SINIGOROS.5.OLO:Layout 1 02-12-15 14:07 Page 1

SINIGOROS.5.OLO:Layout 1 02-12-15 14:07 Page 2

Ηθικοί Πανικοί,Εξουσία και ΔικαιώματαΣύγχρονες Προσεγγίσεις

Βασίλης Καρύδης – Αθανάσιος Χουλιάρας(επιμέλεια)

J. Young • S. CohenΓ. Πανούσης • Α. Χουλιάρας

Β. Βασιλαντωνοπούλου • Σ. ΒιδάληΒ. Καρύδης • Χ. Παπαχαραλάμπους

Γ. Ροδόπουλος • Κ. ΔοξιάδηςΜ. Σκανδάμης • Γ. Κουζέλης

Χ. Ζαραφωνίτου • Γ. ΜόσχοςΕ. Γαζή

2015

SINIGOROS.5.OLO:Layout 1 02-12-15 14:07 Page 3

SINIGOROS.5.OLO:Layout 1 02-12-15 14:07 Page 2

Ηθικοί Πανικοί,Εξουσία και ΔικαιώματαΣύγχρονες Προσεγγίσεις

Βασίλης Καρύδης – Αθανάσιος Χουλιάρας(επιμέλεια)

J. Young • S. CohenΓ. Πανούσης • Α. Χουλιάρας

Β. Βασιλαντωνοπούλου • Σ. ΒιδάληΒ. Καρύδης • Χ. Παπαχαραλάμπους

Γ. Ροδόπουλος • Κ. ΔοξιάδηςΜ. Σκανδάμης • Γ. Κουζέλης

Χ. Ζαραφωνίτου • Γ. ΜόσχοςΕ. Γαζή

2015

SINIGOROS.5.OLO:Layout 1 02-12-15 14:07 Page 3

Αθήνα• Ιπποκράτους 23 - 106 79 Αθήνα

Τηλ.: (+30 210) 33.87.500, Fax: (+30 210) 33.90.075

Θεσσαλονίκη• Φράγκων 1 - 546 26 Θεσσαλονίκη

Τηλ.: (+30 2310) 535.281, Fax: (+30 2310) 546.812• Eθνικής Αµύνης 42 - 546 21 Θεσσαλονίκη

Τηλ.: (+30 2310) 244.228, 9, Fax: (+30 2310) 244.230http://www.sakoulas.gr • email: info@sakkoulas.gr

H πνευµατική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καµία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικήςτων προσβολών της. Επισηµαίνεται πάντως ότι κατά το Ν. 2121/1993 και κατά τη ∆ιεθνή Σύµβαση της Βέρ-νης (που έχει κυρωθεί µε το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδηµοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του πα-ρόντος έργου, µε οποιονδήποτε τρόπο, τµηµατικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε µετάφραση ή άλληδιασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη και του συγγραφέα.

Ο πίνακας του εξωφύλλου:Francisco José de Goya y Lucientes, «La romería de San Isidro», 1819-1823

SINIGOROS.5.OLO:Layout 1 02-12-15 17:40 Page 4

05-17-358 ISBN: 978-960-568-215-6

© 2015

Πρόλογος

Από την έναρξη της λειτουργίας της, τον Οκτώβριο 1998, η Ανεξάρτητη Αρχή «Συ-νήγορος του Πολίτη», που αναγνωρίστηκε και συνταγματικά το 2001, έθεσε στο κέντροτης προσοχής και της δραστηριότητας της την προστασία των δικαιωμάτων του πολίτηκαι του ανθρώπου, μαζί με την τήρηση της νομιμότητας και την καταπολέμηση της κα-κοδιοίκησης.

