further fate of the legitimate portion in polish law

KwartalniK Prawa Prywatnegorok XXi: 2012, z. 2 iSSn 1230-7173

MARIUSZ ZAŁUCKI

PRZYSZŁOŚĆ ZAChOwKU w PRAwIE POlSKIM

I. wPROwAdZEnIE

Rozwój prawa spadkowego w Polsce w ostatnich latach aktualizuje py-tanie o ochronę osób bliskich spadkodawcy w kontekście jego rozrządzeń testamentowych. niesporne dotychczas w praktyce instytucje zaczynają na-bierać nowego znaczenia z uwagi na znaczące powiększenie się w okresie transformacji ustrojowej mas majątkowych podlegających dziedziczeniu. Problematyka dziedziczenia, zwłaszcza zaś dziedziczenia testamentowego, staje się interesującym obszarem badawczym, gdzie konieczne jest skon-frontowanie figur prawnych pochodzących jeszcze z czasów rzymskich, konfigurowanych przez ustawodawcę kilkadziesiąt lat temu, z dzisiejszą rzeczywistością. nie jest to zresztą zagadnienie pojawiające się tylko w naszym systemie prawnym. dla przykładu w niemczech — państwie, na którym często w obszarze prawa prywatnego wzoruje się nasz ustawo-dawca — podnosi się, że tylko w ciągu ostatnich 10 lat średnia wartość spadku wzrosła o około 50%1. Podaje się, iż wynika to między innymi z faktu wzrostu dochodów od lat osiemdziesiątych, przez co ludzie starsi nie musieli wszystkich swoich środków przeznaczać na bieżące utrzyma-nie, co umożliwiło im inwestowanie i doprowadziło do znacznych zysków kapitałowych2. Prognozuje się także, iż dochód państwa niemieckiego z tytułu podatków od spadków w roku 2015 wzrośnie w stosunku do roku

1 Por. w. P i n t e n s, need and opportunity of Convergence in european Succession laws, w: the law of Succession: testamentary Freedom. european Perspectives, red. M. Anderson, E. Arroyo, I. Amayuelas, Groningen 2011, s. 5.

2 w. P i n t e n s, [przyp. 1], s. 5.

530 Mariusz Załucki

2010 o około 10%3, co ma świadczyć o ciągle panującej tendencji wzro-stowej, nie obcej — jak sądzę — także w naszym kraju, będąc zarazem jednym ze stymulantów rozwoju prawa spadkowego, zmierzającego obecnie w kierunku zapewnienia spadkodawcy szerokich możliwości dysponowania mortis causa jego majątkiem4.

na tym tle zachowek5 jako instytucja służąca w zamiarze ustawodawcy przede wszystkim ochronie socjalnej niedoszłych spadkobierców6, mają-ca na celu zapewnienie bezpieczeństwa materialnego rodzinie7, prowadzić może dziś nie tyle do ochrony takich osób, ile do ich znaczącego wzbogace-nia, co niekoniecznie jest pożądane. w dobie daleko idącej swobody testo-wania, tendencji do urzeczywistniania ostatniej woli spadkodawcy kosztem wymagań formalnych dziedziczenia testamentowego8 należy kolejny już raz rozstrzygnąć dylemat konfliktu dwóch wartości: swobody rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci i ingerującej w tę swobodę ochrony osób bli-skich spadkodawcy. Problematyka szeroko debatowana w doktrynie9 przed uchwaleniem kodeksu cywilnego z 1964 r. kolejny raz powraca. Okazją do tego jest toczona od kilku już lat dyskusja nad potrzebą przygotowania nowego aktu prawnego, obejmującego swoim zakresem prawo prywatne, uchylającego dotychczasowy kodeks cywilny10. Także i dziś, po blisko 50 latach ustawodawca musi zdecydować, jaki model ochrony przyjąć dla osób pozostających pod pieczą spadkodawcy, mieszkających z nim i prowadzą-

3 Zob. raport przygotowany przez J. S i e w e c k a, Branchenreport: erbschaften 2011, Cologne 2011, passim.

4 R. w e l s e r, Die reform des österreichischen erbrechts, gutachten, wien 2009, s. 26 (zob. także recenzję w. B o r y s i a k a, KPP, R. XX: 2011, z. 2, s. 565).

5 Zauważyć trzeba, że w doktrynie nazwie „zachowek” nadaje się dwa znaczenia: szersze i węższe. w znaczeniu szerszym (przydatnym w pracach prawnoporównawczych) to instytucja, która obejmuje różne postacie zapewnienia osobom najbliższym spadkodaw-cy oznaczonej korzyści ze spadku. w znaczeniu węższym to zachowek sensu stricto (zob. dalej pkt V.2). Por. J. K o s i k, w: System prawa cywilnego, t. 4, Prawo spadkowe, red. J.St. Piątowski, wrocław–warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1986, s. 535.

6 Zob. jednak P. K s i ę ż a k, Zachowek w polskim prawie spadkowym, warszawa 2012, s. 63–71.

7 B. J u d, Überlegungen zu einer reform des erbrechts, „Österreichische Juristen Zeitung” 2008, nr 14–15, s. 243–245.

8 Zob. S. v a n E r p, new Developments in Succession law, „Electronic Journal of Comparative law” 2007, nr 3, s. 2, 12–14.

9 dyskusję opisuje m.in. M. A. Z a c h a r i a s i e w i c z, Zachowek czy rezerwa? Głos w dyskusji nad potrzebami i kierunkami zmian polskiego prawa spadkowego, „Rejent” 2006, z. 2, s. 193–196.

10 Rezultatem dyskusji jest m.in. opracowana przez Komisję Kodyfikacyjną Zielona Księga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, red. Z. Radwański, warszawa 2006.

531Przyszłość zachowku w prawie polskim

cych wspólne gospodarstwo domowe czy przyczyniających się do powsta-wania jego majątku.

Zadanie, jakie stoi przed ustawodawcą, nie należy do najłatwiejszych. Mimo bowiem pewnych tradycji i ugruntowanej już pozycji instytucji za-chowku w naszym systemie prawnym wydaje się, iż w przyszłym polskim prawie cywilnym instytucja ta straci rację bytu, przynajmniej w dotychcza-sowym kształcie, choćby z uwagi na regulowane w Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. prawo dziedziczenia (art. 21 i 64)11. Tylko takie ograniczenia ostat-niej woli spadkodawcy mogą zostać uznane za legitymowane, które służą realizacji innych wartości mających rangę konstytucyjnych. w kontekście zachowku może tu chodzić jedynie o ochronę socjalną osób bliskich spad-kodawcy, za czym przemawia treść przepisów Konstytucji stanowiących podstawę ochrony osób sobie bliskich (rodziny)12 (art. 18 i 71 Konstytucji, a także powiązane z nimi art. 33, 47, 48, 53, 65, 68 i 72 Konstytucji)13. w ich świetle obecne unormowanie zachowku jest — jak się wydaje — zbyt daleko idące14. Aktualna regulacja jest w związku z tym wadliwa co najmniej w dwóch, powiązanych ze sobą elementach. Po pierwsze, niewłaściwy jest krąg osób uprawnionych do zachowku. Po drugie, nie jest możliwe szcze-gółowe badanie konkretnego roszczenia o zachowek i ustalenie, czy dana osoba była w jakikolwiek sposób zależna od majątku spadkowego, a tym

11 Zob. A. M ą c z y ń s k i, Konstytucyjne prawo dziedziczenia, w: rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, red. l. Ogiegło, w. Popiołek, M. Szpunar, Kraków 2005, s. 1172; M. P a z d a n, Konstytucja a prawo spadkowe, w: Księga pamiątkowa Profesora Marcina Kudeja, red. A. Łabno, E. Zwierzchowski, Katowice 2009, s. 23–24.

12 na poparcie tego stanowiska wskazać trzeba choćby to, że autorzy komentarzy do konstytucji na tle przepisów art. 18 i 71 ust. 1 Konstytucji akcentują w zasadzie jedynie obowiązki władz publicznych do pomocy rodzinom w trudnej sytuacji materialnej i spo-łecznej. Z przepisów tych co prawda nie można wyprowadzać żadnych praw podmioto-wych, jednak mogą one być samoistną podstawą badania konstytucyjności np. regulacji ustawowych dotyczących zachowku, gdyż unormowania ustawowe, które przekreślałyby istniejący system ochrony rodziny, mogłyby zostać z tego powodu uznane za niezgodne z konstytucją. Zob. np. l. G a r l i c k i, Artykuł 18, w: Konstytucja rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, red. l. Garlicki, warszawa 2003, s. 2; l. G a r l i c k i, Artykuł 71, w: tamże, s. 1–3; B. B a n a s z a k, Konstytucja rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, warszawa 2009, s. 364; w. S k r z y d ł o, Konstytucja rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, warszawa 2009, s. 77.

13 Zauważyć jednak trzeba, że z treści wskazanych przepisów nie wynika, aby Konstytucja nakładała w związku z ochroną rodziny jakiekolwiek obowiązki majątkowe na jednostki. Z drugiej jednak strony w Konstytucji nie ma też przepisu deklarującego spełnianie przez państwo obowiązków alimentacyjnych. Por. T. S m y c z y ń s k i, rodzina i prawo rodzinne w świetle nowej Konstytucji, „Państwo i Prawo” 1997, z. 11–12, s. 192.

14 M. Z a ł u c k i, wydziedziczenie w prawie polskim na tle porównawczym, warszawa 2010, s. 459–463.


samym — czy ingerencja w ostatnią wolę spadkodawcy jest uzasadniona. wady te mają istotne znaczenie dla negatywnej oceny całokształtu regula-cji. Przyznanie uprawnienia do kontestowania ostatniej woli spadkodawcy wyłącznie na podstawie kryteriów formalnorodzinnych — tak jak stanowi obecna regulacja — nie jest bowiem nadal uzasadnione. Trzeba o tym pa-miętać, projektując przyszłe polskie prawo spadkowe.

w tym zakresie zauważyć trzeba, że na świecie istnieje kilka modeli ochrony osób bliskich spadkodawcy, różniących się od siebie przede wszyst-kim sposobem ochrony i rodzajem korzyści, jakie może otrzymać osoba uprawniona15. Eksploracja obcych ustawodawstw często pozwala na poczy-nienie obserwacji na temat panujących trendów w omawianym obszarze, dokonanie porównania tych systemów z prawem polskim i — na kanwie takiej analizy — sformułowanie ewentualnych wniosków de lege ferenda dotyczących naszego systemu prawnego. Stąd celem niniejszej wypowiedzi, przy założeniu, że nasza obecna regulacja zachowku jest nieprawidłowa, jest przede wszystkim ukazanie niektórych innych możliwych rozwiązań problemu ochrony osób bliskich spadkodawcy w prawie spadkowym i próba odpowiedzi na pytanie, które z występujących na świecie rozwiązań winno być zastosowane w Polsce.

II. POTRZEBA OChROnY OSóB BlISKICh SPAdKOdAwCY

wpływ norm prawa spadkowego na stosunki osobiste między ludźmi jest niewątpliwy. Jako jedną z najważniejszych funkcji prawa spadkowego — w sferze niemajątkowej — wymienia się na ogół funkcję ochrony rodziny zmarłego. w ten sposób docenia się z jednej strony rolę stosunków rodzin-nych i ich wpływ na określone zachowania przyszłego spadkodawcy, z dru-giej zaś potrzebę właściwego dostosowania sytuacji majątkowej powstałej wskutek jego śmierci — do stosunków osobistych łączących go z członkami rodziny16. Spadkodawca bowiem pozostaje z reguły w określonych stosun-kach prawnorodzinnych z innymi osobami i z tej racji może mieć pewne obowiązki, zwłaszcza wobec swoich najbliższych krewnych i małżonka. Przepisy prawa spadkowego kształtują jednak sytuację majątkową i osobistą nie tylko osób połączonych ze spadkodawcą więzami pokrewieństwa, mał-

15 l. w o l f f, Pflichtteilsrecht — Forced Hairship — Family Provision. Österreich — Louisiana — Schweiz — England und Wales, „Salzburger Studien zum Europäischen Privatrecht” 2011, nr 28, passim.

16 Tak J. B i e r n a t, ochrona osób bliskich spadkodawcy w prawie spadkowym, Toruń 2002, s. 11.


żeństwa lub przysposobienia, a więc więzami o charakterze rodzinnym, lecz także podmiotów pozostających ze spadkodawcą w pewnych szczególnych bliskich stosunkach osobistych niemających takiego charakteru17. Jak wska-zuje doktryna, cechą takich stosunków jest wspólnota duchowa, uczuciowa, osobista — o znacznym stopniu intensywności — a u jej podstaw mogą leżeć różnego rodzaju okoliczności (pokrewieństwo, małżeństwo, powi-nowactwo, konkubinat, narzeczeństwo, przysposobienie, miłość, przyjaźń, koleżeństwo, wspólne pożycie, sympatia itd.)18. Stąd osoby, które łączy ze spadkodawcą taki stosunek, należy uznać za osoby mu bliskie19.

