XXVI. ULUSLARARASI

KIBATEK EDEBiYAT SEMPOZYUMU

Belks Halim Vassaf Anlsrnao

EDEBIYATTAKADIN

28 - 29 Nisan 2074

istanbul - Turkiye

E t l e b i r l n t t a K o d t r t

IRK BiTiC VE YEN|SEY YAZITTARINDA ATAERK|LANLAYTSTN iZ l rn i

Fikret Yr ldrrrm*

ingiltere adrna aragtrmalarda bulunan Macar asrlh Sir Aurel Stein, Orta Asya'ya yapmrgoldugu ikinci ara$trrma seferi (1906-1908) srrasrnda 1907 yrhnda Tun-Huang yakrnlannda yeralan Bin Buda Malaralan'na uframrg ve burada Wang adrndaki bir Taoist rahipten Londra'yata$lnmak iizere gegitli yazma eser ve resimler satrn almrgtrr. Irk Bitig adh Eski Tiirkge runikharfli fal kitabr Stein'in burada satrn almrg oldugu 24 sandft iginde yer alan el yazmalanndanbir isidir. '

Oncelikle Irk Bitig'in kesin olmamakla biriikte Maniheist kcikenli olabilecegi gririiqiiLnii ilkkez dile getiren Thomsen (1912: 196; olmugrur.2 Sonradan Molnar (i996), Steblava (2001) veKlyagtomry (2004) gibi aragtrrmacrlar Irk Bitig'i Maniheizm temelinde agrklamayagalgmrglardrr. Irk Bitig'in yazrmrnda belirli bir dijzenin olmasr, Maniheist Eski Tiirkge runikmetinlerde kullanrlan yazr lle noktalama iqaretlerinin Irk Bitig'de kullamlan bigime benzerolmasr ve kolofonda gegen kimi s<izctiklerden hareketle metnin yazrldrlr gevrenin Maniheistgevre olabilecegini sriylesek de igerik agrsrndan Irk Bitig'in dini bir metin oldu[unus<iylememiz gok zordur.

Maniheist tigretide canhlara zarar vermek yanhg bir davranrgtr; fakat av ile ilgili fallararasrndan 3 1 . ve 63. fallar ya da savas ile ilgili fallar arasrndan 34. ve 5 5. fallar iyi bir bigimdesonuglanmaktadu.3 A;'nca 41. falda, yeni dogan ak benekli erkek buzalrya kutsalhlrnatfedilmesi de Maniheizm ile ilgili bir inangtan cite $amanizm'in izlerini tagrmaktadrr. Ve bufal da iyi bir bigimde sonuglanmaktadr.

Irk Bitig iizerine gahgan aragtrrmacrlardan Thomsen (1912:194, Tekin (1993: 3) ve Erdal( 1997: 66)'rn temelde birlik oldugu nokta Irk Bitig'in bagka bir dilden TiiLrkge'ye gevrilmemig

olmasrdrr. Bizim de kahldrlrmrz bu grirtig bizi -lrk Bitig'de kullamlan fal qablonunu harigtutarsak- Irk Bitig'in igeriginin Ti.irklere rizgii oldu!'u, anlatrlan olaylann da Ttirk kiiltiit-ri ya

da bozkrr kiiltrirti ile yakrndan ilgili oldugu gergeline gotiiriir.

J./

' Sten'in eserlerm;le Irk Bitig i le i lgil i deliniler igin bk. Stein l9l2:215-216 ve Stem l92l: 921,924-925.

- Eraslan l20l2i5l), Irk Bitig' i Budist metinler igerisilde ele almaktadr. Fakat, i izell ikle Budist yazn msuruolan ve garo Z'ya krgrhk gelen (altm kanath) taltm kara lug'tn Irk Bitig'in 3. fahnda gegiyor olmasmdmba5ka Irk Bitig'de Budist kiiltiir gevresinin etkisi giiriilmemektedir. 43. ve 51. fallrda gegen tqhm ktra luSyaprsmr Thomsen (1912: 210)'m da belinti i i gibi mitolojik vthk garu a yerine yrtrcr kartal olarakalgrlmamrz bu fallarrn igerili agrsndm daha yerinde olacaktrr. taltm kqra,tug ile ba[lmtrh olxak garu t'nrnBudist yazrnrndaki yeri igir bk. Bang, Gabain, Rachmati 1 934: I 71, agklama 43 L'Irk Bitig metrire yaprlm g<indemeler igin esasta Aydn vd. (2013: 363-378) kullmrlmrq olsa da konu ile i lgil ikimi fallara -yeni okumalanmrzla birhkte- yazrmnrn sonunda yer verdik.

