Άγνωστα γλυπτά από το Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας...

ΑΡΧΑ

ΙΟΛΟ

ΓΙΚΕ

Σ ΣΥΜΒΟ

ΛΕΣ

Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Κ Υ Κ Λ Α Δ Ι Κ Η Σ Τ Ε Χ Ν Η Σ

Τόμος Β: ΑΤΤΙΚΗΑ’ και Γ’ Εφορείες Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων

ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΥΚΛΑΔΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΕΣΣΥΜΒΟΛΕΣ

ΧΟΡΗΓΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ: Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση

Απαγορεύεται η εν όλω ή εν μέρει ανατύπωση, αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή των κειμένων και των φωτογραφιών του βιβλίου χωρίς την έγγραφη άδεια εκάστου συγγραφέα και του Ιδρύματος Νικολάου & Ντόλλης Γουλανδρή - Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης.

ISBN 978-618-5060-05-3 • ISBN SET 978-960-7064-99-8

© Ίδρυμα Νικολάου & Ντόλλης Γουλανδρή - Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΜΒΟΛΕΣ

Τόμος Β: ΑΤΤΙΚΗΑ’ και Γ’ Εφορείες Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

Σταυρούλα Οικονόμου

Μαρία Δόγκα-Τόλη

Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Κ Υ Κ Λ Α Δ Ι Κ Η Σ Τ Ε Χ Ν Η Σ

Α θ ή ν α 2 0 1 3

Οι διαλέξεις της Γ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

πραγματοποιήθηκαν από τον Απρίλιο έως τον Ιούνιο του 2012

και της Α΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

από τον Ιανουάριο έως τον Μάιο του 2013 στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

5

Περιεχόμενα

Συντομογραφίες Τίτλων 7

Βραχυγραφίες 9

Πρόλογος Χορηγού 10

Πρόλογος Επιμελητών 11

Α’ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

1 Ελένη Κουρίνου - Αντί εισαγωγής 15

Χριστίνα Βλασσοπούλου 2 Συνειρμοί της έρευνας στην έκθεση των γλυπτών της Ακρόπολης 17

Μελίνα Μπριάνα-Πρωτοπαπαδάκη 3 Νέες ανασκαφικές έρευνες στη Στοά Ευμένους 35

Έφη Κασάπογλου 4 Νεότερα ανασκαφικά δεδομένα από δύο μνημεία της νότιας κλιτύος της Ακρόπολης: Χαλκουργεία και χορηγικό μνημείο του Νικία 45

Αγγελική Κουβέλη

5 Υστερορρωμαϊκή κεραμική από οικιακό πηγάδι της ανασκαφής για το Νέο Μουσείο Ακρόπολης 57

Μαρία Λιάσκα 6 Το Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς στη Στοά του Αττάλου. Η ανακατασκευή της Στοάς και η πρώτη έκθεση του Μουσείου 79

Νικολέττα Σαραγά 7 Το Μουσείο της Αρχαίας Αγοράς στη Στοά του Αττάλου κατά την τελευταία δεκαετία. Μεταμορφώσεις και νέες προοπτικές 95

Κλειώ Τσόγκα 8 Νέα στοιχεία από τη σωστική ανασκαφική έρευνα της Α’ Εφορείας στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας: Το δυτικό τμήμα 111

Νικολέττα Σαραγά 9 Νέα στοιχεία από τη σωστική ανασκαφική έρευνα της Α΄ Εφορείας στην Αρχαία Αγορά της Αθήνας 129

Δημήτρης Σούρλας

10 Πρόσφατες Αρχαιολογικές έρευνες στη Ρωμαϊκή Αγορά, στη Βιβλιοθήκη του Αδριανού και τις όμορες περιοχές 149

Νίκος Τσονιώτης 11 Η Ρωμαϊκή Αγορά της Αθήνας από την ύστερη αρχαιότητα έως την Τουρκοκρατία: αρχαιολογική έρευνα – ανασκαφικά δεδομένα 169

Όλγα Βογιατζόγλου

12 Αναδιφώντας την ιστορία των Δυτικών Λόφων 193

Μαρία Ντούρου

13 Το ιερό των Νυμφών στον ομώνυμο Λόφο. Στοιχεία από τις νεότερες έρευνες 213

Τατιάνα Πούλου

14 Οι Γεωμετρικοί Τάφοι του λόφου Μουσών (Φιλοπάππου) 231

Άγγελος Ζαρκάδας

15 Άγνωστα γλυπτά από το Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου 247

6



Γ’ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

Ελένη Σπ. Μπάνου 1 Οι ανασκαφές της Γ΄ ΕΠΚΑ κατά την τελευταία πενταετία 281

Μαριλένα Κοντοπανάγου – Αικατερίνη Σταμούδη 2 Ο αρχαιολογικός χαρακτήρας των Άνω Πετραλώνων κατά τους κλασικούς και πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους 305

Χαρά Χαραμή 3 Ένα λουτρό της ύστερης αρχαιότητας στα ΝΑ του βράχου της Ακροπόλεως 323

Σταυρούλα Ασημακοπούλου-Λιντζέρη 4 Αντιλήψεις για τη ζωή και τον θάνατο μέσα από τις μαρτυρίες των αναθηματικών και επιτύμβιων αναγλύφων: νέα ευρήματα από την περιοχή των Αθηνών 341

Λεωνίδας Μπουρνιάς 5 Όστρακα δύο νέων μελανόμορφων νεκρικών πινάκων από τoν Κεραμεικό και την άμεση περιοχή του 355

Anagnostis Pan. Agelarakis 6 On the Anthropology Project of 35 Salaminos street site of Kerameikos, Athens: A brief account 369

Γιώργος Αλεξόπουλος 7 Πραγματικά και φανταστικά υδάτινα τοπία στον Κεραμεικό της Αθήνας 387

Παναγιώτα Αυγερινού 8 Η ύδρευση των Μεγάρων κατά την αρχαιότητα 405

7

Σ Υ Ν Τ Ο Μ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ Τ Ι Τ Λ Ω Ν - Β Ρ Α Χ Υ Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ

Συντομογραφίες τίτλων

ΑΑΑ Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ ΑθηνώνΑΔ Αρχαιολογικό ΔελτίοΑΕΜΘ Το Αρχαιολογικό Έργο στην Μακεδονία και τη ΘράκηΑνθέμιον Ενημερωτικό Δελτίο της Ένωσης Φίλων ΑκροπόλεωςΑΡΜΑ Αρχείον των Μνημείων των Αθηνών και της ΑττικήςΑρχαιολογία Αρχαιολογία και ΤέχνεςΑρχΕφ Αρχαιολογική ΕφημερίδαΔΧΑΕ Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας ΕΕΒΣ Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών ΣπουδώνΈργον Το Έργον της εν Αθήναις Αρχαιολογικής ΕταιρείαςΗόρος Ένα αρχαιογνωστικό περιοδικόΜέντωρ Χρονογραφικό και Ιστοριοδιφικό Δελτίο της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας ΠΑΑ Πρακτικά της Ακαδημίας ΑθηνώνΠΑΕ Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής ΕταιρείαςΤό Μουσε�ον Περιοδική Έκδοση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου

AA Archäologischer AnzeigerAAIAB The Australian Archaeological Institute at Athens BulletinAbhBerl Abhandlungen der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu BerlinABV Attic Black-Figure Vase-PaintersAJA American Journal of ArchaeologyAM Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische AbteilungAnalRom Analecta Romana Instituti DaniciAntCl L’ Antiquitè classiqueAntiquity A Quarterly Review of ArchaeologyAntK Antike KunstAntP Antike Plastik AntW Antike Welt. Zeitschrift für Archäologie und KulturgeschichteAR Archaeological Reports (supplement to Journal of Hellenic Studies)ArchCl Archaeologia ClassicaARV Attic Red-Figure Vase-PaintersASAtene Annuario della Scuola archeologica di Atene e delle Missioni italiane in OrienteBABESCH Annual Papers on Mediterranean ArchaeologyBAHBeyrouth Bibliotèque archéologique et historique; Institut français d’archéologie de BeyrouthBAR British Archaeological ReportsBCH Bulletin de correspondance helléniqueBICS Bulletin of the Institute of Classical StudiesBMusHongr Bulletin du musée hongrois des beaux-artsBoreas Münstersche Beiträge zur ArchäologieBSA The Annual of the British School at AthensCorpus Αρχαιολογία – Ιστορία των ΠολιτισμώνCRAI Comptes-rendus des séances de l’Académie des Inscriptions et Belles-LettresCVA Corpus Vasorum AntiquorumEAA Enciclopedia dell’arte antica, classica e orientale (Rome 1958–1984)EpigAnat Epigraphica Anatolia: Zeitschrift für Epigraphik und historische GeographieFacta A Journal of Roman Material Culture StudiesGettyMusJ The J. Paul Getty Museum JournalGrRomByzSt Greek, Roman and Byzantine StudiesHarStClPh Harvard Studies of Classical PhilologyHesperia The Journal of the American School of Classical Studies at AthensHistoria Zeitschrift für Alte GeschichteHistrArch Histria ArcheologicaIG Inscriptiones GraecaeJdI Jahrbuch des deutschen archäologischen InstitutsJHS Journal of Hellenic StudiesJRA Journal of Roman ArchaeologyJRS Journal of Roman Studies

8



Kernos Revue internationale et pluridisciplinaire de religion grecque antiqueKlio Beiträge zur alten GeschichteLGPN Lexicon of Greek Personal Names LIMC Lexicon Iconographicum Mythologiae ClassicaeMDAV Mitteilungen des Deutschen Archäologischen-VerbandesMedMusB Medelhavsmuseet, Bulletin [Stockholm]MÉFRA Mélanges de l’ École française de Rome, AntiquitéMM Madrider MitteilungenMMAB The Metropolitan Museum Art BulletinMonPiot Monuments et mémoires. Fondation E. PiotMuqarnas An Annual on the Visual Cultural of the Islamic WorldNumAntCl Numismatica e antiquità classiche. Quaderni ticinesiOcnus Quaderni della Scuola di Specializzazione in ArcheologiaOJA Oxford Journal of ArchaeologyÖJh Jahreshefte des Österreichischen archäeologischen Instituts in WienOstraka Rivista di antichitàPBSR Papers of the British School at RomePhilologus Zeitschrift für klassische PhilologiePhoenix The Classical Association of CanadaRALouvrain Révue des archéologues et historiens d’ art de LouvainRCRFActa Rei Cretariae Romanae Fautrorum ActaRE Pauly-Wissowa, Real-Encyclopädie der klassischen AltertumswissenschaftRÉByz Revue des études byzantinesREG Revue des études grecquesScAnt Scienze dell’ Antiquità: Storia, archeologia, antropologiaSEG Supplementum Epigraphicum GraecumSIMA Studies in Mediterranean ArchaeologyThesCRA Thesaurus Cultus et Rituum Antiquorum ZPE Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik

Βραχυγραφίες EAM Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνώναι. αιώνας/εςΑκρ. Ακρόποληαρ. αριθμός/οίΑΣΚΣΑ Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών Αθηνώνβλ. βλέπεΓ γεωμετρικός/ή/όΓΑΙ Γερμανικό Αρχαιολογικό ΙνστιτούτοΔΕΑΜ Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείωνεικ. εικόνα/εςεκ. εκατοστό/άΕΜ Επιγραφικό Μουσείο ΑθηνώνΕΠΚΑ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών ΑρχαιοτήτωνΕΣΜΑ Επιτροπή Συντήρησης Μνημείων ΑκροπόλεωςΕΣΠΑ Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο Αναφοράς Ζ. ζωγράφοςιδ. ιδιαίτερακ.ά. και άλλοι/και άλλακ.α. και αλλούκ.εξ. και εξήςκ.λπ. και λοιπάκ.μ. κυβικό μέτροΚΑΣ Κεντρικό Αρχαιολογικό ΣυμβούλιοΚλ. κλασικός/ή/όΚΣΝΜ Κεντρικό Συμβούλιο Νεοτέρων Μνημείων λ. λήμμα/λέξημ. μέτρο/α

9

Β Ρ Α Χ Υ Γ Ρ Α Φ Ι Ε Σ

μ.Χ. μετά ΧριστόνΜΓ μέση γεωμετρικήΜΕ μεσοελλαδικήό.π. όπως παραπάνωΟΑΝΜΑ Οργανισμός Ανέγερσης Νέου Μουσείου Ακροπόλεωςοδ. οδόςοικ. οικόπεδοπ.Χ. προ ΧριστούΠΓ πρώιμη γεωμετρικήΠΕ πρωτοελλαδικήπίν. πίνακας/εςπρβλ. παράβαλεΠρΓ πρωτογεωμετρικός/ή/όσημ. σημείωσηστρ. στρέμμα/ατασχ. σχέδιο/ατ. τόμος/οιτ.μ. τετραγωνικό/ά μέτρο/αΥΓ ύστερη γεωμετρικήΥΕ υστεροελλαδικήΥΚλ. υστεροκλασικός/ή/όΥπΓ υπογεωμετρικός/ή/όΥπΜ υπομυκηναϊκός/ή/όυποσ. υποσημείωσηΥΠΠΟ Υπουργείο ΠολιτισμούΥΡ υστερορρωμαϊκός/ή/όΥΣΜΑ Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων ΑκροπόλεωςΦΕΚ Φύλλο Εφημερίδος της Κυβερνήσεως

cf. conferDAI Deutsches Archäogisches Instituted. editoreds editorsfig. figureibid. ibidemno. numberpp. page/s

247

Άγγελος Ζαρκάδας: Α Γ Ν Ω Σ Τ Α Γ Λ Υ Π Τ Α Α Π Ο Τ Ο Μ Ο Υ Σ Ε Ι Ο Π Α Υ Λ Ο Υ Κ Α Ι Α Λ Ε Ξ Α Ν Δ Ρ Α Σ Κ Α Ν Ε Λ Λ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ

* Θερμές ευχαριστίες οφείλω στον καθηγητή κ. Γιώργο Δεσπίνη για την ενθάρρυνση και τις πολύτιμες συμβουλές του. Eυχαριστώ επί-σης τους συντηρητές αρχαιοτήτων Αγγελική Δημητριάδου και Γιώργο Νέζη και τις φωτογράφους Ειρήνη Μίαρη και Ελένη Μπαρδάνη για τη συντήρηση και φωτογράφηση των γλυπτών αντιστοίχως.

1 Οι κυριότερες δημοσιεύσεις γλυπτών του Μουσείου Κανελλοπούλου αφορούν: α) ένα πορτρέτο Ρωμαίου αυτοκράτορα, βλ. Dontas 1975, β) δύο σύνολα επιτύμβιων και αναθηματικών αναγλύφων καθώς και διαφόρων θραυσμάτων αγαλμάτων και πορτρέτων, βλ. Zagdoun 1978 και 1979, γ) επιτύμβια μνημεία κλασικών χρόνων, βλ. Vedder 1985, 233, 267, 276, 284 και Clairmont 1993, αρ. κατ. 3.212, 2.311, 0.856, 2.371, 4.326, 2.791 και δ) μια κεφαλή αγαλματίου Αθηνάς, βλ. Ζαρκάδας 2011. Μια σειρά γλυπτών του Μου-σείου, δημοσιευμένων και μη, παρουσιάζεται και στον τόμο Xωρέμη – Ζαρκάδας (επιμ.) 2006, 164-187.

2 Μουσείο Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 1168. Το θραύσμα έχει μέγιστο πλάτος 36εκ., ύψος 23,6εκ. και πάχος πλάκας 6,5εκ. Το μέγιστο πάχος του αναγλύφου είναι 3,5εκ.

3 Τα θραύσματα του Getty, με αρ. ευρ. 73.ΑΑ.115, έχουν ύψος 71,5εκ., πλάτος 69,2εκ. και μέγιστο πάχος 6,4εκ. Ο αριθμός 73 δηλώνει πιθανόν τη χρονιά απόκτησης ή καταγραφής από το Μουσείο Getty.