Ochrona interesów takich osób traktowana jest przez niektórych jako rzecz naturalna. Za życia spadkodawcy ochronę tę realizują instytucje pra-wa rodzinnego (na przykład alimentacja)20. natomiast po śmierci określone funkcje w tym zakresie może pełnić prawo spadkowe21. dlatego w po szczególnych systemach prawnych, ze względu na interes najbliższych spad-kodawcy, ogranicza się swobodę dokonywania rozrządzeń testamentowych, przyznając tym osobom prawa skuteczne mortis causa, niezależne od woli testatora. determinant takich rozwiązań ustawowych należy obecnie poszuki-wać w aktach rangi konstytucyjnej i konwencjach międzynarodowych, które kreują ochronę członków rodziny spadkodawcy, mającą przede wszystkim ekonomiczny, socjalny charakter22. w naszym prawie to właśnie przepisy art. 21 i 64 Konstytucji, stanowiące podstawę publicznego prawa dziedzi-czenia, mogą być rozumiane także jako podstawa jego ograniczenia w in-teresie rodziny23. I choć publiczne prawo dziedziczenia ma na celu ochronę woli spadkodawcy24, to jednak szczególne uprawnienia osób bliskich spad-kodawcy, połączonych z nim więzią gospodarczą i ekonomiczną, której przerwanie na skutek śmierci spadkodawcy może spowodować trudności w egzystencji tych osób, swoją podstawę konstytucyjną znajdują również

17 S. w ó j c i k, ochrona interesów jednostki w polskim prawie spadkowym w zakre-sie powołania do dziedziczenia, „Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze” 1981, z. 98, s. 175.

18 Tak J. B i e r n a t, [przyp. 16], s. 20–28, który szeroko analizuje poszczególne kry-teria uznania danej osoby za bliską w prawie spadkowym.

19 M. Z a ł u c k i, [przyp. 14], s. 40.20 J. G w i a z d o m o r s k i, Przesłanki istnienia obowiązku alimentacyjnego, war

szawa 1974, s. 5–7. 21 F. B y d l i n s k i, System und Prinzipien des Privatrechts, wien–new York 1996,

s. 402–413.22 Zob. M. Z a ł u c k i, [przyp. 14], s. 89–123.23 Por. J. I g n a t o w i c z, M. n a z a r, Prawo rodzinne, warszawa 2005, s. 50.24 Por. wyrok TK z 29 V 2007 r., P 20/06, OTK ZU A 2007, nr 6, poz. 52, a wcześniej

np. wyrok TK z 31 I 2001 r., P 4/99, OTK ZU 2001, nr 1, poz. 5.


w treści tych przepisów. Stąd właśnie te wytyczne, które — co należy podkreślić — odbiegają od tych z czasów uchwalania kodeksu cywilnego w 1964 r.25, należy uwzględnić w przyszłej regulacji tej materii w prawie polskim. Podstawowym celem takiej regulacji winno być więc zapewnienie egzystencji osobom rzeczywiście tego potrzebującym, a nie takim, które tylko formalnie należą do kręgu rodzinnego, nie pozostając w zależności od spadkodawcy pod względem socjalnym.

Obserwacja ewolucji ustawodawstwa z tej dziedziny pokazuje wiele instytucji, które w poszczególnych systemach prawnych miały za zadanie zrealizować ten cel26. na ogół jest to czynione przez system tzw. rezerwy spadkowej (części obowiązkowej) albo przez system zachowku27. natomiast w wielu krajach common law przyznaje się sądom kompetencję do kory-gowania rozrządzeń testamentowych i dopasowywania ich do okoliczności konkretnego wypadku. Jest to system tzw. dyskrecjonalnej władzy sędziego (discretionary adjustive power), mający charakter quasialimentacyjny28.

Bez względu na sposób ochrony, każdy z systemów zasadniczo ma na celu przyznanie osobie należącej do kręgu uprawnionych określonej korzy-ści z majątku spadkowego wbrew woli spadkodawcy. Uprawnienie to na ogół nie ma jednak charakteru bezwzględnego. Poszczególne ustawodaw-stwa są bowiem ukształtowane w taki sposób, iż w sytuacji naruszenia więzi będącej podstawą przyznania tych szczególnych uprawnień na wypadek śmierci spadkodawcy przez ich potencjalnego beneficjenta, spadkodawca w rozrządzeniu testamentowym może te osoby wydziedziczyć, pozbawiając je tym samym wszelkich korzyści ze spadku29. Zazwyczaj jednak możliwość wydziedziczenia ograniczona jest do sytuacji wskazanych w ustawie30, do których zalicza się między innymi postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (art. 1008 pkt 1 k.c.), godzenie na życie spadkodawcy lub bliskiej mu osoby (§ 2333 pkt 1 BGB),

25 J. G w i a z d o m o r s k i, Prawo spadkowe w zarysie, warszawa 1990, s. 28–29.26 Zob. P. K s i ę ż a k, [przyp. 6], s. 25–48. 27 na temat obu systemów zob. np. S. w ó j c i k, w: System prawa cywilnego…,

[przyp. 5], s. 175 oraz tekst uaktualniony przez F. Z o l l a, w: System prawa prywatnego, t. 10, Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz, warszawa 2010, s. 276.

28 B. l. S t o u t, A. M. P e r r y Jr., west Virginia takes a Step Backward in elective Share law, „west Virginia law Review” 1997, s. 679–685. Szerzej zob. M. Z a ł u c k i, [przyp. 14], s. 238–239, 272–278.

29 Por. R. F. C r o u c h e r, How Free is Free? Testamentary Freedom and the Battle Between Family and Property, „TC Beirne School of law Research Seminar Series” 2009, s. 1–14.

30 Por. w. Z i m m e r m a n n, Der Verlust der Erbschaft. Enterbung, Pflichtteilsschmäle rung, Erb und Pflichtteilsunwürdigkeit, Berlin 2006, s. 69–84.


pozostawienie spadkodawcy będącego w potrzebie bez pomocy (§ 768 pkt 1 ABGB), próba wpłynięcia na sposób testowania przez spadkodawcę (art. 1621 pkt 5 k.c. luizjany). wszystkie odnoszą się do negatywnego zachowa-nia beneficjenta szczególnych uprawnień na wypadek śmierci spadkodawcy i mają na celu przeciwdziałanie sytuacji, w której otrzymanie przez taką osobę korzyści ze spadku byłoby niemoralne31.

III. SPOSOBY OChROnY

Z powyższego wynika, iż ochrona osób bliskich spadkodawcy reali-zowana jest za pomocą różnych form i narzędzi prawnych. Są one ściśle powiązane z problematyką swobody testowania, która albo ma charakter ograniczony i uniemożliwia spadkodawcy dowolne rozrządzanie jego ma-jątkiem na wypadek śmierci, albo w zasadzie pozwala na takie rozrządzenia, umożliwiając w przyszłości ich korekturę32. Różnice w sprawowaniu ochro-ny przez ustawodawcę nad osobami najbliższymi spadkodawcy występujące w poszczególnych ustawodawstwach są najbardziej istotne właśnie w tym obszarze.

System rezerwy spadkowej, zwany także systemem części obowiąz-kowej spadku, przypadającej tzw. spadkobiercom koniecznym, polega na ograniczeniu swobody testowania w ten sposób, iż testator w testamencie lub przez darowiznę może rozrządzić jedynie częścią spadku (rozrządzalną), natomiast druga część spadku, tzw. część obowiązkowa (rezerwa) przypada w naturze osobom wskazanym w ustawie. w przypadku naruszenia tej czę-ści, na przykład przez nadmierne darowizny lub zapisy, osoby uprawnione (spadkobiercy konieczni) mogą dochodzić ich redukcji i uzyskania w natu-rze majątku spadkowego33.

System zachowku różni się od rezerwy przede wszystkim tym, że spad-kodawca może skutecznie rozrządzać całym swoim majątkiem i dowolnie powoływać do dziedziczenia inne osoby niż jego krewni i małżonek oraz inni spadkobiercy ustawowi34. Uprawnionemu przysługuje jednak roszczenie

31 M. Z a ł u c k i, [przyp. 14], s. 49.32 M. n i e d o ś p i a ł, testament. Zagadnienia ogólne testamentu w polskim prawie

spadkowym, Kraków–Poznań 1993, s. 90–166. 33 M. A. Z a c h a r i a s i e w i c z, [przyp. 9], s. 183–185.34 Rozwiązanie to jest charakterystyczne m.in. dla prawa polskiego (art. 151 dekretu

o prawie spadkowym z 1946 r., art. 991 k.c.). w trakcie prac nad przygotowaniem kodeksu cywilnego były jednak przymiarki do tego, by zachowek zastąpić systemem rezerwy. Podobne poglądy pojawiły się także w doktrynie już po wejściu kodeksu cywilnego w ży


o charakterze pieniężnym35, w wysokości odpowiadającej określonej części udziału spadkowego, jaki przypadałby mu, gdyby dziedziczył z ustawy36. Roszczenie to kierowane jest przeciwko spadkobiercom lub obdarowanym, a osoby uprawnione nie mają pozycji spadkobierców, są tutaj jedynie ich wierzycielami37.

Z kolei system discretionary adjustive power umożliwia korygowanie dyspozycji testatora na korzyść osób zależnych od zmarłego, przez zapew-nienie im środków alimentacyjnych po jego śmierci. Osoba uprawniona może wystąpić do sądu o przyznanie jej części majątku spadkowego i wy-kazać, że nie otrzymała żadnej korzyści ze spadku38. wysokość roszczeń nie jest ustalona precyzyjnie i w każdym przypadku zależy od oceny sądu. Chodzi tutaj tylko o takie wsparcie finansowe, które jest w danym wypad-ku niezbędne. Osoby uprawnione są zaś traktowane tak jak spadkobiercy konieczni, co wynika z faktu, że własność spadku nabywa się dopiero wraz z jego działem, wcześniej jest on w administracji wykonawcy testamentu (egzekutora) lub administratora wskazanego przez sąd. niemniej należy za-znaczyć, że spadkodawca może tutaj rozrządzić całością spadku dowolnie, a dopiero wystąpienie uprawnionego ze stosownym roszczeniem umożliwia nadanie mu statusu spadkobiercy co do takiej części spadku, jaką za właściwą uzna sąd. System ten jest więc rozwiązaniem pośrednim — między systemami rezerwy i zachowku39.

dodać wypada także, iż w zupełnie innej tradycji umiejscowiona jest ochrona rodziny zmarłego w prawie islamskim. Uznano tam, że nie prawo stanowione, ale prawo boskie, jako doskonalsze, winno być w spadkobra-niu regułą. dlatego prawo spadkowe zostało oparte na Koranie i razem z wykładnią uczonych imamów, profesorów, sędziów i adwokatów stanowi zwarty i kompletny system norm prawnych40. według tej koncepcji, do dys-

cie. Zob. np. C. T a b ę c k i, Zachowek według projektu kodeksu cywilnego z r. 1962, „Palestra” 1963, z. 1, s. 32–34; S. w ó j c i k, [przyp. 17], s. 187–188.

35 Por. C. T a b ę c k i, Zachowek według kodeksu cywilnego, „nowe Prawo” 1965, z. 10, s. 1120–1123; A. S z p u n a r, Uwagi o prawie do zachowku, „Rejent” 2002, z. 6, s. 18–25.

36 Z. T r u s z k i e w i c z, Zachowek ze spadku obejmującego gospodarstwo rolne, „Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Prawnicze” 1993, z. 148, s. 11–16.

37 M. P o g o n o w s k i, Roszczenie z tytułu zachowku i jego realizacja, „Monitor Prawniczy” 2008, z. 16, s. 856–859.

38 Zbliżony do tego systemu jest amerykański system elective share. Zob. M. Z ał u c k i, [przyp. 14], s. 41–42.

39 K. O s a j d a, Ustanowienie spadkobiercy w testamencie w systemach prawnych common law i civil law, warszawa 2009, s. 212–214; M. Z a ł u c k i, [przyp. 14], s. 39–43.

40 d. G a j, Prawo spadkowe w islamie, „Jurysta” 2009, z. 5–6, s. 54.


pozycji spadkodawcy, która jednak nie jest swobodna, należy maksymalnie trzecia część jego majątku. Pozostała część dzielona jest zgodnie z zasadami Koranu, między członków rodziny według głównego założenia tamtejszego prawa, jakim jest sprawiedliwość. Zgodnie z Koranem wszystkie osoby o tej samej płci i stopniu pokrewieństwa ze spadkodawcą dziedziczą tyle samo41.

Regulacje spadkowe w takich krajach jak Egipt, Maroko, liban, Irak, Arabia Saudyjska, Kuwejt, Syria i Tunezja zostały oparte na powyższych zasadach, w związku z czym nie znają swobody testowania. Prawo ściśle określa, kto i w jakich częściach dziedziczy oraz jakie ma inne prawa i obowiązki związane z dziedziczeniem. Co do zasady, zdecydowana więk-szość spadku (na przykład 2/3 spadku) przypada zawsze członkom rodziny według skomplikowanego klucza42. Pozostałą częścią spadkodawca może rozrządzać, ale jedynie na rzecz osób obcych, nie zaś członków rodziny. dyspozycja taka ma charakter zapisu43.