. Dr., \ i ldrz Teknik tniversitesi

389

E d c b i y a t t n K n d t r t

Irk Bitig'de kullanrlan dilin qeviri olmayacak kadar ozgtin olmast ve gogebe bozkrrkiiltiiriiLne ait unsurlann -gadlr, avlaDma, sefere grkma ve dola tasvirleri vb.- metindebaskrn olmasr bizim metnin igerik olarak mengeini Ttirk bozkrr ktilnirii dtgrndaar amamrzr gereksiz krlmaktadrr.

13. falda yagh bir kadrnrn bir konaklarna alanrnda oliime terk edilmig olmasr gu qekildeanlatrlmaktadrr:

tqrlrilig : htrtga : ),Ltrt<t>a : ktlmts : t-CglI8 : kamrg : bulupan : yqlgqyu : tirilmis :dliimde : ozmt, : ftr : anEa ; biliqler. :

(Fal Sdyle) der: <Dindar, yaqh bir kadrn terk edilrniq bir konaklama yerinde kalakalmrq.Yagh bir kepge bulup, (onu) yaiayarak hayatta kalmrg. Oli.imden kurtulmug.>

"Oylece biliniz."

Bu falda geligen olaylarla ilgrli olaak akhmrza takrlan tu somya aradrlrmrz cevap bizi

$amanist Ttirk diinya goriitiine gti'tiirmektedir. Falda yagh bir kadrnrn bir konaklamaalanrnda <iliime terk edilmig olrnasrorn ne gibi bir aqrklamasr olabilir?

Bunun kesin cevabrnr bilmemiz elbette mrimkiin degildir. Ancak Eski Tiirklerinkiiltiirleri ile ilgili bilgilerimizden bareketle metinde gegen olaylan karqrlagtrrabilir veuygunluklan tespit edebiliriz. $amaorst Ttirklerin hastahk kargrsrnda toplumda hem dinilider hem de tedavi edici doktcr niteliii tagryan bir qamana ya da kama baqrurduklarrnrbilmekteyiz. $aman, hastanrn kaqaa ruhunu geri getirerek ya da hastanrn igine girenkotii ruhlan kovarak hastayr iyileqtirir.

Eski Trirklerde hastanrn ruhunun ka4masr ya da hastanrn k<itti ruhlarla istila edilmesitoplum igerisinde hastaya olurrsuz ya da korkuyla yaklagrlmasrna da neden olmu$tur.Oguzlarda hastalanan bir kigiye yaprlan muamele ile ilgili ibn Faldan ($egen 2010: 14)gu bilgiyi vermektedir: "Oluzlardan biri hastalanrnca cariyeleri, koleleri varsa onabakarlar. Ev halkrndan bagka bir kimse ona yakla$amaz. Hasta igin evlerden(gadrrlardan) uzak bir yerde bir gadu kurarlar. Hasta dliinceye veya iyileginceye kadarorada kalrr. Hasta kdle veya fakirse onu kua atrp brrakrrlar."

$amanist Ttirklerde hasta kigilerin yagam alanrndan tecrit edilmesinin yanr stra bazrTiirk topluluklannda yagh kimselere de benzer uygulamanrn yaprldrlrnr gdrmekteyiz.

$egen (ibn Fazlan 1995: 125)'e gixe $amanist kavimlerde ihtiyarhk da bir hastahk hemde tedavi edilemeyen bir hastalrktr. Bu sebeple bazr Sibirya kabilelerinde ihtiyarlannoldiiri.ildiigii gortilmektedir . Hazarlar bakanlan ihtiyarlayacak olursa onu cildiiriirlerdi.