4 The J. Paul Getty Museum. Guidebook, Malibu 1975, 21, 32.5 The J. Paul Getty Museum. Guidebook, Malibu 1976, 25, 39 (με τη συγκόλληση του εκμαγείου του θραύσματος του Μουσείου Κα-

νελλοπούλου). Έκτοτε το τμήμα της στήλης του Getty αναφέρθηκε σε πολλές δημοσιεύσεις, βλ. σχετικά The J. Paul Getty Museum. Guidebook, Malibu 1978, 47· Frel 1979, 16, no. 63· Thickpenny 1980, 101, no. 10· Vermeule 1981, 95, no. 64· Cavalier 1989-1990, 13-16, fig. 10· Clairmont 1993, II: 122-123, no. 2.186· Benson 1996, 103-104, 230, no. 74, fig. 77· Bergemann 1997, 53 no. 193, 85 no. 169, 160, no. 72, pl. 17.3· Burnett Grossman 2001, 10-11, cat. no. 2.

Επιτύμβια στήλη με παράσταση κυρίας και δούληςΗ επιτύμβια στήλη από πεντελικό μάρμαρο, με αρ. ευρ. Δ 1168 + J. Paul Getty Museum 73.ΑΑ.115, τμήμα της οποίας συμπεριλαμβάνεται στις αρχαιότητες που επανα-πατρίστηκαν τα τελευταία χρόνια, φέρει παράσταση δύο γυναικείων μορφών, κυρίας και δούλης (εικ. 1). Σώζεται αποσπασματικά, με μέγιστες διαστάσεις 71,5 Χ 69,2εκ. και μέγιστο πάχος 11εκ. Στα αριστερά εικονίζεται καθισμένη η κυρία, που κρατά κίστη και μπροστά της όρθια η δούλη, που ακουμπά το δεξιό της χέρι στο πρόσωπο, σε μία χει-ρονομία πένθους. Το έργο χρονολογείται στο τέλος του 5ου αιώνα και αποτελεί προϊόν αττικού εργαστηρίου. Ιδι-αίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ιστορία των επιμέρους τμημάτων που το απαρτίζουν. Είναι τρία θραύσματα που κολλούν μεταξύ τους. Το μικρότερο, με την κεφαλή της δούλης, αγοράσθηκε από τον Παύλο Κανελλόπουλο, σύμφωνα με μαρτυρία της συζύγου του Αλεξάνδρας, στην

Αθήνα2. Το 1975, ο Jury Frel, υπεύθυνος τότε του Μου-σείου Getty των ΗΠΑ, επισκέφθηκε το Μουσείο Κανελ-λοπούλου λίγο πριν τα εγκαίνιά του και ανέφερε στην τότε επιμελήτρια Μαρία Μπρούσκαρη ότι το θραύσμα του Μουσείου κολλάει σε ένα τμήμα αναγλύφου του Μουσείου Getty, συγκροτημένου από δύο θραύσματα, στα οποία εικονίζεται το άνω τμήμα μιας καθιστής μορφής και ο κορμός της δούλης3. Το ανάγλυφο αναφέρεται στον οδηγό του Μουσείου Getty το 1975 με την επισήμανση ότι συνανήκον τμήμα του βρίσκεται στο Μουσείο Κανελ-λοπούλου στην Αθήνα4, ενώ μόλις την επόμενη χρονιά σε νέο οδηγό δημοσιεύεται φωτογραφία του με εκμαγείο του θραύσματος του Μουσείου Κανελλοπούλου5. Λίγο μετά την ταύτισή του, και σύμφωνα πάλι με μαρτυρία της Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου, είχε προταθεί στον Παύλο Κανελλόπουλο από το Μουσείο Getty η ανταλλαγή του θραύσματος με την κεφαλή της δούλης με κάποιο από τα αντικείμενα του Μουσείου Getty. Μία τέτοια συμφωνία όμως δεν επετεύχθη ποτέ, καθώς ήδη η συλλογή είχε δω-ριθεί στο ελληνικό δημόσιο, και μολονότι η ταύτιση των

Το Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου περιλαμβάνει μεταξύ των πολυπληθών και ποικίλων εκθεμάτων του και μία συγκριτικά περιορισμένη, αλλά ενδιαφέρουσα συλλογή αρχαίων μαρμάρινων γλυπτών, που χρονολογούνται από την αρχαϊκή εποχή έως και την ύστερη αρχαιότητα. Σε αυτήν περιέχονται τμήματα αγαλμάτων και αγαλματίων, επιτύμβιες στήλες και λήκυθοι, αναθημα-τικά ανάγλυφα και πορτρέτα, ενώ μεγάλος αριθμός αφορά σε έργα μικρογλυπτικής. Επιλεκτικά, από το τέλος της δεκαετίας του 1970 και έως σήμερα, έχουν δημοσιευθεί ως μικρά σύνολα ή μεμονωμένα αρκετά από αυτά1. Για τα γλυπτά που παραμένουν αδημοσίευτα προετοιμάζω σχετικές δημοσιεύσεις. Στην εργασία αυτή παρουσιάζω ορισμένα από αυτά. Κάποια εκτίθενται στις προθήκες, μετά τις πρό-σφατες εργασίες επανέκθεσης, ενώ τα υπόλοιπα, ορισμένα από τα οποία περιλαμβάνονται στις αρ-χαιότητες που περιήλθαν στο Μουσείο από την οικία των δωρητών μετά τον θάνατο της Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου το 2008, βρίσκονται στην αποθήκη.

ΑΓΝΩΣΤΑ ΓΛΥΠΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΑΥΛΟΥ ΚΑΙ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ

Δρ Άγγελος ΖαρκάδαςΑρχαιολόγος Α’ ΕΠΚΑ, Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου

Στον Γιώργο Δεσπίνη

248



1

1. Επιτύμβια στήλη. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 1168 + J.P. Getty Museum, αρ. ευρ. 73. ΑΑ.115 (Φωτογραφία Ε. Μπαρδάνη).

249


6 Clairmont 1993, II, 122· Burnett Grossman 2001, 10, υποσ. 2.7 ΕΑΜ αρ. ευρ. 3624, βλ. σχετικά Καλτσάς 2004, 156, αρ. κατ. 309, με βιβλιογραφία.

τριών θραυσμάτων ήταν ήδη γνωστή, δεν έγινε τα επόμε-να χρόνια καμία σχετική ενέργεια για την επανένωσή τους. Μόλις το 2007, μετά από εισήγηση του υπογράφοντος στον τότε Έφορο Αρχαιοτήτων Ακροπόλεως, Αλέξανδρο Μάντη, και τη σύμφωνη γνώμη του, άρχισε η συλλογή στοιχείων και η συνακόλουθη διεκδίκηση εκ μέρους του ελληνικού κράτους του τμήματος του Getty, με τη μορφή επίσημου αιτήματος επιστροφής του στην Ελλάδα. Βασικό και αδιαπραγμάτευτο επιχείρημα της ελληνικής πλευράς υπήρξε η βέβαιη προέλευση της στήλης από την Αττική, ίσως από την Αθήνα, άποψη που είχε ήδη διατυπωθεί από την επιστημονική έρευνα. Η επανένωση των θραυσμάτων της στήλης επετεύχθη τελικά το 2012, μετά τον επαναπα-τρισμό των σπαραγμάτων από τις ΗΠΑ, χάρη στις συντο-νισμένες ενέργειες του τότε Ελληνικού Υπουργείου Πολιτι-σμού και Τουρισμού και του Μουσείου Getty.

Η επανένωση και έκθεση και των τριών θραυσμά-των μαζί οδήγησε στην επισήμανση κάποιων λεπτομερει-ών, οι οποίες δεν έχουν έως τώρα σχολιασθεί. Η νεκρή, που παριστάνεται στα αριστερά της στήλης, κάθεται σε θρόνο και όχι σε κλισμό ή δίφρο, όπως είχε κατά το πα-ρελθόν υποστηριχθεί6. Ίχνος του ερεισίχειρου του θρό-

νου σώζεται κάτω από τον αγκώνα της μορφής και πίσω από τη μέση της, καθώς το υπόλοιπο καλύπτεται από το ιμάτιό της. Η μορφή φοράει χιτώνα και ιμάτιο που καλύ-πτει όλη την πλάτη, πέφτοντας από το πίσω μέρος του κρανίου, και μεγάλο στρογγυλό ενώτιο. Τα μαλλιά της, που αποδίδονται με κυματιστούς βοστρύχους, ήταν μα-ζεμένα σε οπισθοσφενδόνη. Με το αριστερό χέρι κρατάει μία πυξίδα, της οποίας ανοίγει το κάλυμμα με το δεξιό. Η νεαρή δούλη απεικονίζεται στα δεξιά της κυρίας, όρ-θια, σε όψη τριών τετάρτων, με την κεφαλή σε κατατομή. Φοράει χιτώνα με μακριές χειρίδες, χαρακτηριστικό ένδυ-μα των θεραπαινίδων, και σάκκο στην κεφαλή. Φέρει το δεξιό χέρι κάτω από το πηγούνι, στηρίζοντάς το και έχει τεντωμένο προς τα κάτω το αριστερό, στο οποίο κρατά ορθογώνιο αντικείμενο. Πίσω από το επάνω μέρος της κεφαλής της διατηρείται τμήμα πρόστυπης παραστάδας, στο άνω μέρος της οποίας αρχίζει να διαμορφώνεται το επίκρανο. Από την παρατήρηση αυτή καθίσταται σαφές ότι η παράσταση πλαισιωνόταν από παραστάδες που υποβάσταζαν αέτωμα, όπως π.χ. στη στήλη της Ηγησούς7.

Σήμερα τα τρία κομμάτια της στήλης συνενωμένα εκτίθενται προσωρινά στον προθάλαμο του Μουσείου

2 3

2. Επιτύμβια στήλη. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 1168 + J.P. Getty Museum, αρ. ευρ. 73.ΑΑ.115. Έκθεση στον προθάλαμο του Μουσείου (Φωτογραφία Ε. Μπαρδάνη).

3. Επιτύμβια στήλη εικόνας 2, πίσω πλευρά (Φωτογραφία Ε. Μίαρη).

250



Κανελλοπούλου (εικ. 2). Για την έκθεσή τους και με στό-χο την ανάδειξη και της πίσω πλευράς τους τα θραύσμα-τα τοποθετήθηκαν πάνω σε επιφάνεια από plexiglass, η οποία με τη σειρά της στερεώθηκε σε βάθρο από ακτίτη λίθο*. Τα στηρίγματα τοποθετήθηκαν σε οπές που είχαν ήδη κατά το παρελθόν διανοιγεί στην πίσω επιφάνεια των θραυσμάτων. Έτσι επετεύχθη η εφαρμογή τους, χωρίς να χρειασθούν συγκολλήσεις (εικ. 3). Η πίσω όψη της στή-λης παρέμεινε ορατή για διδακτικούς λόγους, προκειμέ-νου να μπορεί να συγκριθεί το πάχος των δύο θραυσμά-των του Μουσείου Getty με το αρχικό πάχος της στήλης που σώζεται στο θραύσμα του Μουσείου Κανελλοπού-λου. Επισημαίνεται εδώ ότι μεγάλο μέρος από το πάχος των θραυσμάτων του Μουσείου Getty είχε αποκοπεί με μηχανικό τρόπο, προκειμένου τα κομμάτια να ταξιδέψουν ευκολότερα στο εξωτερικό. Η συνένωση των θραυσμά-των κατέδειξε επίσης την εμφανή διαφορά της επιφάνειάς τους, καθώς τα θραύσματα του Getty έχουν χάσει σε με-γάλο βαθμό την αρχαία τους πάτινα.

Αναθηματικό ανάγλυφο με παράσταση Δήμητρας Στην κατηγορία των αναθηματικών αναγλύφων ανήκει το θραύσμα, με αρ. ευρ. Δ 2668, μέγιστων διαστάσεων 34,5 x 17,4εκ. και πάχους 9,5εκ. (εικ. 4). Εκτενείς απο-κρούσεις, φθορές και διάβρωση υπάρχουν σε όλη την επιφάνεια του γλυπτού. Πλήρως αποκρουσμένο είναι το πρόσωπο της εικονιζόμενης μορφής. Ένας κυκλικός τόρ-μος στην πίσω πλευρά δείχνει ότι το θραύσμα χρησιμο-ποιήθηκε σε μεταγενέστερη εποχή σαν κατώφλι.

Στο ανάγλυφο παριστάνεται η Δήμητρα, καθι-σμένη σε κίστη, προς τα δεξιά. Φοράει χιτώνα και ιμάτιο που κάλυπτε και την κεφαλή της, όπως φαίνεται από τις πτυχές που πέφτουν εκατέρωθεν του λαιμού. Ακουμπά το δεξιό λυγισμένο χέρι πάνω στον αντίστοιχο μηρό. Σε αυτό κρατούσε πιθανόν στάχια. Το μικρό τμήμα του αριστερού της βραχίονα, ελαφρώς ανασηκωμένου, που σώζεται, μας επιτρέπει να συμπληρώσουμε στο χέρι αυτό

4

4. Τμήμα αναθηματικού αναγλύφου. Δήμητρα καθισμένη σε κίστη. Μουσείο Π.& Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 2668 (Φωτογραφία Ε. Μίαρη).

* Οι εργασίες πραγματοποιήθηκαν με σχεδιασμό του υπογράφοντος από τους εκμαγείς Α. Μπαϊμπά και Θ. Καγιώργη, τους οποίους και ευχαριστώ πολύ.

251


8 Για απεικονίσεις σε ανάγλυφα, βλ. Peschlow-Bindokat 1972· LIMC IV, λ. Demeter 858, αρ. κατ. 127-128, 868, αρ. κατ. 279, 281, 282, 283 [L. Beschi]· Koch 1994, 40 κ.εξ. Βλ. ακόμη απεικόνιση της θεάς καθισμένης σε κίστη στο περίφημο ανάγλυφο των ιατρών του ΕΑΜ, αρ. ευρ. 1332, Καλτσάς 2004, 224-225, αρ. κατ. 472, με βιβλιογραφία. Χαρακτηριστικά αναφέρονται επίσης ολόγλυφα αγαλμάτια Δήμητρας πάνω σε κίστη από το Δίον, βλ. Pandermalis 1982, 731, εικ. 4, από το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, βλ. Κατάλογος Θεσσαλονίκης Ι, 109-110, αρ. κατ. 82 [Γ. Δεσπίνης], και από το ΕΑΜ, αρ. ευρ. 3989, βλ. Kaltsas – Shapiro (επιμ.) 2008, 136-137, αρ. κατ. 56.

9 Koch 1994, 40 κ.εξ.

ίσως το σκήπτρο. Ίχνη ερυθράς βαφής σώζονται στις πτυ-χές του ιματίου της στην περιοχή του στήθους και των κνημών. Πίσω από την κεφαλή της σώζεται μικρό τμήμα μιας άλλης έξεργης μορφής.

Απεικονίσεις της θεάς καθισμένης πάνω σε κίστη, που περιείχε τα ιερά αντικείμενα των Μυστηρίων, απα-ντούν στην αγγειογραφία, σε ανάγλυφα αλλά και σε ολό-γλυφα έργα8. Οι ανάγλυφες παραστάσεις παραδίδονται

από αττικά έργα που χρονολο-γούνται στο β’ μισό του 4ου αι. π.Χ. και προέρχονται ως επί το πλείστον από το ιερό της Δήμη-τρας στην Ελευσίνα9. Σε αυτά απεικονίζεται συνήθως και η Κόρη, όρθια, άλλοτε μπροστά και άλλοτε πίσω από τη Δήμη-τρα, με δάδες στα χέρια. Στις δύο θεές προσέρχονται συχνά οικογένειες λατρευτών, ενώ τη σύνθεση σπανιότερα συμπλη-ρώνουν άλλες θεότητες.

