ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΚΑΙ...

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑ

ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

(ΟΡΘ 61)

ΤΙΤΛΟΣ ΠΡΩΤΗΣ ΓΡΑΠΤΗΣΕΡΓΑΣΙΑΣ

Ιστορία της σωτηρίας χριστιανική Αποκάλυψη και επίγειεςπραγματικότητες

Να εξηγήσετε την laquoεν Χριστώraquo σχέση μεταξύ Ιστορίας της Σωτηρίας (ΘΟικονομία)

και Αποκάλυψης του Θεού (Μυστήριον) ως πλαίσιο της θεολογίας τωνεπίγειων πραγματικοτήτων

ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ

Δρ Σπυριδούλα Αθανασοπούλου - Κυπρίου

ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΦΟΙΤΗΤΗ

Ηρακλής Ψάλτης του Αθανασίου

1

Αριθμός Μητρώου 60424

ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ 2012-13

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 3

Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ

α Η έννοια του χρόνου στην Αγία Γραφήhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 4

β Η laquoπροκλητικήraquo έννοια του χρόνουhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4

Β΄ ΕΝΟΤΗΤΑ

α Το Σχέδιο της Θείας Οικονομίας (Ιστορία της Σωτηρίας)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip6

β Η εφάπαξ και υπέρ πάντων ενσάρκωσηhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 7γ Η ανάσταση του Χριστού ως παρουσία της Βασιλείας του Θεού μέσα στην ιστορία helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip11

Γ΄ΕΝΟΤΗΤΑ

α Η θεολογία των επίγειων πραγματικοτήτωνhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip13

ΕΠΙΛΟΓΟΣ helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 16

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 17

2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η ενανθρώπηση του Ιησού Χριστού του Ναζωραίου αποτελεί

μοναδικό και ανεπανάληπτο γεγονός της ιστορίας Η παρουσία Του

διαμόρφωσε νέα δεδομένα για τον άνθρωπο και τον πολιτισμό του Η

ιστορία laquoευθυγραμμίζεταιraquo πλέον με απώτατο μέλλον την Βασιλεία Ο

τριαδικός Θεός laquoέρχεταιraquo να υλοποιήσει το σχέδιό της Θείας

Οικονομίας και να προσφέρει στον άνθρωπο την δεύτερη ευκαιρία του

για σωτηρία Η Εκκλησία την οποία ο Ίδιος ιδρύει αποτελεί την

επίγεια laquoσυνέχειάraquo Του Αυτή οφείλει να ανταποκριθεί με επιτυχία

στο ρόλο της να εκφράσει να ευαγγελίσει το διαχρονικό μήνυμά Του

στη γλώσσα τα σύμβολα και τους κώδικες της μεταμοντέρνας εποχής

μας

Στο πρώτο μέρος της εργασίας επιδιώκεται να προσδιοριστεί η

έννοια του χρόνου στην Αγία Γραφή και η πορεία της -κυκλική ή

ευθύγραμμη Στο δεύτερο παρουσιάζεται το σχέδιο της Θείας Οικονομίας

και οι στόχοι του η laquoεφάπαξraquo και υπέρ πάντων ενσάρκωση του Ιησού

(laquoτο μυστήριονraquo) και η ανάστασή Του ως παρουσία της Βασιλείας του

Θεού μέσα στην Ιστορία Στο τρίτο μέρος θα επιζητηθεί να ανιχνευθεί

η θεολογία των επίγειων πραγματικοτήτων

Η μέθοδος που θα ακολουθηθεί θα είναι κατά βάση η θεολογική

και η αναζήτηση εδαφίων της Καινής Διαθήκης τα οποία ενισχύουν τη

θέση η οποία αναπτύσσεται

3

Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ

α Η έννοια του χρόνου στην Αγία Γραφή

Ας αποσαφηνιστεί αρχικά η ορολογία που χρησιμοποιείται στην

Αγία Γραφή -η οποία είναι πρωτίστως ιστορία1- για να

προσδιοριστεί ο χρόνος Όλες οι χρονικές εκφράσεις που διαθέτει η

ελληνική γλώσσα παρουσιάζονται συχνότατα όπως οι λέξεις laquoἡμέραraquo

laquoὣραraquo laquoκαιρόςraquo laquoχρόνοςraquo laquoαἰώνraquo laquoαἰῶνεςraquo και τα εμφαντικά laquoνῦνraquo και

laquoσήμερονraquo Οι έννοιες που φωτίζονται καθαρότητα στην καινοδιαθηκική

αντίληψη είναι αυτές που εκφράζονται με τους όρους laquoκαιρόςraquo και

laquoαἰώνraquo2 Ο laquoκαιρόςraquo στην κοσμική του χρήση υποδηλώνει ένα ορισμένο

σημείο του χρόνου που είναι κατάλληλο για κάποιο εγχείρημα Στην

Καινή Διαθήκη ο ίδιος όρος σημαίνει ένα σημείο του χρόνου που έχει

ειδική θέση για την εκτέλεση του θεϊκού σχεδίου σωτηρίας3 Τον χρόνο

των μελλοντικών laquoκαιρώνraquo δεν τον γνωρίζουν ούτε οι ίδιοι οι μαθητές

Του και στα Συνοπτικά Ευαγγέλια οι laquoκαιροίraquo αποκτούν εσχατολογική

διάσταση (Λουκ 1944 218)4 Ο όρος laquoαἰώνraquo όπως και ο αντίστοιχος

1 Γ Φλωρόφσκυ Αγία Γραφή Εκκλησία Παράδοσις2 μτφ Δ Τσάμη (Θεσσαλονίκη Εκδόσεις Πουρναρά 2003) σελ15

2 O Cullmann Χριστός και Χρόνος Χρόνος και Ιστορία στη ζωή του αρχέγονου χριστιανισμού μτφαρχιμ Παλ Κουμάντος (Αθήνα εκδ Άρτος Ζωής 1980) σελ 54