Ele aldrlrmrz falda geligen olayiar bu bilgilerimizle iirttigmektedir. Belki kadrnrnhastahkh olmasr ya da metinde @rudan bahsedildili gibi yaph olmasr nedenleri ilekadrn konaklama yerinde tek baqrna buakrlmrgn. Ya da Erdal (1997: 77)'n tgryriligsdzcti[ ile ilgili olarak "dindar" yerhe "6lmek iizere olan" anlamlandrrma denemesinin

dahakadu

Irk Icii.rnlEser,etmeyakk

3 8 .olmamevl

oldui

5. fadiinyiiremhayuhanrr(hal"yaktEgelectoynu

Ayn(cinsi,alglagostetinerr

EskikiiltiiYoldrkal'urnederevi trdinler

J - ,rroa

teyri btgryrililyazim

almmr

390

E d e [ r i r t n t t f i K n L l r l t

I I

e

daha iyi rirttigebilecegini, dindar yagh bir kadrnrn delil olmek iizere olan yagh birkadrnrn bir konaklama yerinde terk edilmig olmasr da diigiiniilebilir."

Irk Bitig'deki her bir fal paragrafi -fallann iyi ya da kdtti oldugunu degerlendirenciirnleler harig- ddeta bagh bagrna bir hikdye ya da masahn girig paragrafi niteligindedir.Eser, derlenmig ya da yazrya gegirilmiq krsa anonim metinlerden olugan bir yapr arzetmektedir. Bu yriniiyle Irk Bitig, bizlere Eski Tiirk toplumunun kadtna ya da erkeleyaklagrmr ile ilgili de onemli bilgiler sunmaktadrr.

38. falda tanrr kamrglar arasrnda kalmrg olan bir cariyenin durumundan melnnunolmayrp onun hakan egi olmasrnr dilemektedir. Burada bir cariye de olsa kadrnrn katlnmevkiine yiikseltilmesi soz konusudur. Fakat, Irk Bitig'in genelinde kadrnrn anne rolii(35. ve 58. fallar) drgrnda toplumda edilgen oldufunu, erkek cinsiyetinin tercih ediliroldu[unu sriyleyebiliriz.

5. falda bir krsralrn, bir devenin ya da bir bey hanrmrnrn dolumlannda erkek canhlardiinyaya getirmeleri anlatrlmaktadrr. Ust riste bahsedilen dolum olayr dofurganhfrn,iiremenin cjnemini yofun bir gekilde rurgulamaktadrr. Bu dolurganlk algrsrnda hemhayvan hem de insan egit durumdadrr. Beyin krsrafrnrn, devesinin yaptlgl dogum ilehanrmrnrn yaptr$ dogum arasrnda higbir fark yoktur. Her iki falda da dolan canhlar(hayvanlar ya da insanlar) igin kutsallrk atfedilmesi sciz konusudur. Do$an erkek gocugayakrgtrnlan "bey" namzedi srfatrna paralel olarak yeni dolan yavru ata ve deveye degelecekte kendi cinsleri iqinde farkh ve iistiin olacaklan srfatlar -srrasryla "altrntoynakh" ve "altrn burunsahkh"- yakrgtrrrlmakladu.

Ay,nca dogan ya da dofiuran canhlann renklerinin beyaz olmasr ve dofan canhlarrncinsiyetlerinin hep erkek olmasr da dikkat gekicidir. Erkek cinsini ululagtrrma olarak daalgrlanabilecek olan bu durum Trirklerin ataerkil toplum yaprsrnrn bir bilingaltrgostergesidir. Aynca hayvanlann beyaz renkli olmasr Ttirklerin beyaz renge verdigi<inemi g<istermesi agrsrndan rinemlidir.

Eski Tiirklerin inang sistemi igerisinde "atalar kiiltii"nrin cinemli bir yeri vardrr. Bukiilti.in bir yansrmasr olan aileye, anne-babaya baghhk izini 35. falda gorebilmekteyiz.Yolda atr bitkin diigen oglanrn yardrmrna kugu yetigir ve onu annesine babasrnakavugturur. Kufiunun evine tekrar getirdi[i ollanrn geligi ailede bnlrik bir sevinceneden olur. Aynr gekilde 58. falda annesine ve babasrna ofkelenip evi terk eden oflanrn,evi terk ettikten hemen sonra yaptrgr yanhgr anlayrp annesinin ve babasrnrn <igritlerinidinlemek iQin evine donmesi srjz konusudur.

