Jan Wawrzyńczyk

Minisłownik polskich okazjonalizmów

(z fotocytatami)

Łódź 2013

2

Copyright © by Jan Wawrzyńczyk, Warszawa 2013

Wydawca:

Elja Malek

ISBN 978-83-936480-3-0

Wyd. I. Obj. 0,30 a.w. Nakł. 10 egz.

3

Nadaję nazwy rzeczom przelotnym i płynnym, Którym może nie trzeba żadnego imienia?

Antoni Słonimski

4

5

Zanim powstanie słownik polskich okazjonalizmów Hasła okazjonalizm nie ma w dwu najważniejszych polskich słownikach

fachowych z zakresu językoznawstwa: Urbańczyk, Kucała 1999 i Polański 1999.

A czy powinno tam być? W innym ważnym słowniku, już nie fachowo-lingwistycznym, lecz ogól-

nym, bo przeznaczonym dla szerszych rzesz odbiorców, objaśniającym wyrazy obce, termin okazjonalizm występuje − z informacją, że w dziedzinie języko-znawstwa jest to «wyraz o znaczeniu okazjonalnym, nieużywany powszechnie» [Bańko 2005] (zawiera ona niestety niejednoznaczny definiens: ‘okazjonalny’).

Istnieje jednak i bardziej rozbudowana, uszczegółowiona definicja z kwali-fikacją jęz.: «wyraz, połączenie wyrazowe użyte jednostkowo, w niekonwen-cjonalnym znaczeniu i nietypowym kontekście, z nowym zabarwieniem sty-listycznym» [Dubisz 2003]. Przyjmując tę ostatnią definicję, dotykamy kwestii innego naukowego wyrazu − indywidualizm , jako terminu językoznawczego. W ujęciu słowni-kowym T. Zgółkowej [Zgółkowa 1998] to „wyraz, związek wyrazowy lub konstrukcja gramatyczna, które są czyimś indywidualnym tworem lub zostały użyte przez kogoś w sposób szczególny, tylko u niego stwierdzony”1. Stąd wynika, że taki twór ma zawsze konkretnego autora, twórcę właśnie, choć − należy dodać − nie zawsze może być on znany z imienia i nazwiska; dokładnie to samo wypada powiedzieć też o okazjonalizmach (słusznie Zgółkowa odnoto-wuje [op.cit.] fakt bliskoznaczności pary terminów indywidualizm , okazjonalizm). Nie znaczy to wszakże, iż pojęcia te są równoważne. Nie każdy okazjona-lizm jest jednocześnie indywidualizmem, jak i nie każdy indywidualizm jest okazjonalizmem.

Rozstrzygać trzeba o statusie każdego tworu z osobna, do czego niezbęd-na jest jak najpełniejsza, najlepiej: kompletna (w danym wypadku dla okresu no-wopolskiego), informacja źródłowa, tekstowa, cytatowa. Tej zaś polskim leksy-kografom brak2, dlatego poszczególne kwalifikacje w istniejących słownikach należy traktować dziś nader krytycznie, jako tymczasowe, prowizoryczne. Np. niegdyś czasownik chyłkować − twór mało komu znany, został zaopatrzony [w:

1 (Współ)autorka podaje stosowne przykłady: upupić i dorobić komuś gębę − jako indywidua-lizmy W. Gombrowicza. 2 I długo jeszcze będzie brak; por. ramy teoretyczne i materiałowe tego wielkiego problemu, nakreślone w pracach: Wierzchoń 2008, Wawrzyńczyk 2000-2012, DLJP 2010-2012, Waw-rzyńczyk 2013.

6

Doroszewski 1969] kwalifikatorem indyw.3, co współcześnie winno być skon-frontowane krytycznie z informacją F. Pluty o źródle gwarowym danego cza-sownika [por. Pluta 1971: 344]. Niejedno twierdzenie typu „wyrażenie X to indywidualizm autorstwa Jana Kowalskiego” da się obalić; ciągle poruszamy się tu i jeszcze długo będziemy poruszać w kategoriach prawdopodobieństwa.

Zanim powstanie akademicki słownik polskich okazjonalizmów5, za-praszam osoby zainteresowane do studiowania materiałów leksykalnych zawartych w publikacjach zrealizowanych w ramach szybko rozwijającej się fotoleksykografii. Do końca roku 2014 pojawi się ok. 50 nowych, ob-szernych, kilkusetstronicowych opracowań, które zawierać będą liczne okazjonalizmy i indywidualizmy okresu 1901-2014. Nie będą to prace o charakterze ciekawostkowym, rejestry rozsady słownej6.