3 O Cullmann όπ παρ σελ 55


εβραϊκός (olam) εμπεριέχει και την έννοια του χώρου και σε κάποιες

περιπτώσεις σημαίνει το σύμπαν Χρησιμεύει κυρίως για να

υποδηλώσει μια επακριβώς καθορισμένη χρονική περίοδο αλλά και ένα

αδύνατο να μετρηθεί διάστημα την αιωνιότητα ιδιαίτερα όταν

χρησιμοποιείται στον πληθυντικό laquoαἰώνεςraquo5 Αξιοποιείται επίσης για

να εκφραστεί η θεϊκή διαίρεση του χρόνου στον παρόντα αιώνα (αὶών

οὗτος ἤ ἐνεστώς) και στον ερχόμενο (αὶών μέλλων) Θα πρέπει να σημειωθεί

ότι στην Καινή Διαθήκη ο χρόνος ουδέποτε αναφέρεται κατά τρόπο

αφηρημένο αλλά πάντοτε σε σχέση με την ιστορία της σωτηρίας

β Η laquoπροκλητικήraquo έννοια του χρόνου

Ο χρόνος αποτελούσε πάντοτε μια εννοιολογική πρόκληση για τον

άνθρωπο για να τον συλλάβει να τον κατανοήσει να τον μετρήσει

και να τον ερμηνεύσει Έκανε έτσι πολλές και συστηματικές

προσπάθειες για να τον laquoκατακτήσειraquo δίνοντας ποικίλες απαντήσεις

Μια από τις σημαντικότερες ήταν αυτή των Ελλήνων η οποία

υποστήριζε ότι o χρόνος ορίζεται από την κυκλική και φυσιοκεντρική

νομοτέλεια Ο άνθρωπος και η ιστορία του -για τους Έλληνες-

υποτάσσονται στην κοσμική ανακύκληση της γένεσης και της φθοράς6

Γι΄αυτό και κάθε προσπάθεια της αρχαιοελληνικής σκέψης και θρησκείας

για τη σωτηρία του ανθρώπου είχε ως σκοπό της την απελευθέρωση από

αυτή την αιώνια κυκλική περιστροφή την απελευθέρωση δηλαδή από τον

ίδιο τον χρόνο7

Μια άλλη προσέγγιση τελείως διαφορετική γίνεται από τους

Εβραίους τον μόνο λαό της αρχαιότητας που είχε ως υπέρτατο

θρησκευτικό καθήκον την ανάμνηση του παρελθόντος επειδή οι

5 O Cullmann όπ παρ σ 59-60

6 Στ Γιαγκάζογλου laquoΦιλοσοφία της ιστορίας και θεολογία της ιστορίαςraquo στο ΗΟρθοδοξία ως πολιτισμικό επίτευγμα και τα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου Τόμ Γ΄ Ορθοδοξία και[Μετά-] Νεωτερικότητα (Πάτρα Εκδόσεις Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου 2008)σελ28

7 Στ Γιαγκάζογλου όπ παρ σελ295

παραδοσιακές του ιστορίες απομνημόνευαν την πραγματοποίηση του

σχεδίου που είχε καθορίσει ο Θεός για το εκλεκτό του έθνος8 Η

ιστορία στην ιουδαϊκή αντίληψη δεν συντελείται σε αναλογία με τη

φύση αλλά πραγματώνεται ως διαθήκη και επαγγελία ως συμφωνία και

υπόσχεση μεταξύ Θεού και ανθρώπων9 Πρώτοι οι προφήτες τους σπάνε

τον κύκλο του χρόνου που κυριαρχεί στις αρχαϊκές κοινωνίες τον

laquoευθυγραμμίζουνraquo μα κυρίως δίνουν αξία στην ιστορία στη μελλοντική

προοπτική του αναμενόμενου Μεσσία της συνάντησης Θεού και κτίσης10

Β΄ ΕΝΟΤΗΤΑ

α Το Σχέδιο της Θείας Οικονομίας (Ιστορία της Σωτηρίας)

Ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο -και συγχρόνως την ιστορία του-

για να τον καταστήσει μέτοχο της δικής Του μακαριότητας Στο τέλος

της δημιουργίας Του έπλασε τον άνθρωπο προσφέροντάς του το

αυτεξούσιο την ελευθερία για να επιλέγει και τον προόριζε να

γίνει το μέσο δια του οποίου ολόκληρη η φύση θα μετείχε στη ζωή του

Θεού Ο άνθρωπος όμως -εν τη ελευθερία του- αποφάσισε να συνδέσει

τον κόσμο με τον εαυτό του και όχι με τον Θεό ανατρέποντας έτσι το

σχέδιό Του Ο Θεός της αγάπης επέμεινε παρά την laquoπροσβολήraquo του

ανθρώπου στην υλοποίηση του αρχικό Του σχεδίου προσαρμόζοντάς το

στις νέες συνθήκες Οι συνέπειες όμως τηςlaquoέπαρσηςraquo του παρέσυραν τον

ίδιο και ολόκληρη τη δημιουργία στην laquoπτώσηraquo στην κτιστότητα8Ed Fryde laquoΙστορία και ιστοριογραφίαraquo Εγκυκλοπαίδεια ΤΟ ΒΗΜΑ Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα Τομ30 (Αθήνα Εκδόσεις Πάπυρος) σελ345


10 Ν Ντόντου laquoΗ καταξίωση της ιστορίας και η εσχατολογική ακεραίωση του χρόνουraquoστο Π Καλαϊτζίδη (επιμ) Εκκλησία και Εσχατολογία (Αθήνα Εκδόσεις Καστανιώτη 2003)σελ128

6

δηλαδή στη φθορά και στο θάνατο11 Από τότε και μετά άνθρωπος και

κτίση έχουν μια κοινή πορεία που είναι αποτέλεσμα της ελευθερίας

του ανθρώπου12

Το νέο σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία του ανθρώπου και του

κόσμου το οποίο προετοιμάστηκε κατά την περίοδο της Παλαιάς

Διαθήκης αποκαλύφτηκε στην κτίση με την ενανθρώπιση του Υιού και

Λόγου του Θεού όταν ήλθε το laquoπλήρωμα του χρόνουraquo και εγκαινιάστηκε

η Βασιλεία του Θεού με το όλο έργο το πάθος και την ανάσταση του

Ιησού Χριστού Η Βασιλεία προεκτείνεται με την ίδρυση της Εκκλησίας

στους αιώνες μέχρι την τελείωσή της έως δηλαδή την δεύτερη ένδοξη

έλευση του Ιησού Χριστού

Έτσι η ιστορία της σωτηρίας -η καρδιά της πρωτοχριστιανικής

καινοδιαθηκικής διδαχής13- φαίνεται ότι εκτυλίσσεται σε δύο

κινήσεις η μία προχωρεί από τους πολλούς στον Ένα είναι η Παλιά

Διαθήκη˙ η άλλη προχωρεί από τον Ένα στους πολλούς είναι η Καινή

Διαθήκη Στο κεντρικό σημείο βρίσκεται η εξιλαστήρια πράξη του

θανάτου και της ανάστασης του Χριστού Η επίγεια Εκκλησία που

αντιπροσωπεύει το σώμα του Χριστού διαδραματίζει ένα κεντρικό ρόλο

για την λύτρωση ολοκλήρου του ανθρωπίνου γένους και συνεπώς

ολόκληρης της δημιουργίας14

Γίνεται επομένως αντιληπτό ότι και η κοσμική ιστορία είναι

κάτι το ενδιάμεσο μεταξύ πρωτολογίας και εσχατολογίας Το ιστορικό

αυτό μέγεθος είναι ελάχιστο μπροστά στον άχρονο χρόνο της

πρωτολογίας και στον άχρονο καιρό της εσχατολογίας15 Το κορυφαίο

11 Ι Ζηζιούλας laquoΜαθήματα Χριστιανικής Δογματικήςraquo στο δικτυακό τόποhttpwwwoodegrcomoodedogmat1ST3chtm (ημερομηνία ανάκτησης 1-11-2012)

12 Στ Γιαγκάζογλου όπ παρ34

13 O Cullmann όπ παρ σελ47


15 Γ Πατρώνου laquoΟ άνθρωπος ως πρόσωπο στην πρωτολογία ιστορία καιεσχατολογίαraquo στο Π Καλαϊτζίδη (επιμ) Εκκλησία και Εσχατολογία (Αθήνα