" Erdal 11997: 77), r)lmek sdzciilii rgin giizel adlandrma (ing. euphemism) niteligi tatryan Eski Tiirkgeteryri bol- sdzctiEi.i ile falda gegen teqrilig sbzc;jpij uasmda iliqkr olabilecegini be)irtmiptir; fakat ona goreteqrilig sozciliniin "6lmek iizere olm" anlarur taqryabilmesi igin sdzc0liin teyrilik bigimndeyazrlmasr, bu durumun gegerli olabilmesi igin de Irk Bitig'in asrl metninrn Eski Uygur hrfleri ile kalemeahnmr g olmasr gerekmektedir.

391

E t l e b i v n t t n K n d t n

Ashnda bize gdre ataerkil toplumda kadrnrn anne olduktan sonra de[erli krhnmasr onuncinsiyetsizleqtirilmesi ile ilgilidir. Kadln, dogumla birlikte digi cinsel benliginikaybederek ya da bu ozelliBini ikinci planda tutarak "annelik" rol0ne gegmektedir.Briylece de kadrn artrk erkek igia baskr altrnda tutulacak ve onun igin bir tehlikeolugturacak durum arz etmemektedir. Ataerkil toplumda kadrnrn yagrnrn ilerlemesi ile"annelik" roliinden "erkeklik" kirnliiine ya da "babal*" roliine gegmesi de baggcistermektedir. Ailede ve toplun ig€rlsinde artrk bu erkeklegmig kadrnrn da soz sahibioldugu gciriilmektedir.'

Irk Bitig'de gegen bagka bir fala baktrgrmrzda Irk Bitig'in olugturuldugu Tiirktoplulugunda kadrnrn metalaitrrrllnasr ile ilgili izlere rastlamaklayv. 29. falda birkadrnrn gocuklan ile birlikte kocasr tarafindan ipotek ya da kumarda miza niyetineortaya konmasr sriz konusudru.

Bu falda ge7en oyma sozciiiri ile ilgili olarak Thomsen (1912: 213)'rn, daha sonraThomsen'a uyarak Orkun (193E: EO), Malov (1951: 88) ve Clauson (EDPT.2.73b.) 'unverdifi "kumarci' anlamrrun yeriae Tekin "sakatatgr" anlamrnr yeflemigtir.o Biz deTekin'e uyarak oyma er yaprsuu s*.atatgr olarak ele alsak da bu durum fahn kadrnlailgili olan iEerilini qok da deiiqtirmemektedir.

Hem "kumarcr" hem de "sakuatgr" anlamlan rle oyma er'in falda kansrna vegocuklanna menkul olarak baknoasr s<iz konusudur. Ashnda Eski Uygurlarda birgoculun rehin olarak verildii:i, kadrn ya da erkek k<ilenin hana bir erkek evladrnsatrsrnln yaprldrlr ile ilgili glimizde satrg scizlegmeleri bulunmakradrr.T Bir olul satrgrnrgosteren belge goyledir (Ozyeeln 20M: 96): altm6 altun alrp milberek ko9 atltgogltmru...togura tomltu satttm "60 altrn ahp Miibarek Ko9 adh o[lumu dogrudansaftrm" (Sa 2654. USp. 57).

Bununla birlikte kadrnrn ya da gocuklann kumarda ortaya kondulu bir Ti.irktoplulu$unun oldulunu Eb0 Diilef in, Rlsri/e'sinden (ibn Fazlan 1995: 94)dgrenmekteyiz. Ebt Di.ilef Kaduklar'da briyle bir gelenegin oldugunu bize gdyleaktarmaktadtr: "...Onlar kumarbsz irsaalardrr. Kumar meclisinde biri dilerinin kansrnr,krz kardegini, krzrnr veya anasnr ii{ebilir. Udilen kigi kumar meclisi sona ermeden fidyeile kurtanlabilir. Fakat, meciis da€rldktan sonra kazanan kigi rittiiklerini niccarlaraistedigi gekilde satabilir..."

Aynca Kdqgari'nin s<izli.iliinde kadrmn bahistescizciigii iizerinden edinmekteyiz:

ol menfu birle ok atfi Ela$u "o, ortaya cindiil olmak izere krz, cariye koyarak benimleok attr." MK, I I . s. 221.