Ο θεσμός οικοδομήθηκε στέρεα και στην πορεία του μέχρι σήμερα απέκτησε την«έξωθεν καλή μαρτυρία», πράγμα που επιβεβαιώνεται από τη σταδιακή ανάθεση στονΣυνήγορο και νέων ειδικών αρμοδιοτήτων. Μεταξύ αυτών, η προστασία των δικαιω-μάτων του παιδιού, η καταπολέμηση των διακρίσεων, η προάσπιση της ισότητας τωνφύλων στο πεδίο της απασχόλησης και των υπηρεσιών. Πιο πρόσφατα, ορίστηκε ωςΕθνικός Μηχανισμός Πρόληψης κατά των Βασανιστηρίων αλλά και ως φορέας εξωτε-ρικού ελέγχου της νομιμότητας κατά την επιστροφή αλλοδαπών.

Ως εκ τούτου, ο Συνήγορος έχει βρεθεί στην πρώτη γραμμή της μάχης για την ισό-τιμη μεταχείρισηως βασική δικαιοκρατική αρχή σε κάθε πεδίο διοικητικής δράσης. Έχειδε ιδιαίτερα εστιάσει στις ευάλωτες ομάδες, όταν υπαρκτά κοινωνικά προβλήματα κα-θίστανται πιο σύνθετα και δυσεπίλυτα εξαιτίας αρνητικών κοινωνικών στερεοτύπων σεσυνδυασμό με κρατικές αστοχίες και ολιγωρίες. Στο πλαίσιο αυτό, καθώς πολλές από τιςδράσεις του Συνηγόρου έχουν προληπτικό και προδραστικό χαρακτήρα, η Αρχή εν-διαφερόταν πάντοτε για τις θεωρητικές επεξεργασίες και τα ερευνητικά πορίσματα πουέχουν συνάφεια με την αποστολή της και τα προβλήματα των πολιτών που απευθύ-νονται σ’ αυτή . Η «δαιμονοποίηση» κοινωνικών ομάδων και οι εις βάρος τους συνέ-πειες, οι μηχανισμοί που προκαλούν το φαινόμενο και οι ευθύνες της πολιτείας και τωνοργάνων της για την αποτροπή τέτοιων διαδικασιών, είναι ζητήματα που αποτελούνκοινό πεδίο προβληματισμού για τον Συνήγορο και πολλούς νομικούς και κοινωνικούςεπιστήμονες και ερευνητές.

Αυτός ακριβώς υπήρξε και ο λόγος της συνδιοργάνωσης μαζί με το ΠΜΣ του Τμή-ματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ «Πολιτική Επιστήμη καιΚοινωνιολογία» και το ΠΜΣ του Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής τουΠαν/μίου Πελοποννήσου «Κοινωνικές Διακρίσεις, Μετανάστευση και Ιδιότητα του Πο-λίτη», Ημερίδας στην Αθήνα (7 Δεκεμβρίου 2013) με θέμα «Ηθικός Πανικός, Κοινωνία καιΔικαιώματα», που σημείωσε αξιοσημείωτη επιτυχία.

SINIGOROS.5.OLO:Layout 1 02-12-15 14:07 Page 5

Αθήνα• Ιπποκράτους 23 - 106 79 Αθήνα

Τηλ.: (+30 210) 33.87.500, Fax: (+30 210) 33.90.075

Θεσσαλονίκη• Φράγκων 1 - 546 26 Θεσσαλονίκη

Τηλ.: (+30 2310) 535.281, Fax: (+30 2310) 546.812• Eθνικής Αµύνης 42 - 546 21 Θεσσαλονίκη

Τηλ.: (+30 2310) 244.228, 9, Fax: (+30 2310) 244.230http://www.sakoulas.gr • email: info@sakkoulas.gr

H πνευµατική ιδιοκτησία αποκτάται χωρίς καµία διατύπωση και χωρίς την ανάγκη ρήτρας απαγορευτικήςτων προσβολών της. Επισηµαίνεται πάντως ότι κατά το Ν. 2121/1993 και κατά τη ∆ιεθνή Σύµβαση της Βέρ-νης (που έχει κυρωθεί µε το Ν. 100/1975) απαγορεύεται η αναδηµοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή του πα-ρόντος έργου, µε οποιονδήποτε τρόπο, τµηµατικά ή περιληπτικά, στο πρωτότυπο ή σε µετάφραση ή άλληδιασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη και του συγγραφέα.