3 Udokumentowane tylko jednym cytatem, z poezji J. Lieberta. 4 Za: Wawrzyńczyk 2000. 5 Por. Smółkowa 2009. 6 Nie jestem autorem tego użytecznego frazemu. Frazemy okazjonalne i indywidualne to istotne dla dziejów ludzkiego poznania znaki, których rejestrowanie i opis nie jest czczym zajęciem. Hypatia z Aleksandrii to prawdopodobnie pierwsza męczennica nauki (nie każdy wie, kto ją tak nazwał); leksykalna dżungla to inny znak konkretnego fragmentu świata, podobnie jak leksykografia filozoficzna, leksykografia chrześcijańska czy leksykografia peda-gogiczna itp. Chodzi tu o coś bardzo istotnego, o ciągłość i spójność wiedzy ludzkiej.

7

Wybór cytatów dokumentacyjnych w transkrypcji (z e-brudnopisów Słownika bibliograficznego języka polskiego [=SBJP])

chotomistyczny � Wanda Chotomska, w otoczeniu teatralnych masek, „porwała” całą gro-madkę do „Kabaretu na jednej nodze” i fantastycznie zagrała swoje „wandalia chotomistyczne”. <„Wychowanie w Przedszkolu” (Warszawa) 2008, 6: 26>7 dwójołap � /.../ a to wynaleziono szczotkę do... zapamiętywania, a to znowu przyrząd zwany dwójołapem, a to urządzenie, które było talentołapem. <„Płomyczek” (Warszawa) 1983, 10: 4> generalizować � Po generałach Aleksandrze Zawadzkim i Jerzym Ziętku jest to już trzeci generał-gospodarz Katowic w ostatnim 36-leciu, co nie oznacza, że gene-ralizujemy problem. <„Karuzela” (Łódź) 26 (1982), 8: 2> harzanna � Chyba najbardziej bolesną śmierć miała harzanna, czyli marzanna wy-myślona przez organizatorów akcji zbierania podpisów za przeprowadzeniem referendum w sprawie odwołania Hanny Zdanowskiej. <„Polska Dziennik Łódzki” (Łódź) 2012, 69: 4> ośluszy � /.../ konie zdechły, nie ma w ogóle w kraju żadnego konia. To się nazywało „Kapulety” dlatego, że nie wypadało mówić o osłach. Bo jak już przemianowa-no koniuszego na ośluszego wybuchł pierwszy skandal. <R. Bratny, Wywiady. Rozmowa z Anonimem. Warszawa : Wyd. MON, 1988: 244> parkingowiec � Choć cis nadal mógł zostać w spokoju, jednak zniszczono go wraz z że-laznym ogrodzeniem, tak wielka bywa nienawiść parkingowców do wszyst-kiego, co wyrasta z ziemi. <J. Huszcza, Opowieści w czarnych ramkach. Okru-chy, epizody, szkice, Łódź : Wyd. Łódzkie, 1979: 15>8 pirandoli ć � A ja sobie stoję w kole i was wszystkich pirandolę! <T. Breza, Notatnik literacki. Szkice, wrażenia teatralne, wspomnienia 1939-1954, Warszawa : Czy-telnik, 1956: 511 [od nazwiska: Pirandello]>

7 Oryginał (fotocytat) por. w: Wawrzyńczyk A. 2010: 53. 8 Hasło parkingowiec występuje w: Smółkowa 2005: 20, z kwalifikatorem okazj. i definicją ‘zwolennik powstania parkingu’.

8

płaszczodawca � Serdeczny ton wywołany pamięcią o ofiarności Polonii i wdzięcznością dla nieznanego płaszczodawcy nie powtórzył się już w innych tekstach traktujących o Ameryce. <M. Stępień, Dalekie drogi literatury polskiej (szkice o literaturze emigracyjnej), Kraków : Wyd. Literackie, 1989: 490> pozagrobówka � Poetka miłości zajmuje się zaświatami tylko tyle, ile jej potrzeba, aby stworzyć nowy wiersz tętniący życiem i miłością do życia. Jej wiara w „poza-grobówkę”, zwaną tak przez jej dowcipną siostrę, jest dość nikła /.../. <M. Samozwaniec, Maria i Magdalena, wyd. 6, Kraków : Wyd. Literackie, 1970: 278>9 siedmioraczyć � Nieco trudniej jest nauczyć wykonywania zbiórek, formowania dwójek i czwórek, bo nie jesteś w stanie sam dwoić się czy... siedmioraczyć. <J. Cheł-stowska, M. Siemieński, Twój zastęp, wyd. 3 popraw. i uzup., Warszawa : Horyzonty, 1972: 61> talentołap � /.../ a to wynaleziono szczotkę do... zapamiętywania, a to znowu przyrząd zwany dwójołapem, a to urządzenie, które było talentołapem. <„Płomyczek” (Warszawa) 1983, 10: 4> uchałokinowienie � /.../ za karę musieli obejrzeć film „1941”. Jeśli tak, jeśli za karę, to w pewnej mierze uniknąłem jej drzemiąc na niektórych fragmentach i drwiąc sobie z klauzuli najwyższego uchałokinowienia Polski za jej stany odmienne. <„Karuzela” (Łódź) 27 (1983), 10: 11>