' Eski Tiirk toplumunun cinsiyet kiiLltiiribiin sistemli bir incelemesi igin bk. Tiirkdne 1995.

u t .k in l t lg : ' 37) ,29 . fa IdagegenUs i19s< izc i ig t in i iYakurgan-os(<* iqo t ) (bk .osrmaddes i .Pekrsk iy

1959: 1883) "kmrn. iq organlu, ba,rs*.hr vb. (hayvanlar ve insanlann)" yaprsmdan hueketle o,r iEolarak okumaktadr ve siizcii{< ikilisine Yd<u4adaki anlamr yiiklemektedr. Dolayrsryla da Tekn'e goreoyma er sdzcii{ii "sakatatgr" oltrak aoJaohdnlmahdr.'Eski

Uygurlar'rn hukuk sistemi iqdsind€ "rehin" tabiri ve usuli i iginbk. Cafero$u 1934: l7-18

Irkozeruntopgiirsoyyanhe)ml

YerunsgiisE I

{< ..\

ortaya konabildi[i bilgisini ulasu

\ L .

"Yidikl

E 2(e."Ertagl

E4 '(4."Al

Me;sahl

E 2( 1 ."D(

E 3/ 1

t l

t t ,

gelir' A 9

I r

" E .

392

:::l '!:": :::"'Irk Bitig'de kadrnrn yeri ile ilgili bahsimizden sonra krsaca eski Ttirk runik yaztlarda,ozellikle mezar yazflannda kadrnrn yeri iizerinde durmak istiyorum. Ashnda Eski Trirkrunik yazrtlan arasrnda bir kadrn igin dikilen yaziyok denecek kadar azdrr.o Erkefintoplumdaki baskrn rolii <jltim sonrasrnda da kendini gtisterir. Olen erkegin yazr llegtiniimiize kadar gelmesi, erkelin sesini duymamrz sciz konusu iken kadrnlar igin bunus<iylemek zordur. Bu arada Eski Ttirklerce erkek heykellerin yanr srra kadrn heykellerinyani tag baba ya da tag ninelerin dikildili bilinmektedir. Yalnrz bu insan suretliheykellerin olen kiqileri mi temsil ettikleri yoksa balballar gibi savagta <ildi.iriilen kigilerimi temsil ettikleri tartrsmasr hala siirmektedir.'

Yenisey mezar yazrtlanndar0 ttlen kigi adrna bir yazrtrn dikilebilmesi igin gereken ikiunsur doirudan yantlarda ifadelendirilmektedir: Birincisi <ilen kiginin ve gevresiningiiglti, muktedir olmasr gerekmektedir:

E 10. Elegest I , s. 40-44.

(2. sanr) yiiz er kadastm uyunn ilqiln yilz erin elig dkilziln tikdi

"Yiiz erkek akrabam muktedir olduklarr igin, yiiz kiqi (ve) elli iikiiz ile (bu ebedi tagr)diktiler.

E 28. Altrn-Kol I , s. 82-85.

(9. satrr) er erld)em ilgiin inim eqim uyunn ilqiln berygilmiin tike bdrti

"Erkeklik kahramanh[rm iqin, kardegim (ve) agabeyim muktedir olduklan igin ebeditagrmr dikiverdiler."

E 49. Bay-Bulun [I, s. 126-127.

(4. sahr) aln bag bodunum kiiEliigin tiCiln arkhs_eldeutastn bu41a tikti

"Alh birletik boyum giiglil oldu[u igin ovgti ve erdem tagmr buraya dikti(ler)."

Mezar yanlnrn dikiimesi igin aranan niteliklerden ikincisi ise <ilen kiginin erkek gocugasahip olmasrdrr:

E 20. Caa-H<il WI, s. 61-63

( 1 . satr) tdrt oglanrm bar iiqiin berykilmin [tikti]"Drirt oglum oldugu igin ebedi tagrmr dikt i ler."rr

E 30. Uybat I , s. 88-90

(2. satr) on inisi tokuz oglt bar i)qi)n

(3. satr) Qaw; tuu tarkan berlilsi tike birtim

8 Mogolistm'da yer alan Bt)mb6g(;r yaatnr yeniden okuyan $irin User (2010) bu yzrtm Karluklar'agelin giden bir Tiirk Kaganrnrn krzrna ymi bir prensese ait olduiunu belirtir.'^Agrklamalr igin bk. Hayashi 2001 . Ayrrca bk. Ogel 1962: 165-170.'' Yenisel'yazrtlarr igin Aydrn vd. (2013: l5-278)'den yararlanrLmrgtrr.' ' E. Aydrn, bizim "oglum" olarak gevirdilimtz oglantm sdzciigilnri "9oculum" olarak vermektedir.