Tamtejsze prawo nie przewiduje możliwości wydziedziczenia kogokol-wiek z rodziny. Jedynymi niedziedziczącymi są niemuzułmanie, których koraniczny system spadkobrania nie obowiązuje, traktując ich tak, jakby ich nie było. Jedyną okolicznością tworzącą podobną sytuację do wydziedzicze-nia jest niemożliwość dziedziczenia przez osobę, która w sposób zamierzony przyczyniła się do śmierci spadkodawcy44. w innej sytuacji członkowie rodziny spadkodawcy muszą uzyskać korzyść ze spadku45.

Istnieją także inne mechanizmy ochrony osób najbliższych spadkodaw-cy, których zasadniczym celem nie jest jednak przeciwdziałanie rozrzą-dzeniom testamentowym. Są one podyktowane innymi względami, takimi jak ochrona małżonka spadkodawcy dla złagodzenia dolegliwości ekono-micznych i życiowych, których pozostały przy życiu małżonek doświadcza na skutek śmierci swego współmałżonka46, przeciwdziałanie perturbacjom dotyczącym warunków bytowych dla osób, które zamieszkiwały ze spad-kodawcą47 lub zaspokajanie potrzeb związanych z korzystaniem z ozna-

41 n. Y a s s a r i, testamentary Formalities in islamic law and their reception in the Modern laws of islamic Countries, w: Comparative Succession law. testamentary Formalities, red. K.G. Creid, M.J. dewall, R. Zimmermann, Oxford 2011, s. 282.

42 h. K h a m, the islamic law of inheritance, Oxford 2007, passim.43 Tak P. K s i ę ż a k, [przyp. 6], s. 39.44 d. G a j, [przyp. 40], s. 57.45 Por. M. Z a ł u c k i, [przyp. 14], s. 42–43.46 S. w ó j c i k, [przyp. 17], s. 189.47 J. G w i a z d o m o r s k i, Dziedziczenie ustawowe w projekcie kodeksu cywilnego

Prl, w: Materiały dyskusyjne do projektu kodeksu cywilnego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Materiały sesji naukowej 8–10 grudnia 1954 r., red. J. wasilkowski, warszawa 1955, s. 236.


czonych sprzętów domowych48. Z uwagi na fakt, że spełniają one inną rolę w prawie spadkowym, nie będą tutaj szerzej omawiane49.

na tym tle zauważyć trzeba, że wprowadzenie do poszczególnych sys-temów prawnych ograniczeń swobody testowania, zwłaszcza w postaci re-zerwy lub zachowku, prowadzi do pewnej redukcji zakresu działania woli testatora. O ile wskazuje się, iż przemawiają za tym interes i znaczenie rodziny w życiu społecznym oraz tendencje zarówno w dawnym prawie prywatnym, jak i we współczesnych systemach prawnych, o tyle wydaje się, iż coraz częściej zaobserwować można dążenia do jeszcze większego zliberalizowania zasad dysponowania majątkiem na wypadek śmierci, co miałoby prowadzić de facto do swego rodzaju absolutyzacji zasady swobody testowania. Takie poglądy pojawiają się zwłaszcza w doktrynie niemiec-kiej50. nie są one jednak obce nauce polskiej51.

IV. KRąG UPRAwnIOnYCh

Przepisy prawa spadkowego, które kształtują stosunki prawne w oto-czeniu spadkodawcy, powinny być tak skonstruowane, by spajać i umac-niać więzi rodzinne. Odpowiedni kształt tych norm znacząco wpływa nie tylko na stosunki o charakterze majątkowym, lecz także na postępowa-nie osób z otoczenia spadkodawcy, ich przekonania czy stosunki osobiste. w konsekwencji, w zależności od konstrukcji norm prawa spadkowego, różna może być pamięć, stosunek rodziny, przyjaciół lub znajomych spadko-dawcy zarówno do niego, jak i do siebie wzajemnie52. Stąd racjonalny usta-wodawca będzie się starał wyważyć uprawnienia danych osób tak, by zbyt-nio nie ingerowały w swobodę rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci, pamiętając jednak o konieczności uwzględnienia aspektów moralnych, oso-bistych i uczuciowych dziedziczenia53. Taki charakter prawa spadkowego winien między innymi wywierać wpływ na sposób określenia więzi, które łączyły zmarłego z innymi osobami54.

48 M. h a b d a s, Pozycja prawna małżonka spadkodawcy na tle prawnoporównaw-czym, „Rejent” 2006, z. 2, s. 68.

49 na temat tych uprawnień w prawie polskim zob. np. M. Z a ł u c k i, [przyp. 14], s. 315–322, 332–336.

50 Zob. G. S c h i e m a n n, Die renaissance des erbrechts, „Zeitschrift für Erbrecht und Vermögensnachfolge” 1995, s. 197–201.

51 Zob. np. stanowisko S. B r e y e r a, w: Materiały dyskusyjne…, [przyp. 47], s. 265.52 J. B i e r n a t, [przyp. 16], s. 21.53 S. C r e t n e y, Succession — Discretion or Whim, Freedom of Choice or Caprice?,

„Oxford Journal of legal Studies” 1986, nr 2, s. 299–303.54 U. S p e l l e n b e r g, recent Developments in Succession law, w: law in Motion,

red. R. Blanpain, The hague 1997, s. 722.


Poszczególne systemy prawne nie są jednak w tej mierze zgodne i różni-cują krąg osób, którym przyznają stosowne uprawnienia na wypadek śmierci spadkodawcy. Kryteria, jakimi można się tu kierować, nie są zaś jedno-znaczne. Często decydujące znaczenie ma fakt pozostawania spadkodawcy i danej osoby w stosunku, który można określić mianem bliskości55. Jak już wskazano, cechą takich stosunków jest wspólnota duchowa, uczuciowa lub osobista — o znacznym stopniu intensywności. U podstaw tej wspólnoty mogą leżeć różnego rodzaju okoliczności, do których najczęściej systemy prawne zaliczają pokrewieństwo, małżeństwo i powinowactwo. Możliwe jest także szersze spojrzenie na rodzaj istniejącej więzi i uwzględnienie ta-kich stanów jak konkubinat, narzeczeństwo, przysposobienie, miłość, przy-jaźń, koleżeństwo, wspólne pożycie, sympatia itd.56 O tego rodzaju osobach można mówić na gruncie prawa spadkowego jako o osobach sobie bliskich. Ta kwalifikacja ma istotne znaczenie między innymi właśnie w obszarze ustalenia kręgu osób potencjalnie uprawnionych do rezerwy, zachowku lub innych korzyści ze spadku57.

doktryna podaje co najmniej cztery rodzaje kryteriów, jakie mogą rzuto-wać na kształt konkretnego ustawodawstwa w omawianym zakresie. Chodzi tutaj o więź formalną, więź obiektywną, więź materialną bądź wolę spadko-dawcy. O formalnym charakterze więzi przesądza to, że ustawodawca odwo-łuje się tutaj do ściśle określonych przesłanek prawnych, jak pokrewieństwo, małżeństwo i powinowactwo. więź obiektywna nie jest zależna od powiązań formalnych, tylko od istnienia faktycznej bliskości między spadkodawcą a daną osobą. więź materialna związana jest z zależnością ekonomiczną danej osoby od spadkodawcy, a kryterium woli spadkodawcy oparte jest na założeniu, że to spadkodawca jako osoba najbardziej kompetentna do oceny stosunków osobistych łączących go z innymi ludźmi dokona we właściwy sposób wyboru osób, którym mają przypaść korzyści ze spadku58.

Analiza poszczególnych systemów prawnych pokazuje też, iż system ochrony poszczególnych osób przed rozrządzeniami spadkowymi pozba-wiających te osoby korzyści ze spadku powiązany jest z regułami dzie-dziczenia ustawowego. Te z kolei oparte są przede wszystkim właśnie na więzi pokrewieństwa, małżeństwa i powinowactwa59, a więc więzi formal-

55 Por. d. B r a d l e y, Marriage, Family, Property and inheritance in Swedish law, „International and Comparative law Quarterly” 1990, vol. 39, s. 370–395.

56 Tak J. B i e r n a t, [przyp. 16], s. 20–22.57 Zob. S. C r e t n e y, law, law reform and the Family, Oxford 1998, s. 246–248.58 J. B i e r n a t, [przyp. 16], s. 22–28.59 Założenia dziedziczenia ustawowego szeroko omawia np. J. w i e r c i ń s k i, Uwagi

o teoretycznych założeniach dziedziczenia ustawowego, „Studia Prawa Prywatnego” 2009, z. 2, s. 83–87.


nej. Istnieją także regulacje, gdzie pewną rolę w gronie spadkobierców odgrywają osoby, które pozostawały na utrzymaniu spadkodawcy bądź opie-kowały się nim przed śmiercią. Przyglądając się tym regułom, można prima facie wysnuć wniosek, iż na skutek dziedziczenia nie powinien pogarszać się standard życia takich osób. I choć nie zawsze obserwacja ta potwierdza się w praktyce, choćby w związku z odpowiedzialnością za długi spadko-we, to rzeczywiście można próbować odnaleźć tego rodzaju idee właśnie w regulacjach uprawniających daną osobę do uzyskania określonej korzyści ze spadku, które przyznają te uprawnienia między innymi dla osób, które dotychczas korzystały z majątku spadkowego60.

Kierując się powyższymi wytycznymi, zauważyć trzeba, że do katalogu uprawnionych w większości ustawodawstw na świecie zazwyczaj zalicza się małżonka spadkodawcy (na przykład prawo niemieckie, austriackie, francuskie, włoskie). Co szczególnie interesujące, na przełomie ostatnich kilkudziesięciu lat w ogóle można zaobserwować trend do wzmacniania roli pozostającego przy życiu małżonka w kontekście dziedziczenia61. Prawo angielskie oparte jest na przykład na założeniu, wedle którego tzw. dom mał-żeński (matrimonial home) będący najczęściej przedmiotem współwłasności łącznej małżonków (joint tenancy) po śmierci jednego z nich staje się własno-ścią drugiego z nich w całości, właśnie z tytułu przeżycia spadkodawcy (ius accrescendi)62. I mimo takich regulacji, znacząco przecież wzmacniających pozycję małżonka w kontekście dziedziczenia, nie stoi to na przeszkodzie, by także dla małżonka ten sam ustawodawca przewidział dalsze uprawnienia umożliwiające kontestowanie woli zmarłego. Takie rozwiązanie wydaje się zasadne zwłaszcza wtedy, gdy małżonkowie pozostawali w ustroju wspól-ności majątkowej. na ogół bowiem to małżonek w dużej mierze przyczynia się do powstania majątku spadkowego i pozbawienie go w związku z tym korzyści z tego majątku na wypadek śmierci współmałżonka może być oce-nione jako niesprawiedliwe społecznie. Reguła ta winna jednak dopuszczać wyjątki i traktować inaczej małżonka z krótkim stażem małżeńskim, który do powstania majątku spadkowego się nie przyczynił63.

60 R. h. h a v e r s, Die einschränkung der erbrechtlichen Dispositionsfreiheit im Hinblick auf die Bedürftigkeit und die Leistungsfähigkeit im Unterhaltsrecht, werne an der lippe 2001, passim.

61 w. Z a n k l, entwicklungen im erbrecht, w: Festschrift Rudolf Welser zum 65. geburtstarg, red. C. FischerCzermak, A. Kletecka, M. Schauer, w. Zankl, wien 2004, s. 1233–1237. Autor zwraca m.in. uwagę, że tendencja wzmacniania pozycji małżonka w prawie spadkowym nie idzie w parze z ciągle postępującą ideą do liberalizowania uwarunkowań prawnych dotyczących rozwiązania małżeństwa.

62 Zob. R. C a r d, J. M u r d o c h, P. S c h o f i e l d, law for estate Management Students, london–dublin–Edinburgh 1994, s. 564.

63 w. Z a n k l, [przyp. 61], s. 1235–1236.