Το ανάγλυφο του Μου-σείου Κανελλοπούλου χρονο-λογείται στο β’ μισό του 4ου αι. π.Χ.

Γυναικείες κεφαλές αγαλματίωνΤο επόμενο γλυπτό είναι μία γυναικεία κεφαλή αγαλματίου με αρ. ευρ. Δ 1594 που απο-δίδει νεαρή μορφή με ιδεαλι-στικά χαρακτηριστικά (εικ. 5). Είναι από πεντελικό μάρμαρο και έχει σωζόμενο ύψος με το λαιμό 12εκ., ενώ το ύψος της έως το πηγούνι είναι 10εκ. Φέ-ρει έντονες επικαθίσεις, κυρίως στην αριστερή πλευρά. Μικρές αποκρούσεις έχουμε στο πίσω μέρος του κρανίου. Η επιδερ-μίδα του προσώπου είναι στιλ-βωμένη, ενώ η πίσω πλευρά του κρανίου είναι συνοπτικά δουλεμένη. Στους λοβούς των αφτιών υπάρχει διαμπερής οπή για τη στερέωση μεταλλικών ενωτίων. Στον λαιμό υπάρχει πλαστικός δακτύλιος, ο λεγόμε-νος δακτύλιος της Αφροδίτης. Η

κεφαλή παρουσιάζει έντονη κλίση και στροφή προς τα δεξιά. Καλύτερα δουλεμένη είναι η αριστερή πλευρά της, καθώς λεπτομερέστερα αποδίδεται το αφτί και οι εγχα-ράξεις των βοστρύχων. Τα μακριά μαλλιά είναι μαζεμένα σε δέκα σειρές βοστρύχων που διατάσσονται ακτινωτά στο πάνω μέρος της κεφαλής· πρόκειται για τη λεγόμενη «πεπονοειδή κόμμωση». Μία κοτσίδα δένεται γύρω από το κρανίο. Με την κόμμωση αυτή, με μία ή δύο κοτσίδες

5. Γυναικεία κεφαλή. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 1594 (Φωτογραφία Ε. Μίαρη).

5

252



10 Dontas 1987.11 LIMC II, λ. Artemis, 646, αρ. κατ. 270 (Έφεσος, Μουσείο Selçuk αρ. ευρ.1572) [L. Kahil].12 Κατάλογος Θεσσαλονίκης Ι, 45, αρ. κατ. 26, εικ. 50-53 [Γ. Δεσπίνης].

μαλλιών δεμένες γύρω από το κρανίο, εικονίζεται από τον 4ο αιώνα και εξής η Άρτεμη. Αλλά και η λεγόμενη «πεπονοειδής κόμμωση» βρίσκεται πολύ συχνά σε απει-κονίσεις αυτής της θεάς. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η μεγάλη χάλκινη Άρτεμη από τον Πειραιά10 και ένα μαρμάρινο αγαλμάτιο Άρτεμης από την Έφεσο11. Η κεφα-λή χαρακτηρίζεται από παθητική έκφραση.

Συγγενές παράλληλο είναι η γυναικεία κεφαλή αγάλματος του Μουσείου της Θεσσαλονίκης, αρ. ευρ. 1027, που παρουσιάζει, εκτός από παρόμοια κόμμωση,

την ίδια έντονη στροφή και ανάταση, καθώς και τη θολή απόδοση των ματιών12.

Η κεφαλή χρονολογείται στο τέλος του 4ου αι. π.Χ. (ίσως 330-320 π.Χ.).

Η κεφαλή με αρ. ευρ. Δ 1602 (εικ. 6) είναι λίγο μικρότερη. Έχει σωζόμενο ύψος με το λαιμό 9,5εκ. και ύψος έως το πηγούνι 7εκ. και είναι κατασκευασμένη από πεντελικό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Φέρει πολλές αποκρού-σεις μικρής έκτασης σε όλη την επιφάνεια, καθώς και μία μεγαλύτερη, εγκάρσια στο ύψος του αριστερού αφτιού.


6

253


13 Despinis 1994, 178-179, σημ. 18 με βιβλιογραφία.14 Για τον τύπο βλ. LIMC II, λ. Artemis, 646, αρ. κατ. 266-273 [L. Kahil]. Ιδιαιτέρως βλ. αρ. κατ. 270 (Έφεσος, Μουσείο Selçuk αρ.

ευρ.1572) και αρ. κατ. 272 (Παρίσι, Μουσείο Λούβρου ΜΑ 168), από τα οποία προέρχεται και η συμβατική ονομασία του τύπου. Επίσης Τζαναβάρη 2002, 242-244.

15 Από την έρευνα έχει συσχετισθεί με το λατρευτικό άγαλμα της Άρτεμης της Αντίκυρας, έργο του Πραξιτέλη ή των γιών του, γνωστό μόνο από την περιγραφή του Παυσανία και πιθανές αναπαραστάσεις του σε νομίσματα, βλ. σχετικά LIMC II, στο λ. Artemis, 656-657, αρ. κατ. 434 κ.εξ. [L. Kahil]. Για την άποψη ότι το πρωτότυπο ήταν λατρευτικό άγαλμα στην Αθήνα, βλ. Beschi 1959, 278.

16 LIMC II, λ. Artemis, 646, αρ. κατ. 272, με βιβλιογραφία [L. Kahil].17 Τζαναβάρη 2002, 242-244.18 Biesantz 1965, 30, αρ. L 29, 136, 152, πίν. 38.19 Kατάλογος Θεσσαλονίκης Ι, 50-51, αρ. κατ. 33 [Γ. Δεσπίνης].

Aποκρουσμένη είναι επίσης η άκρη της μύτης. Η κεφαλή παρουσιάζει μικρή κλίση προς τα αριστερά. Η κόμμωσή της είναι ανάλογη με την κόμμωση της προηγούμενης κεφαλής, με τα μαλλιά δηλαδή μαζεμένα σε σειρές βο-στρύχων που διατάσσονται ακτινωτά στο κρανίο και συ-γκρατούνται με μία κοτσίδα που δένεται στο πίσω μέρος του13. Τα χείλη είναι ιδιαιτέρως σαρκώδη.

Χρονολογείται στο δ΄ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ.

Αγαλμάτια ΆρτεμηςΑπό τα δύο αγαλμάτια Άρτεμης που ακολουθούν, το πρώτο, με αρ. ευρ. Δ 2677 (εικ. 7), έχει μέγιστο σωζόμενο ύψος 30εκ. και είναι από λεπτόκοκκο πεντελικό μάρμαρο. Παρουσιάζει κατά τόπους ρωγμές και ελαφρές αποκρού-σεις, ενώ η επιφάνειά του είναι διαβρωμένη. Αμελέστερα δουλεμένη είναι η πίσω πλευρά. Σώζεται το κάτω τμήμα του κορμού από το ύψος της μέσης έως τα γόνατα. Η θεά φοράει χιτωνίσκο που σχηματίζει απόπτυγμα. Βαδίζει ζω-ηρά προς τα εμπρός, προβάλλοντας το αριστερό σκέλος. Λόγω της ορμητικής της κίνησης το λεπτό διαφανές ένδυ-μά της κολλά στο σώμα, τονίζοντας τον όγκο της κοιλιάς, όπου διακρίνεται ο ομφαλός. Δύο κατακόρυφες πτυχές του αποπτύγματος πλαισιώνουν την κοιλιά σχηματίζο-ντας τοξοειδείς σχηματισμούς. Στον αριστερό μηρό, στο σπάσιμο, υπάρχει οπή βάθους 3εκ. και διαμέτρου 1,3εκ., για τη στερέωση του πρόσθετου σκέλους.

Το αγαλμάτιο επαναλαμβάνει τον τύπο της Άρτε-μης «Λούβρου-Εφέσου», στον οποίο η θεά εικονίζεται να τρέχει προβάλλοντας το αριστερό σκέλος και κρατώντας πιθανόν τόξο στο αριστερό προτεταμένο χέρι14. Ο τύπος θεωρείται δημιουργία του β΄ μισού του 4ου αιώνα π.Χ. ή της ελληνιστικής εποχής. Παραδίδεται από μία σειρά αντιγράφων και παραλλαγών που χρονολογούνται στην όψιμη ελληνιστική και την αυτοκρατορική εποχή. Αν και δεν έχει συνδεθεί με βεβαιότητα με κάποιο άγαλμα που αναφέρουν οι αρχαίες πηγές, λόγω του σχετικά μεγάλου αριθμού αντιγράφων που βρέθηκαν στην Αθήνα και την Αττική, έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι αποδίδει ένα λα-τρευτικό άγαλμα στημένο στην Αθήνα15. Το αγαλμάτιο του Μουσείου Κανελλοπούλου βρίσκει το πιο κοντινό παράλληλο στο άγαλμα του Μουσείου του Λούβρου ΜΑ 16816, ρωμαϊκό αντίγραφο μέτριας εργασίας, πιθανόν του 2ου αι. μ.Χ., καθώς και σε αγαλμάτιο Άρτεμης από την αρ-χαία Λητή, στο Μουσείο της Θεσσαλονίκης (ΜΘ 20036)17, επίσης χρονολογούμενο στα μέσα του 2ου αι. μ.Χ.

Το αγαλμάτιο Δ 2677 ανήκει ίσως στα πρώιμα αυ-τοκρατορικά χρόνια.

Το δεύτερο αγαλμάτιο Άρτεμης, με αρ. ευρ. Δ 1633 (εικ. 8), έχει μέγιστο σωζόμενο ύψος 15,3εκ. και είναι από λεπτόκοκκο πεντελικό μάρμαρο. Λείπουν η κεφαλή από τη βάση του λαιμού, το δεξιό χέρι από τον αγκώνα, το αριστερό από το μέσον σχεδόν του βραχίονα και τα σκέλη από το ύψος των γονάτων περίπου. Τα χέρια ήταν πρόσθετα, όπως δείχνει η οπή στερέωσης γόμφου (διαμέτρου 0,3εκ. και σωζόμενου βάθους 0,7εκ.) που υπάρχει στον δεξιό βραχίονα, αλλά και ίχνος από αντί-στοιχη οπή στον αριστερό. Αποκρουσμένες κατά τόπους είναι οι παρυφές του ιματίου. Η πίσω όψη είναι συνοπτικά δουλεμένη. Η επιφάνεια είναι κατά τόπους διαβρωμένη.

Η θεά φοράει χειριδωτό χιτώνα και πέπλο αττικού τύπου, ζωσμένο κάτω από το στήθος, με μακρύ απόπτυγ-μα και ιμάτιο που πέφτει στην πίσω πλευρά. Στο στήθος διαγράφεται ο τελαμώνας που φέρεται διαγώνια από τον δεξιό ώμο. Κάτω από τη ζώνη πέφτουν κατακόρυ-φες πτυχές με καμπύλες απολήξεις που ενώνονται μετα-ξύ τους στην παρυφή του αποπτύγματος. Στην περιοχή της κοιλιάς το ύφασμα κολλά στο σώμα. Το αγαλμάτιο στηρίζεται στο δεξιό σκέλος και φέρει το αριστερό μπρο-στά και λίγο προς τα πλάγια. Τόσο το μοτίβο κίνησης των σκελών, όσο και η απόδοση των πτυχών του χιτώνα και του ιματίου σχετίζονται με την κίνηση της μορφής προς τα εμπρός. Από το σωζόμενο τμήμα του δεξιού της βραχίονα εικάζεται ότι θα μπορούσε να κρατά στο χέρι αυτό δάδα.

Συγγενή τυπολογικά παράλληλα είναι ένα αγαλ-μάτιο Άρτεμης από την Άλο της Θεσσαλίας18 και ένα γυ-ναικείο αγαλμάτιο του Μουσείου της Θεσσαλονίκης19, τα οποία ωστόσο διαφοροποιούνται ως προς το στάσιμο σκέλος και την απόδοση των πτυχών, κυρίως στην περι-οχή της κοιλιάς.

Το αγαλμάτιο χρονολογείται στο β’ μισό/τέλος του 4ου αι. π.Χ.

Αγαλμάτιο ελαφιού Με την Άρτεμη σχετίζεται ένα ακόμη έκθεμα του Μουσεί-ου. Πρόκειται για τμήμα ενός μαρμάρινου ελαφιού, με αρ. ευρ. Δ 1578 (εικ. 9), συνολικού ύψους 21εκ., πιθα-νότατα από μάρμαρο Θάσου. Σπασμένο είναι το ρύγχος, τα δύο αφτιά και τα κέρατα, εκτός από μικρό τμήμα της βάσης του δεξιού. Ο μακρύς λαιμός σώζεται σχεδόν ολό-κληρος, καθώς στην πίσω πλευρά του διακρίνεται η αρχή της ράχης του ζώου. Μικρές κατά τόπους αποκρούσεις παρατηρούνται στην επιφάνεια του γλυπτού. Η μικρή οπή από τρυπάνι που υπάρχει στο εσωτερικό του αριστε-ρού αφτιού υποδηλώνει ότι το γλυπτό στο σημείο αυτό

254



7. Αγαλμάτιο Άρτεμης. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 2677 (Φωτογραφία Ε. Μίαρη).

7

255


8

8. Αγαλμάτιο Άρτεμης. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 1633 (Φωτογραφία Ε. Μίαρη).

256



9

9. Κεφάλι ελαφιού. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 1578 (Φωτογραφία Ε. Μίαρη).

10. Άρτεμη με ελάφι. Αρχαιολογικό Μουσείο Πάτρας, αρ. ευρ. Λ 2231.

10

257


είχε συντηρηθεί πιθανότατα κατά την αρχαιότητα. Έχει δι-άμετρο 0,4εκ. και βάθος τουλάχιστον 0,6εκ. Το κεφάλι παρουσιάζει ελαφρά κλίση προς τα αριστερά. Το τρίχωμα δηλώνεται με επάλληλες λεπτές εγχαράξεις που έγιναν με ράσπα. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου δηλώνονται με εξαίρετη λεπτομέρεια. Τα μάτια αποδίδονται με βαθιά εγχάραξη περιμετρικά και τονίζονται από έντονα οφρυα-κά τόξα. Ξεχωρίζει το περίγραμμα της ίριδας του ματιού. Στο πρόσωπο παρατηρείται μία ελαφρά ασυμμετρία με το δεξιό μάτι να βρίσκεται σχετικά ψηλότερα. Η αρχή του ρύγχους είναι τονισμένη. Χαρακτηριστικά της ρεαλιστικής απόδοσης είναι τα δύο μικρά εξογκώματα στο μέτωπο μπροστά στη βάση των κεράτων. Το δεξιό διατηρείται, ενώ το αριστερό είναι αποκρουσμένο. Στην πρόσθια όψη του λαιμού, κάτω από το ρύγχος η επιφάνεια παρουσιά-ζει μικρό εξόγκωμα.

Το γλυπτό αποδίδει ένα αρσενικό ελάφι, που πι-θανότατα ήταν τοποθετημένο δίπλα σε ένα άγαλμα Άρ-τεμης, ίσως στα δεξιά του, λόγω της προαναφερθείσας ελαφράς στροφής του προς τα αριστερά. Ο μακρύς λαι-μός του θυμίζει το ελάφι στο μαρμάρινο σύμπλεγμα της Άρτεμης και Ιφιγένειας στη Γλυπτοθήκη Ny Carlsberg της Κοπεγχάγης20, αλλά και το ελάφι στον περίφημο τύπο της Άρτεμης των Βερσαλλιών21, ενώ ιδιαιτέρως κοντινό πα-ράλληλο είναι ελάφι στα δεξιά αγάλματος Άρτεμης, έργο του 2ου αιώνα μ.Χ., που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μου-σείο της Πάτρας22 (εικ. 10).