393

E d e b i y a t t n K n d t n

(2. sahr) "On kardegi dokuz oilu olduiu igin"''

(3. satr) "Qavrg Tun Tarkan'rn ebed tagrm dikiverdim.

E 48. Abakan. s. 122-125.

(9. satrr) yirde art4k erdemi bar iigiin bet1kil tike birtim yiti un [o]glr <bar> ligin tikebArfimiz

"Yeryi.iziinde kahramanhgr 9ok olduiu igin ebedi taq dikiverdim. Yedi erkek qoculuoldugu igin (ebedi tagr) dikebildik."

Yenisey mezar yazrtlannda dikkati geken bir bagka durum da riliini-in kendisindenbahsederken -yani <ihi konugturulrrken- erkek olarak dogduguna !'rtrgu yapmasrdrr:

E 29. Altrn-Kri l I I , s. 85-88.

(1. satlr) on ay ilet<d>i dgi)m oglan /ugdum erin ulgattm

On ay gabaladr annem, o[lan doidwn, erkekge? biiyiidiim.

E 53. Elegest I I I , s. 133-134.

(3. sahr) kQlteryride boltum er ol kan ur<> tordmis

"Mavi gokte yaratrldrm. O han, erkek (olarak) yaratrlmrg."

Sonug olarak gerek Eski Ti,irk kiiltiiriintin izlerini buldugumuz hikiyelerin ya damasallann krsa derlemesi diyebileceilniz bir fal metninde gerekse de riliim kadargergek olan mezar taglannda edri Tiirklerin erkek cinsini yi.icelttigine aqrkga gahitolmaktayrz. Maalesef Tiirkiye'de eski Tiirklerde kadrnrn toplumdaki yeri aqrklanrrkenkimi zaman kagan'nkansr katun iizerinden gidilrnektedir." Katun'un hi.ikiimdarhktakirolii ile yani bir kaligenin sahip olduiu haklar ile srradan bir kadrnrn sosyal stattisiini.iizah etmeye gahgmak bizi yanhga gotiiriu zira eski Tiirklerde biitiin kadrnlar tctlndegildi. Ayrrca gogebe bozku yagarnrnda srkga gciriilen savaglarda bir kr'tun':ulr,her anigin kiirl "cariye, kadrn krile" oLmasrmn da miimkiin olduiunu goz <iniine almamrzgerekmektedir.

't E Aydrn, bizim "oglu" olarak gevirdfimiz oglr stizcii[iinii "gocugu" olarak vemektedir' '

OmeEin bk . K6kse l 201 I .

5. Fr

beg

Yqra)'qramea,(Fa1

toynyavrugu.deva

"(Bu

29. I

o)'ntl; utu: bili

(Fal(hayyanl

"ovl

3 1 . I

bqrsogirr

(FalSEVII

"ovl

35. I

e r ;kqnasevit

(Falrastlrulagt

"ovl

3E. Ikgmtgdgit

39-l

E d r ' l t i V L t t t a K a L I t t r

Irk Bitig'den Konu ile ilgili u Metinleri

5. Fal:

beg : er : yuntnJqru : bqrmts : ak : besi : kulunlamry ; qltun : tuyuglug : qdglrl* :yqragqy : teves i r lg r i i :barmts . i i r i i r y : ingen i :bo to lamts :a l tu t t :bud lq l ry :bugra lgk :y a r a g a y : e v i y e r i i : k e l m i S : i i q i i n g : k u n q u v r : u n l a n m t s : b g g l i k : y q r a g q y : t e r :mgryilig : bgg : er : erm!$ ; qirg : qdgii : ol ; :

(Fal goyle) der: <Bir bey atlarrna dogru gitmig. Ak krsra[r yavrulamrq. "(Bu taya) altrntoymakh aygrr oimak yaragrr!" Develerine dogru gitmig. Beyaz devesi yavrulamrg. "(Buyavru deveye) altrn burunsahkh erkek deve olmak yaragrrl" Evine doSru gelmig.Ugiincii olarak, kansr bir oglan gocu[u dogurmuq. "(Bu gocuga) beylik yaraqrrl"> (Faldevamrnda g<iyle der:) <(Bu bey) mutlu bir bey imiq.>

"(Bu fal) gok iyidir."