7

όμως γεγονός της ιστορίας της σχέσης δηλαδή Θεού και κτίσης

αποτελεί η ένσαρκη παρουσία του Θεού Λόγου η οποία αποτελεί και την

υπέρτατη συγκατάβαση του Θεού προς την ανθρωπότητα16 Η άπαξ διά

παντός ενανθρώπηση του Θεού Λόγου τέμνει καθοριστικά την ιστορία των

σχέσεων της ανθρωπότητας με τον άκτιστο Θεό17Έτσι αυτή η laquoλεπτήraquo

και laquoαδύναμηraquo λωρίδα της ιστορίας της σωτηρίας στο πλαίσιο της

συνολικής ιστορίας διευρύνεται σταδιακά λόγω του προκαθορισμένου

ρόλου της -η λύτρωση σύνολης της ανθρωπότητας- και συμπεριλαμβάνει

πλέον και την κοσμική ιστορία18

β Η εφάπαξ και υπέρ πάντων ενσάρκωσηΤο επίρρημα laquoἐφάπαξraquo μπορεί να σημαίνει δύο πράγματα α) απλώς

μια φορά ως ιστορικό συμβάν και β) με αποφασιστικό τρόπο το μοναδικό

γεγονός για τη σωτηρία όλων των ανθρώπων και όλων των καιρών Με

άλλα λόγια μπορεί να σημαίνει και laquoγια μια φοράraquo laquoμια και καλήraquo και

laquoμια φορά για πάνταraquo19

Ο σαρκωμένος Λόγος αποτελεί ιστορική παρουσία και εμφανίστηκε

σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή laquoἡγεμονεύοντος τῆς Συρίας

Κυρηνίουraquo(Λουκ22) χαρακτηριζόμενος ως laquoυἱός Ἰσραήλraquo και εκ του laquoοἴκου

Δαυίδraquo20 Η ιστορικότητά Του αποτελεί μοναδικό εχέγγυο για την

Εκδόσεις Καστανιώτη 2003)σελ109

16 Στ Γιαγκάζογλου όπ παρ σελ 244

17 Στ Γιαγκάζογλου Κοινωνία θεώσεως Η σύνθεση χριστολογίας και πνευματολογίας στο έργο του αγίουΓρηγορίου του Παλαμά (Αθήνα Εκδόσεις Δόμος 2001)σελ227

18 R Gibellini laquoΘεολογία της ιστορίαςraquo στο έργο του H Θεολογία του Εικοστού Αιώνα μτφΠαν Υφαντής (Αθήνα Εκδόσεις Άρτος Ζωής Αθήνα 2002) σσ319-320

19 laquoΕφάπαξraquo στο laquoΕρμηνευτικό και ετυμολογικό λεξικό της ελληνικής γλώσσαςraquo τηςΕγκυκλοπαίδειας ΤΟ ΒΗΜΑ Πάπυρος - Λαρούς- Μπριτάνικα Τόμος 25ος (Αθήνα ΕκδόσειςΠάπυρος1997) σελ 456

20 Γ Πατρώνου Η ιστορική πορεία του Ιησού Από τη φάτνη ως τον κενό τάφο (Αθήνα ΕκδόσειςΔόμος 1991)σελ544

8

πραγματική σωτηρία21 Αυτό συμβαίνει επειδή η σωτηρία συνδέεται με

μια συνεχή χρονική πορεία η οποία περικλείει το παρελθόν το παρόν

και το μέλλον Όλα τα σημεία αυτής της γραμμής σχετίζονται με ένα

κεντρικό ιστορικό γεγονός την ένσαρκη παρουσία του Θεού στον κόσμο

στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού22 Η ενσάρκωση του Λόγου ήταν η

απόλυτη φανέρωση του Θεού η αποκάλυψη της ίδιας της ζωής23 Είναι η

πληρέστερη φανέρωση του Θεού καθώς ο Ιησούς Χριστός προσλαμβάνει

και ανακεφαλαιώνει ολόκληρη την κτίση την κάνει σώμα Του και την

οδηγεί στον τελικό της σκοπό τη σωτηρία24 Η ευθύγραμμη αντίληψη

του χρόνου και της ιστορίας επαναπροσδιορίζεται πλέον ως

κυματοειδή25

Η επίγεια παρουσία Του τέμνει στα δύο την ιστορία των

ανθρώπων αφού η γέννηση του Ιησού γίνεται η αιτία για την εφαρμογή

μια νέας μέτρησης του χρόνου η οποία επικράτησε τους τελευταίους

αιώνες ξεκινώντας δηλαδή από το γεγονός της γέννησης του Ιησού

Χριστού και προς τα μπρός και προς τα πίσω Έτσι αυτό το γεγονός

θεωρείται ως το χρονικό κεντρικό σημείο ολόκληρης της ιστορικής

πορείας26

Ο Ιησούς Χριστός αποτελεί το μέσο με το οποίο ο Θεός

εισέρχεται στον κόσμο και η σάρκωσή Του σημαίνει την αρχή της

ενοίκησης του Θεού στον κόσμο και της ενεργού δράσης Του σε μια

συγκεκριμένη πνευματική κοινότητα που ιδρύθηκε από τον Ίδιο Με την

21 Ν Ματσούκα Δογματική και Συμβολική θεολογία Β΄ (Θεσσαλονίκη Εκδόσεις Π Πουρναρά1985)σελ222

22 O Cullman Χριστός και χρόνος Χρόνος και ιστορία στη ζωή του αρχέγονου χριστιανισμού ελλ μτφΠ Κουμάντου (Αθήνα Εκδόσεις Κέντρο Βιβλικών Μελετών Άρτος Ζωής 1997)σελ50

23 Γ Φλωρόφσκυ laquoΗ ανάσταση της ζωήςraquo ελλ μτφ Α Κουμάντου στο Θέματα ορθοδόξουΘεολογίας (Αθήνα Εκδόσεις Άρτος Ζωής 1973)σελ101

24 Γ Μαντζαρίδη Χριστιανική Ηθική (Θεσσαλονίκη Εκδόσεις Π Πουρναρά 1995)σελ 90

25 R Gibellini όπ παρ σελ317

26 O Cullman όπ παρ σελ 389

ενανθρώπησή Του η κτίση ξεπερνά τα όρια της φθαρτότητας

ζωοποιείται και μπορεί να μετάσχει στις θείες μεταμορφωτικές

ενέργειες27 Στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού συνίσταται η κορυφαία

ενέργεια του Θεού στην κτίση και την ιστορία γιατί ο Ιησούς δεν

είναι απλώς και μόνο ο δημιουργός μιας laquoνέας κατάστασηςraquo για την

ιστορία και την ανθρωπότητα αλλά πάνω από όλα είναι ο ίδιος η

Βασιλεία των Ουρανών28

Το γεγονός αυτό του Χριστού φωτίζεται από την παλαιοδιαθηκική

προπαρασκευή του και ο απόστολος των εθνών Παύλος μας βεβαιώνει

ότι καθετί που παρουσιάζεται στην Παλαιά Διαθήκη laquoἐγράφη χάριν ἡμῶνraquo

(Ρωμ 4 24 ndash 15 4) θέλοντας να δείξει ότι τα γεγονότα που

εξιστορούνται στην Παλαιά Διαθήκη τα οποία έχουν τη δική τους

σπουδαιότητα στην ιστορία της Θείας Οικονομίας συνιστούν την

προπαρασκευή για την έλευση του Ιησού Χριστού δηλαδή για το

κεντρικό γεγονός που δίνει σε ολόκληρη την ιστορία της σωτηρίας το

νόημά της

Έτσι η πορεία του κόσμου συνιστά ιστορική διαδρομή με αρχή

και τέλος και όχι μια διαρκή ανακύκληση Κεντρικός της άξονας είναι

η ενανθρώπηση του Λόγου η οποία τέμνει αμετάκλητα και οριστικά την

ιστορία των σχέσεων Θεού και ανθρώπου Η εκλογή και η διαδρομή του

περιούσιου λαού υπήρξε η προϊστορία του Χριστού και της Εκκλησίας

Το γεγονός του Χριστού είναι το laquoἐφάπαξraquo αλλά και το laquoἒσχατονraquo δηλαδή