Η άποψη ότι πρόκειται για κεφάλι και λαιμό γρύ-πα που διακοσμούσε μαρμάρινο επιτύμβιο λέβητα του τέταρτου αιώνα, όπως είχε υποστηριχθεί παλαιότερα23, είναι λανθασμένη.

Χρονολογείται ίσως στον 1ο - 2ο αι. μ.Χ.

Αγαλμάτιο θρηνωδούΤο αγαλμάτιο με αρ. ευρ. Δ 1583 παριστάνει γυναικεία γονατιστή μορφή που ακουμπάει με το αριστερό χέρι τον αριστερό της μαστό (εικ. 11). Είναι από πεντελικό μάρμα-ρο και έχει ύψος 12,2εκ. Το αγαλμάτιο είναι συμπληρω-μένο με γύψο στην περιοχή του λαιμού και των ώμων. Πι-θανότατα έτσι να αγοράσθηκε. Λείπει ολόκληρο το δεξιό χέρι. Σπασμένο είναι το πάνω τμήμα της κεφαλής, καθώς

και μικρό τμήμα της κάτω πλευράς του αγαλματίου, όπου υπάρχει τόρμος ωοειδούς σχήματος για τη στερέωσή του. Μέρος της κάτω πλευράς έχει λειανθεί για να εδρασθεί το αγαλμάτιο σε επίπεδη επιφάνεια. Η μύτη είναι απο-κρουσμένη και μικρές τοπικές αποκρούσεις υπάρχουν σε διάφορα σημεία της επιφάνειάς του. Η πίσω όψη είναι συνοπτικά δουλεμένη. Η μορφή φοράει αχειρίδωτο χι-τώνα, ζωσμένο κάτω από το στήθος, ο οποίος μαζεύεται ανάμεσα στα ενωμένα σκέλη, όπως δηλώνει η σύγκλιση των πτυχών του στην εσωτερική πλευρά των μηρών. Τα μαλλιά της, που χωρίζονται στο μέσον του κρανίου, είναι μαζεμένα προς τα πίσω. Δήλωση των βοστρύχων υπάρ-χει μόνο στη δεξιά πλευρά της κεφαλής.

Το αγαλμάτιο απεικονίζει γυναίκα θρηνωδό με χαρακτηριστικές χειρονομίες πένθους, με το ένα χέρι να κτυπά το στήθος και το άλλο να τραβά τα μαλλιά της. Προέρχεται πιθανότατα από επιτύμβια στήλη της οποίας κοσμούσε την επίστεψη, όπως υποδηλώνει ο τόρμος στε-ρέωσης στην κάτω πλευρά του. Γονατιστές θρηνωδούς έχουμε σε ανάγλυφες επιστέψεις επιτύμβιων στηλών του 4ου αιώνα να πλαισιώνουν μία σειρήνα που βρίσκεται στο μέσο24. Παραδείγματα ολόγλυφων έργων μικρού μεγέθους και πραγματικά συγγενή ως προς το μοτίβο παράλληλα με το αγαλμάτιο του Μουσείου Κανελλο-πούλου υπάρχουν έως σήμερα ελάχιστα δημοσιευμένα. Πρόκειται για ένα αγαλμάτιο από τη Δήλο ή τη Ρήνεια, σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου25, ένα δεύτερο από τον Κεραμεικό26 (εικ. 12), ένα τρίτο από την Πάρο, σήμε-ρα στο ΕΑΜ27 (εικ. 13). Επίσης ένα τέταρτο υπάρχει στο Παρίσι, στο Μουσείο Rodin28. Όλα τα παραπάνω αγαλ-μάτια, των οποίων σημειωτέον παραμένει άγνωστο το μνημείο που κοσμούσαν, έχουν ύψος που κυμαίνεται μεταξύ 23 και 50εκ., καθιστώντας έτσι το αγαλμάτιο του Μουσείου Κανελλοπούλου το μικρότερο γνωστό έως σήμερα. Το μικρό του μέγεθος εντούτοις δεν εμποδί-ζει την απόδοσή του σε επίστεψη επιτύμβιου μνημείου. Μικρού μεγέθους είναι γνωστές στην έρευνα και ολό-γλυφες Σειρήνες, που μπορούμε να τις φαντασθούμε στο μέσο, πλαισιούμενες δηλαδή από τις μικρές θρηνω-δούς. Μια τέτοια Σειρήνα υπάρχει και στη συλλογή του Μουσείου Κανελλοπούλου29. Μεγαλύτερη ομοιότητα εμφανίζει η θρηνωδός του Μουσείου με το αγαλμάτιο

20 LIMC II, λ. Artemis/Diana, 837, αρ. κατ. 337 (μέσα 1ου αι. π.Χ.) [E. Simon]. Βλ. επίσης μαρμάρινο σύμπλεγμα με το ίδιο θέμα, ό.π. αρ. κατ. 338 (2ος αι. μ.Χ.).

21 LIMC II, λ. Artemis/Diana, 805, αρ. κατ. 27 [E. Simon].22 Αρχαιολογικό Μουσείο Πάτρας, αρ. ευρ. Λ 2231, βλ. σχετικά ΑΔ 36 (1981): Β1, 157, 160. Ευχαριστώ τον καθηγητή κ. Ιωάννη Παπα-

ποστόλου για την άδεια δημοσίευσης της φωτογραφίας του ελαφιού και τις κυρίες Άρτεμη Μανιάκη και Ανδρομάχη Βασιλοπούλου, αρχαιολόγους της ΣΤ’ ΕΠΚΑ, για τη γνωστοποίηση του αριθμού ευρετηρίου του.

23 Vedder 1985, 267, αρ. κατ. G 2. Ο αριθμός του αντικειμένου που συνοδεύει την παραπομπή δεν είναι αριθμός ευρετηρίου του αρχαίου, αλλά ο αριθμός της προθήκης όπου αυτό εξετίθετο στην παλαιά έκθεση του Μουσείου.

24 Βλ. Woysch-Méautis 1982, πίν. 30, αρ. 202, πίν. 63, αρ. 376, πίν. 69, αρ. 427, 429 και 430, πίν. 70, αρ. 438.25 Moυσείο Λούβρου, αρ. ευρ. 2711, βλ. σχετικά Couilloud 1974, 232, πίν. 89.26 Μουσείο Κεραμεικού, αρ. ευρ. P 45 (πιθανόν β΄ μισό 4ου αι. π.Χ.), βλ. σχετικά Riemann 1940, 42-43, αρ. κατ. 39. Ευχαριστώ τους

συναδέλφους Jutta Strotzek, διευθύντρια των ανασκαφών του Κεραμεικού, και Λεωνίδα Μπουρνιά, υπεύθυνο αρχαιολόγο του Κεραμεικού, για την παραχώρηση φωτογραφιών και τις διευκολύνσεις να δω αντικείμενα που με ενδιέφεραν.

27 ΕΑΜ, αρ. ευρ. 1872, βλ. σχετικά Walter 1910, 240-241, εικ. 150· Gulaki 1981, 174. Ευχαριστώ τη συνάδελφο Έλενα Βλαχογιάννη της Συλλογής Γλυπτών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, για την πρόθυμη εξυπηρέτηση που μου προσέφερε κατά τη μελέτη του αγαλματίου.

28 Gulaki 1981, 173 κ.εξ., ιδ. υποσ. 705, πίν. 118.29 Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 1200, βλ. Zagdoun 1978, 299-300, αρ. κατ. 10.

258



11

11. Γονατιστή θρηνωδός. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 1583 (Φωτογραφία Ε. Μίαρη).

12. Γονατιστή θρηνωδός. Κεραμεικός, αρ. ευρ. P 45 (Φωτογραφία DAI).13. Γονατιστή θρηνωδός, ΕΑΜ, αρ. ευρ. 1872 (Φωτογραφία Ά. Ζαρκάδας).

12 13

259


του Μουσείου Rodin, ύψους 0,50 εκ, στο οποίο ο τρόπος απόδοσης του χιτώνα και των πτυχών του ανάμεσα στα σκέλη είναι παρόμοιος.

Το γεγονός ότι δεν υπάρχουν σημεία επαφής με-ταξύ της κεφαλής και του σώματος του αγαλματίου του Μουσείου Κανελλοπούλου, καθιστά προβληματική τη συμπλήρωση. Μία μόνο από τις ολόγλυφες γονατιστές θρηνωδούς που προαναφέραμε, η θρηνωδός του Μου-σείου του Λούβρου, διατηρεί την κεφαλή. Όπως όμως ξέρουμε από τις ανάγλυφες παραστάσεις τους όλες είχαν μακριά μαλλιά, τα οποία, όπως ακριβώς και οι θρηνούσες ολόγλυφες Σειρήνες, τραβούσαν με το ανασηκωμένο τους χέρι. Ένα μικρό ανάγλυφο υπόλειμμα στον αριστερό ώμο της θρηνωδού του Μουσείου Κανελλοπούλου, που πιθα-νότατα αποτελεί απόληξη κόμης, δείχνει ότι η μορφή είχε μακριά μαλλιά. Συνεπώς η κεφαλή με την οποία έχει σήμε-ρα συμπληρωθεί το αγαλμάτιο, παρά τη φαινομενική ομοι-ότητα του μαρμάρου, δεν πρέπει να συνανήκει. Σε αυτό συνηγορεί και μία σχετική δυσαναλογία μεγέθους.

Το αγαλμάτιο χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αι. π.Χ.

Αγαλμάτια Αφροδίτης Αφροδίτη που στηρίζεται σε αρχαϊστικό ειδώλιοΑκολουθούν θραύσματα από εννέα αγαλμάτια Αφροδί-της, που επαναλαμβάνουν γνωστούς αγαλματικούς τύ-πους της θεάς. Το πρώτο, με αρ. ευρ. Δ 1606 (εικ. 14), πα-ριστάνει την Αφροδίτη στηριζόμενη σε μικρό αρχαϊστικό ειδώλιο. Το αγαλμάτιο, που σώζεται μαζί με τη βάση του, είναι από λευκό, ελαφρά χοντρόκοκκο μάρμαρο και έχει μέγιστο ύψος 17εκ., ενώ το μέγιστο σωζόμενο ύψος του ειδωλίου είναι 11,4εκ. Ο κορμός της Αφροδίτης σώζεται σχεδόν από τη μέση και κάτω, με μικρές κατά τόπους απο-κρούσεις. Από το αρχαϊστικό ειδώλιο λείπει η κεφαλή και το πρόσθιο τμήμα του λαιμού. Η Αφροδίτη στέκεται έχο-ντας στάσιμο το δεξιό και άνετο το αριστερό σκέλος. Το σώμα της έχει μια ελαφρά κλίση προς τα αριστερά, καθώς στηριζόταν πάνω στο ειδώλιο, το οποίο ίσως είχε πόλο. Γύρω από τη μέση της φέρει ιμάτιο που σκεπάζει χαλαρά ολόκληρο το στάσιμο δεξιό σκέλος, ενώ καλύπτει επίσης την πίσω όψη της μορφής και του αρχαϊστικού ειδωλίου. Το ειδώλιο πατάει πάνω σε τετράγωνο βάθρο. Φοράει ποδήρη χιτώνα. Στο δεξιό χέρι, το οποίο φέρει στο στή-θος, κρατάει δυσδιάγνωστο αντικείμενο. Το αριστερό χέρι ήταν κατεβασμένο, κολλημένο στο σώμα.

Το αγαλμάτιο ανήκει σε μία κατηγορία μορφών των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων που στηρίζονται σε αρχαϊστικά ειδώλια. Πρόκειται συνηθέστερα για αγάλ-

ματα ή αγαλμάτια Αφροδίτης30 ή Άρτεμης31. Έως σήμερα είναι γνωστά στην έρευνα αρκετά, τα περισσότερα από τα οποία απεικονίζουν την Αφροδίτη32. To μοτίβο της θεάς που στηρίζεται στο δικό της αρχαϊστικό ειδώλιο θεωρείται πραξιτελικό και έχει ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως33. Σε σχέ-ση με άλλα γνωστά παραδείγματα του τύπου το αγαλμά-τιο του Μουσείου Κανελλοπούλου διαφοροποιείται ως προς την απόδοση του ιματίου, το οποίο καλύπτει το δε-ξιό σκέλος της θεάς και τυλίγεται γύρω από τους γοφούς της, αφήνοντας ακάλυπτο το αριστερό σκέλος και το αι-δοίο. Το αγαλμάτιο, το οποίο θυμίζει τον τύπο της “Venus Felix”34, χρονολογείται ίσως στον 1ο αι. μ.Χ.

Στην ίδια κατηγορία ανήκει και το επόμενο τμή-μα αγαλματίου, με αρ. ευρ. Δ 2795 (εικ. 15). Πιθανότατα παριστάνει και αυτό την Αφροδίτη, η οποία επίσης στηρι-ζόταν σε ειδώλιο. Έχει μέγιστο σωζόμενο ύψος 12,4εκ., ενώ το μέγιστο σωζόμενο ύψος του ειδωλίου είναι 6,2εκ. και είναι από πεντελικό μάρμαρο. Σώζεται τμήμα του αρι-στερού πήχη της μορφής μέχρι σχεδόν τον καρπό. Το άκρο χέρι ήταν πρόσθετο, όπως δείχνει η λεία επιφάνεια προσαρμογής και ο κυλινδρικός τόρμος. Το ειδώλιο, το οποίο φέρει υψηλό κάλαθο στην κεφαλή, σώζεται μέχρι και τον λαιμό και εικονίζεται κατενώπιον. Τα μαλλιά είναι μαζεμένα προς τα πίσω πάνω από το μέτωπο και τα αφτιά, ενώ βόστρυχοι πέφτουν εκατέρωθεν του λαιμού, πίσω από τα αφτιά. Μεταξύ του πήχη της μορφής και του κα-λάθου του ειδωλίου παρεμβάλλεται μαζεμένο το ιμάτιο της μορφής που πέφτει με λοξές πτυχές στα δεξιά του ειδωλίου. Το θραύσμα του αγαλματίου του Μουσείου Κανελλοπούλου χρονολογείται πιθανόν στον 1ο αι. π.Χ.

Αφροδίτη ΑναδυομένηΤο επόμενο αγαλμάτιο Αφροδίτης, με αρ. ευρ. Δ 1416 (εικ. 16), έχει σωζόμενο ύψος 22,3εκ. και είναι από μάρ-μαρο Θάσου. Λείπουν η κεφαλή από το λαιμό, το δεξιό χέρι από την αρχή του βραχίονα, το αριστερό σχεδόν από το μέσον του βραχίονα, καθώς επίσης και τα σκέλη από το κάτω μέρος των μηρών. Στο μέσον του δεξιού βραχίο-να υπάρχει κυλινδρικός τόρμος γόμφου για τη στερέωση του πρόσθετου τμήματος του χεριού. Ο ομφαλός αποδί-δεται με βαθειά οπή. Με βαθιές εγχαράξεις αποδίδεται η περιοχή του αιδοίου, η πτυχή στο κάτω τμήμα της κοιλιάς και οι βουβώνες. Η επιφάνεια του μαρμάρου δεν παρου-σιάζει ιδιαίτερη διάβρωση και έχει λεία και στιλπνή επι-φάνεια. Μικρότατες κατά τόπους αποκρούσεις υπάρχουν κυρίως στην πίσω όψη του γλυπτού.

Η θεά απεικονίζεται γυμνή. Στηρίζεται στο αριστε-ρό σκέλος και έχει άνετο το δεξιό, ενώ ο κορμός της πα-ρουσιάζει έντονη κλίση προς την αριστερή πλευρά. Ανα-

30 Για Αφροδίτη στηριζόμενη σε αρχαϊστικό ειδώλιο, βλ. LIMC II, λ. Aphrodite, αρ. 314, 552, 553, 605, 609, 614 [Α. Delivorrias]. Βλ. επίσης προσφάτως Schoch 2009, 32 κ.εξ.· Stewart 2012, 282, 329-330, αρ. κατ. 18.

