachregularnie od drugiej po∏ow

y 2004roku. W

czeÊniej ich przedstawiciele brali

udzia∏ wK

onferencji jako zaproszeni goÊcie, bez prawa g∏osu (Paradow

ski, 2007,s.20–21). W

spó∏praca sformalizow

ana wram

ach CO

SAC

zosta∏a zapoczàtkowa-

na wPary˝u w

1989roku (K

nudsen, Carl, 2008, s. 459). K

onferencje odbywajà si´

regularnie raz na pó∏ roku, agospodarzem

spotkania jest parlament paƒstw

a pe∏-niàcego prezydencj´ w

Radzie U

nii Europejskiej. Spotkania sà w

czeÊniej przygo-tow

ywane przez przedstaw

icieli parlamentów

tzw. trójki, czyli parlam

entów paƒ-

stwa pe∏niàcego w

danym m

omencie prezydencj´ oraz paƒstw

a poprzedzajàcegoinast´pujàcego. Poszczególne parlam

enty wysy∏ajà na K

onferencj´ po szeÊciusw

oich przedstawicieli, którzy sà cz∏onkam

i komisji do spraw

europejskich. Parla-m

enty dwuizbow

e sà reprezentowane przez przedstaw

icieli zarówno kom

isji izbyni˝szej, jak iw

y˝sze (Grzeszczak, 2005, s. 29–31). W

kontekÊcie tej wspó∏pracy,

aszczególnie dost´pu do w

ymiany inform

acji warto odnotow

aç ukszta∏towanie

forum M

i´dzynarodowej W

ymiany Inform

acji wspraw

ach UE

(Interparliamen-

tary EU

Information E

xchange – IPEX

) 11. IPEX

funkcjonuje ju˝ sprawnie, jed-

nak˝e nie mo˝e zastàpiç forum

bezpoÊrednich spotkaƒ, jakim jest C

OSA

C, m

o˝enatom

iast u∏atwiç w

spó∏prac´ na poziomie C

OSA

C oraz zintensyfikow

aç wym

ia-n´ niezb´dnych do dzia∏ania na forum

Unii E

uropejskiej informacji.

Wspó∏praca m

i´dzyparlamentarna odbyw

a si´ tak˝e na poziomie regional-

nym. Istotnym

elementem

przygotowaƒ parlam

entów paƒstw

Europy Ârodkow

ejdo C

OSA

C m

ia∏y byç spotkania przedstawicieli kom

isji do spraw europejskich

parlamentów

paƒstw G

rupy Wyszehradzkiej. Spotkania takie odbyw

ajà si´ cy-klicznie od poczàtku 2005

roku. Widei rozpocz´cia spotkaƒ chodzi∏o o

wypraco-

wanie w

spólnego stanowiska w

sprawach w

pisanych do agendy kolejnych CO

SAC

przez tzw. trójk´ oraz w

sprawach w

a˝nych dla paƒstw G

rupy Wyszehradzkiej.

Spotkania te nie zawsze spe∏nia∏y sw

ojà rol´, bywa∏o, ˝e odbyw

a∏y si´ dopiero poC

OSA

C. Poza tym

, je˝eli nawet uda∏o si´ dopracow

aç wspólne stanow

isko, to niezaw

sze wystarcza∏o to do przeforsow

ania go na konferencji iwpisania do konklu-

zji CO

SAC

spraw w

a˝nych zpunktu w

idzenia przedstawicieli parlam

entów 95K



niejszych, na które skar˝yli si´ dotychczas przedstawiciele kom

isji do spraw euro-

pejskich, nale˝a∏y k∏opoty ze sprawnym

przep∏ywem

informacji oraz projektów

wspólnotow

ych aktów praw

nych na linii rzàd – parlament, braki w

t∏umaczeniu na

j´zyki Êrodkowoeuropejskie projektów

aktów praw

nych oraz innych unijnych do-kum

entów10. Z

biegiem lat inabieraniem

doÊwiadczenia w

spó∏praca parlamentu

zrzàdem

wspraw

ach europejskich przebiega coraz sprawniej, aczkolw

iek wiele

jeszcze jest do poprawienia. Stosunkow

o du˝e, jak sàdz´, znaczenie dla dobregofunkcjonow

ania komisji do spraw

europejskich ma doÊw

iadczenie parlamentarne,

aprzede w

szystkim w

pracy wtak specyficznej kom

isji jej cz∏onków. Poczàw

szy od2004

roku parlamentarzyÊci zasiadajàcy w

tych˝e komisjach uczyli si´ tej „profesji”

iwspó∏pracy, a

podkreÊliç warto, ˝e skuteczne dzia∏anie w

ymaga specjalnej w

iedzy.D

zisiaj niektórzy znich m

ajà ca∏kiem du˝e doÊw

iadczenie imogà nadaw

aç ton ichfunkcjonow

aniu. Wiele jednak˝e zale˝y w

tym przypadku od aktualnego sk∏adu

parlamentu, bow

iem nie w

szyscy cz∏onkowie kom

isji do spraw europejskich zosta-

jà wybrani do parlam

entu wkolejnych w

yborach.Z

asady funkcjonowania kom

isji do spraw U

nii Europejskiej ica∏ego procesu

monitorow

ania ikontroli rzàdu przynoszà wiele korzyÊci parlam

entarzystom. Pod

obrady komisji trafiajà projekty aktów

prawnych U

nii Europejskiej. C

o prawda,

ze wzgl´du na du˝à iloÊç, o

czym w

spomnia∏em

wy˝ej, nie w

szystkie mogà byç

szczegó∏owo przedyskutow

ane. Jednak˝e projekty wa˝niejsze, zarów

no dla Unii,

jako ca∏oÊci, jak idla pojedynczego paƒstwa, oraz projekty sporne sà dyskutow

a-ne. Pos∏om

wkom

isjach pomagajà eksperci, a

szczegó∏owych w

yjaÊnieƒ udzielajàpracow

nicy odpowiedniego dla aktu praw

nego ministerstw

a. To wszystko pow

o-duje, ˝e parlam

ent jest zazwyczaj dobrze poinform

owany o

unijnej legislacji orazo

polityce europejskiej w∏asnego rzàdu. Poza tym

procedury umo˝liw

iajàce parla-m

entom narodow

ym poÊredni, poprzez rzàd, w

p∏yw na unijnà legislacj´ dajà par-

lamentom

poczucie uczestnictwa w

tych procesach, az

drugiej strony przyczynia-jà si´ do zm

niejszenia deficytu demokracji w

Unii E

uropejskiej. Tak wi´c

aktywnie dzia∏ajàce kom

isje do spraw europejskich sà niew

àtpliwie w

a˝nym ele-

mentem


Europy Ârodkow

ej.T

rzecià funkcjà, po ustawodaw

czej ikontrolnej, która uleg∏a pewnym

modyfi-

kacjom,jest funkcja kreacyjna. Tutaj parlam

enty narodowe po akcesji do U

niiE

uropejskiej zyska∏y nowe upraw

nienia. Byç m

o˝e nie sà one jakoÊ szczególniem

ocno rozbudowane, ale parlam

enty, aw

szczególnoÊci komisje do spraw

euro-pejskich,m

ajà mo˝liw

oÊç opiniowania przedstaw

ionych przez rzàd kandydatówdo unijnych instytucji iorganów

. Rzàdy po zapoznaniu si´ z

ich opinià nie muszà

jej uwzgl´dniaç, jednak˝e praktyka pokazuje, ˝e w

du˝ym stopniu brane sà one

94Przem

ys∏aw Paradow

ski

10Conference on Scrutiny Procedure in the Ten N

ew E

U M

ember States, H

ungarian Parlia-m

ent 3 June 2005, Budapest;http://w

ww

.parlament.hu/internet/plsql/ogy_biz.keret_fris-

sit?p_szerv=182&

p_fomenu=

11&p_alm

enu=7&

p_ckl=&

p_rec=I&

p_nyelv=E

N(24.08.2009).

11http://ww

w.ipex.eu/ipex/ (28.08.2009).

BIB

LIO

GR

AFIA

Ágh, A

. (1999). Europeanisation of policy-m

aking in East C

entral Europe: the H

ungarianapproach to U

E accession, Journal of E

uropean Public Policy, 6(5) Decem

ber, 839–854.A

uel, K. (2006). Introduction: T

he Europeanisation of Parliam

entary Dem

ocracy, [w:]

K.A

uel, A. B

enz (red.), The E

uropeanisation of Parliamentary D

emocracy

(s.1–16). New

York: R

outledge, Taylor and Francis Group L

td.A

uel, K., B

enz A. (2006). T

he Politics of Adaptation: T

he Europeanistion of N

ational Par-liam

entary Systems, [w

:] K. A

uel, A. B

enz (red), The E

uropeanisation of Parliamentary

Dem

ocracy(s.70–91). N

ew Y

ork: Routledge, Taylor and Francis G

roup Ltd.

Griffith-T

raversy, M.A

. (red.) (2007) Dem

okracja, parlament isystem

y wyborcze, przek∏ad

zj´z. angielskiego M

. Czekaƒski. W

arszawa: V

izja Press&IT.

Grzeszczak, R

. (2004). Parlamenty paƒstw

cz∏onkowskich w

Unii E

uropejskiej. Warszaw

a:W

ydawnictw

o Uniw

ersytetu Wroc∏aw

skiego.G

rzeszczak, R. (2005). K

ierunki rozwoju europejskiej w

spó∏pracy mi´dzyparlam

entarnej,[w

:] Europejska w

spó∏praca mi´dzyparlam

entarna. Kierunki rozw

oju.Zeszyty O

IDE

, 5, 5–47.Jaskiernia, J. (2006). W

p∏yw integracji z

Unià E

uropejskà na funkcj´ ustawodaw

czà Sejmu

RP.Studia Praw

nicze, 3(169), 7–35.K

nudsen, M., C

arl, Y. (2008). C

OSA

C – its R

ole to Date and its Potential in the Future, [w

:]G

. Barret (red.), N

ational Parliaments and the E

uropean Union. T

he Constitutional C

hal-lenge for the O

ireachtas and Other M

ember State L

egislatures(s.455–483). Clarus Press.

Kopeck ˘, P. (2004). Pow

er to the Executive! T

he Changing E

xecutive-Legislative R

elationsin E

astern Europe.T

he Journal of Legislative Studies, 10(2/3), Sum

mer/A

utumn, 142–153.

Olson, D

.M., N

orton, P. (2007). Post-Com

munist and Post-Soviet Parliam

ents: Divergent

Paths from T

ransition.The Journal of L

egislative Studies, 13(1), March, 164–196.

Paradowski, P. (2007). W

spó∏praca komisji do spraw

europejskich parlamentów

paƒstwG

rupy Wyszehradzkiej w

pierwszych latach cz∏onkostw

a wU

nii Europejskiej, [w

:] S. Bi-

dwell, K

. Jasku∏owski (red.).Spotkania europejskie. N

a styku kultur(s.17–37). Warszaw

a:W

ydawnictw

o SWPS A

cademica.

Raunio, T. (2006). H

olding Governm

ents Accountable in E

uropean Affairs: E

xplainingC

ross-National V

ariation, [w:] K

. Auel, A

. Benz (red.), T

he Europeanisation of Parlia-

mentary D

emocracy (s.17–40). N

ew Y

ork: Routledge, Taylor and Francis G

roup Ltd.

Saalfeld, T. (2006). Deliberate D

elegation or Abdication? G

overnment B

ackbenchers, Mini-

sters and European U

nion Legislation, [w

:] K. A

uel, A. B

enz (red.), The Europeanisation

of Parliamentary D

emocracy(s.41–69). N

ew York: R

outledge, Taylor and Francis Group Ltd.

Sokó∏, W. (2005). T

ransformacja ustrojow

a paƒstw E

uropy Ârodkowej iW

schodniej – próbabilansu, [w

:] W. Sokó∏, M

. ˚m

igrodzki (red.), Systemy polityczne paƒstw

Europy Ârodko-

wej iW

schodniej(s.15–71). Lublin: W

ydawnictw

o UM

CS.

Szymanek, J. (2006) K

oncepcja europejskiego zaanga˝owania Senatu R

P jako drugiej izbyparlam

entu, Studia Prawnicze, 3(169), 37–77.

Wiatr, J.J. (2006). E

uropa pokomunistyczna. Przem

iany paƒstw ispo∏eczeƒstw

po 1989roku.

Warszaw

a: Wydaw

nictwo N

aukowe Scholar.

Wojnicki, J. (2007). D

roga Europy Ârodkow

ej do Unii E

uropejskiej (Czechy, S∏ow

acja, S∏owe-

nia, W´gry). W

arszawa: W

ydawnictw

o Sejmow

e.W

ójtowicz, K

. (2008). Funkcja kontrolna Sejmu w

zakresie integracji europejskiej, PrzeglàdSejm

owy, 3(86), 77–92.

97K



paƒstw E

uropy Ârodkowej. Przyk∏adem

mogà byç spraw

y zaproszenia przedstawi-

cieli Rady N

ajwy˝szej U

krainy na Konferencj´ czy te˝ próby um

ieszczeniaw

agendach kolejnych Konferencji spraw

wa˝nych dla paƒstw

regionu, na przy-k∏ad problem

u stosunków U

E – R

osja (Paradowski, 2007, s. 32–33). Âw

iadczy too

stosunkowo s∏abej pozycji parlam

entów paƒstw

Europy Ârodkow

ej wÊród parla-

mentów

Unii E

uropejskiej. Muszà one ca∏y czas prow

adziç dzia∏ania wkierunku

wzm

ocnienia swojej pozycji. W

arto wspom

nieç, ˝e komisje do spraw

europejskichparlam

entów paƒstw

Grupy W

yszehradzkiej nie ograniczajà si´ tylko do wzajem

-nej w

spó∏pracy, ale spotykajà si´ równie˝ z

przedstawicielam

i analogicznych ko-m

isji parlamentów

innych paƒstw regionu, na przyk∏ad L

itwy, ¸

otwy, E

stoniiiS∏ow

enii. Wspó∏praca m

i´dzyparlamentarna w

Europie Ârodkow

ej jako element


powinna s∏u˝yç zacieraniu konfliktów

, budowaç jed-

noÊç zachowujàc ró˝norodnoÊç. K

onstruowanie w

spólnego stanowiska na spotka-

nia CO

SAC

wzm

acnia, choç nie ww

ymiarze dostatecznym

, g∏os parlamentów

re-gionu w

Unii E

uropejskiej. Poza tym uw

ypukla problemy E

uropy Ârodkowej, jako

regionu oraz poszczególnych paƒstw, s∏u˝y respektow

aniu równoupraw

nieniaw

szystkich paƒstw iniepozostaw

ianiu na marginesie ˝adnego z

nich.W


entarna wU

nii Europejskiej nie przek∏ada si´ na

silny g∏os parlamentów

narodowych w

europejskich procesach decyzyjnych. Jed-nak˝e jej rozbudow

ywanie ipog∏´bianie s∏u˝y refleksji iszukaniu now

ych, lep-szych rozw

iàzaƒ isposobu wp∏yw

u na funkcjonowanie U

nii Europejskiej.

Podsumow

ujàc warto zw

róciç uwag´ na kilka w

a˝nych badawczo problem

ówzw

iàzanych zfunkcjonow

aniem parlam

entów E

uropy Ârodkowej w

Unii E

uropej-skiej iprocesu ich europeizacji. W

ydaje si´, ˝e pi´ç lat od akcesji jest dobrym m

o-m

entem, by podjàç, tropem

badaƒ prowadzonych w

Europie Z

achodniej, szero-kie badania analityczne ikom

paratystyczne nad postawionym

problemem

.Parlam

enty regionu stosunkowo niedaw

no, bo na poczàtku lat 90., odzyska∏ype∏ni´ upraw

nieƒ przys∏ugujàcych legislatywom

wpaƒstw

ach demokratycznych

iju˝ po kilkunastu latach odda∏y lub podzieli∏y si´ nimi z

unijnymi instytucjam

i.U

nia Europejska w

ywiera du˝y w

p∏yw na funkcjonow

anie parlamentów

, wym

uszaw

ieleprocedur izachow

aƒ. Parlamenty funkcjonujà w

ramach praw

nych narzuco-nych przez U

ni´. Proces europeizacji parlamentów

Europy Ârodkow

ej ca∏y czaspog∏´bia si´. W


entarna pobudza je do refleksji na temat

miejsca parlam

entów narodow

ych wsystem

ie instytucjonalnym iprocesów

decy-zyjnych U

nii Europejskiej. W

ciàga te˝ te instytucje wró˝ne prace zw

iàzane zszu-

kaniem lepszych rozw

iàzaƒ, na przyk∏ad testy wzakresie subsydiarnoÊci. W

ymie-

nione problemy oraz w

ielezagadnieƒ w

p∏ywu parlam

entów narodow

ych napolityk´ europejskà rzàdu, ich znaczenia w

procesach decyzyjnych Unii E

uropej-skiej, zm

ian instytucjonalnych irelacji na linii legislatywa

– egzekutywa w

Europie

Ârodkowej w

ymagajà pog∏´bionych badaƒ analitycznych, a

nast´pnie komparaty-

stycznych.

96Przem

ys∏aw Paradow

ski

AB

STR

AC

T

The Future of the E

U (27) – C

hallenges in Econom

ic Policy and Scenarios for theFuture of E

urope

The article deals w

ith current challenges in economic policy in the “new

”central and southeast E

uropean mem

ber states of the EU

after the break-out ofthe w

orld-wide financial and econom

ic crisis. The problem

s witnessed are

manifold such as dram

atically raising unemploym

ent and financial distress.A

second focus lies on the critical discussion of the EU

reform treaty and its

regulations focusing on the future economic cooperation to overcom

e the deeprecession w

hich exerts astrong influence on the m

arket economies in the new

mem

ber states. Athird part tries to elaborate different scenarios of the future of

the EU

, ranging from “Superpow

er Europe” to “C

ore Europe” and ending w

iththe m

odel “Titanic”.


nr 2(2009)

s. 99–111

GE

RH

AR

DS

CH

ÜSSE

LB

AU

ER

PRZ

YSZ

¸OÂå

UN

II EU

RO

PEJSK

IEJ (27)

– GO

SPOD

AR

CZ

O-PO

LITYC

ZN

E W

YZ

WA

NIA

ISCE

NA

RIU

SZE

DLA

PRZ

YSZ

¸OÂC

I EU

RO

PY

OB

SZA

RY

PRO

BL

EM

AT

YC

ZN

E

IPRZ

YSZ

¸E

WY

MA

GA

NIA

D

LA

NO

WY

CH

PA¡

STW

CZ

¸O

NK

OW

SKIC

H

•K

ryzys finansowy igospodarczy: od w

ybuchu Êwiatow

ego kryzysu finansowego

igospodarczego wdrugiej po∏ow

ie 2008roku przez U

ni´ Europejskà przecho-

dzà silne fale uderzeniowe. Skala przenoszenia podà˝ajàcego w

nieodpowied-

nim kierunku rozw

oju wsferze gospodarki m

onetarnej (finanse publiczne orazbankow

oÊç) na obszary gospodarcze (produkcja towarów

iÊwiadczenie us∏ug)

zosta∏a zlekcewa˝ona zarów

no przez specjalistów, jak ipolityków

. Zpow

oduw

ygórowanej ekspansyw

nej polityki pieni´˝nej ifiskalnej Stanów Z

jednoczo-nych oraz po∏àczonym

ztym

deficytem bilansu obrotów

bie˝àcych USA

, któryzosta∏ sfinansow

any przez Chiny, Japoni´ oraz kraje U

E, zaw

odnoÊç rynkuw

„kasyno-kapitalistycznym” sektorze finansow

ym po∏àczy∏a si´ z

zawodnoÊcià

polityki. Brzem

ienne wskutkach okaza∏y si´ b∏´dy nieuregulow

anego rynku fi-nansow

ego, które doprowadzi∏y do zniszczenia m

ienia ispadku udzielanychkredytów

. Wzw

iàzku ze Êwiatow

ym krachem

kredytowym

(credit crunch) d∏u-gofalow

o zosta∏y równie˝ zak∏ócone: realna gotow

oÊç do inwestow

ania, sk∏on-noÊç do konsum

pcji oraz sfera produkcyjna, tak ˝e cierpià na tym przede

101Przysz∏oÊç U

nii Europejskiej (27) – gospodarczo-polityczne w

yzwania…

Po zakoƒczeniu procesu negocjacji iprzyj´ciu dwunastu now

ych paƒstw cz∏on-

kowskich E

uropa znajduje si´ uprogu rów

nie wa˝nych w

yborów. N

owe kraje U

niiE

uropejskiej, wi´kszoÊç z

nich z„baga˝em

swojej w

schodnioÊci” (wg zm

ar∏ego w´-

gierskiego pisarza Istvana Eörsi), zaproszone z

poczekalni na salony Unii, decydujà

od pewnego czasu pe∏nopraw

nie orozporzàdzeniach dotyczàcych m

.in. siedzeƒw

traktorach, przepisowych rozm

iarach prezerwatyw

oraz ostopniu zgi´cia standar-

dowego ogórka.