Tradycyjnie do tego katalogu zalicza się także zstępnych spadkodawcy, którzy z reguły, w przypadku dziedziczenia ab intestato, powoływani są do spadku w pierwszej kolejności (na przykład prawo szwajcarskie, angiel-skie, rosyjskie). w tym zakresie zauważyć trzeba jednak pewne przemiany demograficzne związane z długością życia ludzkiego, jakie nastąpiły od czasów, gdy powstawały najważniejsze kodyfikacje prawa prywatnego, do czasów dzisiejszych. Przemiany te mogą rzutować na postrzeganie koniecz-ności ochrony zstępnych spadkodawcy przed jego rozrządzeniami pozba-wiającymi ich korzyści ze spadku. Gdy bowiem weźmie się pod uwagę, iż statystycznie dzieci mają około 50 lat w chwili śmierci swych rodziców64, potrzeba ich ochrony o charakterze socjalnym zazwyczaj przestaje mieć znaczenie. do tego czasu dzieci bowiem zdążyły się usamodzielnić i stają się niezależne majątkowo od rodziców. Stąd wskazuje się na przykład, iż po tym, jak dzieci opuszczą dom rodzinny, ich rodzice przeżywają niejako „trzecie życie” trwające około 25 lat. dlatego bardzo prawdopodobne jest, że ta intensyfikacja pożycia małżeńskiego w tym okresie uzasadniać może — w ocenie wielu — konieczność przyznania majątku zmarłego spadko-dawcy w pierwszej kolejności jego współmałżonkowi, a dopiero później, choćby po jego śmierci, innym spadkobiercom, w tym dzieciom spadko-dawcy65. w podobnym kierunku poglądowym zmierzają niektóre regulacje prawne spotykane w krajach obcych. Interesującym na tym tle jest na przy-kład przepis art. 4: 13 ust. 1 holenderskiego k.c., przewidujący tzw. podział ustawowy masy spadkowej, wedle którego z chwilą śmierci jednego z mał-żonków przejście całego spadku następuje na współmałżonka spadkodawcy do jego śmierci. Odbywa się to w ten sposób, iż małżonek jest zobowiązany do spłacenia wszelkich długów związanych z masą spadkową. Każdemu z dzieci zmarłego przysługuje zaś z mocy prawa przeciwko pozostającemu przy życiu małżonkowi roszczenie o wartości równej wartości udziału tego dziecka w spadku. dziecko — jako wierzyciel — może żądać spełnienia świadczenia od pozostającego przy życiu małżonka — jako dłużnika — w sytuacji, gdy: 1) nastąpi bankructwo (upadłość) pozostającego przy życiu małżonka lub stwierdzenie jego długów orzeczeniem sądowym; 2) nastąpi śmierć tego małżonka; 3) ziści się przypadek wskazany w testamencie zmar-łego (na przykład nowe małżeństwo pozostającego przy życiu małżonka)66.

64 Por. U. S p e l l e n b e r g, [przyp. 54], s. 721–722.65 J. G e r n h u b e r, d. C o e s t e r w a l t j e n, lehrbuch des Familienrecht, München

1995, passim.66 Por. R. Z e g a d ł o, Czy polskie prawo zapewnia wystarczającą ochronę prawną

małżonka po śmierci współmałżonka, w: Księga jubileuszowa Profesora Tadeusza Smyczyńskiego, red. M. Andrzejewski, l. Kociucki, M. Łączkowska, A.n. Schulz, Toruń 2008, s. 441.


Rozwiązanie to oznacza, iż jeżeli roszczenie o zachowek przysługuje prze-ciwko małżonkowi, to dopuszczalność jego dochodzenia zostaje zasadniczo zawieszona aż do chwili śmierci tego małżonka. w tym kontekście roz-wiązanie to zasługuje na wyróżnienie, zwłaszcza że pozwala na uniknięcie sporów z dziećmi i dalszą rodziną spadkodawcy, które mogłyby pojawić się przy dziale spadku. Jak wskazuje się w doktrynie, ma to niebagatelne znaczenie dla zachowania pozytywnych więzi wewnątrz rodziny67.

Powyższe wątpliwości w zakresie uprawnień dzieci do kontestowa-nia woli spadkodawcy i występowania na przykład o zachowek, związane przede wszystkim z troską o przeciwdziałanie podziałowi majątku spadko-wemu oraz mające na celu zapobieganie sytuacjom, gdy osiągnięcie korzy-ści ze spadku wbrew woli spadkodawcy może dotyczyć osoby niezależnej socjalnie od majątku spadkowego, rodzą zastrzeżenia co do zasadności tego rodzaju ograniczeń swobody testowania. Zastrzeżenia te narastają zwłasz-cza w kontekście międzynarodowych i konstytucyjnych determinant prawa spadkowego, które kierując ustawodawcę w kierunku rozstrzygnięcia kon-fliktu swobody rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci i ingerujących w tę swobodę uprawnień osób bliskich spadkodawcy, wskazują raczej na po-szanowanie woli właściciela niż interesu przyszłego spadkobiercy68, chyba że takie uprawnienia miałyby podłoże socjalne. dlatego wydaje się, że tego rodzaju ochrona nie jest uzasadniona u wszystkich zstępnych spadkodawcy, ale tylko pośród małoletnich i niezdolnych do pracy. To bowiem te osoby są najczęściej związane materialnie z majątkiem spadkowym i śmierć spadko-dawcy nie powinna ich od tego majątku całkowicie odcinać.

Istnieją także systemy prawne, gdzie szczególne uprawnienia na wypadek śmierci spadkodawcy kontestujące rozrządzenia testamentowe przysługują rodzicom spadkodawcy (na przykład prawo niemieckie, szwajcarskie, hisz-pańskie). Są one wynikiem akceptacji koncepcji, wedle której, skoro rodzice przyczynili się do powstania majątku dziecka, choćby przez ich wychowanie i zapewnienie im edukacji, to także i oni winni uzyskiwać pewne korzyści ze spadku obejmującego majątek tego dziecka. niektórzy ustawodawcy przewi-dują jednak, że ochrona tego rodzaju przysługuje tylko wówczas, gdy osoby te objęte są obowiązkiem alimentacyjnym spadko dawcy69.

67 R. Z e g a d ł o, [przyp. 66], s. 441.68 Por. A. M ą c z y ń s k i, [przyp. 11], s. 1172; M. P a z d a n, [przyp. 11], s. 23–25;

M. Z a ł u c k i, [przyp. 14], s. 110–162.69 Tak np. art. 40 ustawy o prawie spadkowym stanu Queensland w Australii (Succession

Act z 1981 r.). Zob. A. A. P r e e c e, the impact of the law of inheritance on the Family, w: 7th australian institute of Family Studies Conference, Sydney 24–26 lipca 2000 r., s. 18 (materiały konferencyjne).


Prawa pozostałych członków rodziny zabezpieczane są przez ustawo-dawcę znacznie rzadziej. Rodzeństwo należy do kręgu uprawnionych między innymi w Serbii, Słowenii i Czarnogórze, ale tylko w razie ich niezdolności do pracy i niedostatku70. Z kolei w zasadzie chyba jedynie w Słowenii do tego grona należy także konkubent. Z kolei na przykład w Anglii stosowne uprawnienia przysługują również byłemu małżonkowi. Tego rodzaju regula cje są więc wyjątkowe i wynikają raczej z tradycji danego ustawodawstwa niż jakiejś panującej w tej mierze tendencji światowej.

Jak więc widać, krąg osób objętych ochroną przeciw rozrządzeniom spadkodawcy składa się przede wszystkim z osób, które są w jakiś sposób zależne od spadkodawcy. Jest to reguła nowoczesnych systemów prawa spadkowego. doszukać można się w niej pewnych analogii z występują-cym w prawie rodzinnym obowiązkiem alimentacyjnym. wydaje się zresztą niewątpliwe, że kształtując regulacje prawa spadkowego należy mieć na uwadze obowiązujące brzmienie przepisów prawa rodzinnego, jak i zało-żenia z tym związane. nietrafne byłoby co do zasady rozwiązanie, gdyby dla danej osoby nie było swoistej ochrony majątkowej sprawowanej przez spadkodawcę za jego życia, a ochrona ta powstawałaby dopiero na skutek śmierci spadkodawcy71.

na tym tle jako interesujący jawi się jednak postulat objęcia taką ochroną także osób, które opiekowały się spadkodawcą przed śmiercią, poświęcając przy tym czasem swoją karierę, życie zawodowe lub rodzinne72. Jako wzór takiego rozwiązania mogłoby posłużyć roszczenie występujące na przykład w ustawodawstwie amerykańskiego stanu Illinois, gdzie bliski członek ro-dziny (małżonek, rodzice, rodzeństwo, dziecko) niepełnosprawnego, który poświęcił się dla opieki nad osobą niepełnosprawną, mieszkając z taką osobą i doglądając jej na co dzień przez okres co najmniej trzech lat, jest uprawnio-ny do żądania skierowanego do masy spadkowej o uzyskanie odpowiedniej sumy pieniężnej na podstawie §5/18–1–1 zbioru ustaw stanu Illinois (Illinois Compiled Statutes). Sąd, rozstrzygając sprawę, winien zaś wziąć pod uwagę między innymi okoliczności sprawowania takiej opieki, możliwości utraty przez osobę wykonującą opiekę innej pracy, uczestniczenia przez nią w nor-malnym życiu, utraty możliwości rozrywki i związany z opieką stres. w sy-tuacji gdy majątek spadkowy na to pozwala, osoba uprawniona może żądać

70 A. B a u e r, Die innere Rechtfertigung des Pflichtteilrechts. Eine rechtsgeschichtliche, rechtsvergleichende und soziologische Betrachtung, Bielefeld 2008, s. 74.

71 M. Z a ł u c k i, [przyp. 14], s. 321–322.72 J. C. T a t e, Caregiving and the Case for testamentary Freedom, „University of

California davis law Review” 2008, nr 42, s. 181–193.


od 45 tysięcy do 180 tysięcy dolarów amerykańskich, w zależności jeszcze od stopnia niepełnosprawności osoby, nad którą sprawowano opiekę73.

w powyższym kontekście zauważyć trzeba, że polskie prawo spadkowe za jedno ze swoich podstawowych założeń uznaje ochronę osób bliskich spadkodawcy. Znajduje to wyraz w licznych instytucjach uregulowanych w kodeksie cywilnym, zwłaszcza w jego księdze czwartej („Spadki”). do najważniejszych regulacji mających na celu ochronę osób bliskich spadko-dawcy w naszym ustawodawstwie należy niewątpliwie unormowanie in-stytucji zachowku (art. 991–1011 k.c.) zapewniającej osobom wskazanym w ustawie określoną korzyść ze spadku. Artykuł 991 § k.c. stanowi bowiem, że zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powo-łani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni — 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawo-wym, w innych zaś wypadkach — połowa wartości tego udziału (zacho-wek). Katalog uprawnionych ograniczony jest zatem tylko do pewnych osób z kręgu spadkobierców ustawowych74. Ustawa wprowadza trzy ich kategorie: małżonek, zstępni, rodzice75. Małżonek spadkodawcy należy do grona poten-cjalnie uprawnionych zawsze. Pośród zstępnych obowiązuje zasada charakte-rystyczna dla dziedziczenia według szczepów. Przeżycie spadkodawcy przez jego dziecko wyłącza uprawnienie do zachowku wnuków pochodzących od tego dziecka. Z kolei uprawnienie wnuka wyłącza prawo do zachowku jego dzieci. natomiast uprawnienie rodziców będzie się aktualizować dopiero wówczas, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych. Reguły te są zatem pochodne w stosunku do zasad dziedziczenia ustawowego76.

Taki krąg uprawnionych do zachowku wynika z przyjęcia przez usta-wodawcę koncepcji, że to właśnie te osoby, w typowej sytuacji, stanowią najbliższą rodzinę spadkodawcy, połączoną z nim szczególnie intensywnymi więziami osobistymi, uczuciowymi. Takie uregulowanie w znacznym zakre-sie pokrywa się z regulacją kręgu podmiotów obciążonych obowiązkiem alimentacyjnym inter vivos77, co powoduje, że o instytucji tej można pró-bować mówić jako o kontynuacji obowiązków alimentacyjnych po śmierci obciążonego. Przy takiej koncepcji, która — co do zasady — wydaje się

73 Szerzej zob. h. M. F o r r e s t, loosening the wrapper on the Sandwich generation: Private Compensation for Family Caregivers, „lA law Review” 2003, nr 63, s. 405–407.

74 B. K o r d a s i e w i c z, Krąg osób uprawnionych do zachowku, w: Księga jubileuszowa…, [przyp. 66], s. 413.

75 E. S k o w r o ń s k a B o c i a n, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki, warszawa 2006, s. 161–164.