Ο πίνακας του εξωφύλλου:Francisco José de Goya y Lucientes, «La romería de San Isidro», 1819-1823

SINIGOROS.5.OLO:Layout 1 02-12-15 17:40 Page 4

05-17-358 ISBN: 978-960-568-215-6

© 2015

Πρόλογος

Από την έναρξη της λειτουργίας της, τον Οκτώβριο 1998, η Ανεξάρτητη Αρχή «Συ-νήγορος του Πολίτη», που αναγνωρίστηκε και συνταγματικά το 2001, έθεσε στο κέντροτης προσοχής και της δραστηριότητας της την προστασία των δικαιωμάτων του πολίτηκαι του ανθρώπου, μαζί με την τήρηση της νομιμότητας και την καταπολέμηση της κα-κοδιοίκησης.

Ο θεσμός οικοδομήθηκε στέρεα και στην πορεία του μέχρι σήμερα απέκτησε την«έξωθεν καλή μαρτυρία», πράγμα που επιβεβαιώνεται από τη σταδιακή ανάθεση στονΣυνήγορο και νέων ειδικών αρμοδιοτήτων. Μεταξύ αυτών, η προστασία των δικαιω-μάτων του παιδιού, η καταπολέμηση των διακρίσεων, η προάσπιση της ισότητας τωνφύλων στο πεδίο της απασχόλησης και των υπηρεσιών. Πιο πρόσφατα, ορίστηκε ωςΕθνικός Μηχανισμός Πρόληψης κατά των Βασανιστηρίων αλλά και ως φορέας εξωτε-ρικού ελέγχου της νομιμότητας κατά την επιστροφή αλλοδαπών.

Ως εκ τούτου, ο Συνήγορος έχει βρεθεί στην πρώτη γραμμή της μάχης για την ισό-τιμη μεταχείρισηως βασική δικαιοκρατική αρχή σε κάθε πεδίο διοικητικής δράσης. Έχειδε ιδιαίτερα εστιάσει στις ευάλωτες ομάδες, όταν υπαρκτά κοινωνικά προβλήματα κα-θίστανται πιο σύνθετα και δυσεπίλυτα εξαιτίας αρνητικών κοινωνικών στερεοτύπων σεσυνδυασμό με κρατικές αστοχίες και ολιγωρίες. Στο πλαίσιο αυτό, καθώς πολλές από τιςδράσεις του Συνηγόρου έχουν προληπτικό και προδραστικό χαρακτήρα, η Αρχή εν-διαφερόταν πάντοτε για τις θεωρητικές επεξεργασίες και τα ερευνητικά πορίσματα πουέχουν συνάφεια με την αποστολή της και τα προβλήματα των πολιτών που απευθύ-νονται σ’ αυτή . Η «δαιμονοποίηση» κοινωνικών ομάδων και οι εις βάρος τους συνέ-πειες, οι μηχανισμοί που προκαλούν το φαινόμενο και οι ευθύνες της πολιτείας και τωνοργάνων της για την αποτροπή τέτοιων διαδικασιών, είναι ζητήματα που αποτελούνκοινό πεδίο προβληματισμού για τον Συνήγορο και πολλούς νομικούς και κοινωνικούςεπιστήμονες και ερευνητές.