αυτό που συνέβη μέσα στην ιστορία αλλά και αυτό που συγχρόνως

αναμένεται ως πλήρωμα και τελείωσή της29

Στην Καινή Διαθήκη και ειδικότερα στις επιστολές του αποστόλου

Παύλου η σωτηρία ταυτίζεται με το Ευαγγέλιο το περιεχόμενο του

οποίου στρέφεται γύρω από τις σωτηριώδεις συνέπειες του laquoἐφάπαξraquo

27 Ν Ματσούκα όπ παρ σελ 291

28 Γ Πατρώνου Ιστορία και εσχατολογία στη Βασιλεία του Θεού (Αθήνα Εκδόσεις Δόμος2002)σελ120

29 Στ Γιαγκάζογλου Φιλοσοφία της ιστορίας και θεολογία της ιστορίας σελ 3910

γεγονότος του θανάτου και της ανάστασης του Χριστού30 Λέγει ο

απόστολος Παύλος συγκεκριμένα laquoὅ γάρ ἀπέθανεν τῇ ἁμαρτίᾳ ἀπέθανεν ἐφάπαξ ὅ∙

δε ζῇ ζῇ τῷ Θεῷraquo (Ρωμ 6 10) Η λέξη laquoἐφάπαξraquo στον λόγο του Αποστόλου

των εθνών ενισχυόμενη σημασιολογικά και από το ρήμα laquoἀπέθανενraquo -

αορίστου (β΄) χρόνου- δηλώνει εν προκειμένω το οριστικό αμετάκλητο και

ανεπανάληπτο του θανάτου του Χριστού κατά της αμαρτίας Ο Ιησούς με

τον laquoἐφάπαξraquo θάνατο Του κατάργησε οριστικά την αμαρτία ολόκληρου

του ανθρώπινου γένους31 Έτσι ο θάνατος του Χριστού αποτελεί

σωτηριολογικά μοναδικό και ανεπανάληπτο γεγονός

Γίνεται έτσι αντιληπτό ότι κέντρο της ιστορίας είναι ο Ιησούς

Χριστός ο ένσαρκος Λόγος αλλά και κέντρο της εσχατολογίας είναι ο

Ίδιος διότι με την ένσαρκη παρουσία Του στον κόσμο είναι παρούσα

και η Βασιλεία του Θεού32 Αυτό ο Ιησούς Χριστός κατά τη διάρκεια του

επίγειου έργου Του ήθελε να το φανερώσει ότι η Βασιλεία του Θεού

βρίσκεται μέσα στον παρόντα χρόνο δυναμικά και λειτουργικά laquoεἰ δέ ἐν

πνεύματι Θεοῦ ἐγώ ἐκβάλλω τά δαιμόνια ἄρα ἒφθασεν ἐφrsquo ὑμᾶς ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦraquo

(Ματθ 1228)33 Αντικρίζοντας λοιπόν η ανθρωπότητα το πρόσωπο του

Ιησού σήμαινε ότι laquoοὐ μακράν εἶ ἀπό τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦraquo (Μαρκ 1234)

Αυτό το γεγονός η χριστιανική κοινότητα -από την πρώτη στιγμή της

ύπαρξής της- το βιώνει και το θεωρεί ως την έσχατη αποκάλυψη της

αγάπης του Θεού προς τον άνθρωπο και την ιστορία του Μέσα στο

πλαίσιο αυτό από την έλευση του Χριστού και εξής η κάθε ιστορική

στιγμή προσλαμβάνει εσχατολογική σημασία και η χριστιανική κοινότητα

30 Π Βασιλειάδη Παύλος Τομές στη θεολογία του Α΄ (Θεσσαλονίκη Εκδόσεις Π Πουρναρά2004)σελ108

31 Χ Καρακόλη Θέματα ερμηνείας και θεολογίας της Καινής Διαθήκης (Θεσσαλονίκη Εκδόσεις ΠΠουρναρά 2005) σελ292

32 Γ Πατρώνου Ο άνθρωπος ως πρόσωπο στην πρωτολογία ιστορία και εσχατολογίαraquo στοΠ Καλαϊτζίδη (επιμ) Εκκλησία και Εσχατολογία (Αθήνα Εκδόσεις Καστανιώτη 2003)σελ133

33 Γ Πατρώνου όπ παρ σελ 13211

παίρνει τη μορφή της εσχατολογικής πραγματικότητας34 αφού η ιστορική

σάρκα της Εκκλησίας έχει ως βάση και πηγή της τη σάρκωση του

Χριστού35 Η Εκκλησία δεν αντλεί την ύπαρξή της από αυτό που είναι

αλλά από αυτό που θα γίνει όχι από το παρόν ή το παρελθόν αλλά από

το μέλλον της Βασιλείας του Θεού36 Η Εκκλησία έτσι laquoίσταταιraquo χάριν

της μαρτυρίας της αλλά αυτή δεν αποτελεί απλώς αναφορά στο παρελθόν

αλλά μάλλον μια συνεχή εκ νέου ανακάλυψη του μηνύματος του laquoάπαξraquo

αποκαλυφθέντος εις τους αγίους και διά παντός φυλαττομένου διά της

πίστεως37 laquoΣκιά γάρ τά τῆς Παλαιᾶς εἰκών δέ τά τῆς Νέας Διαθήκης ἀλήθεια δε ἡ

τῶν μελλόντων κατάστασιςraquo (Μαξίμου Ομολογητού)38

Το laquoεφάπαξraquo γεγονός της ανάστασης του Χριστού δημιούργησε

οριστικά μια νέα δυνατότητα η οποία δεν υπήρχε πριν και η οποία

αφορά σύμπασα την οικουμένη η δυνατότητα δηλαδή να λυτρωθεί ο

άνθρωπος από τον θάνατο το δίδυμο αδελφός του Ύπνου39 για τους

Έλληνες και αυτό κατέστη πλέον δυνατό επειδή πραγματοποιήθηκε η

ανάσταση του Χριστού40

γ Η ανάσταση του Χριστού ως παρουσία της Βασιλείας του Θεού μέσαστην ιστορία

Με την παρουσία Του στη γη laquoανακαίνισεraquo την κτίση και η

ανάσταση του Χριστού ελευθέρωσε την ανθρώπινη φύση από κάθε


35 Ι Ζηζιούλα όπ παρ σελ 37

36 Π Καλαϊτζίδη laquoΑντί εισαγωγής Εσχατολογία θεολογία και Εκκλησίαraquo στο ΠΚαλαϊτζίδη (επιμ) Εκκλησία και Εσχατολογία (Αθήνα Εκδόσεις Καστανιώτη 2003)σελ14

37 Γ Φλωρόφσκυ Αγία Γραφή Εκκλησία Παράδοσις2 μτφ Δ Τσάμη (Θεσσαλονίκη ΕκδόσειςΠουρναρά 2003) σελ22


39 ΑικΤσοτάκου ndash Καρβέλη laquoΕικονογραφημένο Λεξικό της ελληνικής Μυθολογίας για παιδιάraquo (Αθήνα Εκδόσεις Γνώση 1988) σελ119