Historyczna data 1 m

aja 2004roku nie przyczyni∏a si´ do w

ielokrotnie wspom

i-nanego epokow

ego prze∏omu, lecz postrzegana jest bardziej jako próba popraw

yw

izerunku „starej” Unii. Szybki rzut oka w

stecz wystarczy, aby dostrzec, ˝e E

uropazaw

sze by∏a pomys∏em

dynamicznym

, nigdy jednak statycznym konceptem

lub te˝ÊciÊle okreÊlonym

kontynentem, lecz raczej w

swojej historii w

ielokrotnie oddalo-nym

od siebie wsposób tragiczny. E

uropa musi zrozum

ieç, ˝e si∏a jednoÊci le˝y,ow

szem, w

ró˝norodnoÊci, ale ró˝norodnoÊç ta nie mo˝e byç w

ymuszana przez jed-

noÊç. Wm

a∏oÊci iindywidualnoÊci ukazuje si´ cyw

ilizacja iprostota. Prostota niejest tu staw

iana na równi z

zacofaniem bàdê te˝ uw

stecznieniem. D

otyczy tozarów

no ram instytucjonalnych, dla których niew

àtpliwie pionierskà rol´ m

o˝e od-gryw

aç Traktat reformujàcy U

E, jak ikonkretnych obszarów

polityki,m.in. dalsze-

go rozwoju W

spólnej Polityki Zagranicznej iB

ezpieczeƒstwa (W

PZiB

), okreÊlonejna now

o Europejskiej Polityki B

ezpieczeƒstwa iO

brony, bàdê te˝ kszta∏tu gospo-darczo-politycznych koncepcji dla pokonania kryzysu gospodarczego ifinansow

e-go. O

stateczne zatwierdzenie T

raktatu reformujàcego U

E, projekt finansow

y dlaokresu 2007–2013 oraz integracja z

kolejnymi kandydatam

i, takimi jak C

horwacja,

Macedonia czy Turcja, sà dla U

nii Europejskiej tak sam

o wa˝ne, jak pytania zw

ià-zane z

równow

agà pomi´dzy g∏´bszà integracjà a

rozszerzeniem U

E. C

oraz cz´-Êciej pojaw

ia si´ równie˝ pytanie o

optymalnà w

ielkoÊç ponadnarodowego zw

iàzkupaƒstw

UE

.W

artykule tym zostanà om

ówione niektóre w

ymagania U

E (27), które

wszczególnoÊci dotyczà now

ych paƒstw cz∏onkow

skich. Oprócz om

ówienia kw

e-stii gospodarczo-politycznych, zostanà rów

nie˝ przedstawione m

o˝liwe scenariu-

sze zwiàzane z

przysz∏oÊcià UE

. Nie uda si´ jednak poruszyç w

szystkich najwa˝-

niejszych pytaƒ dotyczàcych obecnej sytuacji wU

E oraz jej przysz∏oÊci. A

spektypolityki klim

atycznej ienergetycznej, Wspólnej Polityki Z

agranicznej iBezpie-

czeƒstwa, instytucjonalnych reform

oraz wspó∏pracy na p∏aszczyênie sàdow

nictwa

ispraw w

ewn´trznych zosta∏y pom

ini´te.

100G

erhard Schüsselbauer

Realny w

zrost PK

BStopa w

zrostu inflacjiStopa bezrobocia

20082009

20102008

20092010

20082009

2010

Estonia

–3,6–10,3

–0,810,6

1,10,6

5,510,8

13,1

¸otw

a–4,6

–13,1–3,2

15,33,7

0,77,3

16,718,0

Litw

a3,0

–11,0–4,7

11,14,1

0,25,8

15,017,8

Polska5,0

–1,40,8

4,22,3

0,87,1

8,59,3

Czechy

3,2–2,7

0,36,3

1,10,7

4,45,6

6,1

S∏owacja

6,4–2,6

0,73,9

1,31,0

9,710,8

11,0

W´gry

0,6–6,3

–0,36,0

1,60,1

7,99,7

11,0

S∏owenia

3,5–3,4

0,75,5

0,00,4

4,65,4

6,1

Rum

unia7,1

–4,00,0

7,93,9

1,07,0

7,98,8

Bu∏garia

6,0–1,6

–0,112,0

2,61,0

5,67,0

7,6

WartoÊci dla roku 2009 bazujà na spraw

dzonych prognozach szacunkowych, natom

iastdane dla roku 2010 to w

artoÊci prognozowe, które po∏àczone sà z

du˝à niepewnoÊcià.

èród∏o: E

urostat 2009; Projektgruppe Gem

einschaftsdiagnose. Im Sog der W

eltrezession,M

onachium 2009, s.33.

Wskaêniki rozw

oju gospodarczego wnow

ych krajach cz∏onkowskich w

latach 2008 – 2010

•E

uropa „socjalna”:pytanie osocjalny kszta∏t dynam

icznego procesu prze-kszta∏ceƒ odgryw

a szczególnà rol´ w∏aÊnie w

czasie trwania kryzysu gospodar-

czego. Przy czym kw

estià spornà jest, co oznacza termin „socjalny” ijak m

o˝ebyç zdefiniow

ana iosiàgni´ta „sprawiedliw

oÊç spo∏eczna”. Praktycznie wka˝-

dych by∏ych socjalistycznych gospodarkach narodowych ispo∏eczeƒstw

ach za-uw

a˝alne sà wzrastajàce, nierów

ne podzia∏y dochodu oraz majàtku. Z

epsutem

echanizmy podzia∏u, odziedziczone po postsocjalistycznych transform

a-cjach, a

nawet si´gajàce do okresu przed prze∏om

em, oraz ca∏kow

icie nieefek-tyw

na opieka zdrowotna utrudniajà post´py przy budow

ie spo∏ecznej gospo-darki rynkow

ej, która mo˝e doprow

adziç, poprzez wydajne m

echanizmy

rynkowe, do rów

nowagi spo∏ecznej (zgodnie z

g∏ównym

i za∏o˝eniami L

udwiga

Erharda). N

awet jeÊli „spo∏eczna gospodarka rynkow

a”, wtakich krajach jak

Polska czy W´gry, nie osiàgnie rangi konstytucjonalnej, nie odzw

ierciedli tegogospodarcza rzeczyw

istoÊç. Co w

ićej, dostrzec mo˝na w

ielebraków

wpolity-

ce konkurencji, zatrudnienia, aprzede w

szystkim w

polityce oÊwiatow

ej, tak ˝enie m

o˝e byç zagwarantow

any sprawiedliw

y udzia∏ wszystkich jako w

arunekpoczàtkow

y wprocesie gospodarczo-rynkow

ym.

•Integracja m

niejszoÊci lub grup etnicznych (np. Sinti 1lub R

omow

ie): na ˝àda-nie U

E w

prowadzono

w˝ycie w

ieleinicjatyw

rzàdowych w

celu zwalczenia (so-

cjalnej) dyskryminacji skierow

anej przede wszystkim

przeciwko R

omom

. Kon-

kretna ich realizacja, szczególnie wkrajach E

uropy Ârodkowo-W

schodniej(C

zechy, S∏owacja iW

´gry), jak iPo∏udniowo-W

schodniej (Rum

unia, Bu∏ga-

ria), napotyka jednak na powa˝ne trudnoÊci. Tak˝e oba paƒstw

a ba∏tyckie, ¸o-

twa iE

stonia, stojà nadal przed powa˝nym

problemem

praw obyw

atelskich,zw

iàzanym z

integracjà licznej rosyjskoj´zycznej mniejszoÊci.

•R

olnictwo: rów

nie˝ po uchwaleniu zreform

owanych zasad rolniczych iprogra-

mu m

odulacyjnego do uwalniania prem

ii powierzchniow

ych izwierzćych od

wydajnoÊci produkcji polityka rolna pozostaje „g∏ów

nym polem

minow

ym”

wkontekÊcie negocjacji o

niewielkie zasoby finansow

e. Poza tym w

unijnejstrategii „phasing in”, w

g której rolnicy nowych krajów

cz∏onkowskich m

ogàkorzystaç, najpierw

sukcesywnie przez osiem

lat, zbezpoÊrednich dop∏at z

bu-d˝etu rolnego U

E, chodzi o

zyskanie na czasie dla generalnej reformy sektora

rolnego, zw∏aszcza ˝e obszar ten tradycyjnie od w

ielu lat najsilniej pozbawiony

jest gospodarczo-rynkowych si∏ w

ydajnej alokacji zasobów pieni´˝nych iczyn-

ników produkcyjnych ijest w

rzeczywistoÊci przyk∏adem

na paƒstwow

o-inter-w

encjonistycznà gospodark´ planowà.

•P

rzejćie unijnych standardów ekologicznych:˝aden obszar praw

a unijnego niew

ykazuje tylu terminów

przejÊciowych jak opracow

anie standardów ekologicz-

103Przysz∏oÊç U


yzwania…

wszystkim

kraje zorientowane na eksport. Jednak nie w

szystkie kraje UE

sà do-tkni´te w

ten sam sposób przez recesj´ Êw

iatowà. Podczas gdy H

iszpania walczy

zkryzysem

na rynku nieruchomoÊci oraz drastycznym

wzrostem

bezrobocia,kraje, takie jak D

ania, Austria czy H

olandia sà przez kryzys oszcz´dzane, cho-cia˝ w

ykazujà spadek produkcji oraz niewielki w

zrost stopy bezrobocia. Szcze-gólnie dotkni´te przez kryzys sà niektóre now

e kraje UE

, przede wszystkim

o-

twa, W

´gry iRum

unia, ale i„stary kraj cz∏onkowski” – Irlandia.

•R

ynek pracy:najwa˝niejsze w

yzwania dla w

ielu, szczególnie du˝ych, paƒstwU

nii Europejskiej to d∏ugoterm

inowo reform

a rynku pracy iuporanie si´

z(d∏ugotrw

a∏ym) bezrobociem

, które wdu˝ym

stopniu uwarunkow

ane jeststrukturalnie oraz koniunkturalnie. Ju˝ od po∏ow

y lat 90., zw∏aszcza w

Niem

-czech, pojaw

i∏y si´ znaczne utrudnienia inwestycyjne, a

przez to równie˝ defi-

cyty ze strony ofert gospodarki. Wysokie stopy bezrobocia w

Hiszpanii oraz

niektórych nowych paƒstw

ach cz∏onkowskich, przede w

szystkim na ¸

otwie,

Litw

ie, W´grzech iS∏ow

acji wym

agajà dzia∏aƒ izmuszajà do odw

a˝nych re-form

dla poprawy w

arunków inw

estycyjnych, aby przez liczne dzia∏ania osià-gnàç realne efekty dochodu. Istotnà rol´ odgryw

a tu konkurencyjnoÊç gospo-darki narodow

ej, wyw

o∏ana przez zwi´kszenie ogólnogospodarczej w

ydajnoÊcipracy. Partnerzy spo∏eczni m

uszà jeszcze silniej ni˝ dotychczas dostrzegaçfunkcje zarzàdzania rzeczyw

istym w

ynagrodzeniem, aby nie dosz∏o do spadku

zysków produktyw

noÊci. Niedopatrzenia w

trakcie reform w

ielkich europej-skich gospodarek narodow

ych, takich jak niemiecka czy francuska, w

skazujà – m

ajàc na uwadze m

obilnoÊç takich wskaêników

,jak praca ikapita∏ – na ko-niecznoÊç poszukiw

ania nowych rozw

iàzaƒ, zw∏aszcza

e w∏aÊnie w

europejskiejU

nii Gospodarczej iW

alutowej g∏ów

nà rol´ odgrywa polityka rynku pracy.

•D

emokratyczna stabilnoÊç ipluralizm

:chocia˝ wszystkie now

e paƒstwa cz∏on-

kowskie odpow

iadajà politycznemu kryterium

, niebagatelnà rol´ odgrywajà

niekiedy deficyty wkonsolidacji krajobrazu partii idem

okratycznych instytu-cji, w

pluralizmie m

edialnym, pozycji politycznych elit w

spo∏eczeƒstwie, jak

równie˝ brak akceptacji spo∏ecznej dla partii skrajnie lew

icowych albo praw

i-cow

ych. Nie jest to jedynie problem

nowych paƒstw

cz∏onkowskich, m

o˝na godostrzec rów

nie˝ w„rozw

ini´tych” krajach Unii E

uropejskiej. Jednak˝e wpra-

wie w

szystkich nowych postkom

unistycznych paƒstwach cz∏onkow

skich mo˝na

zaobserwow

aç sporà niepewnoÊç po∏àczonà z

du˝ymi w

ahaniami w

stabilizacjistruktur partyjnych, politycznych instytucji oraz zachow

aƒ podmiotów

. Jakoprzyk∏ad m

ogà pos∏u˝yç tutaj W´gry, gdzie W

´gierska Partia Socjalistyczna(M

SZP) doprow

adzi∏a kraj na skraj bankructwa. JednoczeÊnie w

p∏ywy ultra-

prawicow

e(Jobbik – R

uch na rzecz Lepszych W

´gier) pokazujà ca∏kowicie

niewystarczajàcy rozw

ój zdolnych do dzia∏ania spó∏ek cywilnych. W

Czechach

upadek premiera M

irka Topolanka doprowadzi∏ do pow

stania wielu chaotycz-

nych projektów w

czasie sprawow

ania przez Czechy przew

odnictwa w

Unii

Europejskiej w

pierwszej po∏ow

ie 2009roku.

102G


1Tradycyjnie w

´drowna grupa etniczna, pochodzàca z

Pó∏wyspu Indyjskiego, pokrew

na Ro-

mom

(przypis redakcji).

Boga

wpream

bule, zrodzi∏a si´ woka m

gnieniu burzliwa dyskusja o

konkretny in-stytucjonalny kszta∏t g∏ów

nych organów U

E – R

ady Unii E

uropejskiej, Parlamentu

Europejskiego oraz K

omisji E

uropejskiej. Dopiero po trudnych negocjacjach spór

ten móg∏ zostaç przedstaw

iony wE

uropejskiej Radzie Szefów

Paƒstw iR

zàdów.

Od strony ekonom

icznej warto zastanow

iç si´ nad celami iinstrum

entami podstaw

Traktatu, które dotyczà europejskiej polityki gospodarczej.W

pierwszej cz´Êci Traktatu reform

ujàcego przewa˝ajà, obok aspektów

instytu-cjonalnych ipolitycznych, rów

nie˝ pytania zwiàzane ze w

spólnà politykà gospodar-czà. Szczególnie artyku∏ 3 Traktatu reform

ujàcego opisuje wpraw

ie klasycznie neo-keynsow

ski sposób, oglobalnym

zasi´gu tradycji, cele polityki gospodarczej UE

:

•Z

równow

a˝ony wzrost gospodarczy przy jednoczesnym

utrzymaniu poziom

ustabilnoÊci cenow

ej!•

Pe∏ne zatrudnienie wosobnych gospodarkach narodow

ych UE

!•

Konsolidacja finansów

publicznych!

Sposób,w jaki dokonano zapisu sugeruje, ˝e nie uw

zgl´dniono w nim

dotych-czasow

ychdoÊw

iadczeƒ w pow

iàzaniu zkonfliktam

i celów m

agicznego czworokà-

ta. Zbyt du˝a by∏a jaw

na pokusa, aby podà˝aç za socjotechnicznà wykonalnoÊcià,

podczas gdy nie poÊwićono w

ićej uwagi konkurencji im

o˝liwoÊciom

wydajnych

czynników alokacyjnych. W

rzeczywistoÊci m

o˝na jednak zauwa˝yç znanà opini´

Friedricha A. von H

ayeka, wed∏ug której rozw

ój gospodarczy przedstawia raczej

wynik konkretnego gospodarczego dzia∏ania ni˝ ludzkiej koncepcji. Z

naczàcymi

instrumentam

i dla realizacji wy˝ej przedstaw

ionych celów sà:

1)dalszy rozw

ój ipog∏´bienie rynku wew

n´trznego,2)

Europejska U

nia Gospodarcza iW

alutowa (U

GW

)oraz3)

Êcis∏a koordynacja polityki gospodarczej, finansowej iw

alutowej.

Od czasu w

dro˝enia ostatniej fazy UG

W w

roku 1999 wzros∏a potrzeba koor-

dynacji wpolityce bud˝etow

ej ifiskalnej. Sukces gospodarczo-politycznych strate-gii m

o˝e byç zapewniony tylko w

przypadku wspólnych ram

porzàdkowych dla po-

lityki gospodarczej ikonkurencji (Prawo konkurencji U

E), zw

∏aszcza ˝e Unia

Europejska jako unia gospodarcza bazuje zasadniczo na decentralizacji. Podà˝ajàc

za zasadà subsydiarnoÊci (Traktat reform

ujàcy UE

, art. 4/5), odpowiedzialnoÊç za

polityk´ gospodarczà ponoszà paƒstwa cz∏onkow

skie. Poza politykà handlu za-granicznego, konkurencji, agrarnà iw

koƒcu politykà regionalnà istrukturalnàU

E nie m

a umow

nych kompetencji dla polityki gospodarczej. W

rzeczywistoÊci

okazuje si´, ˝e obfitoÊç unijnych dyrektyw, które m

uszà zostaç wcielone w

naro-dow

e ustawy, oznaczajà ograniczenie narodow

ej iregionalnej gospodarczo-poli-tycznej odpow

iedzialnoÊci. Regulacje odnoÊnie do obchodzenia si´ z

zewn´trzny-

mi efektam

i wÊrodow

isku naturalnym, w

gospodarce odpadami, jak rów

nie˝standardy w

polityce socjalnej zaliczajà do tego równie˝ regulacje konceptów

po-lityczno-przem

ys∏owych oraz interw

encji.

105Przysz∏oÊç U


yzwania…

nych. Zpow

odu olbrzymiego zapotrzebow

ania zbrojeniowego iinw

estycyjnegoplany si´gajà ju˝ nast´pnych dziesićioleci, tak

eby zosta∏y spe∏nione podstawo-

we w

ymagania. Poniew

a˝, zarówno w

czasie socjalizmu, jak iw

trakcie fazyprzejÊciow

ej, problem ochrony Êrodow

iska by∏ zaniedbywany, m

o˝e zostaç suk-cesyw

nie zainicjowana, ze w

zgl´du na efektywnà ochron´ Êrodow

iska, internali-zacja zew

n´trznych efektów Êrodow

iskowych poprzez praw

ne warunki ram

owe.