Αυτός ακριβώς υπήρξε και ο λόγος της συνδιοργάνωσης μαζί με το ΠΜΣ του Τμή-ματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ «Πολιτική Επιστήμη καιΚοινωνιολογία» και το ΠΜΣ του Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής τουΠαν/μίου Πελοποννήσου «Κοινωνικές Διακρίσεις, Μετανάστευση και Ιδιότητα του Πο-λίτη», Ημερίδας στην Αθήνα (7 Δεκεμβρίου 2013) με θέμα «Ηθικός Πανικός, Κοινωνία καιΔικαιώματα», που σημείωσε αξιοσημείωτη επιτυχία.

SINIGOROS.5.OLO:Layout 1 02-12-15 14:07 Page 5

Ηπλειονότητα των κεφαλαίων της παρούσας έκδοσης είναι οι επεξεργασμένες πα-ρουσιάσεις και παρεμβάσεις σ’ αυτή την Ημερίδα. Ελπίζουμε ότι το αποτέλεσμα θα απο-βεί γόνιμο και πολλαπλώς χρήσιμο, καθώς απευθύνεται σε ειδικούς και μη αναγνώστες,φοιτητές και ενεργούς πολίτες, αλλά και στα στελέχη της διοίκησης που εμπλέκονταιστο πεδίο του συγκεκριμένου προβληματισμού.

Καθηγήτρια Καλλιόπη Σπανού,Συνήγορος του Πολίτη

� Πρόλογος

SINIGOROS.5.OLO:Layout 1 02-12-15 14:07 Page 6

Περιεχόμενα

Πρόλογος: Καθηγήτρια Καλλιόπη Σπανού, Συνήγορος του Πολίτη 5

Εισαγωγή των επιμελητών της έκδοσης 9

ΜΕ Ρ Ο Σ Α΄Ηθικοί Πανικοί: ΣύγχρονεςΌψεις

JockYoung, Ηθικός Πανικός: Οι Καταβολές του στην Αντίσταση, τηΜνησικακία και ηΕρμηνεία της Φαντασίας σε Πραγματικότητα 21

Γιάννης Πανούσης, Πανικοί ναι, ηθικοί όμως; 41

Βίκυ Βασιλαντωνοπούλου, Ιχνηλατώντας τη σύγχρονη πραγματικότητα: εγκλήματατου λευκού κολάρου και ηθικοί πανικοί �5

Βασίλης Χ. Καρύδης, «Νέα»Μετανάστευση και Κοινωνικοί Πανικοί: Η Ελληνική εμπειρία 89

Γιάννης Ροδόπουλος, Ηθικοί πανικοί, καταστάσεις άρνησης και οργανωμένο έγκλημα 107

Μαρίνος Σκανδάμης, Γκράφιτι: Εξέλιξη, τέχνη και παρέκκλιση 123

Π Α Ρ ΕΜΒ Α Σ Ε Ι Σ

Χριστίνα Ζαραφωνίτου, Κριτική προσέγγιση των ηθικών πανικών 141

Έφη Γαζή, «Ηθικός πανικός»: μια χρήσιμη κατηγορία ανάλυσης; 145

ΜΕ Ρ Ο Σ Β΄Εξουσία και Δικαιώματα

Stanley Cohen, Δικαιώματα του Ανθρώπου και Εγκλήματα του Κράτους: Η ΚουλτούρατηςΆρνησης 151

Αθανάσιος Χουλιάρας, Δικαιώματα του Ανθρώπου, Κρατική Εγκληματικότητα καιΔιεθνής Ποινική Δικαιοσύνη 181

Σοφία Βιδάλη, Εγκλήματα του Κράτους: Πολιτικές παραποίησης της πραγματικότηταςκαι απάνθρωπη κρατική βία 209

SINIGOROS.5.OLO:Layout 1 02-12-15 14:07 Page 7

Ηπλειονότητα των κεφαλαίων της παρούσας έκδοσης είναι οι επεξεργασμένες πα-ρουσιάσεις και παρεμβάσεις σ’ αυτή την Ημερίδα. Ελπίζουμε ότι το αποτέλεσμα θα απο-βεί γόνιμο και πολλαπλώς χρήσιμο, καθώς απευθύνεται σε ειδικούς και μη αναγνώστες,φοιτητές και ενεργούς πολίτες, αλλά και στα στελέχη της διοίκησης που εμπλέκονταιστο πεδίο του συγκεκριμένου προβληματισμού.