76 B. K o r d a s i e w i c z, w: System prawa prywatnego…, [przyp. 27], s. 837.77 J. B i e r n a t, [przyp. 16], s. 78.


trafna, bez względu na to, czy ustawodawca w przyszłości zdecyduje się na zastąpienie zachowku innym rodzajem uprawnień osób najbliższych do kontestowania woli spadkodawcy, rozważyć można by jednak poszerze-nie kręgu uprawnionych do zaopatrzenia choćby o dziadków spadkodawcy, których także nierzadko dotyczy alimentacja78. wątpliwości budzi jednak możliwość dochodzenia zachowku przez osoby niezależne od majątku spadkowego socjalnie. w obecnym stanie prawnym, jeżeli chodzi o efekt ekonomiczny, spadkodawca w podeszłym wieku nie może między innymi rozrządzić swoim niewielkim majątkiem na wypadek śmierci w ten spo-sób, iż całość tego majątku przekaże małoletniemu dziecku z ostatniego związku, bowiem dorosłe dziecko, na przykład z poprzedniego związku, niezależne od niego finansowo, posiadające dużo większy od niego majątek, dla którego spadek nie ma żadnego znaczenia, będzie w świetle art. 991 § 1 k.c. uprawnione do zachowku79. dla tego rodzaju ingerencji w swobodę rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci trudno znaleźć przekonujące uzasadnienie. dlatego, jak sądzę, jest to obecnie podstawowa wada systemu zachowku w naszym ustawodawstwie, gdyż obecne unormowanie pozwala na zbyt dalekie „wtrącanie się” w wolę testatora. Zastosowanie wyłącznie kryterium więzi formalnorodzinnej dla ustalenia podmiotów uprawnionych do zachowku nie jest poprawne i nie prowadzi do pożądanych rozwiązań w praktyce, chyba że jednocześnie towarzyszą temu kryteria obiektywne i materialne. Tylko osoba rzeczywiście bliska spadkodawcy, zależna od jego majątku przed śmiercią powinna mieć możliwość kierowania roszczeń w stosunku do majątku spadkowego, o ile spadkodawca nie przewidział dla niej korzyści ze spadku. nie sądzę zaś, by zasadne było umożliwienie kie-rowania takich roszczeń osobom formalnie należącym do kręgu rodzinnego, które na przykład przez ostatnie kilkanaście lat przed śmiercią spadkodawcy nie miały z nim jakiegokolwiek kontaktu.

V. ChARAKTER POSZCZEGólnYCh UPRAwnIEń

1. REZERwA

Przechodząc do omówienia natury jurydycznej poszczególnych rozwią-zań chroniących osoby bliskie spadkodawcy, wskazać trzeba, iż najczęściej stosowanym spośród nich na świecie jest system rezerwy. najważniejszą jego cechą jest to, że osoba uprawniona ma status spadkobiercy ustawowe-go, określanego mianem tzw. spadkobiercy koniecznego. dochodzi ona do

78 Taki postulat zgłosił m.in. S. w ó j c i k, [przyp. 17], s. 189.79 Zob. M. Z a ł u c k i, [przyp. 14], s. 457.


dziedziczenia bez względu na wolę wyrażoną przez spadkodawcę, chyba że doszło do wydziedziczenia tego spadkobiercy, o ile dany system prze-widuje taką instytucję. Co bowiem należy podkreślić, w systemie rezerwy bardzo rzadko występuje wydziedziczenie jako odrębna instytucja prawna. na ogół w ustawodawstwach znających rezerwę pojawia się tylko instytucja niegodności dziedziczenia, co wynika najprawdopodobniej z przekonania, że przy obowiązkowej części spadku, która jest przyznawana przez ustawę, to ustawodawca winien decydować o jej odebraniu80. w takim wypadku niegodność dziedziczenia pełni niejako podwójną rolę. Po pierwsze, prze-ciwdziała sytuacji, w której do dziedziczenia doszedłby spadkobierca, który popełnił czyn przeciwko wolności testowania. Po drugie, ma za zadanie przeciwdziałać przewinieniom spadkobierców dotyczącym spadkodawcy i osób jemu najbliższych.

System ten charakterystyczny jest przede wszystkim dla krajów o trady-cjach romańskich. Modelowym przykładem ustawodawstwa, gdzie spadek dzieli się na dwie części, jest prawo szwajcarskie. Jak wskazuje tamtejsza doktryna, podstawowym celem systemu rezerwy jest zapewnienie majątko-wej ochrony członków rodziny na wypadek śmierci osób należących do tego kręgu81. w obrębie tej wspólnoty poszczególni jej członkowie mają wobec innych pewne obowiązki, a ich niedopełnienie z uwagi na śmierć jednego z nich może w odczuwalny sposób zniszczyć panujące relacje82. dlatego uprawnieni, choćby dla zapewnienia dalszej egzystencji, mają stosowne uprawnienia także mortis causa. Stąd według szwajcarskiego kodeksu cywil-nego z 1907 r. (ZGB) swobodne dysponowanie majątkiem przez testament dotyczy tylko tej części spadku, która nie przypada w naturze wskazanym w ustawie osobom. Jako uprawnienie członków najbliższej rodziny rezerwa jest więc tą częścią spadku, której spadkodawca — co do zasady — nie może pozbawić danego spadkobiercy. Oznacza to, iż pewne części ustawowych udziałów spadkowych uprawnionych z rezerwy są nienaruszalne, a ich po-zbawienie może nastąpić tylko przy spełnieniu przesłanek wydziedziczenia, niegodności dziedziczenia lub przy zrzeczeniu się dziedziczenia83. Z chwilą otwarcia spadku spadkobiercy konieczni dziedziczą więc z ustawy część obowiązkową, bez względu na rozrządzenia testamentowe (art. 470 ZGB)84. według prawa szwajcarskiego osoby uprawnione z rezerwy są zatem rze-

80 Por. M. A. Z a c h a r i a s i e w i c z, [przyp. 9], s. 183–202.81 M. G u b s t e r, Strafenterbung de lege lata — de lege ferenda, Zürich 2001, s. 63.82 E. S t a d l e r, Die enterbung im Schweiz, Zürich 1910, s. 40.83 Zob. G. R y f f e l, repetitorium des schweizerischen erbrechts, Zürich 2004,

s. 10–19.84 Por. h. M a r t y S c h m i d, La situation patrimoniale des concubins a la fin de

l’union libre, Genéve 1986, s. 91–92.


czywistymi spadkobiercami zmarłego. dochodzą do przeznaczonej dla nich części spadku jako spadkobiercy ustawowi, a ich udział ma charakter rze-czowy. Są więc podmiotami wspólności majątku spadkowego i uczestniczą w zarządzie tym majątkiem. w konsekwencji odpowiadają za długi spadko-we, tak jak i inni spadkobiercy.

Podkreślić jednak należy, iż orzecznictwo szwajcarskie dopuszcza rozli-czenia majątkowe (pieniężne) między uprawnionym z rezerwy a spadkobier-cami powołanymi do dziedziczenia. Może to mieć miejsce zwłaszcza wów-czas, gdy uprawniony z rezerwy zostanie dostatecznie wynagrodzony przez spadkodawcę na przykład przez zapis testamentowy lub dokonaną za życia darowiznę na jego rzecz. w takim wypadku przez rozrządzenie na wypadek śmierci spadkobierca chroniony systemem rezerwy powinien tym samym móc zostać wykluczonym z kręgu spadkobierców. Ochrona prawna tego podmiotu sprowadza się wtedy jedynie do roszczenia pieniężnego. Rezerwa więc nie zawsze na tle tego systemu oznacza rzeczowy udział w spadku85.

System rezerwy przewidziany został także w prawie włoskim86. Rów-nież tam rezerwa ma co do zasady postać rzeczową (własność), niemniej w przypadku niektórych uprawnionych (na przykład małżonek) przybiera postać jedynie użytkowania (art. 537–546 włoskiego k.c. z 1942 r.)87. Prawa małżonka mogą być jednak zaspokojone przez spadkobierców, wówczas traci on możliwość użytkowania jego części przypadającej mu z tytułu re-zerwy. Ma to miejsce w przypadku zapewnienia mu dożywotniej renty albo przeniesienia korzyści czerpanych z własności nieruchomości lub z mająt-ku spadkowego. Zasady zaspokojenia małżonka są ustalane umownie, lub w przypadku jej braku — przez sąd (art. 547 włoskiego k.c.)88. Co do zasady więc także we włoszech uprawniony z rezerwy będzie podmiotem wspól-ności majątku spadkowego, tak jak będzie uczestniczył w zarządzie tym majątkiem i odpowiadał za długi spadkowe. Od tej reguły możliwe są zaś odstępstwa (małżonek). doktryna wskazuje zaś, że zasadniczą ideą leżącą u podstaw włoskiego systemu rezerwy jest przyczynienie się do zapewnienia najbliższym spadkodawcy utrzymania89, co może uzasadniać pewne zróż-nicowanie uprawnień.

85 Zob. P. w e i m a r, Berner Kommentar. Das erbrecht, die erben: Die gesetzlichen Erben, Die Verfügungsfähigkeit, Die Verfügungsfreiheit. Art. 457–480 ZGB, Bern 2000, uw. do art. 470 ZGB.

86 A. B a l d a s s a r i, Codice civile annotato con la giurisprudenza, Milano 2007, s. 590–601.

87 G. A l p a, V. Z e n o Z e n c o v i c h, italian Private law, new York 2007, s. 72– –74.

88 G. A l p a, V. Z e n o Z e n c o v i c h, [przyp. 87], s. 73.89 A. F u s a r o, Freedom of testation in italy, w: the law of Succession…, [przyp. 1],

s. 195.


Z systemem rezerwy kojarzone jest przede wszystkim ustawodawstwo francuskie, z którego system ten się wywodzi. Francuski kodeks cywilny z 1804 r. także bowiem przewiduje regulacje dotyczące obowiązkowej czę-ści spadku, która musi być przyznana określonym w ustawie spadkobiercom (art. 913 i n. francuskiego k.c.)90 — jak wskazuje doktryna — celem zapew-nienia sprawiedliwego, równego podziału masy spadkowej91. dlatego także w tamtejszym prawie można wyróżnić dwa rodzaje majątku na wypadek śmierci: część rozrządzalną i część obowiązkową92. Osoby uprawnione do części obowiązkowej spadku w zasadzie z mocy prawa na skutek otwarcia spadku stają się spadkobiercami. Zgodnie zaś z art. 913 francuskiego k.c. spadkodawca może przez darowiznę na rzecz żyjących lub przez testament rozporządzić ułamkową częścią swojego majątku, przy czym wysokość tego ułamka zależy od jego statusu prawnorodzinnego (dzieci, małżeń-stwo). Pozostająca do swobodnej dyspozycji część spadku może wyno-sić maksymalnie połowę całości majątku spadkodawcy i musi odpowiadać przynajmniej czwartej części jego wartości. Część obowiązkowa zaś na skutek otwarcia spadku zostaje podzielona między upoważnionych do niej93. Zaznaczyć trzeba jednak, iż od stycznia 2007 r. spadkobiercy koniecznemu przysługuje w zasadzie tylko roszczenie o wyrównanie pieniężne jego części obowiązkowej94, a nie uprawnienie rzeczowe, jak to ma na ogół miejsce w systemach rezerwy. Tylko wówczas, gdy dotyczy to przedmiotów, którymi spadkodawca rozporządził za życia, a one nadal istnieją i są nieobciążone, uprawnionemu przysługuje wybór i możliwość żądania wyrównania w na-turze (art. 924 francuskiego k.c.). Mimo zasadniczych cech rezerwy system ten zbliża się raczej w kierunku systemów zachowku95. dodać jednak trze-ba, że w przypadku spadkobierców nabycie korzyści ze spadku następuje z mocy prawa w chwili otwarcia spadku (art. 724 francuskiego k.c.). Osoby te odpowiadają za długi spadkowe na zasadach wskazanych w ustawie (por. art. 785, 873 francuskiego k.c.).

90 Por. A. M. B e l l M a c d o n a l d, French laws of Succession, „International and Comparative law Quarterly” 1958, nr 2, s. 415–427.

91 J. C a r b o n n i e r, Droit civil, Paris 1974, s. 10; h. d y s o n, French Property and Inheritance Law — Principles and Practice, Oxford 2003, s. 261.

92 R. O l d i g e s, testamente in Deutschland und Frankreich, Bühl 1988, s. 100.93 F. F e r r a n d, Familienerbrecht und testierfreiheit: Das französische recht, w:

Familienerbrecht und testierfreiheit im europäischen Vergleich, red. d. heinrich, d. Schwab, Bielefeld 2001, s. 106–107.

94 Jest to związane z reformą tamtejszego prawodawstwa, która weszła w życie na podstawie ustawy loi n°2006–728 du 23 juin 2006 portant réforme des successions et des libéralités.