•Sàdow

nictwo oraz adm

inistracja paƒstwow

a: zpow

odu reformy, a

niekiedyca∏kow

itej reorganizacji, dostrzec mo˝na brak zasobów

zarówno w

sàdownic-

twie, jak iw

administracji publicznej. Jedno z

najwi´kszych w

yzwaƒ polega

niezmiennie, nie na rzeczyw

istym przejćiu, lecz na ukierunkow

anym ikon-

kretnym w

dro˝eniu wspólnotow

ego Dorobku Praw

nego UE

(acquis comm

u-nautaire) w

obecnie zarzàdzajàcych organach, takich jak sàdownictw

o, gdziezasoby sà szczególnie ograniczone. Przede w

szystkim R

umunia iB

u∏garia, któ-rych przystàpienie w

2007roku dokona∏o si´ przy spe∏nieniu ÊciÊle okreÊlo-

nych warunków

, widzà nadal ogrom

ne wyzw

ania wzakresie rozw

oju wydajne-

go aparatu administracyjnego, który uw

zgl´dnia interesy obywateli inie toruje

drogi pojedynczym interesom

ilobbystom.

•K

orupcja w˝yciu publicznym

oraz wÊw

iecie interesów: niew

àtpliwym

feno-m

enem w

dawnych krajach postkom

unistycznych jest niezmiennie korupcja.

Wszystkie próby udarem

nienia tego procederu nie przynios∏y oczekiwanego

rezultatu. WÊw

iadomoÊci publicznej obyw

ateli korupcja odgrywa znaczàcà ro-

l´. Efekt parali˝ujàcy odnosi si´ nie tylko do adm

inistracji publicznej, ale rów-

nie˝ do dzia∏alnoÊci gospodarczej podmiotów

, poniewa˝ korupcja pociàga za

sobà optymalny rachunek kosztów

dla inwestorów

ipopyt na us∏ugi publiczne.•

System ubezpieczenia spo∏ecznego: ca∏oÊciow

y obszar polityki socjalnej ire-form

y systemu ubezpieczeƒ spo∏ecznych ukazujà problem

atyk´ priorytetówikolejnoÊci transform

acji systemow

ej, jak równie˝ uw

arunkowanego przez to

(nieuniknionego) zaniedbania tego obszaru. Wniektórych jednak krajach

(Polska, W´gry) dostrzec m

o˝na prze∏omow

e reformy w

systemie rentow

ym,

które wyjaÊniajà zm

ian´ paradygmatu spow

odowanà dem

ograficznym rozw

o-jem

. Skorzystaç na tym m

ogà równie˝ „stare” kraje cz∏onkow

skie, czerpiàcz

sukcesów transform

acyjnych Êrodkowoeuropejskich sàsiadów

.

TR

AK

TAT

RE

FOR

MU

JÑC

Y U

E

IEU

RO

PEJSK

A PO

LIT

YK

A G

OSPO

DA

RC

ZA

Traktat reform

ujàcy stanowi podstaw

owe dzie∏o U

nii Europejskiej, które

wsposób jasny iprzejrzysty przedstaw

ia istotne obszary najwa˝niejszych praw

. Po-nadto, stanow

i on wK

arcie Praw Podstaw

owych dla ka˝dego obyw

atela UE

prawo

zaskar˝alne. Po tym, jak podczas opracow

ania tekstu konstytucyjnego ipóêniejszejtreÊci T

raktatu reformujàcego dosz∏o do sporów

obezpoÊrednie

odniesieniedo

104G


dyskusja na temat w

ielkoÊci Êredniego udzia∏u wprodukcie narodow

ym brutto

poszczególnych paƒstw, jak ipozycja p∏atników

netto pojedynczych krajów.

Zpow

odu polityczno-fiskalnych zaniechaƒ niektórych paƒstw cz∏onkow

skichpostulat o

lepsze finansowe w

yposa˝enie UE

przy jednoczeÊnie wzrastajàcym

nak∏adzie zadaƒ móg∏by byç trudny do przeforsow

ania. Podobne jest to dokw

adratury ko∏a – Uni´ obarcza si´ coraz w

i´kszà iloÊcià zadaƒ, nie dajàc jejdo dyspozycji odpow

iednich do tego Êrodków finansow

ych.3.

Pakt stabilnoÊci iwzrostu: pakt pow

sta∏ dzi´ki inicjatywie N

iemiec ju˝ w

latach90., aby ograniczyç nadm

ierne fiskalne deficyty winnych krajach U

E. D

e factopakt znajduje si´, z

powodu uchw

a∏y rady ministrów

, ju˝ od koƒca 2003roku

w„pró˝ni”. Sta∏o si´ jasne, ˝e pakt, który przedstaw

ia obowiàzujàce izaskar˝al-

ne prawo U

E, nie w

ykazuje problemu praw

nego kszta∏tu, lecz konkretnegow

dro˝enia wpaƒstw

ach cz∏onkowskich. Z

awieszenie autom

atyzmu karnego,

przy jednoczesnym zobow

iàzaniu do konsolidacji bud˝etu, wym

aga reorganiza-cji paktu stabilnoÊci. Z

amiast przestrzegania praw

a wspólnotow

ego mo˝liw

ajest elastyczna interpretacja przepisów

tak, abyde facto krajow

e decyzje poli-tyczno-fiskalne przew

a˝a∏y nadm

o˝liwym

ikoalicjamiw

ielkich „krajów grzesz-

ników” w

Radzie do spraw

gospodarczych ifinansowych; w

ten sposób nie b´-dzie m

o˝liwe w

prowadzenie sankcji. D

la wielu krajów

Kom

isja UE

dostrzega,na podstaw

ie b´dàcych obecnie do dyspozycji prognoz, powa˝ne zagro˝enia,

które uniemo˝liw

iajà konsolidacj´ wnajbli˝szych latach. N

a podstawie prognoz

wzrostu na lata 2009 i2010 dla obszaru E

uropy oraz ekspansywnej polityki fi-

skalnej, jak ipo∏àczonym z

tym drastycznie w

zrastajàcym now

ym zad∏u˝eniem

netto, wykluczone jest utrzym

anie paktu stabilnoÊci iwzrostu w

najbli˝szych la-tach. W

ydatki zwiàzane z

finansowaniem

polityki rynku pracy (np. wynagrodze-

nie za prac´ wniepe∏nym

wym

iarze godzin lub zasi∏ek dla bezrobotnych), syste-m

em rentow

ym izdrow

otnym b´dà nadal w

zrastaç, tak e z

dzisiejszego punktuw

idzenia nierealna jest konsolidacja decydujàcych kryteriów stabilizacyjnych,

deficytu bud˝etowego netto Êrodków

publicznych (federacja, kraje zwiàzkow

eigm

iny). Ju˝ teraz (wpo∏ow

ie 2009roku) rozpocz´∏y si´ form

alne procedurydeficytu w

obec szeÊciu krajów U

E.

Po ponad oÊmiu latach „Strategii L

izboƒskiej”, wed∏ug której U

nia Europej-

ska najpóêniej w2010

roku powinna aw

ansowaç do silniejszego obszaru gospo-

darczego, bazujàc na technologii, wiedzy oraz inw

estycjach kapita∏u ludzkiego,rozczarow

uje ona. Zjednej strony gospodarcze czynniki niepew

noÊci (recesjaÊw

iatowa, rozw

ój cen surowców

, rewaloryzacja euro) oraz globalne polityczne za-

gro˝enia wp∏yw

ajà bardzo mocno na krótkoterm

inowe perspektyw

y iopóêniajàd∏ugoterm

inowy gospodarczy w

zrost. Zdrugiej jednak strony zainicjow

ane refor-m

y ww

a˝niejszych paƒstwach U

E w

skazujà wpraw

dzie na prawid∏ow

y kierunek,ale m

ogà jednak nie pociàgnàç za sobà oczekiwanych m

akroekonomicznych suk-

cesów. C

hocia˝ mog∏yby zostaç osiàgni´te w

a˝ne cele poÊrednie,na przyk∏ad

107Przysz∏oÊç U


yzwania…

Ró˝ne kalkulacje polityki gospodarczej w

paƒstwach cz∏onkow

skich UE

odzwier-

ciedlajà ró˝niàce si´ tradycje poszczególnych gospodarek. D∏ugiej tradycji francu-

skiego centralistycznego kierowania gospodarkà, która jednak od poczàtku lat 80.

zosta∏a poddana presji reformy, nie uda∏o si´ skutecznie zachow

aç, podobnie jakiniem

ieckiej koncepcji „spo∏ecznej gospodarki rynkowej” (E

ucken, Müller-A

rmack,

Erhard), która tw

orzy∏a ordoliberalne, normatyw

ne wytyczne dla zrów

nowa˝onego

gospodarczego rozwoju. M

odel ten wsw

ojej czystej formie zagubi∏ si´ w

Niem

czechw

labiryncie politycznej chći realizacji ró˝nych kierunków polityki partyjnej. K

onty-nentalno-europejskim

kalkulacjom sprzyja∏ liberalno-gospodarczy kurs W

ielkiejB

rytanii (Margaret T

hatcher) oraz, ostatnimi laty, „Trzecia D

roga” (odsy∏ajàc doTony B

laira): rodzaj amalgam

atu zneoliberalnego g∏ów

nego nurtu isocjaldemokra-

tycznie zorientowanych kalkulacji spo∏ecznego zrów

nowa˝enia. O

d Maastricht U

Ejest form

alnie otwartà gospodarkà rynkow

à zw

olnà konkurencjà jako podstawà po-

rzàdku gospodarczego wspólnoty. W

Traktacie reformujàcym

komprom

is oznaczaosiàgnićie w

ysokiego stopnia konkurencyjnoÊci spo∏ecznej gospodarki rynkowej

(niem. soziale M

arktwirtschaft – pisane m

a∏à literà „s”), wzm

ocnienie gospodarcze-go isocjalnego post´pu, jak inacisk na ochron´ Êrodow

iska.

Wnajbli˝szych latach w

Brukseli dom

inowaç b´dà przede w

szystkim nast´pu-

jàce polityczno-gospodarcze kwestie:

1.W

alka przeciwko recesji: m

ilionowe pakiety ratunkow

e iporćzenia dla europej-skiej bankow

oÊci, jak równie˝ w

zmocniona koordynacja rynków

finansowych

powinny przyczyniç si´ do stabilizacji kryzysu gospodarczego. D

odatkowe w

y-datki w

wysokoÊci ponad 400 m

ld euro odpowiadajà przy tym

prawie 4%

wydaj-

noÊci gospodarczej UE

(27). Kw

estià spornà jest ciàgle to, wjakim

stopniuefekt m

ultiplikatywny zaistnieje poprzez ekspansyw

nà polityk´ fiskalnà albote˝ nadal utrzym

a si´ trend negatywny, sk∏adajàcy si´ ze zm

niejszajàcego siógólnogospodarczego popytu, opadajàcych inw

estycji lokat brutto, aprzede

wszystkim

dramatycznego zm

niejszenia si´ pojemnoÊci handlu Êw

iatowego.

Dram

atycznie wzrastajàce bezrobocie w

UE

do ponad 4 milionów

nowych bez-

robotnych do po∏owy 2009

roku wym

aga koniunkturalno-politycznego przeciw-

dzia∏ania, nie mo˝na jednak zapom

nieç okw

estii d∏ugoterminow

ej konsolidacjibud˝etu. W

nast´pstwie recesji spada dochód realny, m

imo

e stopy wzrostu in-

flacji osiàgajà historycznie niskie poziomy. Spadek ogólnej w

artoÊci ekono-m

icznej, dodatkowe obcià˝enie zw

iàzane zfinansow

aniem bezrobocia, jak rów

-nie˝ znaczne straty w

przypadku bezpoÊredniego ipoÊredniego opodatkowania

b´dà wystaw

iaç europejskie gospodarki na jeszcze wi´ksze próby iw

ymuszaç

trudne strukturalne Êrodki dostosowaw

cze.2.

Bud˝et m

i´dzy 2007 a2013

rokiem: dyskusja w

okó∏ obecnej konstrukcji bud˝e-tu jest okreÊlana po stronie w

ydatków poprzez podzia∏ niew

ielkich funduszystrukturalnych m

i´dzy „nowym

i” a„starym

i” upowa˝nionym

i do pomocy kra-

jami, jak iprzez reform

´ gospodarki rolnej. Po stronie przychodów dom

inuje

106G


Scenariusz 2.Europa na m

apie

Znakiem

rozpoznawczym

Europy na m

apiejest zm

ienna geometria, która

wdrodze w

yjàtku dopuszcza interesy sojuszników. Z

ale˝nie od priorytetu, po-szczególne paƒstw

a decydujà opodziale praw

suwerennych oraz stw

orzeniuw

spólnych regu∏ na poziomie ponadnarodow

ym. Poszukiw

anie itworzenie koali-

cji zamiast solidarnej jednog∏oÊnoÊci stanow

ià codziennoÊç wgrem

ium decyzyj-

nym U

E. Z

amiast solidarnoÊci ifinansow

ej równow

agi wfunduszach struktural-

nych panujà krajowe projekty iw

alka ow

p∏ywy m

i´dzy paƒstwam

i, ewentualnie

grupami krajów

. Parlamentow

i Europejskiem

u przypada wtym

scenariuszu wy-

∏àcznie rola parlamentu cienia w

stosunku do, przy jednoczesnej przewadze koali-

cji g∏osowania w

drugim ustaw

odawczym

organie, Rady U

E. R

ola Kom

isji Euro-

pejskiej jako stró˝a umów

oraz utrzymania T

raktatu reformujàcego by∏aby

zdecydowanie utrudniona, zw

∏aszcza ˝e system zm

iennej geometrii przyniós∏by ze

sobà wielokrotnoÊç kosztów

zjednoczenia.

Scenariusz 3.Jàdro Europy

Wprzypadku tego scenariusza dom

inuje normatyw

na si∏a zró˝nicowanych

pr´dkoÊci integracji. WÊrodku znajdujà si´ paƒstw

a dà˝àce do jak najÊciÊlejszejintegracji (rdzeƒ), otoczone kr´gam

i paƒstw tym

mniej zintegrow

anych, im dalej

po∏o˝onych od Êrodka. Wspom

niane kraje decydujà, wyjàtkow

o, oudziale w

jed-nog∏oÊnie podj´tych uchw

a∏ach integracyjnych. Traktat reform

ujàcy UE

mów

iw

artyku∏ach 43–45 zjednej strony o

wzm

ocnieniu grupy pionierskiej, która mo˝e

wykonyw

aç przy zgodnej woli dalsze kroki integracyjne bez niczyjej pom

ocy.Z

drugiej strony artyku∏ 49 traktatu reguluje konkretne postanowienia ch´tnego

do wstàpienia kraju cz∏onkow

skiego. Europejska U

nia Gospodarcza iW

alutowa

wraz z

wprow

adzeniem euro w

16 paƒstwach cz∏onkow

skich oraz regulacji wra-

mach uk∏adu Schengen sà prom

inentnymi przyk∏adam

i na odsunićie od dotych-czasow

o dominujàcej solidarnej m

etody wspólnoty w

ed∏ug Jeana Monneta. E

uro-pa zró˝nicow

anych pr´dkoÊci nie jest programow

à ideà, lecz rzeczywistoÊcià

oró˝nych interesach. Poszczególne paƒstw

a same decydujà, w

jakim stopniu chcà

si´ dostosowaç do „jàdra E

uropy”.

Scenariusz 4.Wspólnotow

y Traktat reformujàcy

Ratyfikacja iostateczne przyjćie T

raktatu reformujàcego m

og∏yby utorowaç

drog´ dla „przysz∏oÊci Europy”, w

której rozszerzenie obecnej UE

(27) oraz równo-

mierne zacieÊnienie integracji m

og∏yby przyczyniç si´ do powstania U

nii politycznej.R

ównie˝ przystàpienie do U

E trudnego kandydata, jakim

jest Turcja, zktórà ju˝ od

d∏u˝szego czasu prowadzone sà konkretne negocjacje, m

og∏oby si´ dokonaç wtych

instytucjonalnie zreformow

anych ramach. W

ten sposób UE

wype∏ni∏aby zobow

ià-zanie w

odniesieniu do w∏asnych zdolnoÊci rozszerzenia. Ten konflikt m

usia∏by zo-

109Przysz∏oÊç U


yzwania…

otwarcie rynku energetycznego, tw

orzenie jednolitej przestrzeni, jak izintegrowa-

nego rynku finansowego, okazuje si´

jednak, ˝e „Strategia Lizboƒska” jako spo-

sób na zmniejszenie ogrom

nych dysproporcji na rynku pracy wydaje si´ m

a∏o w∏a-

Êciwym

rozwiàzaniem

. Do am

bitnego celu, pićiu milionów

nowych m

iejsc pracy,odnosi si´ bilans w

skaêników bezrobocia w

takich krajach,jak Hiszpania, W

´gry,E

stonia, ¸otw

a, Niem

cy, Francja, W∏ochy oraz B

elgia. Wpraw

dzie rozszerzenieU

nii Europejskiej w

ostatnich latach zwi´kszy∏o d∏ugoterm

inowy potencja∏ dla

wzrostu poprzez ekonom

iczne efekty integracyjne, jednoczeÊnie zwi´kszy∏o te˝

presj´ dopasowania dla „starych” krajów

UE

. Ponadto, Unia zobow

iàza∏a si´ doprom

owania zrów

nowa˝onego rozw

oju gospodarczego ispo∏eczno-politycznej in-tegracji jednolicie w

e wszystkich krajach cz∏onkow

skich.

SCE

NA

RIU

SZE

NA

PRZ

YSZ

¸O

Âå

Scenariusze na przysz∏oÊç nale˝à obecnie do standardowego repertuaru oceny

dalszego rozwoju U

nii Europejskiej ipoÊw

ića si´ im w

nauce coraz wi´kszà

uwa-

g´. Technika scenariuszy ró˝ni si´ od prognozy wtym

sensie, ˝e dotyczy ona krót-kiego okresu inie jest w

ymierzona jedynie na w

artoÊç przeci´tnà prawdopodo-

bieƒstwa w

ystàpienia. Od utopii odró˝nia jà aspekt w

ykonalnoÊci iwp∏yw

owoÊci.

Scenariusze sà zatem pom

ocà do uÊwiadom

ienia mo˝liw

ych dróg rozwoju, które

zale˝à przede wszystkim

od politycznej chći uczestniczàcych podmiotów

, aw

ićod procesów

powstajàcych w

ewnàtrz U

E. Poni˝sze scenariusze przedstaw

iajàm

o˝liwy kierunek rozw

oju Unii inie sà w

˝adnym w

ypadku wyczerpujàce.

Scenariusz 1.Strefa wolnego handlu/rynek w

ewn´trzny de luxe

Skoro wostatnich dziesićioleciach ekonom

iczna dêwignia by∏a g∏ów

nym m

o-tyw

em integracji U

E, to w

raz zuchw

aleniem T

raktatu reformujàcego pow

innodokonaç si´ polityczne iinstytucjonalne zjednoczenie. N

ie jest jednak zagwaran-

towane, ˝e w

Unii sk∏adajàcej si´ z

27 paƒstw cz∏onkow

skich, wskutek w

zrastajà-cych kosztów

negocjacji itransakcji, porozum

ienie to zostanie osiàgni´te we

wszystkich w

a˝niejszych obszarach polityki. Paƒstwa cz∏onkow

skie mog∏yby spró-

bowaç pom

inićia dra˝liwych politycznych pytaƒ, a

wich m

iejsce poszukaç roz-w

iàzaƒ na poziomie poszczególnych krajów

, natomiast na poziom

ie UE

skupiç si´w

y∏àcznie na kwestii integracji rynków

wew

n´trznych. Przy 30 paƒstwach cz∏on-

kowskich, post´p w

kierunku Unii politycznej dokonyw

a∏by si´ w˝ó∏w

im tem

pie,ale osiàgni´to by cele W

spólnej Polityki Zagranicznej iB

ezpieczeƒstwa. W

przy-padku dom

inacji tego scenariusza, polityczna odpowiedzialnoÊç poszczególnych

paƒstw by∏aby w

pierwszym

rz´dzie skierowana na koszt solidarnej m

yÊli prze-w

odniej.