40 Θ Παπαθανασίου laquoΙεραποστολή και εσχατολογίαraquo στο Π Καλαϊτζίδη (επιμ)Εκκλησία και Εσχατολογία (Αθήνα Εκδόσεις Καστανιώτη 2003)σελ172

12

περιορισμό και ανάγκη Το Ευαγγέλιο στο σύνολό του δεν εξιστορεί

απλώς την ιστορία του Ιησού από τη Ναζαρέτ αλλά πάντοτε τον

κηρύττει ως τον αναστημένο Κύριο Η ανάσταση Του σημαίνει την

είσοδο σε μια νέα μορφή ζωής σε μια νέα πραγματικότητα η οποία δεν

επιδέχεται πλέον το θάνατο laquoεἰδότες ὅτι Χριστός ἐγερθείς ἐκ νεκρῶν οὐκέτι

ἀποθνήσκει θάνατος αὐτοῦ οὐκέτι κυριεύειraquo (Ρωμ 6 9) Το γεγονός αυτό

όφειλε να έχει ιστορικό χαρακτήρα για την εμπέδωση της πίστης Γι΄

αυτό ο Απόστολος των εθνών Παύλος σημειώνει laquoεἰ δε Χριστός οὐκ

ἐγήγερται κενόν ἄρα τό κήρυγμα ἡμῶν κενή δε και ἡ πίστις ἡμῶνraquo (Α΄ Κορ 1514)

Το σημείο της ανάστασής Του υπήρξε άλλωστε και το κατεξοχήν

laquoκατασκεύασμαraquo σύμφωνα με την πολεμική του Κέλσου (Β55)41

Αυτή η laquoαποκατάστασηraquo ουσιαστικά πραγματώνεται μέσα στην

Εκκλησία-της οποίας το laquoεγώraquo της είναι ο Χριστός42- και τα μυστήριά

της ιδιαίτερα σε αυτό της Θείας Ευχαριστίας γιατί σκοπός της

Εκκλησίας δεν είναι μόνο να λυτρώσει τους ανθρώπους αλλά και τον

ίδιο τον κόσμο43 Στη Θεία Ευχαριστία -η ζωή στην υψηλότερη βαθμίδα

έντασης44- γίνεται από τώρα πραγματικότητα αυτό που θα γίνει στα

έσχατα Η ευχή της Αναφοράς μνημονεύει όλη την ιστορία της θείας

οικονομίας ξεκινώντας από την δημιουργία και συνεχίζοντας στην

ενσάρκωση του Υιού και τέλος στην αποστολή του Πνεύματος Αγίου45

Στην ευχαριστιακή σύναξη οι πιστοί δεν καλούνται απλώς να

θυμηθούν τα σωτήρια γεγονότα του παρελθόντος αλλά να βιώσουν

41 Κέλσος Άπαντα Αληθής Λόγος (Αθήνα Εκδόσεις Κάκτος 2001)σσ 72-75

42 Ι Ζηζιούλας laquoΜαθήματα Χριστιανικής Δογματικήςraquo όπ παρ

43 Γ Φλωρόφσκυ Χριστιανισμός και Πολιτισμός2 ελλ μτφ Ν Πουρναρά (ΘεσσαλονίκηΕκδόσεις Π Πουρναρά 2000)σελ123

44 Στ Γιαγκάζογλου laquoΤο κάλος της θεολογίας Η ποιητική και αισθητική συμβολή του Παύλου Ευδοκίμωφraquo στο Περιοδικό Σύναξη τεύχος 120 (Αθήνα Οκτώβριος ndash Δεκέμβριος 2011)σελ53

45 Ν Ματσούκα Ν Δογματική και Συμβολική θεολογία Β΄ (Θεσσαλονίκη Εκδόσεις Π Πουρναρά1985) σελ59

13

προληπτικά τη βασιλεία των εσχάτων46 Ο άνθρωπος ταξιδεύει αντίστροφα

στο χρόνο από το μέλλον προς το παρόν και το παρελθόν Έτσι η

Εκκλησία είναι όχι αυτό που είναι ή που ήταν αλλά αυτό που θα

είναι47 Αυτό είναι έργο του Αγίου Πνεύματος το οποίο συνεχίζει και

ολοκληρώνει τη μαρτυρία του Ιησού Χριστού Η παρουσία του Αγίου

Πνεύματος είναι ο Χριστός διαιωνιζόμενος48 Προσδίδει από τώρα

πρόγευση του τέλους49 Έτσι το παρόν της Εκκλησίας - αυτής της

laquoαποικίας του ουρανούraquo50- βρίσκεται ήδη στο νέο αιώνα και ενώ φέρνει

το μέλλον στο παρόν ταυτόχρονα το προσδοκά

Γ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ

α Η θεολογία των επίγειων πραγματικοτήτων

Το νόημα το περιεχόμενο και η προοπτική του ανθρώπινου

πολιτισμού δεν είναι ανεξάρτητη από το νόημα του τελικού προορισμού

του ανθρώπου Όταν ο πολιτισμός σε μια πορεία δημιουργικότητας

εμπνέεται από την ενέργεια του Θεού στην κτίση και στην ιστορία

τότε ο άνθρωπος αποκαθίσταται στην βασιλική ιερατική και προφητική

46 Π Βασιλειάδης Μετανεωτερικότητα και Εκκλησία Η πρόκληση της Ορθοδοξίας (Αθήνα Εκδόσεις Ακρίτας 2002)σσ76-77


48 Β Τσάκωνα Η περί Παρακλήτου-Πνεύματος διδασκαλία του ευαγγελιστού Ιωάννου υπό το πρίσμα τηςκαθόλου βιβλικής πνευματολογίας (Αθήνα 1992) σελ243


50 Γ Φλωρόφσκυ Χριστιανισμός και Πολιτισμός μτφ Ν Πουρναρά (Θεσσαλονίκη ΕκδόσειςΠουρναρά 1982) σελ87