95 Por. P. K s i ę ż a k, [przyp. 6], s. 32–34.


wskazane na tle wyróżnionych systemów prawnych podstawowe cechy rezerwy są wspólne ustawodawstwom przyjmującym ten rodzaj uprawnień osób bliskich spadkodawcy na wypadek jego śmierci. Mimo ujęcia ich nie-co inaczej w konkretnych przepisach, decydujące dla charakteru prawnego rezerwy jest to, iż uprawnieni dochodzą przeważnie do zagwarantowanej im części spadku jako spadkobiercy ustawowi, bez względu na wolę wyrażoną przez spadkodawcę, co ma im zapewnić przede wszystkim określone zabez-pieczenie socjalne po śmierci spadkodawcy, osoby im najbliższej, przez co należy uznać, że system ten ma realizować zwłaszcza funkcję zabezpieczają-cą. Uprawnieni z rezerwy stają się w związku z tym podmiotami wspólności majątku spadkowego, uczestniczą w zarządzie tym majątkiem i odpowiadają za długi spadkowe, otrzymując stosowne udziały spadkowe. Przemawia to także za przyjęciem drugiej funkcji systemu rezerwy — funkcji dystrybu-cyjnej — zapobiegającej koncentracji majątku w jednym ręku. w rezerwie widać też ideę solidarności rodzinnej, gdyż uprawnienie to jest wskazanym przez ustawę osobom należne z racji więzi formalnej wiążącej ich ze spad-kodawcą. Inne okoliczności, jak choćby wspólne pożycie ze spadkodaw-cą, przyczynienie się do powstania majątku spadkowego czy zależność od tego majątku nie mają w zasadzie żadnego znaczenia dla przyznania tego uprawnienia. wszystko to świadczy zaś o tym, że rezerwa jest daleko idą-cym ograniczeniem swobody rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci, niekoniecznie przystosowanym do aktualnych potrzeb społecznych, gdzie jako podstawową wartość akcentuje się jednak uprawnienie spadkodawcy do dysponowania jego majątkiem na wypadek śmierci96. wydaje się jednak, że w krajach stosujących rezerwę w swoim prawie widać już tendencję do liberalizowania tego systemu. Osoby, które kiedyś miałyby bezwzględnie rzeczowe uprawnienia w spadku, dziś już niekoniecznie nadal winny być określane mianem „spadkobierców koniecznych”, bowiem ich uprawnienia coraz częściej tracą charakter rzeczowych.

2. ZAChOwEK

System zachowku jest charakterystyczny przede wszystkim dla krajów o tradycjach germańskich97. na ogół ustawodawstwa, które przewidują usta-wowe unormowanie zachowku, normują także instytucję wydziedziczenia, stanowiącą odrębną od niegodności dziedziczenia figurę prawną, regulowa-ną precyzyjnie przepisami obowiązującego prawa.

96 S. v a n E r p, [przyp. 8], s. 12–14.97 Por. Z. T r u s z k i e w i c z, [przyp. 36], s. 15.


Jako modelowe rozwiązanie zachowku wskazuje się przede wszystkim system prawa niemieckiego. według treści § 2303 ust. 1 i 2 niemieckie-go kodeksu cywilnego z 1896 r. (BGB) uprawnieni do zachowku, których wykluczono rozrządzeniem na wypadek śmierci od dziedziczenia, mogą domagać się od spadkobiercy zachowku, co jest wynikiem przyjmowanej w tamtym systemie wzajemnej odpowiedzialności członków rodziny za siebie, mającej na celu podtrzymanie solidarności rodzinnej98. nabywają oni wierzytelność pieniężną względem masy spadkowej, a zatem mają ustawowo zastrzeżone prawo do domagania się od spadkobierców zapłaty określonej sumy pieniężnej, która stanowi ułamkowe odzwierciedlenie ich potencjalnego udziału w spadku, tj. takiego, który odziedziczyliby, gdyby zostali powołani do spadku na podstawie ustawy99. Osoba, której udział w spadku w związku z tym, iż nie doszło do dziedziczenia w świetle ustawo-wego porządku dziedziczenia został zmniejszony lub zniesiony, ma prawo do zachowku. Pozostałe osoby, które nie byłyby powołane do dziedziczenia z ustawy razem z tym uprawnionym, mimo formalnego prawa do zachowku, nie będą mieć materialnego uprawnienia do domagania się tegoż100. Stąd można uznać, że prawo do zachowku w prawie niemieckim na skutek otwar-cia spadku i ziszczenia się przesłanek koniecznych do przyznania zachowku konkretyzuje się i przyjmuje postać roszczenia. Roszczenie to winno być zaś kierowane przeciwko spadkobiercom. Jest ono żądaniem, na podstawie którego uprawniony domaga się świadczenia pieniężnego. Powstaje wraz ze śmiercią spadkodawcy (§ 2317 zd. 1 BGB). Może być dziedziczone i jest zbywalne (§ 2317 zd. 2 BGB). Jako roszczenie majątkowe ulega przedaw-nieniu. Uprawniony nie odpowiada zaś za długi spadkowe, sam ma pozy-cję wierzyciela w stosunku do masy spadkowej101. Spadkodawca może zaś uprawnionego wydziedziczyć, pozbawiając go zachowku (§ 2333 BGB).

Także prawo austriackie wprowadza konstrukcję zachowku jako jedno z uprawnień osób najbliższych spadkodawcy. Jak zaś wskazuje tamtejsza doktryna, prawo do zachowku uniemożliwia spadkodawcy dowolne dyspo-nowanie swoim całym majątkiem, co w konsekwencji ogranicza swobodę testowania i ma na celu zapewnienie bezpieczeństwa prawnego rodzinie102.

98 Tak prawo do zachowku scharakteryzował niemiecki Federalny Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 19 IV 2005 r. w połączonych sprawach 1 BvR 1644/00 i 1 BvR 188/03, „Zeitschrift für das Gesamte Familienrecht” 2005, s. 872.

99 Por. B. d a u n e r l i e b, Pflichtteilsrecht und Pflichtteilsentziehung auf dem Prüfstand, „Forum Familienrecht” 2001, nr 3, s. 79.

100 w. Z i m m e r m a n n, [przyp. 30], s. 69.101 K. A g e l, Das Pflichtteilsrecht, München 2001, s. 7.102 B. J u d, reformbedarf im erbrecht, w: aBgB 2011. Chancen und Möglichkeiten


Osobie, której przysługuje prawo do zachowku, która w austriackim ko-deksie cywilnym z 1811 r. (ABGB) określona została jako spadkobierca konieczny, zagwarantowany jest pewien minimalny udział w spadku, co mogłoby sugerować zbliżenie do systemu rezerwy. w przypadku austriac-kiego zachowku nie chodzi jednak o udział spadkowy (rzeczowy), lecz jedynie o obligacyjne roszczenie pieniężne, które do momentu przekazania spadku spadkobiercom na mocy właściwej decyzji sądowej (stwierdzenie nabycia spadku) skierowane jest przeciwko całej masie spadkowej. dopiero po stwierdzeniu praw do spadku roszczenie to kierowane jest przeciwko spadkobiercom (§ 764 ABGB)103. Uprawniony ma zatem pozycję wierzycie-la, nie ponosi więc odpowiedzialności za długi spadkowe104. Spadkodawca może go wydziedziczyć.

Podobny model zachowku występuje także w prawie polskim, gdzie podnosi się, że podstawowym celem tej instytucji jest wzmocnienie rodziny i ochrona interesów jej członków105. Również w naszym ustawodawstwie, podobnie jak na przykład w niemczech i Austrii, zachowek ma postać pieniężną. według treści art. 991 § 2 k.c., jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pienięż-nej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Instytucja zachowku została zatem ukształtowana jako wierzytelność, tj. roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej, czyli jest to prawo o charakterze względnym. Spadkobierca uprawniony do zachowku jest wierzycielem spadkobiercy106. Przy czym na zachowek należy spoglądać nieco szerzej

einer Zivilrechtsreform, red. C. FischerCzermak, G. hopf, G. Kathrein, M. Schauer, wien 2008, s. 245–246.

103 Pewną ciekawostką na tle tamtejszego systemu prawnego jest to, że po śmierci spadkodawcy, zanim spadkobierca przejmie prawa i obowiązki majątkowe zmarłego, dochodzi jednak najpierw do wszczętego z urzędu specjalnego postępowania, tzw. Verlassenschaftsverfahren. według zasady wynikającej z § 797 ABGB nikomu nie wolno samowolnie przejąć spadku. Może to nastąpić tylko w drodze decyzji sądu poprzedzonej postępowaniem sądowym. w początkowym etapie postępowania tzw. komisarz sądowy, którym zazwyczaj jest notariusz, dokonuje pierwszej oceny wartości majątku, stwierdza m.in., czy spadek obciążony jest długami (na podstawie informacji od banków, ubezpie czycieli, ewentualnych wierzycieli, rodziny itp.) oraz powiadamia wszystkich (przyszłych) spadkobierców o wszczęciu postępowania. dopiero później następuje przyjęcie spadku.

104 Por. R. w e l s e r, w: Kommentar zum Allgemeinem bürgerlichen Gesetzbuch, red. P. Rummel, wien 2000, s. 970.

105 J. G w i a z d o m o r s k i, [przyp. 25], s. 268. 106 E. n i e z b e c k a, w: Kodeks cywilny. Komentarz, t. IV, Spadki, red. A. Kidyba,

warszawa 2008.


niż tylko jako roszczenie o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej, czym zachowek jest co do zasady. wskazać bowiem trzeba także, iż należy odróż-nić prawo do zachowku od roszczenia o zachowek107. To ostatnie bowiem wynika z prawa do zachowku108, którego rezultatem mogą być czasami inne roszczenia, na przykład żądanie zmniejszenia zapisów i poleceń109. dodać trzeba jeszcze, że uprawniony do zachowku nie odpowiada za długi spadko-we. Także w naszym systemie spadkodawca może pozbawić spadkobiercę zachowku (art. 1008 k.c.)110.

w powyższym kontekście wskazać trzeba, że podstawowe cechy za-chowku są zbliżone w poszczególnych systemach prawnych. Uprawnienie to ma przede wszystkim postać pieniężną, osoba uprawniona jest zaś wierzy-cielem w stosunku do masy spadkowej (spadkobierców), nie może zaś żądać dopuszczenia do dziedziczenia. Zachowek jest więc pewnym ogranicze-niem swobody testowania, służącym przede wszystkim socjalnej ochronie bliskich spadkodawcy (funkcja zabezpieczająca), pośrednio realizującym inne funkcje, w tym ideę zachowania majątku w rodzinie i solidarności jej członków111. Bywa często określany jako ograniczenie gospodarcze, bo choć formalnie spadkodawca może dowolnie dysponować swoim majątkiem mortis causa, to jednak późniejsze roszczenia kierowane do spadkobierców dowolność tę niweczą, pozbawiając czasami spadkobierców istotnych ko-rzyści ze spadku. Zachowek jest zaś niezależny od takich okoliczności jak status materialny zobowiązanego i uprawnionego, zakres przyczyniania się uprawnionego do powstania majątku spadkowego i zakres zależności tej osoby od majątku spadkowego. Ustawy przewidują bowiem, że po speł-nieniu kryterium więzi formalnej dana osoba ma uprawnienie do zachowku — co do zasady — bez względu na inne okoliczności112.

3. SYSTEM QUASIAlIMEnTACYJnY

Zupełnie odmienny od systemów rezerwy i zachowku jest system anglo-saski. Przykładem zastosowania tego rodzaju rozwiązania jest na przykład ustawodawstwo angielskie, które na podstawie przepisów ustawy Inheritance

107 Zob. np. A. d o l i w a, Prawo do zachowku, „Edukacja Prawnicza” 2008, z. 4, s. 26.108 Por. M. P o g o n o w s k i, [przyp. 37], s. 856–859.109 A. S z p u n a r, [przyp. 35], s. 13.110 M. Z a ł u c k i, [przyp. 14], s. 326–327.111 n. P a p a n t o n i o u, Die soziale Funktion des erbrechts, „Archiv für civilistische

Praxis” 1973, s. 396; M. J. d e w a l l, the Social and economic Foundations of the law of Succession, „Stellenbosch law Review” 1997, nr 8, s. 162.

112 Spadkodawca może co prawda uprawnionego do zachowku wydziedziczyć, co jednak nie jest dowolne, będąc uzależnionym od spełnienia stosownych przesłanek wska-zanych w ustawie.


(Provision for Family and dependants) Act z 1975 r. przewiduje opartą na dyskrecjonalnej władzy sędziego możliwość ingerencji sądu w losy majątku spadkowego po śmierci spadkodawcy. Osoba uprawniona może tutaj doma-gać się od sądu spadkowego, by dokonał ingerencji w ostatnią wolę spadko-dawcy lub — co należy podkreślić — w powołanie do spadku wynikające z ustawy. Jest to roszczenie o tzw. family provisions113.

Istota uprawnienia wynikającego z ustawy polega na tym, iż w przy-padku śmierci spadkodawcy osoba, która przeżyła spadkodawcę i należy do kręgu jego najbliższych, może wnioskować o wydanie przez sąd orzeczenia służącemu jej zaopatrzeniu majątkowemu ze spadku, jeżeli spadkodawca dokonał rozrządzenia swoim majątkiem przez testament lub gdy do dziedzi czenia po nim dochodzi na podstawie dziedziczenia ustawowego, ewentual-nie zarówno w oparciu o testament, jak i ustawę, a skutek dziedziczenia nie przewiduje dla tej osoby właściwego zaopatrzenia (art. 1 ust. 1 ustawy)114. decydujące znaczenie — poza przynależnością do kręgu osób najbliższych — ma zatem fakt nieotrzymania właściwego zaopatrzenia115.