108G


Schüsselbauer, G. (1998). Privatisierungsm

ethoden. Berno.

Schüsselbauer, G. (2008). D

ie neue EU

(27) – „One D

ay in Europe”, [w

:]M. Proniew

ski,P.Pysz (red.).T

he European Integration and the E

uropean East(s.43–60). B

ia∏ystok.Seibt, F. (2002). D

ie Begründung E

uropas. Frankfurt nad Menem

: S. Fischer Verlag.

Sinn, H.W

. (2009). Kasino-K

apitalismus. B

erlin: Econ V

erlag.W

ilkiewicz, Z

. (2008). Aspekte der sozialen G

erechtigkeit, soziale Systeme und soziale B

e-findlichkeiten in den ostm

itteleuropäischen Ländern der E

U, [w

:]M

. Proniewski,

P.Pysz, The E

uropean Integration and the European E

ast, s.61–70. Bia∏ystok.

111Przysz∏oÊç U


yzwania…

staç wrzeczyw

istoÊci rozwiàzany jeszcze przed przystàpieniem

dwunastu obecnie no-

wych cz∏onków

. Wcentrum

znajduje si´ dalsza ekspansja centralnej zasady g∏osowa-

nia podwójnà upraw

nionà wi´kszoÊcià w

Radzie E

uropejskiej („regu∏a 55–65”) idal-szy rozw

ój Strategii Lizboƒskiej po∏àczonej zprawdziw

à utrata suwerennoÊci w

wielu

obszarach polityki. Zam

iar kszta∏towania w

yra˝a si´ w„patriotyzm

ie Traktatu refor-m

ujàcego” paƒstw cz∏onkow

skich, zatem w

woli, aby przedk∏adaç kom

promisow

erozw

iàzania na szczeblu UE

w∏asnym

inicjatywom

. Cz´sto m

o˝e wyniknàç z

tegoam

bitna idea „Supermocarstw

a Europa”. Pom

ys∏ ten wynika jednak z

przeciwsta-

wienia si´ konkurencyjnem

u myÊleniu innego superm

ocarstwa – U

SA. W

rzeczywi-

stoÊci Unia E

uropejska, tworzàc U

ni´ politycznà, nie mo˝e staç si´ tylko kopià Sta-

nów Z

jednoczonych, lecz musi rozw

inàç swojà w

∏asnà to˝samoÊç.

Scenariusz 5.Titanic

Niepow

odzenie projektu Traktatu reform

ujàcego oraz zaostrzenie krajowych

interesów m

og∏yby wostatecznoÊci doprow

adziç do renacjonalizacji wielu obszarów

polityki. Wów

czas dosz∏oby do istotnego os∏abienia instytucji UE

poprzez perma-

nentne podwa˝enie zasad ipraw

a wspólnotow

ego. Europejskiem

u Trybuna∏ow

iSpraw

iedliwoÊci nie przypada∏aby ju˝ regulujàca, praw

odawcza rola. R

ozwój ten

móg∏by si´ dokonaç na p∏aszczyênie politycznej z

dominacjà politycznego populi-

zmu w

Europie, zw

∏aszcza ˝e Unii E

uropejskiej mo˝na przypisaç dziÊ „w

szystko, conegatyw

ne”. Skutkami by∏yby rozpad unijnych instytucji oraz radykalne przerw

anieosiàgni´tych sukcesów

integracyjnych. Wtym

modelu T

itanica dosz∏oby do destabi-lizacji ipow

rotu do narodowo-paƒstw

owych w

zorów zachow

aƒ. Wprzypadku naru-

szenia statutów regulujàcych, zaham

owaniu, a

nawet zagro˝eniu uleg∏by rów

nie˝rozw

ój ekonomiczny.

T∏um

aczenie: Jan Hajdun

BIB

LIO

GR

AFIA

Algieri, F., E

mm

anouilidis, J.A., M

arun, R. (2003).E

uropas Zukunft – 5 E

U-Szenarien, C

AP

– Centrum

fürangewandte Politikforschung W

orking Paper. Monachium

.C

assel, D., W

elfens, P.J.J. (red.) (2003). Regionale Integration und O

sterweiterung der E

u-ropäischen U

nion. Stuttgart.D

elhey, J. (2001). Osteuropa zw

ischen Marx und M

arkt. Ham

burg.K

afka – Zeitschrift fürM

itteleuropa. Wyd. G

oethe-Institut Inter Nationes e.V.

Knogler, M

. (2009). Die osteuropäischen E

U-M

itglieder im G

riff der Wirtschafts- und Fi-

nanzkrise, Orientierungen zur W

irtschafts- und Gesellschaftspolitik, 120(2), s.27–33.

Ohr, R

., Theresia, T. (red.) (2001).K

ompendium

Europäische W

irtschaftspolitik.Mona-

chium.

Osteuropa, D

ie Einigung E

uropas – Zugkraft und K

raftakt, 54(5–6), maj–czerw

iec 2004.Projektgruppe G

emeinschaftsdiagnose.Im

Sog der Weltrezession, M

onachium 2009.

110G


AB

STR

AC

T

Causes and Im

plications of Simultaneous M

embership of the E

uropeanC

omm

unities and Their M

ember States in the W

TO

When the W

TO

was to be founded, a

conflict arose between the C

ouncil andthe E

C M

ember States on one side and the C

omm

ission on the other, on whether

the EC

should be an exclusive mem

ber of this organization. The core issue w

asthe scope of the C

omm

on Trade Policy. T

he EC

J ruled, that the WT

O is a

mixed

agreement and that both the E

C and its M

ember States should be m

embers of

this organization. This verdict w

as widely criticised by the scholars. T

he Treaties

of Am

sterdam and N

ice widened the scope of the C

omm

on Trade Policy. B

ut theC

ouncil did not make use of its new

authority. As a

result both the EC

and itsM

ember States rem

ain bound by all provisions of the WT

O. E

ven though an EC

Mem

ber State can be sued within the W

TO

dispute settlement system

, in practicethe party to a

dispute is always the E

C. It refers exclusively to an advanced type of

adispute (panel request), not m

erely any kind of disagreement.


nr 2(2009)

s. 113–127

BA

RT

OSZ

ZIE

MB

LIC

KI

PRZ

YC

ZY

NY

ISKU

TKI

JED

NO

CZ

ESN

EG

O C

Z¸O

NK

OSTW

A

WSPÓ

LNO

T EU

RO

PEJSK

ICH

IIC

H PA

¡STW

CZ

¸ON

KO

WSK

ICH

W

ÂWIATO

WE

J OR

GA

NIZ

AC

JI HA

ND

LU

artyku∏y 230, 231). Mim

o to ET

S wsw

ojej Opinii 1/76

2pozytyw

nie odniós∏ si´ dom

o˝liwoÊci cz∏onkostw

a WE

worganizacji m

i´dzynarodowej. O

becnie zagadnie-nie to zosta∏o w

prost uregulowane w

artykule 300 ust´pie 3 Traktatu U

stanawia-

jàcego Wspólnot´ E

uropejskà (TW

E).

Je˝eli zawarta m

a byç umow

a mi´dzynarodow

a, której przedmiot cz´Êciow

ow

ykracza poza kompetencje W

spólnot Europejskich, um

owa taka m

o˝e byç pod-pisana w

y∏àcznie wów

czas, gdy obok Wspólnot jej sygnatariuszam

i sà ich paƒstwa

cz∏onkowskie (B

arcz, Skrzyd∏o-Tefelska, 2006, s. 470). Taka umow

a okreÊlana jestm

ianem um

owy m

ieszanej (ang. mixed agreem

ent). Mo˝e byç to um

owa dw

u-stronna lub w

ielostronna. Przyk∏adem dw

ustronnej jest uk∏ad stowarzyszeniow

yz

Polskà z1991

roku, zaÊ przyk∏adem w

ielostronnej jest umow

a z1994

rokuo

utworzeniu W

TO

(Biernat, 2006, s. 209). W

tym drugim

przypadku chodzi nietylko o

podpisanie umow

y jednoczeÊnie przez Wspólnoty iich paƒstw

a cz∏onkow-

skie, ale tak˝e ow

spólne przystàpienie do organizacji mi´dzynarodow

ej (Stein-berger, 2006, s. 838).

Jedyny przepis wpraw

ie wspólnotow

ym, który w

prost odnosi si´ do umów

mieszanych, to artyku∏ 102 T

raktatu Ustanaw

iajàcego Europejskà W

spólnotÉ

nergii Atom

owej (T

EW

EA

). Stanowi on, ˝e „porozum

ienia lub umow

y zawie-

rane zpaƒstw

em trzecim

, organizacjà mi´dzynarodow

à lub obywatelem

paƒstwa

trzeciego, których stronà, oprócz Kom

isji, sà tak˝e inne Paƒstwa C

z∏onkowskie,

nie wchodzà w

˝ycie do czasu zawiadom

ienia Kom

isji przez wszystkie zaintereso-

wane Paƒstw

a Cz∏onkow

skie otym

, ˝e porozumienia te lub um

owy m

ogà byç sto-sow

ane zgodnie zich odpow

iednimi przepisam

i krajowym

i”.Przy czym jest po-

wszechnie przyj´te, ˝e przepis artyku∏u 300 § 7 T

WE

, stanowiàcy, ˝e um

owy

zawarte zgodnie z

warunkam

i okreÊlonymi w

niniejszym artykule w

ià˝à instytucjeW

spólnoty oraz Paƒstwa C

z∏onkowskie, odnosi si´ tak˝e do um

ów m

ieszanych(B

arcz, Skrzyd∏o-Tefelska, 2006, s. 470).

GE

NE

ZA

ÂWIA

TO

WE

J OR

GA

NIZ

AC

JI HA

ND

LU

WT

O jako organizacja m

i´dzynarodowa jest kontynuacjà istniejàcego od

1947roku G

AT

T. GA

TT

wzam

ierzeniu nigdy nie mia∏ byç organizacjà m

i´dzyna-rodow

à. Takà organizacjà, która obok Mi´dzynarodow

ego Funduszu Walutow

e-go iM

i´dzynarodowego B

anku Odbudow

y iRozw

oju mia∏a zajm

owaç si´ global-

nà gospodarkà, mia∏a byç M

i´dzynarodowa O

rganizacja Handlu (International

Trade O

rganization). Jej g∏ównym

zadaniem m

ia∏a byç liberalizacja zasad Êwiato-

wego obrotu gospodarczego. O

rganizacja ta nigdy jednak nie powsta∏a, bow

iemK

arta Haw

aƒska, b´dàca statutem organizacji, nie zosta∏a ratyfikow

ana przez

115Przyczyny i skutki jednoczesnego cz∏onkostw

a wspólnot europejskich…

WPR

OW

AD

ZE

NIE

Âwiatow

a Organizacja H

andlu (ang. World T

rade Organization, dalej W

TO

)pow

sta∏a w1994

roku ww

yniku Rundy U

rugwajskiej negocjacji w

ramach G

AT

T(G

eneral Agreem

ent on Tariffs and Trade, pol. U

k∏ad Ogólny w

sprawie Taryf

Celnych iH

andlu, dalej GA

TT

). Zarów

no Wspólnoty E

uropejskie (WE

) 1, jakiich paƒstw

a cz∏onkowskie, sta∏y si´ pierw

otnymi cz∏onkam

i nowo

powsta∏ej or-

ganizacji, co stwierdzone zosta∏o w

artykule IX Porozum

ienia ustanawiajàcego

WT

O. K

westia jednoczesnego cz∏onkostw

a WE

iich paƒstw

cz∏onkowskich

wW

TO

od poczàtku budzi∏a du˝e kontrowersje. Spór pow

sta∏y na tym tle m

i´dzyK

omisjà E

uropejskà (KE

) aR

adà (RU

E) ipaƒstw

ami cz∏onkow

skimi W

spólnotrozstrzygnàç m

usia∏ Europejski T

rybuna∏ Sprawiedliw

oÊci (ET

S), ale jego opiniaw

ywo∏a∏a jeszcze w

ićej zamieszania. K

ontrowersje w

okó∏ sprawy sà tym

wi´ksze,

˝e kompetencje w

zakresie Wspólnej Polityki H

andlowej (W

SP) WE

zosta∏y zna-czàco rozszerzone w

Traktacie A

msterdam

skim (TA

) iTraktacie N

icejskim (T

N),

am

imo to nie zrezygnow

ano zjednoczesnego cz∏onkostw

a wW

TO

. Sytuacja tageneruje problem

y natury prawnej, zw

iàzane zodpow

iedzià na pytanie, kto iwja-

kim zakresie odpow

iada za przestrzeganie wporzàdku w

spólnotowym

porozu-m

ieƒ WT

O: W

E czy paƒstw

a cz∏onkowskie? G

eneza takiego stanu rzeczy jest z∏o-˝ona, a

skutki nie do koƒca klarowne. W

niniejszym artykule postaram

si´w

yjaÊniç, jak do tego dosz∏o ijakie sà tego praktyczne konsekwencje dla funkcjo-

nowania W

TO

.

ISTO

TA U

MÓ

W M

IESZ

AN

YC

H

Poczàtkowo cz∏onkostw

o WE

worganizacjach m

i´dzynarodowych nie zosta∏o

wogóle przew

idziane przez umaw

iajàce si´ strony wtraktatach za∏o˝ycielskich.

Wskazuje na to artyku∏ 116 T

raktatu Ustanaw


spólnot´G

ospodarczà (TE

WG

), usuni´ty przez Traktat U

stanawiajàcy U

ni´ Europejskà

(TU

E) (Sack, 1995, s. 1229). A

rtyku∏ ten stanowi∏, ˝e „w

e wszystkich spraw

achposiadajàcych szczególne znaczenie dla w

spólnego rynku Cz∏onkow

ie Wspólnoty

b´dà prowadzili, po up∏yw

ie okresu przejÊciowego, w

y∏àcznie wspólne dzia∏anie

wram

ach mi´dzynarodow

ych organizacji gospodarczych”. Istnia∏y natomiast

uprawnienia W

E do zaw

ierania umów

mi´dzynarodow

ych (artyku∏y 228, 238)oraz utrzym

ywanie stosunków

zewn´trznych z

ON

Z iG

AT

T (artyku∏ 229), a

tak-˝e z

Organizacjà W

spó∏pracy Gospodarczej iR

ozwoju (O

EC

D iR

adà Europy;

114B

artosz Ziem

blicki

1Cz∏onkiem

WT

O sà W

spólnoty Europejskie, a

wić obecnie W

spólnota Europejska iE

uro-pejska W

spólnota Energii A

tomow

ej, ado 2002

roku tak˝e Europejska W

spólnota W´gla

iStali. 2O

pinia ET

S 1/76(1976), Z

b. Orz. E

TS 1977, s.741.

wej (W

PH), obejm

ujàcej zarówno dzia∏ania jednostronne,jak izaw

ieranie umów

.E

TS stw

ierdzi∏ to wprost w

swojej O

pinii 1/75 3.Mim

o wy∏àcznej kom

petencji WE

wspraw

ach WPH

, indywidualne dzia∏ania paƒstw

cz∏onkowskich w

tej sferze sàdopuszczalne, jeÊlipaƒstw

o zosta∏o wyraênie przez W

E do tego upow

a˝nione4.

Sytuacja taka jest uregulowana w

art. 134 TW

E, który przew

iduje stosowanie

Êrodków ochronnych przez paƒstw

a cz∏onkowskie po uzyskaniu stosow

negozezw

olenia KE

, co stanowi w

yjàtek od zasady swobodnego przep∏yw

u towarów

uj´tej wartykule 23 T

WE

(Ostrihansky, 2005, s. 452).R

ównie˝ nikt nie kw

e-stionow

a∏ faktu, ˝e wy∏àcznoÊç kom

petencji WE

dotyczy zarówno praw

aw

ewn´trznego, jak izew

n´trznych stosunków W

spólnoty, zgodnie zorzeczeniem

ET

S wspraw

ie AE

TR

5.O

ile wić kw

estie zasad podzia∏u kompetencji w

sprawach W

PH w

ydajà si´byç jasne, o tyle

kontrowersje pojaw

i∏y si´ jednak wokó∏ zakresu poj´ç „w

y∏àcznoÊci”i„W

spólnej Polityki Handlow

ej”. Co w

∏aÊciwie oznacza „w

y∏àcznoÊç” kompeten-

cji? Pró˝no szukaç definicji tego pojćia we w

spólnotowych traktatach. D

otyczyto tak˝e w

y∏àcznoÊci WE

wspraw

ach WPH

. Pojćie „wy∏àcznoÊci” jest ca∏kow

iciedorobkiem

ET

S. Otó˝ „w

y∏àcznoÊç” nie oznacza ani wy∏àcznego cz∏onkostw

a WE

worganizacji m

i´dzynarodowej, ani naw

et cz∏onkostwa W

spólnoty wogóle w

tejorganizacji. O

znacza jedynie, ˝e kwestia cz∏onkostw

a worganizacji uzale˝niona

jest od decyzji KE

, co wynika z

rozwa˝aƒ z

poprzedniego akapitu (Neuw

ahl, 1996,s.670). W

mom

encie, gdy doktryna „wy∏àcznoÊci” napotyka ograniczenia, zaczy-

najà si´ „kompetencje w

spólne”. Mo˝e to byç „w

spólnoÊç pozioma”, gdy kom

pe-tencje do dzia∏ania le˝à cz´Êciow

o po stronie WE

, acz´Êciow

o po stronie paƒstwcz∏onkow

skich, albo „wspólnoÊç pionow

a”, gdy WE

jest ca∏kowicie kom

petentna,ale nie posiada niezb´dnych narz´dzi do adm

inistrowania um

owy, w

szczególno-Êci nie m

o˝e ponosiç wydatków

administracyjnych (N

euwahl, 1996, s. 675).

Znacznie w

a˝niejsze wydaje si´ byç w

yjaÊnienie pojćia „polityki handlowej”.

Brak jest definicji tego pojćia w

prawie w

spólnotowym

. Jest tak dlatego, ˝e niejest to term

in swoisty dla W

E, lecz odnosi si´ do praw

a mi´dzynarodow

egow

ogólnoÊci (Pescatore, 1999, s. 397). To w∏aÊnie na tle zakresu W

PH w

kontek-Êcie cz∏onkostw

a wW

TO

powsta∏ spór m

i´dzy Kom

isjà Europejskà a

paƒstwam

icz∏onkow

skimi U

E. A

by rozwiàzaç spór, E

TS m

usia∏ wypow

iedzieç si´ wtej spra-

wie, dostarczajàc kontrow

ersyjnej Opinii 1/94 6.

Geneza konfliktu w

ià˝e si´ zdecyzjà R

ady z7–8 m

arca 1994roku, zgodnie

zktórà do W

TO

przystàpiç mia∏a W

E oraz paƒstw

a cz∏onkowskie. K

omisja za-

protestowa∏a, poniew

a˝ uzna∏a,˝e konkurencyjne kompetencje paƒstw

cz∏on-kow

skich oraz WE

b´dà powodow

aç powa˝ne problem

y natury praktycznej



Kongres Stanów

Zjednoczonych, które by∏y pom

ys∏odawcà ca∏ego projektu (K

a-w

ecka-Wyrzykow

ska, 2002, s. 18). GA

TT

by∏ zaledwie porozum

ieniem w

sprawie

taryf celnych ihandlu, jednakowo˝ w

zgl´dy pragmatyczne przesàdzi∏y o

tym, ˝e

odegra∏ znacznie wi´kszà rol´ w

historii. Wsytuacji braku w

yspecjalizowanej or-

ganizacji Êwiatow

ej wdziedzinie handlu nadano G

AT

T pew

ne sformalizow

anestruktury, czyniàc z

porozumienia organizacj´. G

AT

T funkcjonow

a∏ wten sposób

przez blisko 50 lat, mim

o ˝e nigdy nie by∏ organizacjà mi´dzynarodow

à wpe∏nym

tego s∏owa znaczeniu.