31 Για μιαν Άρτεμη στηριζόμενη στο αρχαϊστικό ειδώλιό της, βλ. LIMC II, λ. Artemis, 654, αρ.κατ. 406 (Vienne, Kunsthist. Mus. 1603) [L. Kahil].

32 Czapski 1998, 56, υποσ. 21. Σε αρχαϊστικό ειδώλιο Άρτεμης στηρίζεται άγαλμα χλαμυδοφόρου νέου από τη Βραυρώνα, που σύμ-φωνα με τον Γ. Δεσπίνη απεικόνιζε τον Ορέστη, βλ. σχετικά Despinis 2005, 241-267, πίν. 44-47.

33 Για σχολιασμό των διαφόρων ερμηνειών, βλ. Schoch 2009, 111-142.34 Πρβλ. LIMC ΙΙ, λ. Aphrodite, 78-79, αρ. κατ. 696-706 [Α. Delivorrias].

260



14. Αγαλμάτιο Αφροδίτης. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 1606 (Φωτογραφία Ε. Μίαρη).

14

261


35 Πρβλ. LIMC ΙΙ, λ. Aphrodite, 54-57, αρ. κατ. 424-455 [Α. Delivorrias]. 36 Stuttgart, Württebergisches Landesmuseum Inv. 1.19, βλ. τελευταία Laube 2012, 174-175, αρ. κατ. 67 (με βιβλιογραφία).37 Κάιρο, Αιγυπτιακό Μουσείο, αρ. ευρ. 27454, βλ. LIMC ΙΙ λ. Aphrodite (in per. or.), 156, αρ. κατ. 40 [Μ.-Ο. Jentel].38 Κατάλογος Θεσσαλονίκης ΙΙ, 99, αρ. κατ. 238 [Γ. Δεσπίνης]· Neumer-Pfau 1982, 157 κ.εξ.

σηκώνει το δεξιό χέρι, με το οποίο κρατούσε τα μαλλιά, τμήμα των οποίων σώζεται στη δεξιά ωμοπλάτη ως συ-μπαγής μάζα, χωρίς δήλωση περαιτέρω λεπτομερειών. Ο βραχίονας του αριστερού χεριού ήταν κατεβασμένος.

Το αγαλμάτιο του Μουσείου Κανελλοπούλου εντάσσεται στη σειρά των πολυπληθών μικρού μεγέθους αντιγράφων του τύπου της Αφροδίτης Αναδυομένης, που παρουσιάζει τη θεά με τα χέρια υψωμένα να τακτοποιεί τα μαλλιά μετά το λουτρό της35. Βρίσκει πολύ συγγενή ως προς την απόδοση παράλληλα σε δύο αγαλμάτια από την Αίγυπτο, σήμερα στη Στουτγάρδη36 και στο Μουσείο του Καΐρου37 αντιστοίχως. Με το πρώτο μάλιστα έχουν τις ίδιες διαστάσεις και δεν αποκλείεται να αποτελούν έργα του ίδιου εργαστηρίου.

Το αγαλμάτιο του Μουσείου Κα-νελλοπούλου χρονολογείται ίσως στον 1ο αι. μ.Χ.

Αφροδίτη ημίγυμνη ΑναδυομένηΣτον τύπο της ημίγυμνης αναδυόμενης Αφροδίτης38 ανήκει το αγαλμάτιο με αρ. ευρ. Δ 2794 (εικ. 17). Έχει μέγιστο ύψος 18εκ. και είναι από λευκό μάρμαρο με πολλές γκρίζες φλεβώσεις, ορατές κυρίως στις θραυσμένες επιφάνειες. Σώζεται από τη βάση του λαιμού έως το κάτω μέρος των κνημών. Λείπει το αριστερό χέρι από την αρχή του βραχίονα και ολόκληρο το δεξιό, μαζί με τμήμα της ωμοπλάτης, όπου σώζεται μικρό ίχνος μόνο της κόμης. Απο-κρούσεις υπάρχουν στο στήθος και την δεξιά πλευρά του στέρνου και μικρά νε-ότερα κτυπήματα στην πίσω πλευρά του γλυπτού, στη μέση και το ιμάτιο. Η θεά απεικονίζεται γυμνή έως την αρχή των μηρών, με ενωμένα και λυγισμένα στα γόνατα σκέλη. Γύρω από τους γοφούς της τυλίγεται το ιμάτιό της, που δένεται σε κό-μπο, κάτω από την ήβη. Από τον κόμπο πέφτουν προς τα κάτω σε δέσμη οι πτυχές. Οι αύλακες των πτυχών στους μηρούς, τις κνήμες και την τύλη αποδίδονται εγχάρα-κτα και συνοπτικά. Ιδιαιτέρως συνοπτική είναι και η απόδοση της πτυχολογίας στην πίσω πλευρά. Ο κορμός είναι μακρύς και άκαμπτος, χωρίς καμπύλες, και τα στήθη μικρά. Ο ομφαλός δηλώνεται με μία τρυ-πανιά, ενώ με βαθιές εγχαράξεις αποδίδο-νται οι βουβώνες.

Ο συγκεκριμένος αγαλματικός τύπος αποτελεί παραλλαγή της γυμνής αναδυόμενης Αφροδίτης. Δημιουργήθηκε τον 3ο αιώνα και υπέστη αρκετές διαφορο-ποιήσεις στα μεταγενέστερα χρόνια, όπως

μαρτυρά η πληθώρα των σωζόμενων παραλλαγών του, με πλέον εμφανή ίσως την τάση πλήρους αποκάλυψης της ήβης.

Η έλλειψη πλαστικότητας που χαρακτηρίζει την απόδοση του γυμνού σώματος και η συνοπτική δήλωση της πτυχολογίας του ιματίου οδηγούν στη χρονολόγηση του αγαλματίου το νωρίτερο στον 2ο αι. μ.Χ.

Αφροδίτη του ΚαπιτωλίουΤο επόμενο αγαλμάτιο Αφροδίτης με αρ. ευρ. Δ1575 (εικ. 18) είναι από πεντελικό μάρμαρο και έχει μέγιστο σωζόμενο ύψος 10,4εκ. Σώζεται από τη μέση έως λίγο πάνω από τα γόνατα. Φέρει αποκρούσεις στους γλουτούς και μικρά κατά τόπους νεότερα κτυπήματα, κυρίως στην

15

15. Τμήμα αγαλματίου Αφροδίτης. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 2795 (Φωτογραφία Ε. Μπαρδάνη).

262



16


263


17


264



39 LIMC II, λ. Aphrodite, 52-53, αρ. 409-418 [Α. Delivorrias]· Corso 1992. Bλ. επίσης τελευταία Βλίζος (επιμ.) 2004, 206-208 [V. Di Napoli]· Gasparri (επιμ.) 2009, 77-82, αρ. 32-35, πίν. XXX-XXXIII [S. Pafumi]· Gasparri (επιμ.) 2010, 155-56, αρ. 59, πίν. L [S. Pafumi].

40 Ρώμη, Musei Capitolini, inv. 409, βλ. LIMC II, λ. Aphrodite, 52, αρ. 409 [Α. Delivorrias]· Corso 1992, πίν. I-II, εικ. 1-2.41 Κατάκης 2002, 61-62, αρ. κατ. 60, πίν. 74 (1ος αι. π.Χ.).

αριστερή πλευρά. Πολλές επικα-θήσεις υπάρχουν κυρίως στην πρόσθια και αριστερή πλευρά του γλυπτού.

Η θεά παριστάνεται όρθια και γυμνή. Στηριζόταν στο αριστε-ρό σκέλος και είχε ελαφρά προ-τεταμένο και λυγισμένο το δεξιό. Πάνω στο άνω τμήμα του δεξιού μηρού σώζεται ίχνος του αριστε-ρού άκρου χεριού, που έφθανε ως αυτό το σημείο αποκρύπτο-ντας το αιδοίο. Στην εξωτερική πλευρά του δεξιού μηρού διακρί-νεται ίχνος από σπασμένο σήμε-ρα στήριγμα, που έφθανε έως και κάτω από τον γλουτό.

Το αγαλμάτιο αποδίδει τον αγαλματικό τύπο της Αφρο-δίτης του Καπιτωλίου39, γνωστό από το αντίγραφο της Ρώμης40, στον οποίο η θεά παριστάνεται όρθια με το δεξιό χέρι στο στή-θος και το αριστερό στην ήβη, και ανάγεται ίσως στον 2ο αι. μ.Χ.

Αφροδίτη ΑιδουμένηΣτον τύπο της ημίγυμνης Αφρο-δίτης Αιδουμένης41 ανήκει το επόμενο αγαλμάτιο, με αρ. ευρ. Δ 2793 (εικ. 19). Είναι από πε-ντελικό μάρμαρο και έχει μέγι-στο ύψος 15,4εκ. Σώζεται από το ύψος της μέσης έως το πάνω μέ-ρος των κνημών. Η επιδερμίδα είναι λειασμένη, με μικρές κατά τόπους αποκρούσεις και μια με-γαλύτερη στον δεξιό γλουτό. Η Αφροδίτη εικονίζεται όρθια, κατενώπιον, με άνετο το δεξιό σκέλος, λυγισμένο ελαφρά στο γόνατο. Γύρω από τους γοφούς της τυλίγεται το ιμάτιό της, σχη-ματίζοντας τύλη που δένεται σε κόμπο, κάτω από την ήβη. Πάνω από τον κόμπο διακρίνο-νται τα τέσσερα, πλην του αντί-χειρα, δάκτυλα της αριστερής της παλάμης με την οποία συγκρατούσε την τύλη του ιματίου. Το ιμάτιο πέφτει στην πίσω όψη ακριβώς κάτω από τους γλουτούς. Σπασμένη επιφάνεια σε έξαρμα του μαρμάρου στην περιοχή του ιματίου κάτω από τον αριστερό γλουτό υποδηλώνει την ύπαρξη κάποιου χαμένου σήμερα στηρίγματος.

Ο αγαλματικός τύπος της ημίγυμνης Αφροδίτης

Αιδουμένης ανάγει τη δημιουργία του μεταξύ του τέλους του 3ου και των μέσων του 2ου αιώνα π.Χ. και εντάσσεται στην παράδοση του τύπου της Αφροδίτης του Καπιτωλί-ου, καθώς επαναλαμβάνει την ίδια στάση του σώματος.

Το αγαλμάτιο του Μουσείου Κανελλοπούλου χρονολογείται στα αυτοκρατορικά χρόνια.

18

18. Αγαλμάτιο Αφροδίτης. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 1575 (Φωτογραφία Ε. Μπαρδάνη).

265


Αφροδίτη καθισμένη σε βράχοΤο επόμενο έργο, με αρ. ευρ. Δ 1211, είναι αγαλμάτιο Αφροδίτης καθισμένης σε βράχο (εικ. 20). Είναι από πε-ντελικό μάρμαρο και έχει μέγιστο σωζόμενο ύψος 11,2εκ. Σώζεται τμήμα του βράχου και πάνω σε αυτόν το γυμνό

σώμα από το ύψος της κοιλιάς μέχρι το άνω τμήμα των μηρών. Σπασμένο είναι το πίσω και κάτω μέρος του βράχου, ενώ μικρές απο-κρούσεις υπάρχουν στη δεξιά πλευρά της μορφής. Η θεά γέρνει ελαφρά προς τα πίσω, με το αριστερό σκέλος πάνω από το δεξιό. Κάτω από τα σκέλη, πάνω στον βράχο, δι-ακρίνονται πτυχές του ιματίου της. Το αγαλ-μάτιο επαναλαμβάνει έναν αγαλματικό τύπο Αφροδίτης υστεροελληνιστικών χρόνων, στον οποίο η θεά παριστάνεται καθισμένη με σταυρωμένα σκέλη πάνω στο ιμάτιό της42. Ο τύπος μάς είναι γνωστός από λίγα παραδείγ-ματα και από την κοροπλαστική43. Το αγαλμά-τιο του Μουσείου Κανελλοπούλου βρίσκει το κοντινότερο παράλληλο σε αντίστοιχο μαρμά-ρινο αγαλμάτιο στο Μουσείο του Λούβρου44.

Χρονολογείται ίσως στα πρώιμα αυτο-κρατορικά χρόνια.

Κνιδία ΑφροδίτηΤο επόμενο έργο είναι κορμός αγαλματίου Αφροδίτης με αρ. ευρ. Δ 1551 (εικ. 21). Έχει μέγιστο σωζόμενο ύψος 11,9εκ. και είναι από πεντελικό μάρμαρο. Η επιδερμίδα του γλυ-πτού είναι πολύ στιλβωμένη. Αποκρούσεις υπάρχουν μόνο στους γλουτούς. Σώζεται από το ύψος της μέσης, λίγο επάνω από τον ομφαλό, έως τα γόνατα. Στην πλάγια όψη του δεξιού σκέλους, κάτω από τον γλουτό και έως το γόνατο υπάρχει σπάσιμο από χαμένο σήμερα στήριγμα, καμπύλου περιγράμματος μπροστά.

Η θεά εικονίζεται γυμνή. Στηριζόταν στο δεξιό σκέλος και είχε άνετο το αριστερό, το οποίο, λυγισμένο στο γόνατο, έφερε ελα-φρώς προς τα εμπρός. Ο κορμός παρουσιάζει μικρή κλίση προς τα αριστερά. Με λεπτές εγ-χαράξεις δηλώνεται η ήβη και τονίζονται οι βουβώνες. Ο ομφαλός αποδίδεται με μικρή κυκλική βάθυνση.

Με βάση το μοτίβο των σκελών, το αγαλμάτιο μπορεί να ενταχθεί στη σειρά των αντιγράφων που επαναλαμβάνουν τον αγαλ-ματικό τύπο της Κνιδίας Αφροδίτης, της περι-φημότερης δημιουργίας του Πραξιτέλη που χρονολογείται στα 364-361 π.Χ.45 Η θεά παρι-

στανόταν γυμνή τη στιγμή που σήκωνε το ένδυμά της μετά το λουτρό.

Το αγαλμάτιο χρονολογείται πιθανόν στο β΄ μισό του 1ου ή στον 2ο αι. μ.Χ.

Το τελευταίο αγαλμάτιο Αφροδίτης που παρουσι-

42 LIMC ΙΙ, λ. Aphrodite, 95, αρ. κατ. 895-898 [Α. Delivorrias].43 Ό.π.44 Μουσείο Λούβρου, αρ. ΜΑ 3084, βλ. σχετικά LIMC II, λ. Aphrodite, 95, αρ. 896 [Α. Delivorrias].45 LIMC II, λ. Aphrodite, 49 κ.εξ., αρ. 391 κ.εξ. [A. Delivorrias]· Havelock 1995· Καλτσάς – Δεσπίνης (επιμ.) 2007, 104 κ.εξ., ιδ. 108,

αρ. κατ. 19 [A. Corso]· Κατάλογος Θεσσαλονίκης ΙΙ, 85, αρ. 222, εικ. 613-616 [Γ. Δεσπίνης] (με βιβλιογραφία).

19


266



20

20. Αγαλμάτιο Αφροδίτης καθισμένης σε βράχο. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 1211 (Φωτογραφία Ε. Μπαρδάνη).

267


άζεται, με αρ. ευρ. Δ 897+1160, δημοσι-εύθηκε το 1978 από τη Μ.-Α. Zagdoun46 (εικ. 22). Σε αυτό συγκολλήθηκε τώρα το άκρο αριστερό χέρι με τμήμα του ιματίου που κρατούσε, ενώ διαπιστώθηκε ότι η συγκολλημένη κεφαλή με την οποία το αγαλμάτιο έχει δημοσιευθεί, δεν συνανή-κει (εικ. 23).