Przesłanka ta zależy od okoliczności danego przypadku i wymaga przeprowadzenia testu (sprawdzenia), czy dana osoba na skutek śmierci spadkodawcy i niekorzystnego dla niej rozrządzenia testamentowego bądź układu dziedziczenia ustawowego utraciła możliwość egzystencji, jak też na ile pogorszył się w związku ze śmiercią osoby bliskiej jej poziom życia. Ustawa w tym zakresie wprowadza dwa standardy: standard pozostającego przy życiu małżonka oraz standard alimentacyjny116. Ten pierwszy związa-ny jest oczywiście z rolą, jaką w życiu spadkodawcy pełni jego małżonek, i oznacza takie zaopatrzenie, które powinni otrzymać mąż lub żona, a które byłoby rozsądne, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy, nieza-leżnie od tego, czy takie zaopatrzenie jest konieczne czy nie dla utrzymania uprawnionego. Standard drugi dotyczy zaś wszystkich pozostałych osób uprawnionych i oznacza takie zaopatrzenie finansowe, jakie byłoby rozsąd-ne, biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności sprawy, które jest konieczne do utrzymania wnioskodawcy (art. 1 ust. 2 ustawy)117. Małżonkowi przysługuje

113 Szczegółowo w M. Z a ł u c k i, [przyp. 14], s. 250–256.114 P. K s i ę ż a k, [przyp. 6], s. 37.115 Por. G. M i l l e r, Developments in Family Provision on Death, „Family law week”

z 11 III 2007, s. 1. Pewne znaczenie ma jednak także domicyl, gdyż dla zastosowania ustawy miejsce zamieszkania spadkodawcy musi znajdować się w Anglii lub walii. Zob. M. Z a ł u c k i, [przyp. 14], s. 252.

116 R. K e r r i d g e, the law of Succession, london 2002, s. 159.117 h. h i r a m, new Developments in UK Succession law, „Electronic Journal of

Comparative law” 2006, nr 12, s. 9.


zatem prawo do odpowiedniego zaopatrzenia, a pozostałym do zaopatrzenia rozsądnie potrzebnego do ich utrzymania118.

Przy ustalaniu, czy osoby uprawnione są należycie zaopatrzone, sąd winien brać pod uwagę wiele okoliczności. duże znaczenie ma charak-ter więzi łączącej zmarłego z daną osobą, poziom życia rodziny, postawa uprawnionego lub wpływ rozstrzygnięcia na prawa innych osób. winno się rozważyć, czy skutki rozrządzenia na wypadek śmierci lub reguł ustawo-wych są rozsądne i sprawiedliwe w danym wypadku119. Ustawa wskazuje tutaj, że jeżeli sąd dojdzie do przekonania, że osoba uprawniona nie otrzy-mała należytego zaopatrzenia, przy podjęciu decyzji o ingerencji w proces dziedziczenia testamentowego i ustawowego winien mieć na uwadze na-stępujące przesłanki ogólne zastosowania władzy dyskrecjonalnej: zasoby i potrzeby finansowe wnioskodawców i spadkobierców, zarówno obecne, jak i przyszłe; obowiązki, jakie zmarły miał w stosunku do wnioskodaw-ców i spadkobierców; rozmiar i charakter spadku; ewentualne upośledzenie fizyczne i umysłowe wnioskodawców i spadkobierców; wszelkie inne kwe-stie, w tym zachowanie wnioskodawcy lub innych osób, które w okoliczno-ściach sprawy sąd może uznać za istotne (art. 3 ust. 1 ustawy).

dla pewnych kategorii osób uprawnionych przewidziano zaś pewne dodatkowe przesłanki. dla przykładu, gdy z roszczeniem o family provisions wystąpi małżonek, to poza wyżej wymienionymi przesłankami — stosow-nie do postanowień art. 3 ust. 2 ustawy — sąd winien wziąć pod uwagę także to, jaki jest wiek wnioskodawcy oraz jak długo trwało małżeństwo ze spadkodawcą. w tym kontekście znaczenie ma także to, czy wnioskodawca przyczynił się do powstania majątku rodzinnego, choćby przez prowadzenie domu czy pieczę nad członkami rodziny120. Ocenie podlega również rodzaj stosunków małżeńskich łączących wnioskodawcę ze spadkodawcą121. Jeżeli natomiast z roszczeniem o family provisions wystąpi dziecko spadkodawcy, to poza przesłankami ogólnymi sąd winien mieć na uwadze postawę dziecka oraz możliwości zdobycia przezeń wykształcenia (art. 3 ust. 3 ustawy). Gdy zaś z roszczeniem na podstawie ustawy występuje osoba, która bezpośrednio przed śmiercią spadkodawcy była utrzymywana, w całości bądź w części, przez spadkodawcę, wówczas sąd poza przesłankami ogólnymi musi roz-

118 P. K s i ę ż a k, [przyp. 6], s. 37.119 S. R o s s, Capitalisation of income needs in inheritance act Claims: Duxbury or

ogden?, „Family law week” z 12 III 2009, s. 2.120 P. R e e d, inheritance act Claims after white & Miller, „Family law week” z 22

I 2007, s. 1.121 Zob. także A. C h a n d l e r, What is the Measure of Maintenance? How Does the

Court Quantify Spousal Periodical Payments?, „Family law week” z 16 III 2009, s. 1.


ważyć, z jakich pobudek spadkodawca uważał się za zobowiązanego do utrzymywania takiej osoby, jak również jak długo taki stan się utrzymywał (art. 3 ust. 4 ustawy).

Sąd, rozpoznając sprawę, ma bardzo szeroką gamę decyzji możliwych do podjęcia, w ramach przyznanej mu władzy dyskrecjonalnej. Sąd może orzec o: 1) przyznaniu z majątku pozostałego po zmarłym określonych okresowych świadczeń pieniężnych płatnych w terminach określonych w orzeczeniu; 2) dokonaniu wypłaty określonej sumy pieniężnej jedno-razowo; 3) przeniesieniu własności określonych składników majątkowych wchodzących do spadku; 4) osiąganiu określonych korzyści ze składników majątkowych wchodzących w skład spadku; 5) zmianach własnościowych innego rodzaju w majątku spadkowym, obciążeniu określonych składników majątkowych spadku czy ustanowieniu trustu; 6) zmianie przedmałżeńskich lub zawartych w trakcie trwania małżeństwa porozumień, w którym jedną ze stron był spadkodawca, przy czym zmiana ta może nastąpić na korzyść drugiego małżonka, każdego dziecka z tego małżeństwa lub osoby, która była traktowana przez spadkodawcę jak dziecko rodziny (pasierb) w relacji do tego małżeństwa.

Sąd spadku może zatem zmienić ostatnią wolę zmarłego poczynioną na wypadek śmierci w drodze testamentu lub ingerować w zasady dziedziczenia ustawowego. Może tego dokonać w taki sposób, jaki będzie zdaniem sądu sprawiedliwy i odpowiedni w odniesieniu do okoliczności rozpoznawanej sprawy. Uwzględniając interes uprawnionego, sąd powinien mieć na uwa-dze także prawa innych osób, w tym innych występujących z roszczeniami o family provisions oraz spadkobierców powołanych do dziedziczenia zgodnie z tytułem dziedziczenia, z którego powołanie do spadku ma być zmienio ne. Zaznaczyć należy także, iż roszczenie o family provisions ma charakter osobisty. nie jest zatem możliwe jego zbycie; roszczenie to również nie podlega dziedziczeniu. Może więc być rozpoznane przez sąd tylko wówczas, gdy występujący z tym roszczeniem żyje.

Zbliżone w tej mierze są inne ustawodawstwa przewidujące alimenta-cyjne uprawnienia osób bliskich na wypadek śmierci spadkodawcy, jak na przykład prawodawstwo nowozelandzkie, australijskie i niektórych kana-dyjskich prowincji122. Idea tego rodzaju konstrukcji prawnych oparta jest na założeniu, iż każdy wypadek roszczeń kierowanych przeciwko woli spadko-dawcy, a zatem wolę tę kontestujących, należy badać oddzielnie, opierając się nie tylko na więzi formalnej łączącej spadkodawcę z daną osobą, lecz także na innych przesłankach, przede wszystkim zaś na sytuacji socjalnej

122 Por. R. F. C r o u c h e r, [przyp. 29], s. 1–4.


uprawnionego. Takie rozwiązanie pozwala na sprawiedliwe wyważenie in-teresów godnych ochrony prawnej: woli spadkodawcy i sytuacji bytowej osoby pominiętej przez spadkodawcę w jego rozrządzeniu123. w skrajnej sytuacji mogłoby się zdarzyć, że ingerencja sądu byłaby tu dotkliwsza dla woli spadkodawcy niż w systemach rezerwy lub zachowku. Z uwagi jednak na fakt, że byłaby to ingerencja podyktowana innymi ważnymi wartościami, nie sposób odmówić jej słuszności.

4. TEndEnCJE ROZwOJU

Ocena wszystkich trzech systemów oraz konfrontacja z aktualny-mi tendencjami rozwoju prawa spadkowego, przejawiającymi się przede wszystkim w dążeniu do poszerzenia zasady swobody testowania i urze-czywistniania ostatniej woli spadkodawcy, nie należy do zadań łatwych. Przegląd argumentów za i przeciw co do konkretnego rozwiązania zależy przede wszystkim od roli, jaką chce się przyznać autonomii woli spadko-dawcy, odzwierciedlając tym samym koncepcję ustawodawcy. Analiza po-szczególnych systemów prowadzić może do wniosku, że w zasadzie tylko w systemie alimentacyjnym możliwe jest dokonanie oceny zasadności in-gerencji w ostatnią wolę spadkodawcy ad casum. Co prawda systemy re-zerwy i zachowku przewidują pewne rozwiązania pozbawiające dane osoby uprawnień na wypadek śmierci spadkodawcy, gdy otrzymanie korzyści ze spadku byłoby niemoralne (niegodność dziedziczenia, wydziedziczenie), to jednak tylko w systemie alimentacyjnym, gdzie sąd w każdym wypadku bada zasadność podnoszonych roszczeń, możliwa jest ocena oparta nie tylko na ustaleniach zmierzających do wykazania więzi formalnej, lecz dokonana także w oparciu o rzeczywiste potrzeby danej osoby, by ewentualnie chronić ją socjalnie, co jest przecież podstawowym celem szczególnych upraw-nień osób bliskich spadkodawcy przyznawanych na wypadek jego śmierci osobom tego potrzebującym, realizującym przez prawo spadkowe funkcję zabezpieczającą dla bliskich spadkodawcy.

Zauważyć trzeba także, iż dzisiejsze czasy, czasy gospodarki wolnoryn-kowej, gdy osoba fizyczna w zasadzie dowolnie dysponuje swoimi aktywa-mi inter vivos, przy nowoczesnych wyzwaniach rynku i zmienionej funkcji rodziny, wymuszają takie rozwiązania w ustawodawstwie spadkowym, które w należyty sposób pozwolą na urzeczywistnienie ostatniej woli spadkodaw-cy, często kosztem innych wartości, choćby takich jak formalizm regulacji czy status innych osób124. Zmiany dokonane w ostatnich latach w niektórych

123 Zob. M. Z a ł u c k i, [przyp. 14], s. 272.124 S. van E r p, [przyp. 8], s. 2–6.


systemach prawnych125, jak również zmiany postulowane126, które nie zostały jeszcze przez prawodawców uwzględnione, zdają się sugerować odejście od najdalej idących ograniczeń swobody testowania, liberalizując i jednocześnie legitymując takie rozrządzenia na wypadek śmierci, które nie biorą pod uwagę interesów osób najbliższych testatora. w twierdzeniach niektórych autorów zauważyć wręcz można swego rodzaju powrót do idei absolutyzacji swobody rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci127. wszystko to po-woduje, że od pewnego już czasu rośnie potrzeba ponownego rozważenia zasadności istniejących w tej mierze mechanizmów oraz ukierunkowania ich w stronę większego niż dotychczas poszanowania woli testatora. Z peł-nionych przez te mechanizmy trzech podstawowych funkcji, tj. zabezpie-czającej (dostarczanie środków utrzymania), dystrybucyjnej (sprawiedliwy, równy podział schedy spadkowej, przeciwdziałanie koncentracji kapitału) i odpowiedzialności rodzinnej (pozostawienie majątku w rodzinie i pod-trzymywanie w ten sposób więzi rodzinnych), tylko ta pierwsza wydaje się uzasadniona128. dziś bowiem nie ma już miejsca dla idei przeciwdziałania koncentracji mas majątkowych czy idei pozostawienia majątku w rodzinie kosztem wolności testowania. Takie systemy, oparte jeszcze w dużej mie-rze na teorii głoszonej między innymi przez Georga wilhelma Friedricha hegla w pierwszej połowie XIX w.129, a także ideach rewolucji francu skiej wskazujących na konieczność równego traktowania wszystkich spad-

125 dla przykładu ustawodawstwo holenderskie w nowej, czwartej księdze kodeksu cy-wilnego holenderskiego, która weszła w życie 1 I 2003 r., zastąpiło dotychczasowy system rezerwy zachowkiem jedynie dla zstępnych spadkodawcy. Zob. w. B e e m h a a r, Familiäre Bindung und testierfreiheit im neuen niederländischen erbrecht, w: Familienerbrecht…, [przyp. 93], s. 147.