Ale to nie koniec ciekaw

ych rozwiàzaƒ praktycznych w

dziedzinie handlu Êwia-

towego balansujàcych na kraw

´dzi prawa. O

tó˝ wkrótce po pow

staniu Wspólnot

Europejskich (E

uropejskiej Wspólnoty W

´gla iStali, Europejskiego W

spólnotyG

ospodarczej oraz Europejskiej W

spólnoty Energii A

tomow

ej) ich cz∏onkowie

zacz´li byç reprezentowani w

GA

TT

przez te w∏aÊnie W

spólnoty. Taka praktykazosta∏a przyj´ta izaakceptow

ana przez pozosta∏e paƒstwa cz∏onkow

skie, mim

o ˝eform

alnie Wspólnoty E

uropejskie nigdy nie by∏y cz∏onkiem U

k∏adu Ogólnego

wspraw

ie Taryf Celnych iH

andlu! Jest to spostrze˝enie istotne dla zrozumienia

dalszych rozwa˝aƒ.

Przez blisko 50 lat funkcjonowania G

AT

T by∏ w

ielokrotnie modyfikow

anyprzy okazji tak zw

anych rund negocjacyjnych. Podczas ostatniej takiej rundy (tzw.

Rundy U

rugwajskiej) paƒstw

a cz∏onkowskie zdecydow

a∏y si´ na jego drastycznàreform

´ ipowo∏a∏y do ˝ycia W

TO

. Uk∏ad O

gólny zaczà∏ odtàd pe∏niç takà rol´,którà przew

idziano dla niego na samym

poczàtku – sta∏ si´ jedynie umow

à mi´-

dzynarodowà dotyczàcà handlu. W

Êród innych porozumieƒ w

ramach W

TO

nale-˝y w

ymieniç porozum

ienie wspraw

ie rolnictwa, porozum

ienie wspraw

ie Êwiad-

czenia us∏ug (GA

TS), porozum

ienie wspraw

ie handlowych aspektów

w∏asnoÊci

intelektualnej (TR

IPS), porozumienie w

sprawie Êrodków

sanitarnych ifitosani-tarnych oraz porozum

ienie wspraw

ie technicznych barier whandlu.

JED

NO

CZ

ESN

E C

Z¸

ON

KO

STW

O W

SPÓL

NO

T

IICH

PA¡

STW

CZ

¸O

NK

OW

SKIC

H W

WT

O

Przy okazji fina∏u Rundy U

rugwajskiej, której efektem

by∏o powstanie W

TO

,pojaw

i∏ si´ problem kom

petencji Wspólnot do podpisania um

owy m

i´dzynarodo-w

ej ustanawiajàcej t´ organizacj´ oraz do cz∏onkostw

a wniej. C

hodzi∏o mianow

i-cie o

pytanie, czy niektóre zum

ów nale˝àcych do porozum

ieƒ WT

O, a

konkretnieW

ielostronne Um

owy Sprzeda˝y Tow

arów, U

k∏ad Ogólny w

sprawie H

andluU

s∏ugami (G

AT

S) iAspekty H

andlowe Praw

W∏asnoÊci Intelektualnej (T

RIPS),

nale˝à do kompetencji W

E. Przyczynà problem

u by∏o nieprecyzyjne okreÊlenieW

spólnej Polityki Handlow

ej, uregulowanej g∏ów

nie wartykule 133 T

WE

, aletak˝e na przyk∏ad w

artyku∏ach 26, 34 i37 (Ostrihansky, 2005, s. 451). N

ikt niekw

estionowa∏ w

y∏àcznej kompetencji W

E w

sprawach W

spólnej Polityki Handlo-

116B

artosz Ziem

blicki

3Opinia E

TS 1/75 (1975), Z

b. Orz. 1975, s.1355, akapit 1360.

4Sprawa 41/76

Donckerw

olke (1976), Zb. O

rz. 1976, s.1921, akapit 32. 5Spraw

a 22/70 (1970), Kom

isja przeciwko R

adzie (AE

TR

), Zb. O

rz. 1971, s.274, akapit 16.6O

pinia ET

S 1/94 (1994), Zb. O

rz. 1994, s.I–05267

Dashw

ood, 1998, s. 1019–1045; Pescatore, 1999, s. 387; Bourgeois, 1995, s.779).

Uznano, ˝e treÊç opinii podyktow

ana by∏a wzgl´dam

i politycznymi, nie zaÊ praw

-nym

i. Rozdzielenie przepisów

GA

TS iT

RIPS,tak ˝eby inne podm

ioty by∏y kom-

petentne wró˝nych przypadkach, w

ydaje si´ byç pozbawione sensu w

sytuacji, gdyca∏oÊç porozum

ieƒ WT

O w

za∏o˝eniu jest „jednym przedsi´w

zićiem” (B

ourge-ois, 1995, s. 785). O

piniam

a bardzo negatywne skutki dla jednolitej reprezentacji

Wspólnot w

WT

O. A

rgumentacja E

TS w

ydaje si´ byç bardzo s∏aba, co cz´Êciowo

mo˝na t∏um

aczyç du˝ym poÊpiechem

przy jej wydaw

aniu. Patrzàc zperspektyw

yczasu, jej najw

i´kszà s∏aboÊcià by∏ b∏àd ideologiczny, który polega∏ na tym, ˝e s´-

dziowie E

TS patrzyli na now

oczesnà organizacj´ handlowà (W

TO

) przez pry-zm

at powsta∏ych ponad 40 lat w

czeÊniej przepisów, m

ajàcych na celu utworzenie

wspólnego rynku. D

latego artyku∏ 133 poddano nies∏usznie tak ostrym kryteriom

interpretacyjnym (Pescatore, 1999, s. 391). O

pinia 1/94stanow

i∏a krok wstecz

wstosunku do O

pinii 1/75. Niejasne pojćie polityki handlow

ej powinno byç roz-

patrywane na tle ca∏ego m

i´dzynarodowego praw

a handlowego, zrodzonego

wczasie R

undy Urugw

ajskiej, nie zaÊ ciasnych poglàdów na potrzeby w

spólnegorynku.

Opinia 1/94

krytykowana by∏a m

i´dzy innymi za to, ˝e E

TS zachow

ywa∏ si´ jak

sàd narodowy w

post´powaniu cyw

ilnym, który opiera sw

à decyzj´ na twierdze-

niach stron, nie wdajàc si´ w

samodzielne badanie istoty spraw

y, atak˝e za nie-

konsekwentne u˝yw

anie s∏ów com

merce itrade. E

TS w

swoim

uzasadnieniu kwe-

stii GA

TS poÊw

ići∏ zaledwie 6 akapitów

, zaÊ TR

IPS – 4. Jak trafnie stwierdzi∏

Pierre Pescatore10

(1999, s. 393), ET

S wyrazi∏ odm

iennà od ca∏ej reszty Êwiata

opini´ na temat tego, co m

ieÊci si´ wzakresie pojćia handlu. To, co pow

inien by∏zrobiç E

TS, to uznaç,˝e T

RIPS iG

AT

S to tak˝e cz´Êç polityki handlowej.

ZM

IAN

Y U

STAW

OD

AW

STW

A W

SPÓL

NO

TO

WE

GO

WZ

AK

RE

SIE W

SPÓL

NE

J POL

ITY

KI H

AN

DL

OW

EJ

Opinia E

TS odnoÊnie do W

TO

obna˝y∏a s∏aboÊci Wspólnej Polityki H

andlo-w

ej izmotyw

owa∏a U

ni´ Europejskà do dzia∏ania. W

Traktacie A

msterdam

skimw

prowadzony zosta∏ now

y akapit pierwszy do ust´pu 5 artyku∏u 133. N

owe

brzmienie przepisu pozw

oli∏o Radzie, dzia∏ajàcej jednog∏oÊnie ina w

niosek Ko-

misji oraz po konsultacji z

Parlamentem

Europejskim

, zawieraç um

owy m

i´dzy-narodow

ej wdziedzinie handlu us∏ugam

i ihandlowych aspektów

w∏asnoÊci inte-

lektualnej. Niestety proces now

elizacji artyku∏u 133 TW

E zosta∏ niem

al równie

mocno skrytykow

any wnauce co O

pinia 1/94E

TS. Z

arzucano mu brak poszano-



(Neuw

ahl,1996, s. 668). Na podstaw

ie artyku∏u 228 ust´pu 6 (obecnie artyku∏ 300ust´p 6) T

UE

KE

za˝àda∏a 6 kwietnia 1994

roku wydania opinii przez E

TS. H

isz-pania, przy aprobacie R

ady oraz Holandii, podnios∏a zarzut niedopuszczalnoÊci

˝àdania, argumentujàc, ˝e w

ykorzystana przez KE

procedura mo˝e dotyczyç w

y-∏àcznie zobow

iàzaƒ przysz∏ych, anie, jak w

tym przypadku, ju˝ istniejàcych. E

TS

odrzuci∏ jednak ten zarzut (akapity 9–12). Rów

nie˝ Francja podnios∏a zarzut nie-dopuszczalnoÊci, ale oparty na innych podstaw

ach (z∏amanie zasady dobrej

wspó∏pracy poprzez podniesienie przez K

E sw

oich ˝àdaƒ dopiero wostatnim

okresie negocjacji porozumieƒ W

TO

). ET

S ca∏kowicie zarzut ten zignorow

a∏(H

ilf, 1995, s.249).O

pór paƒstw cz∏onkow

skich Wspólnot przeciw

ko temu, a˝eby w

y∏àcznieW

spólnoty reprezentowa∏y je w

WT

O w

ydaje si´ byç naturalny. Cz∏onkostw

o wor-

ganizacjach mi´dzynarodow

ych jest jednym z

najwa˝niejszych sposobów

manife-

stowania sw

ojej suwerennoÊci przez paƒstw

a. Naw

et mikropaƒstw

a, takie jak SanM

arino, Monako czy A

ndorra bardzo zabiegajà ocz∏onkostw

o ww

ielu organiza-cjach (Sack,1995, s. 1232). O

donios∏oÊci tego zagadnienia wkontekÊcie porozu-

mieƒ W

TO

mo˝e Êw

iadczyç fakt, ˝e wprocesie w

ydawania O

pinii 1/94 bra∏y udzia∏w

roli obserwatorów

nie tylko Rada, ale tak˝e Parlam

ent oraz a˝ osiem z

ówcze-

snych dwunastu paƒstw

cz∏onkowskich U

E (D

ania, Grecja, Francja, N

iemcy, H

o-landia, Portugalia, H

iszpania iZjednoczone K

rólestwo) (B

ourgeois, 1995, s.766).E

TS stw

ierdzi∏ wO

pinii, ˝e jeÊli chodzi oW

ielostronne Um

owy Sprzeda˝y To-

warów

, to kompetencja do zaw

arcia tej umow

y przys∏uguje, poza nielicznymi w

yjàt-kam

i zzakresu rolnictw

a, WE

. Wkw

estii GA

TS orzek∏, ˝e w

odniesieniu do us∏ugtransportow

ych WE

nie przys∏ugujà kompetencje, w

pozosta∏ym zaÊ zakresie w

y∏à-czone sà tak˝e us∏ugi okreÊlone w

GA

TS jako „konsum

pcja zagraniczna”, „obec-noÊç handlow

a” oraz „obecnoÊç osób fizycznych”. Jedynie umow

y dotyczàce trans-granicznego Êw

iadczenia us∏ug, niewià˝àce si´ z

przekraczaniem granic przez osoby

je Êwiadczàce, m

ieszczà si´ wzakresie artyku∏u 133 T

WE

, jako zbli˝one do handlutow

arami 7. C

o si´ zaÊ tyczy TR

IPS8, to zasady dotyczàce ochrony praw

a w∏asnoÊci

intelektualnej równie˝ podlega∏y w

y∏àczeniu, tyle ˝e wtym

przypadku dlatego, ˝eW

E ipaƒstw

a cz∏onkowskie sà ∏àcznie upraw

nione do zawarcia um

owy.

Na m

arginesie nale˝y dodaç, e jednoczeÊnie zpowy˝szym

i postanowieniam

i ET

Suzna∏, ˝e sam

fakt ponoszenia wydatków

zwiàzanych z

cz∏onkostwem

wW

TO

nieuzasadnia jeszcze cz∏onkostw

a paƒstw cz∏onkow

skich Wspólnot obok nich sam

ych9.

Oznacza to, ˝e w

tym przypadku m

amy do czynienia ze „w

spólnoÊcià poziomà”.

Przewa˝ajàca cz´Êç doktryny bardzo skrytykow

a∏a opini´ ET

S, uznajàc jà zazaprzepaszczonà szans´ na w

yklarowanie pew

nych kwestii oraz w

ytworzenie lep-

szych wzorców

na przysz∏oÊç (Krenzler, D

a Fonseca-Wollheim

, 1998, s223–241;

118B

artosz Ziem

blicki

7Opinia E

TS 1/94 (1994)…

, akapity 73–98.8O

pinia ET

S 1/94 (1994)…, akapity 99–105.

9Opinia E

TS 1/94 (1994)…

, akapit 21.10B

y∏y doradca Ministerstw

a Spraw Z

agranicznych Luksem

burgu, s´dzia ET

S wlatach

1967–1985, s´dzia Trybuna∏u A

dministracyjnego Âw

iatowej O

rganizacji Pracy.

jest natomiast jasna relacja m

i´dzy TR

IPS ihandlowym

i aspektami w

∏asnoÊci in-telektualnej okreÊlonym

iwartykule 133 ust´pie 6 ze w

zgl´du na semantycznà

niekonsekwencj´. W

pierwszym

wypadku u˝yto okreÊlenia trade related,a

wdru-

gim com

mercial (O

strihansky, 2005, s. 456). Pozostawienie pola do interpretacji

jest oczywiÊcie niedbalstw

em ze strony W

E.

KT

O IW

JAK

IM Z

AK

RE

SIE JE

ST O

DPO

WIE

DZ

IAL

NY

Z

A PR

ZE

STR

ZE

GA

NIE

POR

OZ

UM

IE¡

WT

O?

Rodzi si´ pytanie, czy W

E jest zw

iàzana ca∏à umow

à mieszanà czy te˝ tylko tà

cz´Êcià, która mieÊci si´ w

jej kompetencjach. Przyj´∏o si´, ˝e o

ile wsam

ej umo-

wie nie m

a wyraênego ograniczenia zakresu zw

iàzania WE

, o tyle jest ona zwiàza-

na na p∏aszczyênie prawa m

i´dzynarodowego ca∏à um

owà ium

owa ta w

chodziw

sk∏ad êróde∏ prawa w

spólnotowego (B

iernat, 2006, s. 209).W

jaki sposób mo˝na w

yraênie ograniczyç zakres zwiàzania W

E traktatem

? S∏u-˝à tem

u klauzule kompetencyjne. D

obrym przyk∏adem

klauzuli, okreÊlajàcej zakreszw

iàzania umow

à WE

oraz paƒstw cz∏onkow

skich, jest artyku∏ 2 Porozumienia

oE

uropejskim O

bszarze Gospodarczym

, który stanowi: D

o celów niniejszego poro-

zumienia (…

) okreÊlenie „Um

awiajàce si´ Strony” oznacza, w

odniesieniu do Wspól-

noty iPaƒstw C

z∏onkowskich W

E, W

spólnot´ iPaƒstwa C

z∏onkowskie W

E lub W

spól-not´ albo sam

e Paƒstwa C

z∏onkowskie W

E. W

ka˝dym przypadku znaczenie

przypisywane tem

u okreÊleniu nale˝y wyw

odziç zodpow

iednich postanowieƒ niniejsze-

go Porozumienia oraz zodpow

iednich kompetencji W

spólnoty oraz Paƒstw C

z∏onkow-

skich WE

, tak jak wynikajà one z

Traktatu ustanawiajàcego E

uropejskà Wspólnot´

Gospodarczà oraz Traktatu ustanaw


spólnot´ W´gla iStali.

Innym przyk∏adem

takiej klauzuli jest artyku∏ 4 [Zakres uczestnictw

a oraz pra-w

a iobowiàzki] aneksu IX

[Udzia∏ O

rganizacji Mi´dzynarodow

ych] do Konw

en-cji O

rganizacji Narodów

Zjednoczonych o

Prawie M

orza z10 grudnia 1982

roku.W

tym przypadku regulacje okaza∏y si´ na tyle niefortunne, ˝e dosz∏o na tym

tledo sporów

12. Ale sam

fakt regulacji daje podstawy do rozdzielenia odpow

iedzial-noÊci W

E iPaƒstw

Cz∏onkow

skich.W

Porozumieniu U

stanawiajàcym

Âwiatow

à Organizacj´ H

andlu brak jestklauzul kom

petencyjnych. Jedyne ciekawe regulacje w

tym zakresie to artyku∏y

XI iX

IV. Artyku∏ X

I [Pierwotne cz∏onkostw

o] stanowi:U

k∏adajàce si´ stronyG

AT

T 1947, w

ed∏ug stanu na dzieƒ wejÊcia w

˝ycie niniejszego porozumienia, jak

równie˝ W

spólnoty Europejskie, które przyjm

à niniejsze porozumienie oraz W

ielo-stronne porozum

ienia handlowe iktórych listy koncesji izobow

iàzaƒ sà do∏àczone



wania dla dem

okratycznych zasad, bowiem

Kom

isja zosta∏a pozbawiona de facto

mo˝liw

oÊci wypow

iedzenia si´ iprzedstawienia opinii eksperckich (K

renzlem, D

aFonseca-W

ollheim, 1998, s. 223–241). A

bstrahujàc od zarzutów w

obec samego

procesu przeprowadzania zm

ian wT

raktacie, nale˝y zauwa˝yç, ˝e R

ada nie sko-rzysta∏a ze sw

ych rozszerzonych uprawnieƒ inie rozciàgn´∏a zakresu art. 133 na

ca∏à sfer´ funkcjonowania W

TO

(Ostrihansky, 2005, s. 456).

Kolejnà zm

ian´ wdziedzinie W

PH przyniós∏ T

raktat Nicejski. O

kreÊli∏ on, ˝eum

owy z

dziedziny handlowych aspektów

w∏asnoÊci intelektualnej m

ogà byç za-w

ierane przez Rad´ w

drodze decyzji podejmow

anej wi´kszoÊcià kw

alifikowanà

(artyku∏ 133 ust´p 5 akapit pierwszy w

zwiàzku z

artyku∏em 133 ust´pem

4 TW

E).

Zgodnie natom

iast zakapitem

drugim artyku∏u 133 ust´pu 5 T

WE

, Rada dzia∏a

jednog∏oÊnie, jeÊli chodzi oum

owy zaw

ierajàce postanowienia w

ymagajàce jed-

nomyÊlnoÊci do przyj´cia przepisów

wspólnotow

ego prawa pochodnego lub doty-

czàce dziedzin, wktórych W

E nie w

ykona∏a jeszcze kompetencji przyznanej jej na

mocy T

WE

. Paƒstwa cz∏onkow

skie zachowujà natom

iast prawo do utrzym

ywania

izawierania um

ów z

paƒstwam

i trzecimi lub organizacjam

i mi´dzynarodow

ymi

wdziedzinie handlu us∏ugam

i ihandlowych aspektów

w∏asnoÊci intelektualnej

wzakresie, w

jakim um

owy te sà zgodne z

prawem

wspólnotow

ym iinnym

i odpo-w

iednimi um

owam

i mi´dzynarodow

ymi.