Το αγαλμάτιο είναι από λευκό, σχετικά χονδρόκοκκο μάρμαρο και συ-γκολλημένο από πέντε τεμάχια. Καλύ-πτεται από επικαθήσεις καστανέρυθρης απόχρωσης, εντονότερες στην οπίσθια πλευρά. Μικρά νεότερα κτυπήματα υπάρχουν στην περιοχή του στέρνου και την πρόσθια πλευρά του βάθρου. Εδράζεται σε ορθογώνιο ταινιωτό βά-θρο, μέγιστων διαστάσεων 10,8 x 6,7εκ. και ύψους 3,1εκ. Λείπει η κεφαλή από τη βάση του λαιμού, το άκρο δεξιό χέρι και μικρό τμήμα του βάθρου. Έχει συνολικό σωζόμενο ύψος 23,9εκ. H θεά στηρίζεται στο δεξιό σκέλος και έχει άνετο το αρι-στερό. Φοράει ιμάτιο το οποίο πέφτει γύρω από τους γοφούς της αποκαλύ-πτοντας την ήβη. Με το δεξιό χέρι κρατά την τύλη του ιματίου κάτω από την ήβη και με το αριστερό, το οποίο λυγίζει στο ύψος του αγκώνα, ανασηκώνει τμήμα του ιματίου το οποίο πέφτει στα αριστε-ρά της. Χαμηλά μπροστά από το ιμάτιο υπάρχει μικρή ανάγλυφη υδρία. Ο κορ-μός του αγαλματίου χαρακτηρίζεται από έλλειψη πλαστικότητας και το στήθος είναι μικρό. Ο ομφαλός αποδίδεται με μικρή οπή. Οι πτυχές του ιματίου αποδί-δονται συνοπτικά, με ρηχές εγχαράξεις.

Το αγαλμάτιο ακολουθεί την πα-ράδοση της Αφροδίτης Κνιδίας του τύπου Belvedere, που παρουσιάζεται με μικρό αγγείο στα δεξιά να ανασηκώνει μακρύ έν-δυμα. Το αγαλμάτιο βρίσκει παράλληλα σε σειρά μαρμάρινων αγαλματίων από τη Δήλο, που διαφοροποιούνται από τον τύπο, καθώς αποδίδουν την Αφροδίτη ημίγυμνη, με ιμάτιο τυλιγμένο γύρω από τους γοφούς της47. Η συγκεκριμένη πα-ραλλαγή ανάγεται πιθανόν στο β’ μισό του 3ου αι. π.Χ.48

Το αγαλμάτιο του Μουσείου Κα-νελλοπούλου χρονολογείται ίσως στον 2ο αι. μ.Χ.

46 Zagdoun 1978, 315-316, εικ. 27. Στο αγαλμάτιο είχαν δοθεί δύο αριθμοί που αντιστοιχούσαν στο κάτω και άνω τμήμα του, πριν διαπιστωθεί ότι αυτά συνανήκουν και γίνει η συγκόλλησή τους.

47 Marcadé 1969, 231, υποσ. 6, πίν. XLV, αρ. A5097, Α5631, Α1674, Α5065. Βλ. Καλτσάς – Δεσπίνης (επιμ.) 2007, 110, αρ. κατ. 20 [Α. Corso].

48 Zagdoun 1978, 316.

21


268



23

22. Αγαλμάτιο Αφροδίτης. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 897+1160 (όπως δημοσιεύθηκε σε Zagdoun 1978, 316, εικ. 27).

23. Αγαλμάτιο Αφροδίτης. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 897+1160 (Φωτογραφία Ε. Μπαρδάνη).

22

269


49 Marcadé 1969, πίν. XLVIII, αρ. A4215.50 Μουσείο Κεραμεικού P 43 (πρώιμη ελληνιστική περίοδος), βλ. Riemann 1940, 103, πίν. 34, αρ. 147. 51 Lauter 1988, 21 κ.εξ., εικ. 2-9, πίν. 14-19.52 Βλ. Κατάλογος Θεσσαλονίκης ΙΙ, 43, αρ. κατ. 182 [Γ. Δεσπίνης].53 Giuliano (επιμ.) 1979, αρ. 66 [J. Papadopoulos]· LIMC II, λ. Aphrodite 106, αρ. 1051 [A. Delivorrias].54 Βλ. ό.π. υποσ. 52.

Κεφαλή Αφροδίτης ή ΆρτεμηςΣε αγαλμάτιο Αφροδίτης ή Άρτεμης ανήκει η μικρή κε-φαλή με αρ. ευρ. Δ 1590 (εικ. 24). Έχει ύψος 4,5εκ. και είναι από λευκό, λεπτόκοκκο μάρμαρο. Αποκρουσμένη είναι η άκρη της μύτης. Απόκρουση υπάρχει επίσης στη δεξιά παρειά στο ύψος του στόματος και στο δεξιό μάτι. Η επιδερμίδα του προσώπου είναι γυαλισμένη. Η θεά φορά διάδημα. Τα μαλλιά της, που χωρίζονται στο μέσον με χωρίστρα, είναι μαζεμένα πίσω σε κότσο. Οι βόστρυχοι χωρίζονται με βαθειές κυματοειδείς εγχαράξεις. Κάτω από τους βοστρύχους φαίνεται ο λοβός των αφτιών.

Η κεφαλή του αγαλματίου βρίσκει κοντινό παράλ-ληλο σε αντίστοιχη κεφαλή αγαλματίου Αφροδίτης από τη Δήλο49, ενώ αρκετά συγγενής είναι και μικρή κεφαλή αγαλματίου από τον Κεραμεικό50.

Χρονολογείται στην υστε-ροελληνιστική εποχή.

Γυναικείες κεφαλές Σε αγαλμάτιο γυναικείας μορφής ανήκει και η επόμενη κεφαλή, με αρ. ευρ. Δ 1408 (εικ. 25). Είναι από πεντελικό μάρμαρο και έχει μέγιστο σωζόμενο ύψος 12,4εκ. Η κεφαλή σώζεται από τη βάση του λαιμού. Σπασμένο είναι το πρόσθιο τμήμα του λαιμού και το πηγούνι. Αποκρουσμένο είναι το δεξιό τμήμα του στόματος και η μύτη. Κατά τόπους αποκρούσεις υπάρχουν στο μέτωπο πάνω από τον αριστερό οφθαλμό, στη δεξιά παρειά, πάνω από το δεξιό φρύ-δι, καθώς και στην κόμη, στα δε-ξιά της χωρίστρας, στην περιοχή πάνω από το μέτωπο. Η επιδερμί-δα είναι γυαλισμένη.

Η κεφαλή έστρεφε ελα-φρά προς τα δεξιά της. Το σχήμα του προσώπου είναι σχετικά επί-μηκες, το μέτωπο είναι χαμηλό και αρκετά έντονο το άνω βλέφα-ρο. Τα μακριά μαλλιά χωρίζονται στη μέση του μετώπου σε δύο ομάδες βοστρύχων που φέρονται προς τους κροτάφους και δένο-νταν πίσω σε χαμηλό κότσο. Τα μαλλιά στο κρανίο δηλώνονται συνοπτικά και συγκρατούνται από μία ταινία, μέγιστου πλάτους 0,8εκ., που φαίνεται μόνο στο

πρόσθιο τμήμα του κρανίου και απολήγει ως απλή εγχά-ρακτη γραμμή στα πλάγια και το οπίσθιο τμήμα του. Από τα αφτιά φαίνεται μόνο ο λοβός.

Η ταινία που δένει τα μαλλιά και φαίνεται μόνο στο πρόσθιο τμήμα του κρανίου και η στροφή της κεφα-λής προς τα δεξιά της είναι χαρακτηριστικά που απαντούν επίσης σε γυναικεία κεφαλή του ΕΑΜ αρ. ευρ. 176251, σε κεφαλή του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης52, σε κεφαλή του Mουσείου των Θερμών53. Ο τύπος έχει χρονολογηθεί στα πρώτα χρόνια δράσης του Πραξιτέλη και θεωρείται ότι απεικονίζει πιθανόν την Αφροδίτη54.

Η κεφαλή του Μουσείου Κανελλοπούλου χρο-νολογείται ίσως στο τέλος του 4ου αι. π.Χ. ή στα πρώιμα ελληνιστικά χρόνια.

Μία ακόμη γυναικεία κεφαλή με αρ. ευρ. 1210

24

24. Κεφαλή αγαλματίου Αφροδίτης ή Άρτεμης. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 1590 (Φωτογραφία Ε. Μπαρδάνη).

270



παρουσιάζεται στη συνέχεια (εικ. 26). Είναι από πεντελι-κό μάρμαρο και έχει μέγιστο σωζόμενο ύψος 11εκ. Δια-τηρείται από το ύψος του λαιμού. Ολόκληρη η επιφάνεια του γλυπτού είναι αρκετά διαβρωμένη, με πολλές μικρές αποκρούσεις. Σπασμένο είναι τμήμα της κεφαλής στο πίσω μέρος της, πάνω από το μέτωπο και το πηγούνι, ενώ αποκρουσμένη είναι επίσης η μύτη και το αριστερό τμήμα του στόματος. Νεότερη απόκρουση υπάρχει στην περιο-χή του αριστερού αφτιού, καθώς και ρωγμή στην επιφά-νεια του μαρμάρου στην περιοχή πάνω από τον αριστερό οφθαλμό και μέχρι την ταινία της κόμης. Η κεφαλή έχει οφθαλμούς με βαθειές κόγχες που της προσδίδουν έντο-νο βλέμμα. Έχει τα μαλλιά της μαζεμένα πίσω και δεμένα με ταινία. Χωρίζονται στο μέσον του κρανίου με χωρίστρα που αποδίδεται με εγχάρακτη γραμμή. Διακρίνονται κυ-ματοειδείς βόστρυχοι που δηλώνονται με εγχαράξεις.

Η κεφαλή χρονολογείται στον 4ο αι. π.Χ.

Κεφαλή Αθηνάς Η παρουσίαση γυναικείων κεφαλών ολοκληρώνεται με μία κεφαλή αγαλματίου Αθηνάς, με αρ. ευρ. Δ 2796 (εικ. 27), από παριανό μάρμαρο. Η κεφαλή σώζεται με τον λαιμό και έχει μέγιστο ύψος 12,5εκ. Η μύτη είναι σπασμένη και υπάρχουν πολλές αποκρούσεις μικρής έκτασης στα χείλη, το πηγούνι, το λαιμό και το κράνος. Η κεφαλή στρέφεται και κλίνει ελαφρά προς τα αριστερά. Φορά κράνος κορινθιακού τύπου, ανασηκωμένο. Το πάνω μέρος του κράνους φέρει τρεις οπές, διαμέτρου 0,5εκ. και βάθους 1,5 έως 1,8εκ., για την ένθεση τριών λοφίων. Τα μαλλιά εξέχουν από το κράνος στο μέτωπο, τους κροτάφους και τον αυχένα και αποδίδονται με ρηχές εγχαράξεις. Κάτω από το επαυχένιο η κόμη δηλώνεται σχηματικά. Το κάτω τμήμα του αφτιού αποδίδεται συνοπτικά σαν μικρό εξόγκωμα.

Λόγω του μικρού μεγέθους και της συνακόλουθης έλλειψης λεπτομερούς από-δοσης των χαρακτηριστικών η απόδοση της κεφαλής σε συγκεκριμένο αγαλματικό τύπο είναι δύσκολη. Ωστόσο το κορινθιακό κρά-νος, η ελαφρά κλίση προς τα αριστερά της και ο τρόπος δήλωσης της κόμης παραπέ-μπουν στον τύπο της Αθηνάς Vescovali, το πρωτότυπο του οποίου θεωρείται ότι ήταν ένα χάλκινο έργο, χρονολογούμενο γύρω στο 330 π.Χ.55

Η κεφαλή του Μουσείου Κανελλο-πούλου χρονολoγείται πιθανόν στους υστε-ροελληνιστικούς χρόνους.

Κεφαλή Μεγάλου Αλεξάνδρου Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μία κεφαλή του Μεγά-λου Αλεξάνδρου, με αρ. ευρ. Δ 1605 (εικ. 28). Είναι από λευκό χονδρόκοκκο μάρμαρο. Έχει μέγιστο ύψος 11,1εκ. και σώζεται με τον λαιμό και το έμβολο για την ένθεσή της σε αγαλμάτιο. Διατηρείται ολόκληρη, εκτός από τη μύτη, που είναι αποκρουσμένη. Το επάνω και πίσω μέρος του κρανίου, καθώς και η πίσω πλευρά του λαιμού είναι χονδρικά δουλεμένα. Στο πίσω μέρος του κρανίου υπάρ-χει κάθετη λοξή βαθειά αυλάκωση.

Η κεφαλή κλίνει προς τον αριστερό ώμο. Το πρό-σωπο είναι επίμηκες, με τονισμένο μέτωπο, σαρκώδη χείλη και έντονο πηγούνι. Τα μάτια, όπως και τα βλέ-φαρα αποδίδονται με λεπτές εγχαράξεις και το βλέμμα στρέφεται προς τα πάνω. Πλαισιώνεται από κυματοειδείς βοστρύχους, που ανασηκώνονται πάνω από το μέτωπο

55 Για τον τύπο βλ. LIMC II, λ. Athena/Minerva, 1086, αρ. 156, 156α [F. Canciani]· Schürmann 2000, 37-84· Altripp 2010, 108-140· Cygielman (επιμ.) 2010, 18-21· Βλασσοπούλου 2011, 29-33.

25


271


και πέφτουν προς τα πλάγια καλύπτοντας τα αφτιά και τον αυχένα, φθάνοντας έως τη βάση του λαιμού και σχη-ματίζοντας ένα είδος στεφάνης γύρω από το πρόσωπο. Η απόδοση των βοστρύχων είναι συνοπτική. Πίσω από τη στεφάνη υπάρχει μία ακανόνιστη ρηχή αυλάκωση για πιθανή υποδοχή ταινίας, ίσως από γύψο. Στη δεξιά πλευ-ρά της κεφαλής η άνω επιφάνεια των βοστρύχων είναι επίπεδη. Ο λαιμός είναι παχύς και μυώδης.

Η κεφαλή ταυτίζεται με κεφαλή Αλεξάνδρου χάρη σε τρία βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τις κεφαλές του Μακεδόνα βασιλιά. Αυτά είναι η κλίση της προς τα αριστε-ρά, το βλέμμα που κοιτά ψηλά και οι δύο ανασηκωμένοι βόστρυχοι ακριβώς επάνω από το μέτωπο, εκατέρωθεν της χωρίστρας, η περίφημη αναστολή56. Το μικρό μέγεθος της

κεφαλής, η ύπαρξη εμβόλου για την ένθεσή της στον κορμό και το γεγονός ότι η οπίσθια όψη της είναι πολύ χονδρικά δουλεμένη, την εντάσ-σουν σε μία σειρά κεφαλών Αλεξάνδρου που προέρχονται από την Αίγυπτο και θεωρούνται έργα εργαστηρίων της Αλεξάνδρειας κατά την ελληνιστική εποχή. Πρόκειται για κεφαλές, με κομμένη και χονδρικά δουλεμένη την πίσω πλευρά, για τις οποίες έχει υποστηριχθεί ότι ίσως προσαρμόζονταν σε ξύλινο κορμό και συ-μπληρώνονταν με γύψο ή κάποιο άλλο κομμάτι μαρμάρου, αφού το υλικό αυτό εσπάνιζε στην Αίγυπτο. Ο μεγάλος αριθμός τους δικαιολογεί-ται λόγω της ιδιαίτερης σχέσης του Αλέξανδρου με την ομώνυμη πόλη, στην οποία όπως είναι γνωστό τον τιμούσαν ως ιδρυτή και θεό.