14

του λειτουργία εντός της δημιουργίας γίνεται η προσδοκία και η

ελπίδα του κόσμου Όπως ακριβώς ο Θεός συγκαταβαίνει στο δράμα του

ανθρώπου προσλαμβάνει και μεταμορφώνει την φύση και την ιστορία του

κτιστού έτσι και η Εκκλησία πορεύεται προσλαμβάνοντας διαρκώς και

νοηματίζοντας τον βίο και την ιστορία των ανθρώπων51

Η ενσάρκωση του Ιησού η είσοδός Του στην ιστορία ανακαίνισε

και καθαγίασε όλη την κτίση και -συνεπώς- τις επίγειες

πραγματικότητές της Ο Βέλγος θεολόγος Gustave Thils αμέσως μετά το

τέλος του Βrsquo παγκοσμίου πολέμου επεξεργαζόμενος μια θεολογία των

επίγειων πραγματικοτήτων προσέγγισε το ζήτημα της σχέσης Ευαγγελίου

και κόσμου τόσο από πολιτισμική όσο και από θεολογική άποψη52 Το

θεολογικό θεμέλιο μιας τέτοιας εξέτασης είναι ο οικουμενισμός της

βιβλικής αποκάλυψης που εκφράζεται ως οικουμενικότητα της

δημιουργίας και ως οικουμενικότητα της λύτρωσης άρα όλα τα

πράγματα δημιουργήθηκαν από το Θεό και όλα πρέπει να επιστρέψουν

σ΄ Αυτόν53

Οι επίγειες πραγματικότητες του Thils είναι ιστορικές -και όχι

μεταφυσικές- και σ΄ αυτές αποκαλύπτονται οι laquoεπίγειες αξίεςraquo που

εκφράζουν και διακρίνουν την ενεργό δράση του Πνεύματος στην

laquoπνευματοποίησηraquo της κοινωνίας στο χώρο του πολιτισμού και της

κουλτούρας της τεχνολογίας των τεχνών και της εργασίας Το Πνεύμα

δεν δρα μόνο στις καρδιές των πιστών αλλά λειτουργεί στο κόσμο και

κάθε σκέψη ορθολογιστική πνευματική και ανθρωποκεντρική που

εντάσσεται στην ιστορική και εξελικτική πολιτισμική πορεία είναι

51 Στ Γιαγκάζογλου laquoΟ διάλογος θεολογίας και πολιτισμού βασική συνιστώσα τηςσύγχρονης θρησκευτικής αγωγής και παιδείαςraquo στη δικτυακή διεύθυνση wwwpi-schoolsgrlessonsdialogos_theologias_politismoudoc (Ημερομηνία ανάκτησης 1-11-12)

52 R Gibellinι laquoΘεολογία της ιστορίαςraquo στο έργο του H Θεολογία του Εικοστού Αιώνα μτφρ Παν Υφαντής (Αθήνα Εκδόσεις Άρτος Ζωής 2002) σελ 327

53 R Gibellinι όπ παρ σελ32915

προεικόνιση των laquoκαινών ουρανώνraquo και της laquoκαινής γηςraquo54

Ζούμε σε εσχατολογικούς καιρούς και εκείνο που τους

χαρακτηρίζει είναι η δωρεά του Πνεύματος Οι καρποί του Πνεύματος

πρέπει να νοούνται και στην επίγεια κοινωνική και πολιτισμική

διάστασή τους και δεν περιορίζονται στο επίπεδο της λατρείας

Εγγράφει διαχέει τις αξίες της τελειότητας της δικαιοσύνης και της

ειρήνης στις επίγειες πραγματικότητες που αποτελούν απεικονίσεις

της ουράνιας Ιερουσαλήμ Ο νόμος του Πνεύματος καθίσταται με τον τρόπο

αυτό και νόμος της εγκόσμιας ιστορίας ασκώντας τριπλό ρόλο αυτόν

τού κριτηρίου της αξιολόγησης της ιστορίας του κανόνα για την

ανθρώπινη δράση και της προφητείας55

Η βασική γραμμή εξάλλου η οποία διατρέχει τις πεποιθήσεις

της Εκκλησίας των πρώτων αιώνων είναι ότι ο άνθρωπος πλασμένος laquoκατ΄

εικόνα Θεούraquo δεν απώλεσε τη θεία ιθαγένειά του Η δημιουργικότητά

του στον πολιτιστικό χώρο σχετίζεται με την έφεσή του για αναζήτηση

του Θεού Η λαχτάρα του ανθρώπου να ξεπεράσει αυτό το οποίο είναι

εκφράζει μια θεόσδοτη εντελέχεια Τα επιτεύγματα του ανθρωπίνου

πνεύματος δε βρίσκονται έξω από το σχέδιο του Θεού56 Μάλιστα και

οι Πατέρες της Εκκλησίας διαλέχτηκαν δημιουργικά με τις θύραθεν

επιστήμες και προσέλαβαν στοιχεία από τις καλλιτεχνικές και

πολιτισμικές εκφράσεις της εποχής τους57

Ο ανθρώπινος πολιτισμός συνεπώς γίνεται αποδεκτός για να

βαπτιστεί στη συνέχεια και να μεταμορφωθεί Στο πρώτο στάδιο η

γλώσσα το κυριότερο όργανο εκφράσεως ενός πολιτισμού γίνεται

πλήρως αποδεκτή ως μέσο διατύπωσης και διάδοσης του Ευαγγελίου και54R Gibellinι όπ παρ σελ 329


56 Αναστασίου Αρχιεπισκόπου Τιράνων και πάσης Αλβανίας Παγκοσμιότητα και ορθοδοξία(Αθήνα Εκδόσεις Ακρίτας 20056 ) σσ 118-119

57Σπ Αθανασοπούλου-Κυπρίου laquoΟρθοδοξία και λογοτεχνίαraquo στο Η Ορθοδοξία ως πολιτισμικόεπίτευγμα και τα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου Τόμ Γ΄ Ορθοδοξία και [Μετά-] Νεωτερικότητα(Πάτρα Εκδόσεις Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου 2008) σελ103

16

στη συνέχεια χρησιμοποιείται στη λατρεία για να βοηθήσει τους

πιστούς να κατανοήσουν και να βιώσουν το Ευαγγέλιο Στην Ανατολή

στους πρώτους αιώνες διαμορφώθηκαν περισσότερες από σαράντα

Λειτουργίες και έγινα αποδεκτά ποικίλα έθιμα και τρόποι διαβίωσης

Η ιεραποστολή συνεπώς είναι σημείο εσχατολογικό αφού

διακονεί μέσα στην Ιστορία την εγκαινίαση του εσχατολογικού

γεγονότος της συναγωγής των εθνών στην Βασιλεία Η Ιεραποστολή

αποτελεί το laquoεσχατολογικό ξυπνητήριraquo της εκκλησιαστικής συνείδησης

διότι της υπενθυμίζει ότι η ίδια η Εκκλησία δεν μπορεί να γίνει

κατεστημένο του αιώνος τούτου αφού η ίδια τελεί σε εκκρεμότητα σε

αναμονή της μέλλουσας πληρότητας58

Έτσι και το λογοτεχνικό κείμενο κάτι που δεν εμπεριέχει a

priori θρησκευτικότητα αποκτά θεολογική σημασία και αξία αν οι

αναγνώστες θεωρήσουν αυτό το κείμενο ως laquoσημείοraquo το οποίο τους

παρέχει τη δυνατότητα να αναγνωρίσουν τη δόξα του Θεού όπως αυτή

εκδηλώνεται στη γλώσσα59 Ο Ζήσιμος Λορεντζάτος μάλιστα προτείνει

να αλλάξει η λειτουργία της τέχνης και από αισθητική -όπως είναι

σήμερα- να γίνει πνευματική ή μεταφυσική -όπως ήταν πάντα-

ξαναβρίσκοντας το χαμένο προορισμό της το χαμένο της κέντρο60 Να

αναβαπτιστεί στα νερά της πνευματικής ή μεταφυσικής πίστης61

Με τον ίδιο τρόπο θα μπορούσε να διακρίνει κανείς τη θεϊκή

παρουσία σε κάθε έκφραση της ανθρώπινης δημιουργικότητας όπως και

σε ένα πίνακα ζωγραφικής σε μια νέα τεχνολογική εφεύρεση στη

δημιουργικότητα της εργασίας σ΄ ένα πρωτοποριακό μουσικό έργο σ΄

ένα αρχιτεκτονικό αριστούργημα ή και σε ένα πιάνο με ουρά Ο

άνθρωπος μπορεί κάθε φορά να διακρίνει πίσω από το laquoδώροraquo -τη58 ΘΝ Παπαθανασίου όπ παρ σελ 18659 Σπ Αθανασοπούλου-Κυπρίου όπ παρ σελ92