9 Oryginał (fotocytat) por. w: Małek 2011: 291.

9

Wybór fotocytatów (z Foto-SBJP10)

01 chachulić

S. Helsztyński, Przybyszewski, wyd. 2, Warszawa : LSW, 1985: 526

02 comitamstwo

J. Michotek, Tylko we Lwowie, Warszawa : Omnipress, 1990: 165

03 kibicofobia

„Gazeta Polska Codziennie” (Warszawa) 2013, 30: 13

10 Jest to odrębna część e-brudnopisów SBJP gromadząca dokumentację cytatową w postaci cyfrowej, czyli e-cytaty.

10

04 palikociarstwo „Warszawska Gazeta” (Warszawa) 2011, 51: 10

05 polski + polska linia

A. Wasilewski, Paszport do Włoch (Konfrontacje), War-szawa : Iskry, 1966: 63

06 rozmontowywacz

„W Sieci” (Warszawa) 2012, 1: 56

11

07 uchrystusowienie „Nasz Dziennik” (Warszawa) 2011, 101: 36

08 włazidupstwo

„Południe – Głos Mokotowa, Ursynowa, Wilanowa” (Warszawa) 2011, 4: 8

09 wzdłużrzeczny

E. Stachura, Poezja i proza. T. 5, Warszawa : Czytelnik, 1984: 390

12

10 żarzeniec M. Jastrun, Mickiewicz, wyd. 10, Warszawa : PIW, 1963: 62

13

Literatura przedmiotu

Bańko, M. (red.) 2005. Wielki słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa : Wyd. Nauk. PWN.

DLJP 2010-2012. Depozytorium leksykalne języka polskiego. T. 1-10, Warsza-wa : BEL Studio.

Doroszewski, W. (red.) 1969. Słownik języka polskiego. T. 11, Warszawa : PWN.

Dubisz, S. (red.) 2003. Uniwersalny słownik języka polskiego. T. 3, Warszawa : Wyd. Nauk. PWN.

Małek, E. (oprac.) 2011. Depozytorium leksykalne języka polskiego. Nowe fotomateriały z lat 1901-2010. T. 9, Warszawa : BEL Studio.

Pluta, F. 1971. Gwara w utworach współczesnych pisarzy pochodzenia pół-nocnomałopolskiego, Wrocław : ZNiO.

Polański, K. (red.) 1999. Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, popraw. i uzup., Wrocław ; Warszawa ; Kraków : ZNiO.

Smółkowa, T. (red.) 2005. Nowe słownictwo polskie. Materiały z prasy lat 1993−2000.Cz. 3: P−Ś, Kraków : Lexis.

Smółkowa, T. 2009. Słownik neologizmów, [w:] „Język Polski” (Kraków) 89, 4-5: 263-269.

Urbańczyk, S., Kucała, M. (red.) 1999. Encyklopedia języka polskiego, wyd. 3, popraw. i uzup., Wrocław ; Warszawa ; Kraków : ZNiO.

Wawrzyńczyk, A. (oprac.) 2010. Depozytorium leksykalne języka polskiego. Nowe fotomateriały z lat 1901-2010. T. 4, Warszawa : BEL Studio.

Wawrzyńczyk, J. 2000-2012. Słownik bibliograficzny języka polskiego. Wersja przedelektroniczna. T. 1-10, Warszawa : BEL Studio.

Wawrzyńczyk, J. 2013. 250 tysięcy ciekawych słów. Leksykon przypomnień. T. 1: A-Ć, Warszawa : BEL Studio.

Wierzchoń, P. 2008. Fotodokumentacja, chronologizacja, emendacja. Teoria i praktyka weryfikacji materiału leksykalnego w badaniach lingwistycznych, Poznań : Instytut Językoznawstwa UAM.

Zgółkowa, T. (red.) 1998. Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny. T. 14, Poznań : Kurpisz.

14

15

Spis treści Zanim powstanie słownik polskich okazjonalizmów .......................................... 5 Wybór cytatów dokumentacyjnych w transkrypcji ............................................. 7 Wybór fotocytatów .............................................................................................. 9 Literatura przedmiotu ........................................................................................ 13

16