Το γεγονός της ύπαρξης εμβόλου έν-θεσης όλων των παραπάνω κεφαλών τις συν-δέει αυτομάτως με κάποιον αγαλματικό τύπο ενδεδυμένου ή πάνοπλου Αλεξάνδρου, προ-κειμένου να αποκρύπτεται η ένωση λαιμού και σώματος, και οδηγεί ίσως στον διαδεδομένο αλεξανδρινό τύπο του Αλέξανδρου Αιγίοχου57, ενδεδυμένου με μακριά αιγίδα με μορφή μακε-δονικής χλαμύδας με γοργόνειο στο στήθος. Ο τύπος είναι γνωστός αποκλειστικά από αγαλμά-τια που προέρχονται από την Αίγυπτο, τα οποία έχουν ερμηνευθεί ως αφιερώματα Μακεδόνων στρατιωτών. Ο Αλέξανδρος απεικονίζεται με την αιγίδα που είναι το όπλο του ουράνιου πα-τέρα του και επί πλέον το έμβλημα της πόλης που ίδρυσε. Το πρωτότυπο έργο θεωρείται ότι στήθηκε στην Αλεξάνδρεια, πιθανότατα ως λα-τρευτικό άγαλμα μετά τον θάνατό του58.

Η κεφαλή του Μουσείου Κανελλοπού-λου έχει πιθανόν πρότυπο την κεφαλή του Αλέξανδρου στο Βρετανικό Μουσείο, αρ. ευρ. 1857, που χρονολογεί-ται γύρω στο 250 π.Χ. και προέρχεται από την Αλεξάν-δρεια59, ενώ παρουσιάζει σαφή τυπολογική συγγένεια με τρεις ακόμη αλεξανδρινές κεφαλές αγαλματίων. Πρό-κειται για δύο κεφαλές της πρώην συλλογής Sieglin60, σήμερα στη Γερμανία, καθώς επίσης και με ανάλογων διαστάσεων κεφαλή του α’ τέταρτου του 2ου αι. π.Χ. στο Μουσείο του Πανεπιστημίου της Λειψίας61. Χαρακτηριστι-κή είναι επίσης η ομοιότητα στην απόδοση των ματιών με κεφαλή αγαλματίου από την Αίγυπτο, που σήμερα βρί-σκεται σε ιδιωτική συλλογή στο Βερολίνο62.

Η κεφαλή του Μουσείου Κανελλοπούλου χρονο-λογείται πιθανόν στον 2ο αιώνα π.Χ.

56 Perdrizet 1913, 59-72.57 Stewart 1993, 421-422· Parlasca 2004, 355-359 (με κατάλογο 19 παραδειγμάτων του τύπου)· Hansen – Wieczorek – Tellenbach (επιμ.)

2009, 244. Για ένα πρόσφατο γνωστό παράδειγμα του τύπου στο εμπόριο τέχνης, βλ. Στεφανίδου-Τιβερίου 2012, 282, υποσ. 59.58 Parlasca 2004, 349-350.59 Stewart 1993, 424, εικ. 124.60 Stuttgart, Württebergisches Landesmuseum Inv. 1.1 και Stuttgart, Würrtembergisches Landesmuseum Inv. 1.3, βλ. τελευταία

Laube 2012, 128-132, αρ. κατ. 44 και 45 (με βιβλιογραφία).61 Leipzig, Antikenmuseum der Universität Inv. 99.037. Η κεφαλή έχει ύψος 12εκ. Βλ. σχετικά Ägypten – Griechenland - Rom 2006,

554-555, αρ. κατ. 121.62 Gebauer 1938/1939, 41-42, 87, αρ. κατ. Κ 15, taf. 9.

26

26. Γυναικεία κεφαλή. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 1210 (Φωτογραφία Ε. Μπαρδάνη).

272



27. Κεφαλή αγαλματίου Αθηνάς. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 2796 (Φωτογραφία Ε. Μίαρη).

27

273


28. Κεφαλή Μεγάλου Αλεξάνδρου. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 1605 (Φωτογραφία Ε. Μπαρδάνη).

28

274



63 Τα δύο αυτά ανάγλυφα βρίσκονταν επί σειρά ετών εντοιχισμένα στη βεράντα της οικίας των δωρητών στην Αθήνα.64 Dentzer 1982, 519-523. Για προσφορές εδεσμάτων, βλ. Kearns 1994.65 Για παράλληλο ανάγλυφο με μορφή οινοχόου, βλ. Καλτσάς 2004, 231, αρ. κατ. 487 (ΕΑΜ 3873).

Αναθηματικά ανάγλυφα με παράσταση νεκροδείπνουΣτη συνέχεια παρουσιάζονται δύο αναθηματικά ανάγλυφα με παρά-σταση νεκροδείπνου63. Το πρώτο νεκρόδειπνο, από λευκό, λεπτό-κοκκο μάρμαρο, έχει αρ. ευρ. Δ 2173 (εικ. 29). Έχει ύψος 27εκ., πλάτος 37εκ., πάχος 5,5εκ., ενώ το ύψος του εμβόλου είναι 8εκ. και το πλάτος του 7εκ.

Η διατήρηση της ανάγλυ-φης πλάκας είναι σχετικά καλή. Είναι συγκολλημένη από δύο τμήματα και αποκρουσμένη ελά-χιστα στην αριστερή πλευρά του κάτω πλαισίου. Λείπει το κάτω τμήμα της δεξιάς πλευράς. Η επι-φάνειά της παρουσιάζει φθορές, ιδιαίτερα στο πρόσωπο της ανα-θέτριας.

Η παράσταση πλαισιώ-νεται με παραστάδες και επιστέ-φεται με επιστύλιο και γείσο με ηγεμόνες καλυπτήρες. Στο κάτω μέρος υπάρχει απλός κανόνας. Σώζεται εν μέρει το έμβολο με το οποίο στερεωνόταν σε πεσσό. Στα δεξιά εικονίζεται γενειοφό-ρος άνδρας μισοξαπλωμένος σε κλίνη. Φορά πόλο στην κεφαλή και έχει προτεταμένο και υψωμέ-νο το δεξί χέρι, στο οποίο κρατά κέρας Αμαλθείας. Μπροστά από την κλίνη υπάρχει μια τράπεζα με πόπανα και διάφορα εδέσματα64. Μια γυναίκα που φορά χιτώνα και ιμάτιο και έχει τα μαλλιά της μαζεμένα προς τα πίσω, κάθεται στην άκρη της κλίνης. Κρατά με το αριστερό της χέρι ανοιχτή πυξίδα και ακουμπά το δεξί πάνω στον μηρό της. Τα πόδια της πατούν σε υποπόδιο. Στα δεξιά της παράστα-σης εικονίζεται γυμνός οινοχόος σε στάση τριών τετάρτων, με ανα-σηκωμένο το δεξί χέρι, και φιά-λη στο αριστερό65. Μπροστά του διακρίνεται ένας κρατήρας, που αποδίδεται συνοπτικά. Στα αριστε-ρά της παράστασης εικονίζονται οι

29. Αναθηματικό ανάγλυφο με παράσταση νεκροδείπνου. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 2173 (Φωτογραφία Ε. Μπαρδάνη).

30. Αναθηματικό ανάγλυφο με παράσταση νεκροδείπνου. Μουσείο Π.& Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 2174 (Φωτογραφία Ε. Μπαρδάνη).

29

30

275


66 Για την εικονογραφία των αναθετών στα αναθηματικά ανάγλυφα βλ. Van Straten 1981, 82-83.67 Για τα νεκρόδειπνα, βλ. Thönges-Stringaris 1965· Dentzer 1982· Fabricious 1999.68 Mitropoulou 1976.69 Willers 1967, 56 κ.εξ., αρ. 6-9, εικ. 18-30· Willers 1975, 46, πίν. 29,1-2· Wrede 1985· Kατάλογος Θεσσαλονίκης Ι, 61-62, αρ. κατ. 45

[Γ. Δεσπίνης]· Francis 1998, 61-68· Rückert Β. 1998· Βλίζος (επιμ.) 2004, 77-78, εικ. 17.1-4 (κεφαλή από ερμαϊκή στήλη) [Ό. Παλαγ-γιά] και 79-83, εικ. 18.1-4, (αμφιπρόσωπη ερμαϊκή στήλη) [Π. Καραναστάση]· LIMC V, λ. Hermes, 297-298, αρ. 42-46 [G. Siebert].

αναθέτες, ένας γενειοφόρος άνδρας και μια αποσπασμα-τικά σωζόμενη γυναίκα, υψώνοντας το δεξί χέρι σε στάση προσευχής 66.

Χρονολογείται στο τέλος του 4ου αι. π.Χ.67

Το δεύτερο αναθηματικό ανάγλυφο με παράστα-ση νεκροδείπνου έχει αρ. ευρ. Δ 2174 (εικ. 30) και είναι από λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Έχει ύψος 14εκ., πλά-τος 23,8εκ., πάχος 4εκ. Το ύψος του εμβόλου είναι 3εκ. και το πλάτος του 4,5εκ. Λείπει η πάνω αριστερή γωνία. Το υπόλοιπο σώζεται συγκολλημένο από δύο μεγά-λα τμήματα. Σε σημείο της ένωσής τους υπάρχει μικρή συμπλήρωση με γύψο. Η επιφάνεια παρουσιάζει μικρές φθορές στα πρόσωπα των μορφών. Σχεδόν ακέραιο σώ-ζεται το έμβολο με το οποίο στερεωνόταν σε πεσσό.

Η παράσταση βρίσκεται μέσα σε αρχιτεκτονικό πλαίσιο που ορίζεται από παραστάδες. Στα δεξιά εικονίζε-ται γενειοφόρος άνδρας μισοξαπλωμένος σε κλίνη. Φορά πόλο στο κεφάλι και έχει προτεταμένο και υψωμένο το δεξί χέρι στο οποίο κρατά κέρας Αμαλθείας. Ιμάτιο κα-λύπτει το κάτω μέρος του σώματός του. Μπροστά του υπάρχει μία τράπεζα. Στην άκρη της κλίνης κάθεται μία γυναίκα ντυμένη με μακρύ χιτώνα. Έχει τα μαλλιά της μα-ζεμένα πίσω και προτάσσει το δεξί χέρι στην τράπεζα. Στο αριστερό χέρι κρατάει πυξίδα. Τα πόδια της πατούν σε υποπόδιο. Στην αριστερή πλευρά της παράστασης εικο-νίζονται μια γυναίκα και ένας άνδρας, οι αναθέτες που προσεύχονται με υψωμένο το δεξί χέρι. Στην άνω αριστε-ρή γωνία διακρίνεται τμήμα από το κεφάλι ενός αλόγου μέσα σε πλαίσιο68. Στη δεξιά γωνία ένας γυμνός οινοχόος στέκεται κατενώπιον μπροστά σε μεγάλο κρατήρα.

Χρονολογείται στο τέλος του 4ου αι. π.Χ.

Μικρή ερμαϊκή στήλη Η μικρή ερμαϊκή στήλη με αρ. ευρ. Δ 1582 (εικ. 31) έχει ύψος 23,5εκ., πλάτος 3,5 x 3εκ., ενώ το ύψος της κεφα-λής με το γένι είναι 4,5εκ. Είναι κατασκευασμένη από λευ-κό λεπτόκοκκο μάρμαρο με γκρίζες φλεβώσεις. Λείπουν οι αγκώνες και το αιδοίο που ήταν πρόσθετα. Στις θέσεις στερέωσης των αγκώνων υπάρχουν ορθογώνιοι τόρμοι, διαστάσεων 0,8 x 0,4εκ. και βάθους 0,5εκ. Για τη στερέ-ωση του πρόσθετου αιδοίου υπάρχει ωοειδής βάθυνση, διαστάσεων 0,5 x 1εκ. και βάθους 2,1εκ. Στο κάτω μέρος της στήλης υπάρχουν ίχνη που μαρτυρούν ότι ήταν το-ποθετημένη σε βάση. Οι τρεις πλευρές, η πρόσθια και οι δύο πλαϊνές, είναι επίπεδες, ενώ η πίσω πλευρά είναι αδρά δουλεμένη και έχει άπεργο, πλάτους 0,6εκ. Η κεφαλή, αν και είναι μικρών διαστάσεων, αποδίδεται με λεπτομέρει-ες. Δεν έχει ιδιαίτερες φθορές. Τα μαλλιά είναι δεμένα στο πάνω μέρος με ταινία. Πάνω από το μέτωπο οι κοχλιωτοί βόστρυχοι αποδίδονται σε δύο σειρές. Στο πάνω μέρος του κρανίου η κόμη δηλώνεται με ανάγλυφες εγχαράξεις. Πίσω από τα αφτιά ξεκινούν μακριοί πλόκαμοι που αποδίδονται σχηματικά και φτάνουν στο ύψος του στήθους. Στο πίσω μέρος η πλούσια κόμη καταλήγει στο ύψος της πλάτης και αποδίδεται με λεπτομέρειες. Στο μέτωπο υπάρχουν δύο εγχάρακτες ρυτίδες. Οι κόγχες των ματιών είναι βαθιές, με έντονα οφρυακά τόξα. Το στόμα είναι μισάνοιχτο, με σαρ-κώδη χείλη και πλαισιώνεται από μακρύ μουστάκι. Το γένι είναι πλούσιο και μακρύ και αποδίδεται με κυματοειδείς εγχαράξεις.

Η γενειοφόρος κεφαλή αποδίδει τον τύπο του Ερμή Προπυλαίου, έργο του Αλκαμένη69. Ανήκει στην

31. Μικρή ερμαϊκή στήλη. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 1582 (Φωτογραφία Ε. Μίαρη).

31

276



κατηγορία των μικρών ερμαϊκών στηλών που εμφανίζο-νται από το τελευταίο τρίτο του 1ου αι. π.Χ. και απαντούν έως το πρώτο μισό του 2ου αι. μ.Χ.70

Χρονολογείται στον 1ο ή 2ο αι. μ.Χ.

Επιτύμβιο ανάγλυφο με παράσταση ιππέα Η παρουσίαση ολοκληρώνεται με ένα επιτύμβιο ανάγλυ-φο με παράσταση ιππέα και αρ. ευρ. Δ 2176 (εικ. 32). Έχει ύψος 43εκ., πλάτος 50,7εκ. και πάχος 8εκ. Είναι κατασκευ-ασμένο από λευκό λεπτόκοκκο μάρμαρο. Το ανάγλυφο έχει ημικυκλική απόληξη, που ορίζεται από πλαίσιο πλά-τους κυμαινόμενου μεταξύ 3,1 και 4,6εκ. Σε τρία σημεία του πλαισίου υπάρχουν τόρμοι, διαστάσεων 1,3 x 1εκ.

ο αριστερός, 2,1 x 0,7εκ. ο κεντρικός και 2,5 x 1,5εκ. ο δεξιός. Στον αριστερό τόρμο διατηρείται το μολύβι της μολυβδοχόησης, καθώς και το σιδερένιο αγκύριο για τη στερέωση του αναγλύφου σε τοίχο. Η επιφάνεια του ανα-γλύφου είναι πολύ διαβρωμένη και έχει ζαχαροποιηθεί71. Μικρό μόνο μέρος από τη σχεδόν αρχική επιφάνεια, και αυτό ωστόσο διαβρωμένο, σώζεται στο κάτω αριστερό τμήμα του αναγλύφου, μαρτυρώντας ότι η διάβρωση πρέ-πει να έχει αφαιρέσει τουλάχιστον 0,2εκ. από την αρχική επιφάνεια. Ίχνη τρυπανιού διακρίνονται κάτω από το δεξιό σκέλος του ιππέα, το πίσω δεξιό πόδι του αλόγου και κάτω από το χαλινάρι. Δύο ρωγμές υπάρχουν στην επιφάνεια του αναγλύφου, η πρώτη στην κοιλιά του αλόγου και η δεύτερη στο τμήμα όπου απεικονίζεται το δέντρο και το φίδι.