60 Ζ Λορεντζάτος laquoΤο χαμένο κέντροraquo στο Μελέτες τόμος πρώτος (Αθήνα Εκδόσεις Δόμοςκαι Μουσείο Μπενάκη 2007) σελ 362

61 Ζ Λορεντζάτος όπ παρ σελ 36717

δημιουργικότητα- τον laquoΔωροθέτηraquo το Θεό

EΠΙΛΟΓΟΣ

Στην περίοδο της μετανεωτερικότητας ενός φαινομένου της

σύγχρονης εκκοσμικευμένης εποχής το οποίο επηρεάζει βασικά αξιώματα

του δυτικού πολιτισμού62 στο πλαίσιο της οποίας τα πάντα

αμφισβητούνται και καταρρέουν είναι ο καταλληλότερος χρόνος ο

laquoκαιρόςraquo για την παρέμβαση- laquoμαρτυρίαraquo της Ορθοδοξίας Ο ρόλος της

αρμόζει να είναι πάντα στο κέντρο των ιστορικών εξελίξεων καθώς η

μαρτυρία της αποτελεί μια διαφορετική πρόταση για την ιστορία αφού

ο ίδιος ο τριαδικός Θεός ενεργεί και οικονομεί μέσα στην ιστορία και

για την ιστορία

Η ιστορία έτσι δεν θα αποβεί το laquoπανδοχείοraquo όπου παίζεται το

δράμα της ανθρώπινης μοίρας αλλά νοηματοδοτείται όταν καταλήγει

σε ένα τέλος Όταν λοιπόν η ιστορία και η ζωή του ανθρώπου

φωτίζονται από την προοπτική των εσχάτων και της Βασιλείας η

υπέρβαση της διαλεκτικής ανθρώπου και ιστορίας ελευθερίας και

αναγκαιότητας δεν αποβαίνει ουτοπία και αυταπάτη63 Θα αποτολμήσει η

Ορθοδοξία το laquoευχαριστιακά ευαγγελικό κήρυγμαraquo της να γίνει

αναμειγνυόμενο σε βάθος με laquoτο αλεύριraquo της Ιστορίας το laquoεγκόσμιοraquo

ζυμάρι της Βασιλείας64 62 Π Βασιλειάδης Μετανεωτερικότητα και Εκκλησία Η πρόκληση της Ορθοδοξίας όπ παρ σελ 15

63 Γιαγκάζογλου Στ laquoΟ διάλογος θεολογίας και πολιτισμού βασική συνιστώσα τηςσύγχρονης θρησκευτικής αγωγής και παιδείαςraquo στη δικτυακή διεύθυνση wwwpi-schoolsgrlessonsdialogos_theologias_politismoudoc(Ημερομηνία ανάκτησης 1-11-12)64 Κ Αγόρας laquoΕισαγωγικό σημείωμα στη Θεματική Ενότηταraquo στο Σ Γουνελάς κα στοΗ Ορθοδοξία ως πολιτισμικό επίτευγμα και τα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου Τόμος Α΄ Ορθοδοξία ως

18

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αγόρας Κ laquoΕισαγωγικό σημείωμα στη Θεματική Ενότηταraquo στο ΣΓουνελάς κα στο Η Ορθοδοξία ως πολιτισμικό επίτευγμα και τα προβλήματα τουσύγχρονου ανθρώπου Τόμος Α΄ Ορθοδοξία ως Πολιτισμικό Επίτευγμα (ΠάτραΕκδόσεις ΕΑΠ 2002)

Αθανασοπούλου-Κυπρίου Σπ laquoΟρθοδοξία και λογοτεχνίαraquo στο ΗΟρθοδοξία ως πολιτισμικό επίτευγμα και τα προβλήματα του σύγχρονου ανθρώπου ΤόμοςΓ΄ Ορθοδοξία και [Μετά-] Νεωτερικότητα (Πάτρα Εκδόσεις Ελληνικού ΑνοικτούΠανεπιστημίου 2008)

Αναστασίου Αρχιεπισκόπου Τιράνων και πάσης Αλβανίας Παγκοσμιότητα καιορθοδοξία (Αθήνα Εκδόσεις Ακρίτας 20056 )

Βασιλειάδης Β Μετανεωτερικότητα και Εκκλησία Η πρόκληση της Ορθοδοξίας (Αθήνα Εκδόσεις Ακρίτας 2002)

Βασιλειάδη Β Παύλος Τομές στη θεολογία του Α΄ (Θεσσαλονίκη Εκδόσεις ΠΠουρναρά 2004)

Γιαγκάζογλου Στ laquoΦιλοσοφία της ιστορίας και θεολογία τηςιστορίαςraquo στο Η Ορθοδοξία ως πολιτισμικό επίτευγμα και τα προβλήματα τουσύγχρονου ανθρώπου Τόμ Γ΄ Ορθοδοξία και [Μετά-] Νεωτερικότητα (Πάτρα ΕκδόσειςΕλληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου 2008)

Γιαγκάζογλου Στ Κοινωνία θεώσεως Η σύνθεση χριστολογίας και πνευματολογίαςστο έργο του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (Αθήνα Εκδόσεις Δόμος 2001)

Πολιτισμικό Επίτευγμα (Πάτρα Εκδόσεις ΕΑΠ 2002)σελ 16

19

Γιαγκάζογλου ΣτlaquoΤο κάλος της θεολογίας Η ποιητική και αισθητικήσυμβολή του Παύλου Ευδοκίμωφraquo στο Περιοδικό Σύναξη τεύχος 120 (ΑθήναΟκτώβριος ndash Δεκέμβριος 2011)σελ53

Γιαγκάζογλου Στ laquoΟ διάλογος θεολογίας και πολιτισμού βασικήσυνιστώσα της σύγχρονης θρησκευτικής αγωγής και παιδείαςraquo στηδικτυακή διεύθυνσηwwwpi-schoolsgrlessonsdialogos_theologias_politismoudoc(Ημερομηνία ανάκτησης 1-11-12)

laquoΕρμηνευτικό και ετυμολογικό λεξικό της ελληνικής γλώσσαςraquo τηςΕγκυκλοπαίδειας ΤΟ ΒΗΜΑ Πάπυρος - Λαρούς- Μπριτάνικα Τόμος 25ος (ΑθήναΕκδόσεις Πάπυρος1997)

Ζηζιούλας Ι laquoΕκκλησία και έσχαταraquo στο Π Καλαϊτζίδη (επιμ)Εκκλησία και Εσχατολογία (Αθήνα Εκδόσεις Καστανιώτη 2003)

Ζηζιούλας Ι laquoΜαθήματα Χριστιανικής Δογματικήςraquo στο δικτυακότόπο httpwwwoodegrcomoodedogmat1ST3chtm (ημερομηνίαανάκτησης 1-11-2012)

Π Καλαϊτζίδη laquoΑντί εισαγωγής Εσχατολογία θεολογία και Εκκλησίαraquoστο Π Καλαϊτζίδη (επιμ) Εκκλησία και Εσχατολογία (Αθήνα ΕκδόσειςΚαστανιώτη 2003)

Καρακόλη Χ Θέματα ερμηνείας και θεολογίας της Καινής Διαθήκης (ΘεσσαλονίκηΕκδόσεις Π Πουρναρά 2005)

Κέλσος Άπαντα Αληθής Λόγος (Αθήνα Εκδόσεις Κάκτος 2001)