29. Fal:

o ! ' m a : e r : o g l q r u n : k i s i s i n ; t u t u g ; u n t p a n : o f i g : o y g . s > : - h : b a r m r s : o g l m ; k i s i s i n; u t u z m a d u k : y a n a : t o k u z o n : b o S : k o i r : u t m q : o g l r : y u t u z t : k o p : d g i r g r : t e r : a n g a. bi l i4ler. gdgi l : ol :

(Fal gciyle) der: <Bir sakatatqr, gocuklarrnr ve kansrnr rehin olarak ortaya kolup(hayvanlann) iq organlannr grkarmaya gitmig. Qocuklannl ve kansrnr kaybetmemesininyanr srra fazladan doksan koyun kazanmrg. Cocuklan ve karrsr hepsi seviniyorlar.>

"Oylece biliniz: (Bu fal) iyidir."

31 . Fa l :

bqrs : kdyik : gryke : mgryke : barmts : erlin : meryin : bulmrs : bulupan : uyasn7ant :dgire ; sevini i . kel ir : f tr ; anQa. bi l i4 ; qdgti : ol . :

(Fal goyle) der: <Bir kaplan ava grkmrg. Avrnr bulmug. (Avrnt) bulup yuvasrna negelenipsevinerek geliyor.>

"Oylece bilin: (Bu fal) iyidir."

35. Fal:

er ; siike : barmts : yolta : att : armry : er : kugu : kuSka : sokuSmySkanatula : urilp qnm : kalryu bqnpgn ogiye : k4ryrya : tegilrmis . dgi .sevini ir : ter: anqa: bi l i ryler: : gdgi i . ol :

(Fal goyle) der: <Bir adam savaqa gitmig. Yolda atl yorulmuf. Adam bir kuguyarastlamlt. Kugu (onu) kanadrna alarak boylece ytikselip (adantr) annesine ve babasrnaulagtrrmrg. Annesi ve babasr negelenip seviniyor.>

"Oylece biliniz: (Bu fal) iyidir."

38. Fal:

h t m t s : a r a ; k g l m r y : t q r y r i : u n a m a d u k : a v n g u : k q t u n l b o l z u t r : t d r : q n g a : b i l i r y l e r : :gdgti ol : :

' kugu ; kuS :kgryt. dgirer:

395

E d e b i r l a t t n K a t l r n

(Fal giiyle) der: <"Kamrglar arasrnda kalmrg. Tann (bu durumdan) mernnun olmamrg. Ozy(Bu) cariye, Hakan e9i olsun!">

"Oylece biliniz: (Bu fal) iyidir." Pek

Stet

58. Fal:

og l t : r ) g i n te ; ka r ymta :< ) vke lepen : t gz i pgn ;bq rm6 :yqna ; sahnmts : kq lm i s ( )g t im ; S te i

dtin : alayrn : kqun : savn : n7layrn : tip . kglmiS : tir : anEa : bilirylqr. gdgi ; ol.

(Fal goyle) der: <O!lan, annesire babasrna olkelenerek kagrp gitmig. (Sonra) yine

diigiinmtiq, (geri) gelmiq. Arn€min i,€Udiinii alayrm, babamtn stizlerini dinleyeyim diye(geri) gelrniE.>>

$e$t

"Oylece biliniz: (Bu fal) iyid,ir." $int

Tek

ThoTun

Ti.irlKAYNAKCA

Aydrn, Erhan, Risbek Alimov, Fitret Yrldrnm. Yenisey-Ktrgtzistan Yaztlart t'e Irk Bitig.Yayrna Hazrrlayan Mehmet Olmsz. Ankara: BilgeSu Yayrncrhk,2013.

Bang Kaup, Willy, Annema.i. v6n Q3!sin, Gabdul Ra5id Rachmati . Tiirkische Turfan-Texte.VL Das buddhistische Sitra thk yiilarrdk. Sitzungsberichte der Preu0ischen Akademieder Wissenschaften. Berlin. l9!4: 91-192.