70 Rückert C. 1998, 176 κ.εξ.71 Και αυτό το ανάγλυφο, όπως και τα προαναφερθέντα ανάγλυφα με παράσταση νεκροδείπνου, ήταν εντοιχισμένο στη βεράντα της

οικίας των δωρητών στην Αθήνα.

32. Επιτύμβιο ανάγλυφο με παράσταση ιππέα. Μουσείο Π. & Α. Κανελλοπούλου, αρ. ευρ. Δ 2176 (Φωτογραφία Ε. Μπαρδάνη).

32

277


72 LIMC VI, λ. Heros Equitans, 1019 κ.εξ. [Α. Cermanović-Kuzmanović et al.]· Oppermann 2006.73 Για τη σημασία του φιδιού στα επιτύμβια μνημεία, βλ. Κατάλογος Θεσσαλονίκης Ι, 72-73, αρ. κατ. 55, ιδ. υποσ. 2 [Ε. Βουτυράς]·

Oppermann 2006, 299, υποσ. 2497.74 Oppermann 2006, 300, υποσ. 2500.

Απεικονίζεται σε έξεργο ανάγλυφο έφιππος άνδρας πάνω σε άλογο που βαδίζει ήρεμα προς τα δεξιά, έχοντας ανασηκωμένο το δεξιό πόδι. Στο κάτω τμήμα των ποδιών του διακρίνονται οι οπλές. Η ουρά είναι ίσια και μακριά. Το κεφάλι του κοιτάει μπροστά. Η χαίτη του είναι κοντή. Διακρίνεται το χαλινάρι. Η ράχη του αλόγου καλύπτεται με ορθογώνιο ύφασμα, πάνω στο οποίο κάθεται ο ιππέας. Φοράει χιτωνίσκο με κοντές χειρίδες, ζωσμένο στη μέση και χλαμύδα που πορπώνεται στον δεξιό ώμο και ανεμίζει πίσω από την πλάτη του. Η κεφαλή του απεικονίζεται σε όψη τριών τετάρτων. Το δεξιό χέρι του είναι κατεβασμένο στο πλάι και δεν αποκλείεται να κρατούσε σε αυτό δόρυ ή ξίφος που θα πρέπει να αποδιδόταν με χρώμα. Με το αριστερό, που κρύβεται πίσω από τον λαιμό του αλόγου, κρατούσε τα χαλινάρια. Κάτω από την κοιλιά του αλόγου φαίνεται το αριστερό πόδι του ιππέα. Μπροστά από το

άλογο εικονίζεται δέντρο, γύρω από τον κορμό του οποί-ου ελίσσεται ένα φίδι που στρέφει το κεφάλι του προς την πλευρά του ιππέα.

Ο τύπος του ήρωα-ιππέα αποτελεί μια πολύ δια-δεδομένη απεικόνιση του αφηρωισμένου νεκρού κατά τον 2ο και 3ο αι. μ.Χ. σε αρκετές περιοχές της Μακεδονίας και της Θράκης, με πληθώρα παραδειγμάτων72. Η παρου-σία του δέντρου με το φίδι που τυλίγεται γύρω από τον κορμό του δηλώνει την ηρωϊκή ιδιότητα του ιππέα73, ενώ το δέντρο δηλώνει τον θάνατο, την κυριαρχία του νεκρού στη φύση ή σύμφωνα με άλλη άποψη την αναγέννηση74.

Παρά την εκτεταμένη διάβρωση της γλυπτής επι-φάνειας, το έξεργο ανάγλυφο της παράστασης και οι αρμονικές αναλογίες των μορφών οδηγούν σε πιθανή χρονολόγηση του αναγλύφου στο β’ μισό του 2ου αι. μ.Χ.

Βιβλιογραφία

Βλασσοπούλου Χρ. 2011: «Τρία ιδεαλιστικά γλυπτά από το οικόπεδο Μακρυγιάννη στο Μουσείο Ακρόπολης», στο Έπαινος Luigi Beschi, 25-35.Βλίζος Στ. (επιμ.) 2004: Ελληνική και ρωμαϊκή γλυπτική από τις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα.Έπαινος Luigi Beschi: Α. Δεληβορριάς – Γ. Δεσπίνης – Α. Ζαρκάδας (επιμ.), Έπαινος Luigi Beschi, [Μουσείο Μπενάκη, 7ο Παράρτημα], Αθήνα. Ζαρκάδας Α. 2011: «Κεφαλή αγαλματίου Αθηνάς στο Μουσείο Κανελλοπούλου», στο Έπαινος Luigi Beschi, 117-132. Καλτσάς Ν. 2004: Τα Γλυπτά του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Αθήνα.Καλτσάς Ν. – Δεσπίνης Γ. (επιμ.) 2007: Πραξιτέλης, Κατάλογος Έκθεσης (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 25 Ιουλίου-31 Οκτωβρίου 2007), Αθήνα.Κατάκης Σ. 2002: Επίδαυρος, Τα γλυπτά των Ρωμαϊκών χρόνων από το ιερό του Απόλλωνος Μαλεάτα και του Ασκληπιού, Αθήνα.Κατάλογος Θεσσαλονίκης Ι: Γ. Δεσπίνης – Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου – Εμμ. Βουτυράς (επιμ.), Κατάλογος Γλυπτών του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1997.Κατάλογος Θεσσαλονίκης ΙΙ: Γ. Δεσπίνης – Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου – Εμμ. Βουτυράς (επιμ.), Κατάλογος Γλυπτών του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2003.Στεφανίδου-Τιβερίου Θ. 2012: «Τα λατρευτικά αγάλματα του Διός και της Ρώμης στη Θεσσαλονίκη», στο Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου – Π. Καραναστάση – Δ. Δαμάσκος (επιμ.), Κλασική παράδοση και νεωτερικά στοιχεία στην πλαστική της Ρωμαϊκής Ελλάδας: Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, (Θεσσαλονίκη 7-9 Μαΐου 2009), Θεσσαλονίκη, 273-286.

ΣΤΕΦΑΝΟΣ 1998: K.J. Hartswick – M.C. Sturgeon (επιμ.), ΣΤΕΦΑΝΟΣ. Studies in Honor of Brunilde Sismondo Ridgway, Philadelphia.Τζαναβάρη Κ. 2002: «Μαρμάρινα αγαλμάτια Άρτεμης από την αρχαία Λητή», στο Δ. Δαμάσκος (επιμ.), Αφιέρωμα στη μνήμη του γλύπτη Στέλιου Τριάντη, [Μουσείο Μπενάκη, 1ο παράρτημα], Αθήνα, 241-261. Xωρέμη Α. - Ζαρκάδας Α. (επιμ.) 2006: Μουσείο Π. και Α. Κανελλοπούλου, Αρχαία Τέχνη, Αθήνα.

Ägypten - Griechenland - Rom 2006: Ägypten-Griechen-land-Rom. Abwehr und Berührung. Städelsches Kunst-institut und Städtische Galerie 26. November 2005 - 26. Februar 2006, Frankurt.Altripp I. 2010: Athenastatuen der Spätklassik und des Hellenismus, Wien.Benson C. 1996: Recurring Figure-types on Classical Attic Grave Stelai (Διδ. Διατρ.), Princeton University.Bergemann J. 1997: Demos und Thanatos: Untersuchun-gen zum Wertsystem der Polis im Spiegel der attischen Grabreliefs des 4. Jahrhunderts v.Chr. und zur Function der gleichzeitigen Grabbauten, Munich.Beschi L. 1959: “Nuove repliche dell’Artemide tipo Rospigliosi”, στο C. Anti (επιμ.), Sculture Greche e Romane di Cirene, Padova, 255-297.Biesantz H. 1965: Die thessalischen Grabreliefs: Studien zur nordgriechischen Kunst, Mainz am Rhein.Burnett Grossman J. 2001: Greek Funerary Sculpture. Catalogue of the Collections at the Getty Villa, Los Angeles.Cavalier O. 1989-1990: “La Stèle des adieux. Jamais plus toujours”, Les Cahiers de Mariemont 20-21, 6-24.Clairmont C.W. 1993: Classical Attic Tombstones, intro. vol. & vols.1-6, Kilchberg.Corso Α. 1992: “L’Afrodite Capitolina e l’arte di Cefisodoto il Giovane”, NumAntCl 21, 131-157.

278



Couilloud M.T. 1974: Les monuments funéraires de Rhénée, [Délos XXX], Paris.Cygielman M. (επιμ.) 2010: La Minerva di Arezzo, Firenze.Czapski C.S. 1998: “A Hellenistic Statue and Its Archaistic Support”, στο ΣΤΕΦΑΝΟΣ 1998, 53-59.Dentzer J.-M. 1982: Le motif du banquet couché dans le Proche-Orient et le monde grec du VIIe au IVe siècle av. J.-C., Rome. Despinis G. 1994: “Neues zu einem alten Fund”, AM 109, 173-198.Despinis G. 2005: “Iphigeneia und Orestes. Vorschläge zur Interpretation zweier Skulpturenfunde aus Brauron”, AM 120, 241-267.Dontas G. 1975: “Collection Paul Canellopoulos (IX), Portrait de Galère”, BCH 99, 521-533.Dontas G. 1987: “La grande Artémis du Pirée: une œvre d’ Euphranor”, AntK 25, 15-34.Fabricious J. 1999: Die hellenistischen Totenmahlreliefs: Grabrepräsentation und Wertvorstellungen in ost-griechischen Städten, München.Francis Jane E. 1998: “Re-writing Attributions: Alkamenes and the Hermes Propylaos”, στο ΣΤΕΦΑΝΟΣ 1998, 61-68.Frel J. 1979: Antiquities in the J. Paul Getty Museum: Α Checklist: Sculpture I: Greek Originals, Malibu.Gasparri C. (επιμ.) 2009: Le sculture Farnese I. Le sculture ideali, Napoli-Milano.Gasparri C. (επιμ.) 2010: Le sculture Farnese III. Le sculture delle Terme di Caracalla. Rilievi e varia, Napoli-Milano. Gebauer K. 1938/1939: “Alexanderbildnis und Alexandertypus”, AM 63/64, 1-106.Giuliano Α. (επιμ.) 1979: Museo Nazionale Romano I. Le Sculture, Roma.Gulaki Α. 1981: Klassische und Klassizistische Nike-darstellungen. Untersuchungen zur Typologie und zum Bedeutungswandel, Βοnn.Hansen S. – Wieczorek A. – Tellenbach M. (επιμ.) 2009: Αlexander der Grosse und die Öffnung der Welt: Asiens Kulturen im Wandel, Regensburg.Havelock C.M. 1995: The Aphrodite of Knidos and Her Successors, Michigan. Kaltsas Ν. – Shapiro Α. (επιμ.) 2008: Worshiping Women. Ritual and Reality in Classical Athens, New York.Kearns E. 1994: “Cakes in Greek sacrifice regulations”, στο R. Hägg (επιμ.), Ancient Greek Cult Practice from the Epigraphical Evidence, Stockholm, 65-70.Koch L. 1994: Weibliche Sitzstatuen der Κlassik und des Hellenismus und ihre kaiserzeitliche Rezeption. Die bekleideten Figuren, Münster-Hamburg.Laube I. 2012: Expedition Ernst von Sieglin. Sculptur des Hellenismus und der Kaiserzeit aus Ägypten. Die Sammlungen in Dresden, Stuttgart und Tübingen, München.Lauter H. 1988: “Der praxitelische Kopf, Athen, Nationalmuseum 1762”, AntP 19, 21-29.Marcadé J. 1969: Au Musée de Délos, Paris.Mitropoulou E. 1976: Horses’ Heads and Snake in Banquet Reliefs and their Meaning, Athens.Neumer-Pfau W. 1982: Studien zur Ikonographie und gesellschaftlichen Function hellenistischer Aphrodite-Statuen, Βonn.

Oppermann M. 2006: Der Thrakische Reiter des Ostbalkan-raumes im Spannungsfeld im spannungsfeld von Graecitas, Romanitas und lokalen Traditionen, Langenweissbach.Pandermalis D. 1982: “Ein neues Heiligtum in Dion”, ΑΑ, 727-735.Parlasca K. 2004: “Alexander Aigiochos. Ein Kultbild des Stadtgründers von Alexandria in Ägypten”, στο P.C. Bol – G. Kaminski – C. Maderna (επιμ.), Fremdheit-Eigenheit. Ägypten, Griechenland und Rom. Austausch und Verständnis, [Städel-Jahrhbuch 19], Stuttgart, 341-362.Perdrizet P. 1913: “Un type inédit de la plastique grecque. Alexandre à l’ égide”, MonPiot 21, 59-72.Peschlow-Bindokat Α. 1972: “Demeter und Persephone in der attischen Kunst des 6. bis 4. Jahrhunderts”, JdI 87, 109-127.Riemann H. 1940: Die Sculpturen vom 5. Jahrhundert bis in römische Zeit [Kerameikos II], Berlin.Rückert B. 1998: Die Herme in öffentlichen und privaten Leben der Griechen, Regensburg.Rückert C. 1998: «Miniaturhermen aus Stein. Eine vernachlässigte Gattung kleinformatiger Skulptur der römischen Villeggiatur», ΜΜ 39, 176-237.Schoch K. 2009: Die doppelte Aphrodite- alt und neu bei griechischen Kultbildern, Göttingen. Schürmann W. 2000: “Der Typus der Athena Vescovali und seine Umbildungen, mit einem Beitrag von Alexandros Mantis”, ΑntP 27, 37-90.Stewart Α. 1993: Faces of Power. Αlexander’s Image and Hellenistic Politics, Berkeley.Stewart Α. 2012: “Hellenistic Free-Standing Sculpture from the Athenian Agora, Part 1, Aphrodite”, Hesperia 81, 267-342.Thickpenny H. 1980: “A Fragment of an Attic Grave Stele in the Getty Museum”, GettyMusJ 8, 99-106. Thönges-Stringaris R. 1965: “Das griechische Totenmahl”, AM 80, 1-99. Van Straten F.T. 1981: “Gifts for the Gods”, στο H.S. Versnel (επιμ.), Faith, Hope and Worship. Aspects of Religious Mentality in the Ancient World, Leiden, 65-151.Vedder U. 1985: Untersucungen zur plastiche Grabanlagen des 4. Jhs v. Chr., Frankfurt am Main.Vermeule C.C. 1981: Greek and Roman Sculpture in America: Masterpieces in Public Collections in the United States and Canada, Berkeley.Walter O. 1910: “Kniende Adoranten auf attischen Reliefs”, Öjh, 228-243.Willers D. 1967: “Zum Hermes Propylaios des Alkamenes”, JdI 82, 37-109. Willers D. 1975: Zu den Anfängen der archaistischen Plastik in Griechenland, [AM 4 Beih.], Berlin.Woysch-Méautis D. 1982: La representation des animaux et des êtres fabuleux sur les monuments funéraires grecs de l’époque archaïque à la fin du IVe siècle av. J.-C., Lausanne.Wrede H. 1985: Die antike Herme, Μainz am Rhein. Zagdoun M.-A. 1978: “Collection Paul Canellopoulos (XI)”, BCH 102, 285-324.Zagdoun Μ.-A. 1979: “Collection Paul Canellopoulos (XII)”, BCH 103, 391-418.

Μουσείο Κυκλαδικής ΤέχνηςΝεοφύτου Δούκα 4106 74 Αθήνα Museum of Cycladic Art4, Neofytou Douka streetAthens 106 74 - Greece

www.cycladic.gr

Άγνωστα γλυπτά από το Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας...

Documents