Dodano rów

nie˝ artyku∏ 133 ust´p 6, który jest niczym innym

jak doprecyzowa-

niem zasady okreÊlonej przez E

TS w

sprawie A

ETR

11, zgodnie zktórà zew

n´trznekom

petencje WE

wdanej dziedzinie ograniczone sà ich kom

petencjami w

ewn´trz-

nymi. N

ale˝y dodaç, ˝e kompetencje w

tej mierze m

ajà charakter konkurencyjny,czyli paƒstw

a cz∏onkowskie m

ogà znich korzystaç w

takim zakresie, w

jakim W

Ejeszcze nie skorzysta∏y. Jednak˝e akapit drugi ust. 6 przew

iduje odst´pstwo od po-

wy˝szych zasad. O

tó˝ umow

y dotyczàce handlu us∏ugami w

dziedzinie kultury iau-diow

izualnymi, us∏ugam

i edukacyjnymi oraz us∏ugam

i socjalnymi iw

zakresie zdro-w

ia ludzkiego

nale˝à do

dzielonych kom

petencji W

spólnoty i

jej Paƒstw

Cz∏onkow

skich. Wskutek tego, oprócz decyzji W

spólnoty podj´tej zgodnie zodpo-

wiednim

i postanowieniam

i artyku∏u 300, rokowania w

sprawie takich um

ów w

yma-

gajà wspólnego porozum

ienia paƒstw cz∏onkow

skich. Um

owy b´dàce przedm

iotemtych rokow

aƒ sà zawierane w

spólnie przez Wspólnot´ ipaƒstw

a cz∏onkowskie. D

o-datkow

e novumstanow

i∏ ust´p 7 artyku∏u 133 TW

E, który upraw

nia WE

do zawie-

rania umów

wobszarze praw

w∏asnoÊci intelektualnej, czyli tak˝e tych w

ykraczajà-cych poza zakres ich „handlow

ych aspektów”. R

egulacja ta nie narusza postanowieƒ

wynikajàcych z

ust´pów 5 i6 akapitu drugiego om

awianego artyku∏u.

Wten oto sposób ca∏y zakres przedm

iotowy W

TO

zosta∏ obj´ty normà artyku-

∏u 133 (wzakresie Êrodków

zewn´trznych, nie zaÊ jednostronnych). W

skazaç odrazu trzeba, ˝e w

pewnych dziedzinach kom

petencja WE

nie jest wy∏àczna. N

ie

120B

artosz Ziem

blicki

11Sprawa 22/70 (1970), K

omisja przeciw

ko Radzie (A

ET

R), Z

b. Orz. 1971, s.274.

12Sprawa 459/03 (2003), K

omisja przeciw

ko Irlandii (Sellafield), Zb. O

rz. 2006, str. I–04635,akapity 86–121.

s.389). Poprzez analogi´ izwyczaj m

o˝na wić odnosiç zasady zaw

arte wK

on-w

encji z1969

roku do organizacji mi´dzynarodow

ych.O

ile stosowanie artyku∏u 26 K

onwencji (pacta sunt servanda)

nie budzi wtym

wypadku ˝adnych zastrze˝eƒ, o

tyle artyku∏y27 i46 sà nieco bardziej problem

a-tyczne. Skoro bow

iem zakres kom

petencji WE

wram

ach WPH

jest tak niejasny,˝e w

yra˝aç si´ na ten temat m

usi ET

S (Opinia 1/94), to czy nie w

skazuje to na conajm

niej wàtpliw

e umocow

anie WE

do zawarcia traktatu? Przy odpow

iedzi na topytanie w

arto podeprzeç si´ orzeczeniem M

i´dzynarodowego Trybuna∏u Spraw

ie-dliw

oÊci (MT

S) wspraw

ie Kam

erun przeciwko N

igerii 15.Trybuna∏ orzek∏, ˝e ˝adnepaƒstw

o nie ma obow

iàzku byç na bie˝àco ze zmianam

i legislacyjnymi bàdê kon-

stytucyjnymi innych paƒstw

, które to zmiany m

ogà mieç znaczenie w

stosunkachm

i´dzynarodowych. To po pierw

sze. Apo drugie, sam

a niejasnoÊç co do we-

wn´trznych kom

petencji jest daleka od wym

aganego wartykule 46 oczyw

istegopogw

a∏cenia prawa w

ewn´trznego o

zasadniczym znaczeniu (Steinberger, 2006,

s.846–848).O

dpowiedzialnoÊç W

E za jej organy w

ydaje si´ nie budziç wi´kszych w

àtpli-w

oÊci. Podobnie ma si´ sytuacja z

odpowiedzialnoÊcià W

E za organy paƒstw

cz∏onkowskich dzia∏ajàce w

zakresie wy∏àcznych kom

petencji WE

. Wi´ksze kon-

trowersje pow

stajà natomiast przy kw

estii odpowiedzialnoÊci W

E za organy

paƒstw cz∏onkow

skich dzia∏ajàce poza zakresem w

y∏àcznych kompetencji W

E.

Tutaj opinie wdoktrynie co do interpretacji ust´pu 7 artyku∏u 300 T

WE

sà po-dzielone 16. Przypom

nijmy, ˝e przepis ten brzm

i: Um

owy zaw

arte zgodnie zw

arun-kam

i okreÊlonymi w

niniejszym artykule w

ià˝à instytucje Wspólnoty oraz Paƒstw

aC

z∏onkowskie. Spór w

doktrynie zosta∏ zasygnalizowany, ale dok∏adna analiza te-

go zagadnienia wykracza poza tem

atyk´ tego artyku∏u.

PRA

KT

YK

A R

OZ

STR

ZY

GA

NIA

WR

AM

AC

H W

TO

SPOR

ÓW

ZU

DZ

IA¸

EM

WSPÓ

LN

OT

EU

RO

PEJSK

ICH

LUB

ICH

PA¡

STW

CZ

¸O

NK

OW

SKIC

H

Wpraktyce udzia∏ W

E w

sporach wram

ach Âwiatow

ej Organizacji H

andluprzedstaw

ia si´ nast´pujàco. ˚adne paƒstw

o cz∏onkowskie G

AT

T bàdê W

TO

ni-gdy nie „pozw

a∏o” 17paƒstw

a cz∏onkowskiego W

spólnot, lecz zawsze W

spólnoty.Podobnie ˝adne paƒstw

o cz∏onkowskie W

E nigdy nie „pozw

a∏o” na forum W

TO



do GA

TT

1994roku oraz których listy szczegó∏ow

ych zobowiàzaƒ sà do∏àczone do

GA

TS, stanà si´ pierw

otnymi C

z∏onkami W

TO

.Z

kolei artyku∏ XIV

(1) [Przyjmow

anie, wejÊcie w

˝ycie, deponowanie] stano-

wi:N

iniejsze porozumienie b´dzie otw

arte do przyjćia wdrodze podpisu lub w

innysposób przez uk∏adajàce si´ strony G

AT

T 1947 iW

spólnoty Europejskie, spe∏niajàce

warunki, aby staç si´ pierw

otnymi C

z∏onkami W

TO

zgodnie zartyku∏em X

I niniejsze-go porozum

ienia. Takie przyjćie b´dzie dotyczyç niniejszego porozumienia oraz za∏à-

czonych do niego Wielostronnych porozum

ieƒ handlowych. (…

)Pow

y˝sze sformu∏ow

anie sugeruje, ˝e ka˝dy cz∏onek zwiàzany jest ca∏ym

pa-kietem

porozumieƒ W

TO

inie ma m

o˝liwoÊci w

ybrania tylko niektórych. Po-nadto nie m

a tutaj nawet nam

iastki klauzuli kompetencyjnej pozw

alajàcej roz-dzieliç upraw

nienia iobow

iàzki WE

ipaƒstw

cz∏onkowskich. N

a takimstanow

isku stanà∏ ET

S worzeczeniu w

sprawie H

ermes International 13.W

przy-padku W

TO

mo˝na zw

iàzaç si´ wy∏àcznie w

szystkimi porozum

ieniami naraz.

Stwierdzono to w

prost wA

kcie Koƒcow

ym Z

awierajàcym

Wyniki W

ielostronnychN

egocjacji Handlow

ych wR

amach R

undy Urugw

ajskiej(ang. Final Act E

mbodying

the Results of the U

ruguay Round of M

ultilateral Trade Negotiations) w

art. 4. Inie

ma tu znaczenia fakt, ˝e w

swojej decyzji z

22 grudnia 1994roku, dotyczàcej zaw

ar-cia w

imieniu W

spólnoty Europejskiej w

dziedzinach wchodzàcych w

zakres jej kom-

petencjiporozumieƒ, b´dàcych w

ynikiem negocjacji w

ielostronnych wram

ach Run-

dy Urugw

ajskiej (1986–1994) 14, Rada U

E stw

ierdzi∏a wartykule 1: N

ast´pujàcew

ielostronne umow

y handlowe iakty zostajà niniejszym

przyj´te wim

ieniu Wspól-

noty Europejskiej odnoÊnie do tej ich cz´Êci, która le˝y w

kompetencji W

spólnotyE

uropejskiej (…)

Skoro WE

zwiàza∏y si´ ca∏oÊcià porozum

ieƒ, to odpowiadajà za realizacj´ tej

ca∏oÊci. Wynika to z

zasady pacta sunt servandaoraz, co jest w

tym przypadku nie-

zwykle istotne, z

zakazu powo∏yw

ania si´ na regulacje wew

n´trzne dotyczàceograniczonych kom

petencji. Kw

estie te zosta∏y uregulowane w

artyku∏ach 26 i27w

zwiàzku z

artyku∏em 46 K

onwencji W

iedeƒskiej oPraw

ie Traktatów

z1969

ro-ku. K

onwencja ta odnosi si´ w

prawdzie do paƒstw

, anie organizacji m

i´dzynaro-dow

ych, takich jak WE

, ale istniejà przekonujàce argumenty za tym

, aby stosowaç

je tak˝e do organizacji. Otó˝ w

1986roku K

omisja Praw

a Mi´dzynarodow

ego(ang. International L

aw C

omm

ission [ILC

]) przy ON

Z opracow

a∏a Konw

encj´W

iedeƒskà oPraw

ie Traktatów

mi´dzy Paƒstw

ami iO

rganizacjami M

i´dzynaro-dow

ymi oraz m

i´dzy Organizacjam

i Mi´dzynarodow

ymi. K

onwencja ta nigdy nie

wesz∏a w

˝ycie, jednak czo∏owi przedstaw

iciele doktryny itak si´ na nià powo∏ujà,

uznajàc jà za kodyfikacj´ obowiàzujàcego praw

a zwyczajow

ego (Björklund, 2001,

122B

artosz Ziem

blicki

13Sprawa 53/96 (1996), H

ermes International przeciw

ko FHT

Marketing C

hoice BV, Z

b. Orz.

1998, str. I–3603, akapit 24.14D

z.U. U

nii Euroepjskiej (1994), L

336/1, decyzja Rady 94/800/E

C, s.1–2.

15Kam

erun przeciwko N

igerii(sprawa o

làdowà im

orskà granic´), wyrok M

TS z

10.10.2002r.,

Zb. O

rz. 2002, akapit 266.16Z

a jest np. Steinberger (2006, s. 852), aprzeciw

np. MacL

eod, Hendry iH

yett (1996, s. 131–132).17O

kreÊlenie to stosuj´ zbraku lepszego krótkiego alternatyw

nego okreÊlenia na ˝àdanierozstrzygnićia sporu na forum

WT

O przez jedno z

paƒstw cz∏onkow

skich.

na stanowisku,

e Zjednoczone K

rólestwo iIrlandia nie sà stronam

i wtym

sporze.Panel postanow

i∏ zaczàç dochodzenie od zbadania naruszenia ze strony Wspól-

not 21. Poniewa˝ panel stw

ierdzi∏ takie naruszenie, uzna∏, ˝e badanie naruszeniaze strony Irlandii iZ

jednoczonego Królesstw

a Wielkiej B

rytanii jest zb´dne 22.B

y∏ to dotychczas jedyny przypadek, kiedy panel rozpatrywa∏ spraw

´, wktórej

stronà, choçby wy∏àcznie z

formalnego punktu w

idzenia, by∏o bezpoÊrednio paƒ-stw

o cz∏onkowskie W

E. W

spólnoty bardzo zdecydowanie w

alczy∏y, aby byç jedy-nà stronà w

sporze, co waspekcie praktycznym

uda∏o imsi´ osiàgnàç. N

igdy wi´-

cej Wspólnoty nie by∏y w

takiej sytuacji. Raz jednak zdarzy∏o si´, ˝e utw

orzonyzosta∏ panel w

sporze, którego stronà by∏o paƒstwo cz∏onkow

skie Wspólnot – B

el-gia 23. W

tedy, wprzeciw

ieƒstwie do spraw

y Lan,B

elgia by∏a wy∏àcznym

„pozwa-

nym”. Jak w

spomnia∏em

, Stanom Z

jednoczonym uda∏o si´ doprow

adziç do utwo-

rzenia panelu. Nim

jednak panel przystàpi∏ do pracy, Stany Zjednoczone w

nios∏yo

zawieszenie jego dzia∏ania na czas trw

ania negocjacji mi´dzy stronam

i. Nast´p-

nie USA

jeszcze czterokrotnie wnosi∏y o

przed∏u˝enie stanu zawieszenia, a˝

wkoƒcu zaw

ar∏y zB

elgià ugod´, oczym

poinformow

a∏y WT

O. T

ym sposobem

panel, choç utworzony, nigdy naw

et nie podjà∏ badania sprawy, której stronà by∏o

wy∏àcznie paƒstw

o cz∏onkowskie W

spólnot.Tak przedstaw

ia si´ praktyka, choç wteorii w

ydaje si´ przewa˝aç poglàd, ˝e sa-

mo paƒstw

o cz∏onkowskie W

spólnot tak˝e wca∏oÊci odpow

iada za naruszenie po-rozum

ieƒ WT

O (jak w

spomnia∏em

wczeÊniej, sà w

tej kwestii rozbie˝noÊci w

dok-trynie). M

amy w

ić do czynienia zsolidarnà odpow

iedzialnoÊcià za dzia∏aniaorganów

zarówno W

spólnot, jak ipaƒstw cz∏onkow

skich. Fakt odpowiedzialnoÊci

paƒstw w

ynika ztego,

e zwiàza∏y si´ ca∏ym

pakietem W

TO

. Brak m

o˝liwoÊci efek-

tywnej kontroli nad organam

i Wspólnot ze strony ich paƒstw

cz∏onkowskich,

stwierdzony przez E

TS w

sprawie B

ananów24, nie m

a tu znaczenia. Na takim

sta-now

isku stanà∏ Europejski T

rybuna∏ Spraw C

z∏owieka w

sprawach M

atthews 25

iB

osphorus 26.Jest to rozwiàzanie szczególnie dotkliw

e dla paƒstw, poniew

a˝W

spólnoty mogà egzekw

owaç sw

oje zobowiàzania na podstaw

ie artyku∏u 226,(chocia˝ jedynie ex post), a

paƒstwa, m

imo odpow

iedzialnoÊci za dzia∏anie orga-nów

WE

, nie majà instrum

entów do egzekw

owania przez W

E przepisów

WT

O. 125

Przyczyny i skutki jednoczesnego cz∏onkostwa w

spólnot europejskich…

˝adnego jej cz∏onka, azaw

sze czyni∏y to Wspólnoty. Praktyka taka utrw

ali∏a si´ju˝ w

GA

TT, m

imo ˝e W

spólnoty nawet nie by∏y jej cz∏onkiem

.Pow

y˝sze stwierdzenie w

ymaga pew

nego doprecyzowania. Po pierw

sze,wyja-

Êniç nale˝y rozumienie s∏ow

a „spór” wkontekÊcie W

TO

. Otó˝ system

rozwiàzy-

wania sporów

wW

TO

regulowany jest przez Porozum

ienie wspraw

ie Rozstrzyga-

nia Sporów (ang. D

ispute Settlement U

nderstanding[D

SU]). Z

godnie ztym

porozumieniem

, spór oznacza sytuacj´, wktórej jedno z

paƒstw cz∏onkow

skichW

TO

przyjmie polityk´ handlow

à lub Êrodek albo podejmie dzia∏anie, które w

ocenieinnego paƒstw

a cz∏onkowskiego W

TO

stanowi naruszenie porozum

ieƒ WT

O iw

yni-kajàcych z

nich obowiàzków

iuprawnieƒ, ipaƒstw

o to podejmie kroki na podstaw

ieD

SU(Sarhan, 2006, s. 72). Taka definicja jest bardzo pojem

na, bowiem

nie wym

a-ga jeszcze utw

orzenia panelu ekspertów dla jego rozw

iàzania, aw

ystarczajàce jestna przyk∏ad podjćie przez strony negocjacji.

Piszàc powy˝ej o

sporach, mia∏em

na myÊli jedynie ten „drugi etap sporu”,

kiedy panel zostaje utworzony. Jedynie w

tym kontekÊcie praw

dziwe jest

stwierdzenie, ˝e uczestnikiem

sporów w

ramach system

u rozwiàzyw

ania spo-rów

WT

O zaw

sze by∏y Wspólnoty, a

nigdy ich paƒstwo cz∏onkow

skie. Oczyw

i-Êcie W

TO

na swojej stronie internetow

ej iwe w

szelkich wydaw

anych materia-

∏ach odnosi si´ do definicji zD

SU i

publikuje list´ a˝ 392sporów

18. Wiele

znich jednak zakoƒczy∏o si´ bez udzia∏u paneli lub O

rganu Rozstrzygania Spo-

rów. Przyjm

ujàc definicj´ „sporu” zawartà w

DSU

mo˝na zauw

a˝yç, ˝e Paƒ-stw

a Cz∏onkow

skie Wspólnot bra∏y w

nich udzia∏ a˝ 15 razy. Oczyw

iÊcie zawsze

wyst´pow

a∏y wroli „pozw

anego”, bo same „pozyw

ajà” za poÊrednictwem

WE

.C

o ciekawe, w

e wszystkich tych 15 przypadkach w

roli „powoda” w

yst´powa∏y

Stany Zjednoczone. W

13 ztych przypadków

„spór” zakoƒczy∏ si´ albo osià-gnićiem

komprom

isu na podstawie artyku∏u 3.6 D

SU, albo w

y∏àcznie ˝àda-niem

konsultacji, za którym nie posz∏o ani ustanow

ienie panelu,ani notyfikacjao

zakoƒczeniu sporu19. T

ylko w2 przypadkach w

ynik sporów by∏ odm

ienny,kiedy to jeden panel rozpatryw

a∏ je ∏àcznie ze sporem m

i´dzy Stanami Z

jedno-czonym

i (USA

) aW

spólnotami.

Mow

a mianow

icie ospraw

ie Lan

20z1997

roku. Otó˝ Stany Z

jednoczone „po-zw

a∏y” wram

ach systemu rozw

iàzywania sporów

WT

O najpierw

wlistopadzie

1996roku W

spólnoty, anast´pnie w

lutym 1997

roku Zjednoczone K

rólestwo

Wielkiej B

rytanii iIrlandi´. Stany Zjednoczone zarzuca∏y W

spólnotom ijej dw

ómpaƒstw

om cz∏onkow

skich naruszenie postanowieƒ G

AT

T 1994 poprzez ustano-

wienie niedopuszczalnych taryf celnych na sprz´t elektroniczny. W

spólnoty sta∏y

124B

artosz Ziem

blicki

18Stan na 18 maja 2009

roku.19D

ane zoficjalnej strony W

TO

: http://ww

w.w

to.org/english/tratop_e/dispu_e/dispu_sta-tus_e.htm

(18.05.2009). Rów

nie˝ wszystkie ni˝ej cytow

ane raporty paneli iopisy spraw do-

st´pne sà pod podanym adresem

.20Po∏àczone do rozpoznania spory D

S62, DS67 iD

S68.