Caferollu, Ahmet. "Uygurlarda Hukuk ve Maliye Istrlahlan". Tiirkiyat Mecmuast, cilt 4. 1934:l - + t .

Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. London:Oxford University Press, 1972.

Eraslan, Kemal. Uygur Tiirkqesi Grameri. Ankara: Ttirk Dil Kurumu, 2012.

Erdal, Marcel. Further Notes on tbe .fnt Brrig. Turkic Languages, l. 1 997: 63-100.

Hayashi, Toshio. "Several Problerns About the Turkic Stone Statues". Tiirk Dili ArasttrmalartYtlltgr-Belleten, 2000. Ankara: Tn* Tadh Kurumu Basrmevi, 2001 : 221 -240.

ibn Fazlan. Seyahatname.6ns<iz ve Terciime: Ramazan $eqen. istanbul: Bedrr Yayrnevi. 1995.

KJyaqtomry, Sergey Grigoriyevig. "Tbe Manichaean Text T II D and irk Birig XlX". TurfanRevisited - The First Century ofResearch into the Arts and Cultures ofthe Silk Road. ed.Desmond Durkin-Meisteremst, SirDon€-Christianne Raschmann, Jens Wilkens, MarianneYaldrz, Peter Zieme. Berlin: Dietrich Reimer, 2004: 147.

K<iksel, Behiye. "Orhon Yazrtlan'nda Kadn". E-Journal of New lltorld Sciences Academy.Volume: 6, Number: 2, 2Ql | : 331 -341.

Malov, Sergey Yefimovig. Pamyatniki drevneturkskoy pis'mennosti. Moskva, 195 1 .

MK: Kaggarh Mahmud. Divanii L'iget-it-Tilrk.9ev. Besim Atalay. 5. bs. c. IL Ankara: TiirkDi l Kurumu,2006.

Moln6r, AdAm. "Traces of Shamanism nthe lrq Eltrg'Book of Divination"'. Illuslararast TiirkDili Kongresi 1992 (26 Eyliil 1992-l Ekim 1992). Arkara, 1996:367-371.

Orkun, Hiiseyin Namrk. Eski Turk Yezulan.ll. istanbul: Tiirk Dil Kurumu, 1938.

Ogel, Bahaeddin. isldmiyeuen Once T*k Kiiltiir Tarihi: Orta Asta Kaynak ve BuluntulannaG6re. Atkara: Tiirk Tarih Kunrmu: 1962.

396

E d e b i y n t t s K n t l t t t

Ozyetgin, A. Melek. "Eski Tiirklerde Odeme Araglan: Kigrt Para Qav'rn Kullanrml'. ModernTiirkliik AraStrmalan Dergisi, Cilt l, Sayr I (Kasrm 2004): 90-105.

Pekarskiy, E.K. Slovar'yakutskogo yazrka. T. I.-lII. St. Petersburg, 1959.

Steblava, iya Vasil'yevna. "Eski Tiirkge Fal Kitabr Irk Bitig'de Sembollerin KavramsalTemeli". gev. Halil ibrahim lJsta. Tiirkoloji Dergisi. c. XlV. s. I. Ankara, 2001:195-212.

Stein, M. Aurel. Rains of Desert Cathay. Personal Narrative of Explorations in Cental Asiaand Llesternmost China. vol. II. London. 1912.

Serindia. Detailed Report of Archaeological Explorations in Central Asia andWesternmost China. vol. II Text. Oxford University Press, 192 l

$egen, Ramazan. ibn Fadlan Selahatnamesi ve Ekleri. istanbul: Yeditepe Yayrnevi,20l0.

$irin User, Hatice. "Bombcigiir Yazrtr: Bir Tiirk Kungulunun Mezar Tagr". Dil Arasttrmalan. s.7 . Gnz 2010: 62-73.

Tekin, Talat. Irk Bitig: The Bookof Omens. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 1993.

Thomsen, Vilhelm. "Dr. M. A. Stein's Manuscripts In Turkish 'Runic' Script from Miran andTun-Huang". Journal of the Royal Asiatic Society,1912: 1,81-227.

Tiirkone, Mualla. Esft Tilrk Toplumunun Cinsiyet Ktiltiirrl. Ankara: Ark Yayrnevi, 1995.

397