Καθηγήτρια Καλλιόπη Σπανού,Συνήγορος του Πολίτη

� Πρόλογος

SINIGOROS.5.OLO:Layout 1 02-12-15 14:07 Page 6

Περιεχόμενα

Πρόλογος: Καθηγήτρια Καλλιόπη Σπανού, Συνήγορος του Πολίτη 5

Εισαγωγή των επιμελητών της έκδοσης 9

ΜΕ Ρ Ο Σ Α΄Ηθικοί Πανικοί: ΣύγχρονεςΌψεις

JockYoung, Ηθικός Πανικός: Οι Καταβολές του στην Αντίσταση, τηΜνησικακία και ηΕρμηνεία της Φαντασίας σε Πραγματικότητα 21

Γιάννης Πανούσης, Πανικοί ναι, ηθικοί όμως; 41

Βίκυ Βασιλαντωνοπούλου, Ιχνηλατώντας τη σύγχρονη πραγματικότητα: εγκλήματατου λευκού κολάρου και ηθικοί πανικοί �5

Βασίλης Χ. Καρύδης, «Νέα»Μετανάστευση και Κοινωνικοί Πανικοί: Η Ελληνική εμπειρία 89

Γιάννης Ροδόπουλος, Ηθικοί πανικοί, καταστάσεις άρνησης και οργανωμένο έγκλημα 107

Μαρίνος Σκανδάμης, Γκράφιτι: Εξέλιξη, τέχνη και παρέκκλιση 123

Π Α Ρ ΕΜΒ Α Σ Ε Ι Σ

Χριστίνα Ζαραφωνίτου, Κριτική προσέγγιση των ηθικών πανικών 141

Έφη Γαζή, «Ηθικός πανικός»: μια χρήσιμη κατηγορία ανάλυσης; 145

ΜΕ Ρ Ο Σ Β΄Εξουσία και Δικαιώματα

Stanley Cohen, Δικαιώματα του Ανθρώπου και Εγκλήματα του Κράτους: Η ΚουλτούρατηςΆρνησης 151

Αθανάσιος Χουλιάρας, Δικαιώματα του Ανθρώπου, Κρατική Εγκληματικότητα καιΔιεθνής Ποινική Δικαιοσύνη 181

Σοφία Βιδάλη, Εγκλήματα του Κράτους: Πολιτικές παραποίησης της πραγματικότηταςκαι απάνθρωπη κρατική βία 209

SINIGOROS.5.OLO:Layout 1 02-12-15 14:07 Page 7

8 Περιεχόμενα

Χάρης Παπαχαραλάμπους, Οπερί «τρομοκρατίας» λόγος και ο συναφής ηθικός πα-νικός. Η «δυτική δημοκρατία» σε αποσύνθεση 233

Κύρκος Δοξιάδης, Η θεωρία των δύο άκρων ως ηθικός πανικός 243

Π Α Ρ ΕΜΒ Α Σ Ε Ι Σ

Γεράσιμος Κουζέλης, Η εξατομίκευση της οικουμενικότητας. Σημείωση για τουςεξουσιαστικούς όρους αναγνώρισης δικαιωμάτων 255

ΓιώργοςΜόσχος,Mέσαμαζική ενημέρωσης, ηθικοί πανικοί και δικαιώματα τουπαιδιού 2�1