21Raport panelu w

sprawach W

T/D

S62/R, W

T/D

67/R, W

T/D

68/R, akapit 8.15.

22Raport panelu w

sprawach W

T/D

S62/R, W

T/D

67/R, W

T/D

68/R, akapit 8.72.

23Sprawa o

sygnaturze DS210.

24Sprawa 280/93 (1993), N

iemcy przeciw

ko Radzie (B

anany), Zb. O

rz. 1994, I–4973, akapity105 i109.

25Matthew

s przeciwko Z

jednoczonemu K

rólestwu, w

niosek nr 24833/94, akapity 26–35;http://w

ww

.echr.coe.int/echr/Hom

epage_EN

, dzia∏ Case L

aw (18.05.2009).

26Bosphorus H

ava Yollari Turizm ve T

icaret Anonim

Sirketi przeciwko Irlandii, w

niosek nr45036/98, akapity 151–157;http://w

ww

.echr.coe.int/echr/Hom

epage_EN

, dzia∏ Case L

aw(18.05.2009).

MacL

eod, I., Hendry, I.D

., Hyett, S. (1996).T

he External R

elations of the European C

omm

u-nities. O


Neuw

ahl, N. (1996). Shared Pow

ers or Com

bined Incompetence? M

ore on Mixity.C

om-

mon M

arket Law

Review

, 33(667–687).

Ostrihansky, R

. (2005). Wspólna Polityka H

andlowa, [w

:] J. Barcz (red.),Praw

o Unii E

uropej-skiej. Praw

o materialne ipolityki. W

arszawa. W

ydawnictw

o Prawo iPraktyka G

ospodarcza.Pescatore, P. (1999). O

pinion 1/94 on „Conclusion” of the W

TO

Agreem

ent: Is there anescape from

aprogram

med disaster? C

omm

on Market L

aw R

eview, 36

(387–405).Sack, J. (1995). T

he European C

omm

unity’sM

embership of International O

rganizations.C

omm

on Market L

aw R

eview, 32

(1227–1256).Sarhan, K

. (2006). The A

BC

s of WT

O D

ispute Settlement.D

ispute Resolution Journal, listo-

pad 2005 – styczeƒ 2006 (70–75).Steinberger, E

. (2006). The W

TO

Treaty as a

Mixed A

greement: Problem

s with the E

C’

and the EC

Mem

ber States’ Mem

bership of the WT

O.T

he European Journal of Interna-

tional Law

, 17(4), (837–862).



POD

SUM

OW

AN

IE

Wspólna Polityka H

andlowa stanow

i jedno znajw

a˝niejszych narz´dzi Wspol-

not do rozwoju w

spólnego rynku oraz osiàgni´cia innych celów U

nii Europejskiej.

Jednak jej ewolucja napotyka przeszkody ze strony paƒstw

cz∏onkowskich W

spól-not ijest bardzo chaotyczna. M

a to znaczàcy wp∏yw

na funkcjonowanie W

spólnotw

WT

O.

Jest rzeczà zadziwiajàcà, ˝e tak w

a˝na kwestia jak zakres odpow

iedzialnoÊciW

spólnot ijej paƒstw cz∏onkow

skich za zobowiàzania w

ynikajàce zporozum

ieƒW

TO

budzi tak wiele w

àtpliwoÊci natury praw

nej. Praktyka wtym

zakresie od po-czàtku zdaw

a∏a si´ iÊç w∏asnà drogà:

1) najpierw z

porozumienia G

AT

T zrobiono organizacj´ m

i´dzynarodowà,

2) potem E

WG

zacz´∏a reprezentowaç sw

ych cz∏onków na forum

GA

TT, m

imo ˝e

nie by∏a nawet jego cz∏onkiem

,3) a˝ w

reszcie Wspólnoty sta∏y si´ w

y∏àcznie odpowiedzialne za przestrzeganie przez

swe Paƒstw

a Cz∏onkow

skie porozumieƒ W

TO

, mim

o i˝ ka˝de inne paƒstwo m

o-g∏oby z

powodzeniem

„pozwaç” bezpoÊrednio ich Paƒstw

a Cz∏onkow

skie.

Mo˝na m

ieç wra˝enie, ˝e teoria nie nadà˝a za praktykà. Paƒstw

a Cz∏onkow

-skie ju˝ daw

no powinny by∏y w

ycofaç si´ zW

TO

, ust´pujàc miejsca W

spólnotom,

zaÊ ET

S powinien zaktualizow

aç swe poglàdy na poj´cie „polityki handlow

ej”.

BIB

LIO

GR

AFIA

Barcz, J., Skrzyd∏o-Tefelska, E

. (2006). Prawne aspekty stosunków

zewn´trznych U

nii Euro-

pejskiej, [w:] J. B

arcz (red.), Prawo U

nii Europejskiej. Z

agadnienia systemow

e (459–484).W

arszawa. W

ydawnictw

o Prawo iPraktyka G

ospodarcza.B

iernat, S. (2006). èród∏a praw

a Unii E

uropejskiej, [w:] J. B

arcz (red.), Prawo U

nii Europej-

skiej. Zagadnienia system

owe (191–225). W

arszawa. W

ydawnictw

o Prawo iPraktyka G

o-spodarcza.

Björklund, M

. (2001). Responsibility in the E

C for M

ixed Agreem

ents – Should Non-M

em-

ber Parties Care? N

ordic Journal of International Law

, 70 (373–402).B

ourgeois, J. (1995). The E

C in the W

TO

and advisory Opinion 1/94: an E

chternachProcseeion.C

omm

on Market L

aw R

eview, 32

(773–787).D

ashwood A

. (1998), External R

elations Provisions of the Am

sterdam T

reaty.Com

mon

Market L

aw R

eview, tom

35 (1019–1045).H

ilf, M. (1995). T

he EC

J’sOpinion 1/94 on the W

TO

– No Surprise but W

ise?, The E

urope-an Journal of International L

aw, 6

(245–259).K

awecka-W

yrzykowska, E

. (2002). Rola G

AT

T w

rozwoju handlu m

i´dzynarodowego, [w

:]J.K

aczurba, E. K

awecka-W

yrzykowsa (red.), Polska w

WT

O (17–43). W

arszawa. Insty-

tut Koniunktur iC

en Handlu Z

agranicznego.K

renzler, H.G

., Da Fonseca-W

ollheim, H

. (1998).Die R

eichweie der gem

einsamen H

an-delspolitik nach dem

Vertrag von A

msterdam

– eine Debatte ohne E

nde.Europarecht,

33(223–241).

126B

artosz Ziem

blicki

Zm

ar∏y niedawno C

harles Tilly (1929–2008) by∏ jednym

zg∏ów

nych rzeczni-ków

integracji historii znaukam

i spo∏ecznymi (lub uhistorycznienia nauk spo∏ecz-

nych). Zjednej strony krytykow

a∏ historyków za koncentrow

anie si´ na po-w

ierzchni zjawisk, niedocenianie procesów

imechanizm

ów rzàdzàcych ˝yciem

spo∏ecznym ipolitycznym

; zdrugiej natom

iast zarzuca∏ socjologom opieranie si´

na ahistorycznych abstrakcyjnych koncepcjach spo∏eczeƒstwa. W

swoich pracach

próbowa∏ zatem

∏àczyç typowe dla historyków

zainteresowanie konkretnà histo-

rycznà rzeczywistoÊcià rekonstruow

anà na podstawie ˝m

udnych badaƒ archiwal-

nych ze znamionujàcym

socjologów poszukiw

aniem regularnoÊci, statystycznych

korelacji iÊmia∏ych generalizacji. N

apisa∏ ponad 20 ksià˝ek, które dotyczy∏y za-dziw

iajàco szerokiego spektrum tem

atów: pow

stania wW

andei w1793

roku, me-

todologii badaƒ historyczno-socjologicznych, roli miast igenezy

paƒstw narodo-

wych w

Europie, rew

olucji na starym kontynencie, dynam

iki ruchów spo∏ecznych,

ekonomii politycznej paƒstw

postkomunistycznych, protestów

politycznych czyrozw

oju demokracji w

Êwiecie. N

iestety, jego prace sà wPolsce stosunkow

o s∏aboznane, co w

pewnym

stopniu spowodow

ane jest brakiem przek∏adów

. Nie liczàc

recenzowanej pracy ikilku artyku∏ów

, wj´zyku polskim

ukaza∏a si´ jedynie ksià˝-ka pt. R

ewolucje europejskie, 1492–1992

(1997).D

emokracja jest jednà z

ostatnich prac napisanych przez Tilly’ego: jej pierw

ot-na angloj´zyczna w

ersja ukaza∏a si´ w2007

roku. Tytu∏ studium

jest nieco mylàcy,

poniewa˝ nie podkreÊla w

dostatecznym stopniu dynam

icznego podejÊcia autora.O

tó˝ przedmiotem

rozwa˝aƒ T

illy’ego jest nie tyle pewien idealny system

poli-tyczny zw

any demokracjà, ile

demokratyzacja ide-dem

okratyzacja. „Dem

okraty-zacja – w

yjaÊnia autor – jest procesem dynam

icznym, który zaw

sze pozostaje nie-zakoƒczony inieustannie nara˝a si´ na ryzyko odw

rócenia – de-demokratyzacji”

(s.8). Tilly sugeruje, ˝e z

historycznego punktu widzenia dem

okratyzacji nie mo˝-

na traktowaç jako trw

a∏ego ijednokierunkowego procesu. Z

jego rozwa˝aƒ w

yni-


nr 2(2009)

s. 129–133

KR

ZY

SZTO

FJA

SKU

¸OW

SKI

CH

AR

LES TILLY

, DE

MO

KRA

CJA

, PR

ZE

K¸. M

ICH

A¸ SZ

CZ

UB

IA¸K

A,

WY

DAW

NIC

TWO

NA

UK

OW

E PW

N, W

AR

SZAW

A 2008.

zacji ide-demokratyzacji w

wielu paƒstw

ach, m.in. w

e Francji, Rosji, W

enezueli, Re-

publice Po∏udniowej A

fryki, Indiach, Szwajcarii, H

iszpanii. Krótkie iw

nikliwe opisy

s∏u˝à jednak jako egzemplifikacja pew

nych ogólnych mechanizm

ów. N

ie sà to wi´c

studia przypadku, lecz przyk∏ady zastosowania teorii T

illy’ego. Autor jest przy tym

doÊç ostro˝ny: nie próbuje formu∏ow

aç jakiÊ Êcis∏ych ogólnych praw, jednoliniow

ejtrajektorii, którà m

uszà przejÊç wszystkie dem

okratyzujàce si´ paƒstwa, nie przed-

stawia zam

kni´tego zespo∏u warunków

koniecznych iwystarczajàcych dem

okratyza-cji ide-dem

okratyzacji. „Zam

iast tego twierdz´ – pisze T

illy – ˝e demokratyzacja

ide-demokratyzacja zale˝y od pew

nych powtarzajàcych si´ m

echanizmów

przyczy-now

ych, które sk∏adajà si´ na niewielkà liczb´ procesów

koniecznych. Przez mecha-

nizm rozum

iem zdarzenia, które w

ywo∏ujà takie sam

e skutki bezpoÊrednio wszero-

kim zakresie okolicznoÊci (…

). Przez procesy rozumiem

po∏àczenia isekwencje

mechanizm

ów, które w

ytwarzajà pew

ien okreÊlony rezultat” (s.37).Punktem

wyjÊcia T

illy’ego jest analiza poj´ç demokracja idem

okratyzacja. Jakstw

ierdza: „system jest dem

okratyczny wtakim

stopniu, wjakim

zale˝noÊci poli-tyczne m

i´dzy paƒstwem

ijego obywatelam

i sà odbiciem szerokiej, rów

nej, chro-nionej iw

zajemnie zobow

iàzujàcej konsultacji. Dem

okratyzacja oznacza ruchw

stron´ konsultacji szerszej, bardziej równej, lepiej chronionej isilnie w

zajemnie

zobowiàzujàcej. D

e-demokratyzacja oznacza ruch w

stron´ konsultacji w´˝szej,

mniej rów

nej, gorzej chronionej is∏abiej wzajem

nie zobowiàzujàcej” (s.26). Poj´-

cia szeroka, równa, chroniona iw

zajemnie zobow

iàzujàca konsultacja odnoszà si´do czterech cz´Êciow

o niezale˝nych aspektów odm

iennoÊci systemów

politycz-nych. I

tak szerokoÊç zwiàzana jest ze stopniem

inkluzji politycznej, równoÊç od-

nosi si´ do stopnia równoÊci m

i´dzy ró˝nymi kategoriam

i obywateli, a

tak˝e wra-

mach kategorii. W

ysokie poziomy szerokoÊci i

równoÊci stanow

ià podstaw´

obywatelstw

a. Jednak samo istnienie obyw

atelstwa – stw

ierdza Tilly – nie decydu-

je otym

, czy system jest dem

okratyczny czy nie. Jak zauwa˝a,system

y autorytarnecz´sto odgórnie narzucajà niedem

okratyczne formy obyw

atelstwa. N

iezb´dne sàzatem

dwa dodatkow

e elementy: ochrona, tj. w

olnoÊç od arbitralnego dzia∏aniapaƒstw

a, atak˝e w

zajemnie zobow

iàzujàca konsultacja, która oznacza, ˝e „funk-cjonariusze paƒstw

a majà w

yraêne, wym

agalne zobowiàzania do dostarczania ko-

rzyÊci odpowiednio do kategorii odbiorcy” (s.27).

Zastanaw

iajàc si´ nad ogólnie sformu∏ow

anym problem

em (tj. jakie procesy

prowadzà do dem

okratyzacji ide-demokratyzacji) T

illy przedstawia ca∏y katalog

pytaƒ (wsum

ie trzynaÊcie), na które jego zdaniem trzeba odpow

iedzieç, je˝eli in-teresujà nas badania nad dem

okracjà. Warto przytoczyç kilka przyk∏adow

ych py-taƒ, aby pokazaç zakres problem

owy ksià˝ki: dlaczego to E

uropa Zachodnia oraz

obie Am

eryki by∏y pionierami dem

okratyzacji? Jak mo˝na w

yt∏umaczyç ró˝ne do-

Êwiadczenia paƒstw

postsocjalistycznych zdem

okratyzacjà ide-demokratyzacjà?

Jak formy iêród∏a utrzym

ania paƒstwa (np. rolnictw

o, bogactwa m

ineralne lubhandel) w

p∏ywajà na podatnoÊç system

u na demokratyzacj´ ide-dem

okratyzacj´?D

laczego de-demokratyzacja przebiega zw

ykle gwa∏tow

niej ni˝ demokratyzacja?

131C

harles Tilly, D

emokracja

ka, ˝e demokracje nara˝one sà na gw

a∏townà de-dem

okratyzacj´, która zwykle

nast´puje ww

yniku zdrady elit. Wzgodzie z

za∏o˝eniami socjologii historycznej

autor Dem

okracjik∏adzie nacisk g∏ównie na przem

iany spo∏eczne, które warunku-

jà mo˝liw

oÊç demokratyzacji bàdê procesu odw

rotnego. Sprzeciwia si´ traktow

a-niu dem

okracji jako idei, która ∏atwo ulega dyfuzji. Teza g∏oszàca – pisze T

illy – ˝e„dem

okracja jest wabikiem

, modà lub now

inkà organizacyjnà, która szerzy si´w

ch∏onnych Êrodowiskach niczym

style muzyczne lub program

y polityczne – jestw

wielkiej m

ierze b∏´dna. Przedstawione w

tej ksià˝ce analizy historyczne – konty-nuuje autor – w

skazujà, ˝e na znacznie wi´kszà uw

ag´ zas∏ugujà dwa inne czynni-

ki, am

ianowicie g∏´bokie procesy spo∏eczne, które w

d∏ugiej perspektywie sprzy-

jajà demokratyzacji, oraz podm

ioty zewn´trzne, które w

ywierajà na system

ypolityczne nacisk w

ymuszajàcy dem

okratyzacj´” (s.241). Tilly raczej sceptycznie

podchodzi do prób propagowania dem

okracji wÊw

iecie niedemokratycznym

. Su-geruje, ˝e ew

entualna demokratyzacja nie zale˝y od si∏y persw

azji, dobrej woli,

rozwijania ig∏oszenia cnót dem

okratycznych, napisania dobrej konstytucji, tylkood znacznie g∏´bszych zm

ian spo∏ecznych, które raczej trudno kontrolowaç.

Na m

arginesie warto dodaç, ˝e w

ksià˝ce sporo jest analiz, które przeczà com-

munis opinio. I

tak omaw

iajàc ˝ycie polityczne wdziew

i´tnastowiecznych Stanach

Zjednoczonych autor podw

a˝a rozpowszechnionà przez A

lexisa de Tocquevillew

ksià˝ce Odem

okracji wA

meryce (1835, 1840) tez´, ˝e dobrow

olne stowarzyszenia

sà koniecznà podstawà dem

okracji. Powo∏ujàc si´ na badania innych autorów

Tilly

twierdzi, ˝e generalnie podupadanie ˝ycia stow

arzyszeniowego po I

wojnie Êw

iato-w

ej by∏o korzystne dla amerykaƒskiej dem

okracji, poniewa˝ dobrow

olne organiza-cje cz´sto s∏u˝y∏y raczej interesom

partykularnym ni˝ dobru ogólnem

u, przyczynia∏ysi´ do podzia∏ów

wam

erykaƒskim ˝yciu spo∏ecznym

ipolitycznym, a

tak˝e – cho-cia˝ na przyk∏ad zapew

nia∏y bezpieczeƒstwo – w

yklucza∏y niektórych obywateli.

Wbarw

ny sposób Tilly opisuje na przyk∏ad w

alki ochotniczych stra˝y po˝arnychtw

orzonych nierzadko wram

ach jednolitych etnicznie lokalnych spo∏ecznoÊci. Itakw

po∏owie X

IX w

ieku na przedmieÊciach Filadelfii A

merykaƒska R

epublikaƒskaStra˝ O

gniowa (zw

iàzana zPartià R

epublikaƒskà, antykatolicka ijankeska) walczy-

∏a zpow

o∏anà przez irlandzkich katolików isym

patyzujàcà zdem

okratami Stra˝à

Ogniow

à Moyam

ensing. Ta ostatnia wsojuszu z

gangiem K

illers (Mordercy) cz´sto

podk∏ada∏a ogieƒ, anast´pnie czeka∏a w

zasadzce na jankeskich stra˝aków. N

ie-rzadko dochodzi∏o przy tym

do strzelaniny. Zam

iast gasiç po˝ary,stra˝e ze sobà ry-w

alizowa∏y inaw

zajem si´ bezpardonow

o zwalcza∏y. W

alki mi´dzy stra˝akam

i zmu-

si∏y w∏adz´ do pow

o∏ania zawodow

ych stra˝y po˝arnych.K

olejnà charakterystycznà cechà ksià˝ki Tilly’ego jest jej szeroki zakres. Otó˝ au-

tor Dem

okracjistawia sobie za cel ogólne uj´cie rozpatryw

anego problemu. C

hodzio

takie wyjaÊnienie dem

okratyzacji ide-demokratyzacji, które m

ia∏oby uniwersalny

zasi´g, tj. obejmow

a∏oby zarówno ró˝ne system

y polityczne istniejàce wÊw

ieciew

spó∏czesnym, jak iw

przesz∏oÊci. Tilly nie tworzy jednak abstrakcyjnego m

odelu po-zbaw

ionego wyznaczników

czasu imiejsca. W

ksià˝ce analizuje procesy demokraty-

130K


Oczyw

iÊcie wed∏ug

kryteriów przyj´tych przez autora nie m

o˝na nazwaç ateƒskie-

go polis mianem

demokracji. Jednak te kryteria sà odbiciem

wspó∏czesnych w

y-obra˝eƒ na tem

at demokracji. U

strój polityczny Aten nale˝a∏oby rozpatryw

açw

kontekÊcie staro˝ytnej praktyki ifilozofii polityki. Przy tak szerokim ujćiu nie

oby∏o si´ równie˝ bez kilku pom

y∏ek lub nieÊcis∏oÊci. Na przyk∏ad: W

∏ochy nie sta-∏y si´ paƒstw

em jednolitym

dopiero w1870

roku (s.84) (zjednoczenie W∏och pro-

klamow

ano w1861

roku, natomiast w

1870roku nastàpi∏a inkorporacja R

zymu).