Λορεντζάτος Ζ laquoΤο χαμένο κέντροraquo στο Μελέτες τόμος πρώτος (ΑθήναΕκδόσεις Δόμος και Μουσείο Μπενάκη 2007)

Μαντζαρίδη Γ Χριστιανική Ηθική (Θεσσαλονίκη Εκδόσεις Π Πουρναρά1995)

Ματσούκα Ν Δογματική και Συμβολική θεολογία Β΄ (Θεσσαλονίκη Εκδόσεις ΠΠουρναρά 1985)

Ντόντου Ν laquoΗ καταξίωση της ιστορίας και η εσχατολογική ακεραίωσητου χρόνουraquo στο Π Καλαϊτζίδη (επιμ) Εκκλησία και Εσχατολογία (ΑθήναΕκδόσεις Καστανιώτη 2003)

20

Παπαθανασίου Θ laquoΙεραποστολή και εσχατολογίαraquo στο Π Καλαϊτζίδη(επιμ) Εκκλησία και Εσχατολογία (Αθήνα Εκδόσεις Καστανιώτη 2003)

Πατρώνου ΓlaquoΟ άνθρωπος ως πρόσωπο στην πρωτολογία ιστορία καιεσχατολογίαraquo στο Π Καλαϊτζίδη (επιμ) Εκκλησία και Εσχατολογία (ΑθήναΕκδόσεις Καστανιώτη 2003)

Πατρώνου Γ Ιστορία και εσχατολογία στη βασιλεία του Θεού (Αθήνα ΕκδόσειςΔόμος 2002)

Πατρώνου Γ Η ιστορική πορεία του Ιησού Από τη φάτνη ως τον κενό τάφο (ΑθήναΕκδόσεις Δόμος 1991)

Τσάκωνα Β Η περί Παρακλήτου-Πνεύματος διδασκαλία του ευαγγελιστού Ιωάννουυπό το πρίσμα της καθόλου βιβλικής πνευματολογίας (Αθήνα 1992)

Τσοτάκου ndash Καρβέλη Αικ laquoΕικονογραφημένο Λεξικό της ελληνικής Μυθολογίας γιαπαιδιάraquo (Αθήνα Εκδόσεις Γνώση 1988) σελ119

Φλωρόφσκυ Γ Χριστιανισμός και Πολιτισμός2 μτφ Ν Πουρναρά(Θεσσαλονίκη Εκδόσεις Πουρναρά 2000)

Φλωρόφσκυ Γ Αγία Γραφή Εκκλησία Παράδοσις2 μτφ Δ Τσάμη (Θεσσαλονίκη Εκδόσεις Πουρναρά 2003)

Φλωρόφσκυ Γ laquoΗ ανάσταση της ζωήςraquo ελλ μτφ Α Κουμάντου στοΘέματα ορθοδόξου Θεολογίας (Αθήνα Εκδόσεις Άρτος Ζωής 1973)

Cullmann O Χριστός και Χρόνος Χρόνος και Ιστορία στη ζωή του αρχέγονουχριστιανισμού μτφ αρχιμ Παλ Κουμάντος (Αθήνα εκδόσεις ΆρτοςΖωής 1980)

Gibellini R laquoΘεολογία της ιστορίαςraquo στο έργο του H Θεολογία τουΕικοστού Αιώνα μτφ Παν Υφαντής (Αθήνα Εκδόσεις Άρτος Ζωής Αθήνα2002)

Fryde Ed laquoΙστορία και ιστοριογραφίαraquo Εγκυκλοπαίδεια ΒΗΜΑ ΠάπυροςΛαρούς Μπριτάνικα Τομ30 (Αθήνα Εκδόσεις Πάπυρος 1997)

21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ

γ Η ανάσταση του Χριστού ως παρουσία της Βασιλείας του Θεού

μέσα στην ιστορία helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip11

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

γ Η ανάσταση του Χριστού ως παρουσία της Βασιλείας του Θεού μέσα στην ιστορία


ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΟ ΕΤΟΣ 2012-13



Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ

α Η έννοια του χρόνου στην Αγία Γραφήhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 4

β Η laquoπροκλητικήraquo έννοια του χρόνουhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip4

Β΄ ΕΝΟΤΗΤΑ

α Το Σχέδιο της Θείας Οικονομίας (Ιστορία της Σωτηρίας)helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip6

β Η εφάπαξ και υπέρ πάντων ενσάρκωσηhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 7γ Η ανάσταση του Χριστού ως παρουσία της Βασιλείας του Θεού μέσα στην ιστορία helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip11

Γ΄ΕΝΟΤΗΤΑ

α Η θεολογία των επίγειων πραγματικοτήτωνhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip13

ΕΠΙΛΟΓΟΣ helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 16

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 17

2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ











μας











3

Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ
























































Β΄ ΕΝΟΤΗΤΑ















6






























7

























8


















πορείας26


























νόημά της




































































12




























13










Γ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ












14
















σ΄ Αυτόν53








































16






























EΠΙΛΟΓΟΣ




















18










19













20













21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ


ΠΡΟΛΟΓΟΣ











μας











3

Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ
























































Β΄ ΕΝΟΤΗΤΑ















6






























7

























8


















πορείας26


























νόημά της




































































12




























13










Γ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ












14
















σ΄ Αυτόν53








































16






























EΠΙΛΟΓΟΣ




















18










19













20













21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ


Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ
























































Β΄ ΕΝΟΤΗΤΑ















6






























7

























8


















πορείας26


























νόημά της




































































12




























13










Γ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ












14
















σ΄ Αυτόν53








































16






























EΠΙΛΟΓΟΣ




















18










19













20













21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ






































Β΄ ΕΝΟΤΗΤΑ















6






























7

























8


















πορείας26


























νόημά της




































































12




























13










Γ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ












14
















σ΄ Αυτόν53








































16






























EΠΙΛΟΓΟΣ




















18










19













20













21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ































7

























8


















πορείας26


























νόημά της




































































12




























13










Γ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ












14
















σ΄ Αυτόν53








































16






























EΠΙΛΟΓΟΣ




















18










19













20













21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ


























8


















πορείας26


























νόημά της




































































12




























13










Γ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ












14
















σ΄ Αυτόν53








































16






























EΠΙΛΟΓΟΣ




















18










19













20













21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ



















πορείας26


























νόημά της




































































12




























13










Γ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ












14
















σ΄ Αυτόν53








































16






























EΠΙΛΟΓΟΣ




















18










19













20













21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ

















νόημά της




































































12




























13










Γ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ












14
















σ΄ Αυτόν53








































16






























EΠΙΛΟΓΟΣ




















18










19













20













21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ























































12




























13










Γ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ












14
















σ΄ Αυτόν53








































16






























EΠΙΛΟΓΟΣ




















18










19













20













21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ





























13










Γ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ












14
















σ΄ Αυτόν53








































16






























EΠΙΛΟΓΟΣ




















18










19













20













21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ











Γ΄ ΕΝΟΤΗΤΑ












14
















σ΄ Αυτόν53








































16






























EΠΙΛΟΓΟΣ




















18










19













20













21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ

















σ΄ Αυτόν53








































16






























EΠΙΛΟΓΟΣ




















18










19













20













21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ






























16






























EΠΙΛΟΓΟΣ




















18










19













20













21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ































EΠΙΛΟΓΟΣ




















18










19













20













21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ











19













20













21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ














20













21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ














21










Α΄ ΕΝΟΤΗΤΑ



ΠΡΟΛΟΓΟΣ


ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ ΚΑΙ...

Documents