Βιογραφικά Συγγραφέων 2�9

SINIGOROS.5.OLO:Layout 1 02-12-15 14:07 Page 8

Εισαγωγή των επιμελητών της έκδοσης

Η έννοια του «ηθικού πανικού» έχει υποστεί πολλές παρερμηνείες, παραναγνώσειςκαι συχνότερα απλουστεύσεις από τότε που ο όρος εισήχθη στο πεδίο των κοινωνικώνεπιστημών στις αρχές της αιρετικής δεκαετίας των ’70. Σήμερα, το φαινόμενο θα μπο-ρούσε να οριστεί με βάση ένα κοινά παραδεκτό πυρήνα βασικών χαρακτηριστικών, ως:ανησυχία και φόβος έναντι κάποιας κοινωνικής συμπεριφοράς ή κάποιας ομάδας μεχαρακτηριστικά που προσλαμβάνονται ως απειλή για τις κυρίαρχες αξίες και την κατε-στημένη ηθική τάξη. Μετεξέλιξη της ανησυχίας σε εχθρότητα και έντονα δυσανάλογηκοινωνική αντίδραση προς τη θεωρούμενη πλέον ως σοβαρή σε έκταση και έντασηαπειλή, κατ’αναλογία προς μία επικείμενη φυσική καταστροφή. Ενεργοποίηση των μη-χανισμών καταστολής και ανάληψη δράσεων και μέτρων ασύμμετρων προς την όποιαπραγματική κοινωνική βλάβη προκαλεί η «δαιμονοποιημένη» συμπεριφορά.

Η σύλληψη του κοινωνικού φαινομένου του «ηθικού πανικού» έχει συνδεθεί με τονStanley Cohen και το εμβληματικό βιβλίο του Λαϊκοί Δαίμονες και Ηθικοί Πανικοί [FolkDevils andMoral Panics, 1972], ο θάνατος του οποίου το 2011 υπήρξε και η αφορμή γιατην οργάνωση της Ημερίδας στη μνήμη του το Δεκέμβριο 2013. Το έργο αυτό προσέ-φερε την πρώτη συστηματική επεξεργασία της έννοιας των «κοινωνικών πανικών», εμ-πλουτίζοντας με καθοριστικό τρόπο τα αναλυτικά εργαλεία της εγκληματολογίας αλλάκαι των κοινωνικών επιστημών ευρύτερα, φωτίζοντας ιδιαίτερα την αποφασιστική επί-δραση των Μ.Μ.Ε. ως προς τη δημιουργία του φαινομένου. Παρ’ όλα αυτά, η δικαιο-σύνη απαιτεί να αναφέρουμε ότι την ίδια ουσιαστικά περίοδο, έτερος μείζων βρετανόςθεωρητικός, ο Jock Young, που κατά ατυχή σύμπτωση πέθανε στα τέλη της ίδιας εκεί-νης χρονιάς, χρησιμοποιεί την έννοια του ηθικού πανικού στη θεωρητική επεξεργασίατων δεδομένων της εμπειρικής έρευνας που διεξήγαγε σχετικά με τη χρήση ναρκωτικών(και συγκεκριμένα κάνναβης) στο Notting Hill του Δυτικού Λονδίνου, όπως αυτό προ-κύπτει από το βιβλίο του Οι Χρήστες Ναρκωτικών: Το Κοινωνικό Νόημα της Χρήσης Ναρ-κωτικών [The Drugtakers: The Social Meaning of Drug Use, 1971]. Και οι δύο συγγραφείςουσιαστικά επεξεργάστηκαν με συνθετικό τρόπο δύο σημαντικά και πρωτοπόρα τότεθεωρητικά ρεύματα της αμερικανικής εγκληματολογίας, τη θεωρία για τις υποκουλ-τούρες (subcultural theory) και τη θεωρία της ετικέτας ή του χαρακτηρισμού (labelingtheory). Η μεγάλη τους προσφορά υπήρξε η διαλεκτική προσέγγιση της δράσης και τηςαντίδρασης, όσο και η νοηματοδότηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς ταυτόχρονα

SINIGOROS.5.OLO:Layout 1 02-12-15 14:07 Page 9