Trudno si´ rów

nie˝ zgodziç ztezà, ˝e rzàdy parlam

entarne wN

iemczech m

o˝nadatow

aç ju˝ od 1808roku, poniew

a˝ wów

czas ustanowiono w

Prusach wybory do

zgromadzenia narodow

ego iszerokie prawo w

yborcze (s.85) (Pomijajàc fakt, ˝e

Prusy to tylko jedno zkilkudziesićiu paƒstw

niemieckich, przypom

nieç nale˝y, ˝ezgrom

adzenie wPrusach zw

o∏ano dopiero w1848

roku).M

imo pow

y˝szych wàtpliw

oÊci Dem

okracjaC

harlesa Tilly’ego jest bardzo in-

teresujàca: stanowi u˝yteczny katalog pytaƒ badaw

czych, które zajmujà badaczy

demokracji, zm

usza do przemyÊlenia utartych sàdów

na temat dem

okracji – jakchocia˝by w

spomniana kw

estia stowarzyszeƒ, a

tak˝e próbuje rozpatrywaç system

polityczny wkontekÊcie szerszych spo∏ecznych uw

arunkowaƒ, przypom

inajàc, ˝epolityka nie jest ca∏kow

icie autonomicznà dziedzinà, którà

mo˝nà dow

olniekszta∏tow

aç wed∏ug

zgóry przyj´tych ideow

ych wzorców

. Na koniec dodajm

y, ˝ez

ksià˝ki wynika konkluzja, i˝ dem

okratyzacji nie mo˝na – jak m

ówià A

nglosasi – take for granted: ten proces zaw

sze mo˝e ulec odw

róceniu, dlatego niezb´dnajest kontrola izaanga˝ow

anie ze strony obywateli.

133C

harles Tilly, D

emokracja

Czy istniejà jakiekolw

iek warunki konieczne lub dostateczne dem

okratyzacjiide-dem

okratyzacji, czy te˝ warunki ró˝nià w

zale˝noÊci od epoki, obszaru geo-graficznego czy rodzaju system

u politycznego?N

ajwićej m

iejsca zajmuje odpow

iedê na ostatnie zw

ymienionych przeze

mnie pytaƒ. G

eneralnie rzecz ujmujàc, T

illy uwa˝a, ˝e w

yjaÊnienie demokratyza-

cji ide-demokratyzacji jestzw

iàzane ztrzem

a zespo∏ami zm

ian. Po pierwsze, ze

wzrostem

lub spadkiem integracji m

i´dzyludzkich sieci zaufania (np. wi´zi pokre-

wieƒstw

a, wyznaniow

ych, zawodow

ych) zpolitykà publicznà. Po drugie, w

zrostemlub spadkiem

zale˝noÊci polityki publicznej od nierównoÊci kategorialnych (np.

p∏ci, rasy, etnicznoÊci, wyznania, kasty), w

okó∏ których obywatele organizujà sw

o-je

ycie codzienne. Po trzecie, wzrostem

lub spadkiem autonom

ii g∏ównych oÊrod-

ków w

∏adzy, zw∏aszcza dysponujàcych Êrodkam

i wyw

ierania przymusu, takich jak

wata˝kow

ie, sieci kliencko-patronackie, armie iinstytucje religijne, w

stosunku dopolityki publicznej. Inaczej m

ówiàc, dem

okratyzacja nast´puje wtedy, je˝eli co-

dzienne ˝ycie obywateli w

coraz wi´kszym

stopniu zwiàzane jest z

dzia∏alnoÊciàpaƒstw

a: np. wielu ludzi anga˝uje si´ w

tworzenie jaw

nych stowarzyszeƒ, paƒstw

ope∏ni rol´ gw

aranta umów

prywatnych, urz´dy rejestrujà w

a˝ne wydarzenia, takie

jak narodziny lub Êmierç. K

olejnym w

arunkiem jest uniezale˝nienie praw

poli-tycznych od etnicznoÊci, statusu m

ajàtkowego czy urodzenia. O

statnim elem

en-tem

jest natomiast likw

idacja niezale˝nych oÊrodków w

∏adzy, które nie podlegajàw

∏adzy centralnej. Tilly na konkretnych historycznych przyk∏adach pokazuje, dla-

czego zmiany sprzyjajàce dem

okratyzacji pojawi∏y si´ poczàtkow

o jedynie wE

u-ropie Z

achodniej iwA

meryce Pó∏nocnej. D

odatkowo uw

zgl´dnia kilka innychczynników

, które mia∏y w

p∏yw na dem

okratyzacj´ ide-demokratyzacj´: si∏´ paƒ-

stwa, a

tak˝e cztery procesy polityczne, am

ianowicie konflikt w

ewn´trzny, podbój

militarny, rew

olucj´ ikolonizacj´. Krótko m

ówiàc, silne paƒstw

o jest bardziej po-datne ni˝ s∏abe zarów

no na demokratyzacj´ ide-dem

okratyzacj´. Wym

ienioneprzez T

illy’ego procesy polityczne wzm

acniajà natomiast istniejàce ju˝ tendencje

bàdê wkierunku dem

okratyzacji,bàdê de-demokratyzacji.

Ksià˝ka C

harlesa Tilly’ego pozostaw

ia jednak pewien niedosyt: przede w

szyst-kich w

brew zapow

iedziom autora zbyt m

a∏y nacisk zosta∏ po∏o˝ony na przemiany

spo∏eczne,takie jak chocia˝by urbanizacja, industrializacja, rozwój now

oczesnejkom

unikacji, wzrost m

obilnoÊci, które stanowi∏y podstaw

´ trzech podstawow

ychprocesów

warunkujàcych dem

okratyzacj´. Czytajàc t´ prac´ m

a si´ wra˝enie, ˝e

wyjaÊnienia przedstaw

ione przez autora majà nieco tautologiczny charakter. Je˝eli

definiujemy dem

okratyzacj´ jakom

.in. ruch wstron´ szerokiej irów

nej konsulta-cji, to jest rzeczà oczyw

istà, ˝e spadek zale˝noÊci polityki publicznej od nierówno-

Êci kategorialnych, na przyk∏ad zniesienie prawa w

yborczego opartego na cenzusiem

ajàtkowym

,jest niezb´dnym elem

entem dem

okracji. Wcià˝ jednak nie w

iemy,

jakie przemiany spo∏eczne um

o˝liwi∏y ten spadek znaczenia kategorialnych nie-

równoÊci. Z

astrze˝enia mo˝na m

ieç równie˝ do ahistoryzm

u Tilly’ego, który prze-

jawia si´ m

.in. ww

ykluczeniu staro˝ytnych Aten z

grona paƒstw dem

okratycznych.

132K


A.Sybilla B

idwellpracuje w

Szkole Wy˝szej Psychologii Spo∏ecznej. U

przed-nio przez w

iele lat pracowa∏a na U

niwersytecie W

roc∏awskim

. Jej zainteresowa-

nia naukowe koncentrujà si´ w

okó∏ dziejów polskiego ieuropejskiego parlam

en-taryzm

u, wzajem

nych relacji mi´dzy instytucjam

i UE

apaƒstw

ami cz∏onkow

skimi

oraz historii Wielkiej B

rytanii wX

X w

ieku. G∏ów

ne publikacje to: Udzia∏ paƒstw

cz∏onkowskich w

podejmow

aniu decyzji(Wroc∏aw

: UP, 1999). D

rogi ibezdro˝a bry-tyjskiego parlam

entaryzmu

(Warszaw

a: TR

IO, 2003). D

zieje Wielkiej B

rytanii wX

Xw

ieku(W

arszawa: A

cademica,2008).

Beata di B

iasio, doktor, ukoƒczy∏a Katolicki U

niwersytet L

ubelski iUniw

ersy-tet L

a Sapienza wR

zymie. D

oktorat uzyska∏a wInstytucie Sztuki Polskiej A

kade-m

ii Nauk. A

diunkt wInstytucie W

iedzy oK

ulturze na Uniw

ersytecie Kardyna∏a

Stefana Wyszyƒskiego w

Warszaw

ie. Zajm

uje si´ tradycjà antyku wkulturze

wspó∏czesnej, historià sztuki oraz studiam

i gender.

Krzysztof Jasku∏ow

skipracuje jako adiunkt wK

atedrze Studiów E

uropej-skich w

Szkole Wy˝szej Psychologii Spo∏ecznej, W

ydzia∏ Zam

iejscowy w

e Wroc∏a-

wiu. Jest autorem

dwóch ksià˝ek: M

ityczne przestrzenie nacjonalizmu. H

istoriaim

it ww

alijskiej ideologii narodowej(Toruƒ 2003), N

acjonalizm bez narodów. N

a-cjonalizm

wkoncepcjach anglosaskich nauk spo∏ecznych (M

onografie Fundacji narzecz N

auki Polskiej, wdruku).

Monika ¸

ukasik-Duszyƒska, doktor nauk hum

anistycznych wzakresie histo-

rii. Adiunkt w

Szkole Wy˝szej Psychologii Spo∏ecznej (w

Katedrze Studiów

Euro-

pejskich we W

roc∏awiu). Z

ajmuje si´ stosunkam

i polsko-brytyjskimi, dyplom

acjàW

ielkiej Brytanii X

X w

., politykà audiowizualnà U

E ipublic relations. Publiko-

wa∏a m

.in. wpracach zbiorow

ych. Wyda∏a m

onografi´: Brytyjskie poselstw

o dono-si…

Pos∏owie brytyjscy w

obec stosunków Polski z

paƒstwam

i ba∏tyckimi w

latach1920–1926

(Warszaw

a: Academ

ica,2008).

Sebastian Michalak

doktor nauk humanistycznych w

zakresie historii.A

diunkt wK

atedrze Studiów E

uropejskich Szko∏y Wy˝szej Psychologii Spo∏ecz-

nej. Zajm

uje si´ historià wyw

iadu ikontrwyw

iadu, wspó∏pracà w

zakresie wym

ia-ny inform

acji wyw

iadowczych iW

PZiB

. Autor ksià˝ki o

s∏u˝bach specjalnychw

brytyjskim parlam

encie: Dzieje parlam

entarnej kontroli s∏u˝b specjalnych wW

iel-kiej B

rytanii(Warszaw

a: Trio,2006). Publikow

a∏ m.in. w

Studiach Europejskich.

NO

TY O

AU

TOR

AC

H

A.

SybillaB

idwell, of W

arsaw School of Social Sciences and H

umanities,

Poland, previuosly worked for m

any years at the Wroc∏aw

University. In her

reaserch concentrates on historical studies of the Polish Parliament, E

uropeanparliam

entary systems, interdependence betw

een national administration and

European U

nion institutions and 20th century British history. A

uthor of: Unia

Europejska, U

dzia∏ paƒstw cz∏onkow

skich wpodejm

owaniu decyzji. (E

uropeanU

nion, the mem

ber states participation in the decision making proces) (W

roc∏aw:

UP, 1999). D

rogi ibezdro˝a brytyjskiego parlam

entaryzmu (H

istory of theprocedures in B

ritish parliament) (W

arszawa: T

RIO

, 2003). Dzieje W

ielkiej Bryta-

nii wX

X w

ieku (The tw

entith century history of Great B

ritain) (Warszaw

a: Acade-

mica 2008).

Beata di B

iasio, Ph.D. graduated from

The John Paul II C

atholic University of

Lublin and L

a Sapienza University of R

ome, Ph.D

. – at the Institute of the History

of Art, Polish A

cademy of Sciences. Professor at the C

ardinal Stefan Wyszyƒski

University in W

arsaw. H

er research activities focus on the ancient tradition in thecontem

porary culture, history of art and gender studies.

Krzysztof Jasku∏ow

ski, Assistant Professor in the C

hair of European Studies,

Warsaw

School of Social Sciences and Hum

anities, Poland. In 2003 he publishedin Polish his m

onograph, The M

ythical Spaces of Nationalism

: History and M

yth inthe W

elsh National Ideology. In 2009, his book N

ationalism w

ithout Nations:

Nationalism

in Anglophone Social Science w

ill be published by the Foundation forPolish Science.

Monika ¸

ukasik-Duszyƒska, doctor of hum

anities in the field of history. Tutorat the W

arsaw School of Social Sciences and H

umanities, Poland (C

hair ofE

uropean Studies). Focuses in her research on Polish-British relations, history of

the Diplom

atic Service in the XX

century UK

, and the media policy of U

E.

Author of : H

M’s

Ministers Inform

… R

elations Betw

een Poland and Baltic States

Within the Years 1920–1926

(Warszaw

a: Academ

ica 2008).

Sebastian Michalak, doctor of the hum

anities in the field of history, lecturerat the C

hair of European Studies at the W

arsaw School of Social Sciences and

Hum

anities, Poland (Cam

pus Wroclaw

). In his research focuses on intelligence

AB

OU

T THE

AU

THO

RS

Bohdan M

ichalski, profesor Szko∏y Wy˝szej Psychologii Spo∏ecznej w

Warsza-

wie, gdzie w

yk∏ada socjologi´ Europy – zajm

uje si´ etnicznoÊcià, mniejszoÊciam

i,m

odelami w

ielokulturowoÊci, problem

atykà to˝samoÊci ipojednaniem

wE

uro-pie. A

utor wielu ksià˝ek. B

adacz twórczoÊci S.I.W

itkiewicza. V

isiting Scholarw

Am

erykaƒskim Instytucie Film

owym

(AFI) oraz na U

niwersytecie K

alifornij-skim

– Wydziale Socjologii w

San Diego iB

erkeley. Koordynator M

i´dzynarodo-w

ego Konsorcjum

Uniw

ersyteckiego.

Przem

ys∏aw Paradow

ski, doktor nauk humanistycznych w

zakresie historii.Studiow

a∏ na Uniw

ersytetach Szczeciƒskim iW

roc∏awskim

. Otrzym

a∏ nagrod´Fundacji A

urea Dem

okratia za prac´ doktorskà (2005). Zainteresow

ania nauko-w

e koncentruje na dziejach iteraêniejszoÊci parlamentaryzm

u polskiego ieuro-pejskiego.

Gerhard Schüsselbauer, doktor. O

becnie zwiàzany z

Ogólnoeuropejskim

In-stytutem

Studyjnym w

e Vlotho (N

iemcy), gdzie zajm

uje si´ organizacjà semina-

riów poÊw

i´conych ró˝nym tem

atom np.: „E

uropejska Polityka Ekonom

iczna”,„W

yzwania Integracji E

uropejskiej”, „Problemy Polityki E

konomicznej w

Niem

-czech”. O

prócz tego wyk∏ada goÊcinnie na U

niwersytecie w

Bielefeld iC

luj-Na-

poca (Rum

unia), na Wydziale Studiów

Europejskich. Specjalizuje si´ w

analizieprzem

ian ekonom

icznych w

Europie

Centralnej,

Po∏udniowo-W

schodniejiW

schodniej.

Helm

ut Skowronek, em

erytowany profesor doktor psychologii. U

rodzonyw

1931r. w

e Wroc∏aw

iu/Breslau. Po

ukoƒczeniu studiów psychologicznych, socjo-

logicznych ipedagogicznych naU

niwersytecie w

Getyndze pracow

a∏ jako psycho-log w

edukacji doros∏ych. Na

uniwersytet w

róci∏ w1967 roku, w

yk∏ada∏ psycholo-gi´, poczàtkow

o wG

etyndze, nast´pnie naU

niwersytecie w

Bielefeld. N

auczelni

tej pe∏ni∏ funkcj´ prorektora ds. dydaktyki ispraw

studenckich, ana

kaden-cj´

1992–1996 zosta∏ wybrany rektorem

. Od

1997 roku, b´dàc naem

eryturze, jestrzecznikiem

dospraw

nauki Uniw

ersytetu wB

ielefeld. W1998 roku zosta∏ uho-

norowany K

rzy˝em O

ficerskim i

Orderem

Zas∏ugi R

zeczpospolitej Polskiejza

wspó∏prac´ idzia∏alnoÊç na

rzecz Polski.

Bartosz Z

iemblicki, pracuje nad rozpraw

à doktorskà wK

atedrze Prawa M

i´-dzynarodow

ego iEuropejskiego U

niwersytetu W

roc∏awskiego pod kierunkiem

naukowym

prof. dr.hab. Krzysztofa W

ójtowicza. B

y∏ tak˝e beneficjentem licz-

nych stypendiów zagranicznych iprogram

ów europejskich w

Niem

czech, Francji,W

ielkiej Brytanii iStanach Z

jednoczonych.

136N

oty o autorach

and security history, intelligence co-operation and CFSP. A

uthor of The H

istory ofParliam

entary Scrutiny Over the Intelligence and Security Services in G

reat Britain

(Warszaw

a: Trio, 2006).

Bohdan M

ichalskiis aProfessor at the W

arsaw School of Social Sciences and

Hum

anities. His research activities focus on sociology of E

urope: ethnicity,m

inorities, multicultural m

odels, issues of European identity and reconciliation.

He has published extensively. H

e was a

visiting scholar of The A

merican F

ilmInstitute (A

FI) and the Departm

ent of Sociology, University of C

alifornia in SanD

iego and Berkeley. Professor M

ichalski acted as the co-ordinator of The Inter-

national Universities C

onsortium.

Przem

ys∏aw Paradow

skihas aPhD

in humanities in the field of history. H

estudied at the U

niversities in Szczecin and Wroc∏aw

. His PhD

thesis was aw

ardeda

prize by the Aurea D

emokratia Foundation in 2005. W

ith an enduring interestin issues surrounding the history and present day of the Polish and E

uropeanparliam

entary systems.

Gerhard Schüsselbauer, Ph.D

. Currently he is affiliated w

ith the Pan-European

Studies Institute (Gesam

teuropäisches Studienwerk) in V

lotho (Germ

any)organizing sem

inar on various topics such as “European E

conomic Policy”,

Challenges of E

uropean Integration”, Problems of E

conomic Policy in G

ermany”.

Besides he w

orks aguest-lecturer at the U

niversities of Bielefeld and C

luj-Napoca

(Rom

ania), Faculty of European Studies. H

is main specialization lies in the

analyses of economic changes in C

entral, Southeast and Eastern E

urope.

Helm

ut Skowronek, professor em

eritus, dr. phi., Dipl. Psych. 1931 born in

Breslau/W

roc∏aw. A

fter studies in psychology, socjology and education atG

öttingen University he w

orked as a practical psychologist and in edult educationfor som

e years. He returned intra m

urosin1967, teaching educational psychology

to students, first at Göttingen, then at H

amburg U

niversity, in the end,1971–1997, at new

ly foundedB

ielefeld University. A

fter serving as Prorector ofTeaching and Student A

ffairs, he was elected R

ector, for the period 1992–1996.Since 1997, w

hen he became

Em

eritus, he save as Om

budsman for R

esearchofB

ielefeld University. In

1998 he was honoured by the O

fficer’s Cross

of thePolish R

epublic Order of M

erit.

Bartosz Z

iemblickiis w

orking on his PhD thesis in the D

epartment of Inter-

national and European L

aw of the U

niversity of Wroc∏aw

. His thesis advisor is

prof. dr hab. Krzysztof W

ójtowicz. A

uthor was also a

beneficiary of severalscholarships in G

ermany, France, G

reat Britain and U

nited States.

138A

bout the authors

krzysztof jaskułowski., państwo a regiony w unii europejskiej. w stronę państwa...

Documents