126 Zob. np. w Austrii: B. J u d, [przyp. 102], s. 250; w niemczech: B. d a u n e r l i e b, [przyp. 99], s. 79–81; w Anglii: R. K e r r i d g e, reform of the law of Succession: the need for Change, not Piecemeal tinkering, „Conveyancer and Property lawyer” 2007, nr 71, s. 47–69. Zob. także w. B o r y s i a k, [przyp. 4], s. 567–587.

127 Zob. T. l. T u r n i p s e e d, why Shouldn’t i Be allowed to leave My Property to Whomever I Choose at My Death (Or How I Learned to Stop Worrying and Start Loving the French), „Brandeis law Journal” 2006, nr 44, s. 737–740, 751–762, 794.

128 Zob. jednak uwagi I. Kondyli, która wskazuje, że warunkiem koniecznym i wystar-czającym do uzyskania statusu uprawnionego do zachowku winien być jedynie fakt przy-należności do rodziny, oparty na określonej więzi biologicznej lub prawnej (I. K o n d y l i, la protection de la famille par la réserve héréditaire en droits français et grec compares, Paris 1997), cyt. za: A. C z a r n o c k a, recenzja, KPP, R. X: 2001, z. 3, s. 698. Zob. także recenzję tej pracy autorstwa M. G o r é, „Revue Internationale de droit Comparé” 1998, z. 4, s. 1179–1181.

129 Por. G. w. F. h e g e l, Zasady filozofii prawa, tłum. A. landman, warszawa 1969, s. 240 (dzieło to zostało wydane po raz pierwszy w 1821 r.).


kobierców130, nie wydają się dziś odzwierciedlać potrzeb i oczekiwań spo-łeczeństwa. Myśl hegla, która leżała u podstaw rozwiązań przewidujących ochronę rodziny w prawie spadkowym w systemach o tradycjach romań-skogermańskich, uzasadniona była w czasach, gdy majątek spadkowy miał charakter majątku rodzinnego131. dziś stosunki majątkowe są znacznie bar-dziej skomplikowane niż wówczas, a majątek spadkowy obecnie jest raczej wynikiem własnej pracy spadkodawcy niż wysiłku całej rodziny. Rodzina nie jest już zresztą wspólnotą produkcji, ale raczej wspólnotą wychowania i konsumpcji132, przez co nie sposób uznać, że nadal istnieje bezwarunkowy obowiązek mortis causa przekazania przez osobę fizyczną zgromadzonego za życia majątku członkom rodziny. Z kolei także idea rewolucji francu-skiej, będąca przecież źródłem systemu rezerwy, która miała przeciwdziałać gromadzeniu dużych mas majątkowych, tak by osłabić podmioty prywatne i uniemożliwić im kontestowanie władzy133, z oczywistych względów dziś nie jest aktualna. Oba te założenia w nowoczesnych czasach nie są ade-kwatne do panujących stosunków, do których bardziej dostosowana jawi się pełna swoboda rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci. dzisiaj raczej „na siłę” trzeba poszukiwać uzasadnienia dla ograniczenia takiej swobo-dy niż zastanawiać się niejako „z urzędu” nad rozwiązaniami chroniący-mi osoby bliskie spadkodawcy. w typowej sytuacji rodzinnospadkowej osoby należące do kręgu najbliższych zazwyczaj osiągają samodzielność finansową i gospodarczą w stosunku do majątku spadkowego, mogą więc utrzymać się po śmierci spadkodawcy samodzielnie. w takim zaś wypadku ograniczenie swobody testowania spadkodawcy nie znajduje dostatecznego uzasadnienia134. Panujące stosunki społeczne nie wymagają już tak dalekiej ingerencji ustawodawcy w wolę zmarłego, jak to miało miejsce wówczas, gdy obowiązujące w tej mierze regulacje były wprowadzane do jeszcze obecnych kodeksów. Co więcej, w wielu wypadkach taka ingerencja winna być uznana za nadmierną, a zatem wkraczającą w konstytucyjnie regulo-wane prawa spadkodawcy. dlatego tylko taki system ochrony osób bliskich spadkodawcy, który pozwoli na racjonalne poszanowanie najważniejszej w prawie spadkowym wartości — czyli woli testatora — odpowiada dzi-

130 R. d a v i d, French law. its Structure, Sources and Methodology, louisiana 1972, s. 108.

131 J. B e c k e r t, the long Durée of inheritance law. Discourses and institutional Development in France, Germany, and the United States since 1800, „European Journal of Sociology” 2007, nr 1, s. 96.

132 Por. P. K s i ę ż a k, [przyp. 6], s. 52.133 J. B e c k e r t, [przyp. 131], s. 93–96.134 F. Z o l l, Das polnische Erbrecht im Wandel — die geplanten Reformen, w:

erbrechtsentwicklung in Zentral- und osteuropa, red. R. welser, wien 2009, s. 169.


siejszym potrzebom. Przy czym — co należy podkreślić — wybór samego systemu ochrony nie przesądza jeszcze wszystkiego. Równie ważne jest określenie kręgu uprawnionych, rodzaju korzyści przeznaczonych dla tych osób oraz innych reguł szczegółowych, które mogą wpływać na realne zna-czenie tej instytucji135.

VI. wnIOSKI I PROPOZYCJE De lege FerenDa

Przeprowadzona analiza poszczególnych systemów ochrony osób bliskich spadkodawcy pokazuje przede wszystkim, iż w ostatnim czasie zaciera-ją się różnice, które pozwalały na jednoznaczne odróżnienie tych systemów od siebie, co widać zwłaszcza w przypadku rezerwy i zachowku. Jak sądzę, jest to wynikiem ogólnoświatowej tendencji między innymi do liberalizo-wania wszelkich ograniczeń swobody testowania. w czasach współczesnych znacząco zmieniły się warunki, które uzasadniały pierwotne ukształtowanie tych rozwiązań, przez co poszczególni ustawodawcy odchodzą od niektó-rych, wydawałoby się jeszcze kilka lat temu niepodlegających dyskusji, koncepcji. na tym tle konieczne jest także, by ponownie przemyśleć system uprawnień osób bliskich spadkodawcy w prawie polskim, zwłaszcza w kon-tekście przyszłej regulacji.

w świetle przedstawionych argumentów i obserwacji, że obecnie tyl-ko zabezpieczająca funkcja szczególnych uprawnień osób bliskich spad-kodawcy na wypadek jego śmierci wydaje się do pogodzenia z naczelną zasadą prawa spadkowego, jaką jest swoboda testowania, jestem zdania, że w przyszłej polskiej regulacji tylko w przypadku osób, które nie osiągnęły jeszcze samodzielności finansowej, a zatem są małoletnie lub niezdolne do pracy, zasadne jest utrzymanie szczególnych uprawnień obciążających ma-jątek spadkodawcy na wypadek jego śmierci. Regulacje te winny stanowić ochronę o charakterze materialnym, tak by zapewnić najbliższym członkom rodziny środki utrzymania. nie może to być jednak ochrona przyznawana takim osobom tylko z tej racji, że należą one formalnie do kręgu osób najbliższych spadkodawcy. Przepisy prawa trzeba tak ukształtować, by sąd mógł badać rzeczywiste potrzeby uprawnionego, a więc oceniać okoliczno-ści każdego przypadku oddzielnie. Trzeba bowiem mieć na uwadze to, że w typowej sytuacji to spadkodawca jest osobą najbardziej kompetentną do oceny stosunków łączących go z innymi ludźmi i to jego wola winna mieć zasadnicze znaczenie w ustalaniu, kogo z najbliższych wyposażyć, a kogo pominąć. Tylko w skrajnych wypadkach ustawodawca winien ingerować

135 Tak trafnie P. K s i ę ż a k, [przyp. 6], s. 101–102.


w tę wolę, choćby dlatego, by chronić podmioty słabsze. Ingerencja ta musi być jednak rozważna, gdyż skoro spadkodawca może swoim majątkiem dys-ponować w zasadzie dowolnie za życia, trudno by akceptować daleko idące ograniczenia w tym zakresie dopiero na wypadek śmierci. Pamiętać trzeba także, iż nawet przy swobodnych dyspozycjach majątkowych inter vivos każda osoba fizyczna za życia może mieć pewne obowiązki alimentacyjne, których poszanowanie jest mocno zakorzenione w naszej tradycji prawnej, a których naruszenie oceniane jest przez społeczeństwo zazwyczaj jako nie-moralne. Stąd myśl, by regulacja prawnospadkowa stała się swego rodzaju przedłużeniem tych obowiązków na okres po śmierci zobowiązanego136, wydaje się interesująca. niewątpliwie bowiem w ten sposób możliwe jest należyte zabezpieczenie interesów majątkowych najbliższych, co z reguły odbywać się będzie z niewielką — w porównaniu z zachowkiem lub rezerwą — ingerencją w wolę testatora.

Mimo że na tle naszego systemu prawnego wielu autorów zajmujących się tą problematyką137 przyznaje, że cel zabezpieczający majątkowo bliskich spadkodawcy to podstawowy cel tego rodzaju systemów ochrony tych osób, w konkluzji swoich rozważań poszczególni dyskutanci opowiadają się ra-czej za systemem zachowku. Tymczasem prawidłowa ocena potrzeb danej osoby i ewentualnie przyznanie jej określonych korzyści ze spadku kosztem innych osób może odbyć się tylko wówczas, gdy zostaną zbadane okolicz-ności danego przypadku. Po ustaleniu, że dana osoba tego rzeczywiście po-trzebuje, przyznana jej korzyść ze spadku realizuję funkcję zabezpieczającą. w przeciwnym razie, tak jak to ma miejsce w systemach ochrony formalnej, niezależnych od okoliczności danego wypadku, istnieje duże prawdopodo-bieństwo, że podstawowa funkcja ochrony osób bliskich spadkodawcy nie zostanie zrealizowana, ponieważ przyznana im korzyść ze spadku będzie stanowić jedynie wzbogacenie kosztem osób, dla których korzyści ze spad-ku przewidział spadkodawca. Taka sytuacja będzie już zaś moim zdaniem nadmierną ingerencją ustawodawcy w wolę testatora. Stąd przyznawanie określonych korzyści ze spadku jedynie na podstawie kryteriów formalnych, nawet gdy towarzyszy temu wyrażana przez autorów troska o sprawiedliwy podział schedy między uprawnionych członków rodziny138, nie wydaje się

136 Por. M. P a z d a n, w: Zielona księga…, [przyp. 10], s. 192.137 Zob. np. J. K o s i k, [przyp. 5], s. 533; E. n i e z b e c k a, Prawo spadkowe w za-

rysie, lublin 2000, s. 102; M. P o g o n o w s k i, Podmioty uprawnione i zobowiązane z zachowku, „Rejent” 2009, z. 4, s. 97 i n.; J. St. P i ą t o w s k i, B. K o r d a s i e w i c z, Prawo spadkowe. Zarys wykładu, warszawa 2011, s. 215; B. K o r d a s i e w i c z, w: System prawa prywatnego…, [przyp. 27], s. 828.

138 Por. np. J. K o s i k, [przyp. 5], s. 533; S. w ó j c i k, Podstawy prawa cywilnego. Prawo spadkowe, warszawa 2001, s. 86.


nadal uzasadnione. Zresztą trudno innym systemom, zwłaszcza zaś syste-mowi alimentacyjnemu, zarzucić, że nie jest on systemem sprawiedliwym, skoro bada okoliczności każdego spadku o wiele dokładniej, niż ma to miejsce w przypadku spraw o zachowek.

Analizując dalej system ochrony formalnej, zauważyć trzeba także, iż w obecnym stanie normatywnym, po wejściu w życie Konstytucji z 1997 r., ochrona rodziny — o czym już kilkakrotnie wspominałem — ma właściwie jedynie tylko socjalny charakter. Jeżeli więc w przepisach Konstytucji do-patrywać się obowiązku spadkodawcy do pozostawienia korzyści ze spadku osobom najbliższym, to podstawą takiego obowiązku mogły być w zasadzie przepisy chroniące prawo dziedziczenia, tj. art. 21 i 64 Konstytucji. Te z kolei należy rozumieć jako chroniące prawo właściciela do dysponowania jego własnością, nie zaś jako stwarzające możliwość ingerencji w te dyspo-zycje. Jeżeli więc nawet uznać, że zachowek jest rozwiązaniem legitymo-wanym konstytucyjnie, a ustawodawca zmierza w ten sposób do realizacji ochrony rodziny, to ta legitymacja konstytucyjna może dotyczyć jedynie innych wartości chronionych przez konstytucję, a więc przede wszystkim, w kontekście majątkowym (bo o takie uprawnienia tutaj chodzi), wartości socjalnych. w innym przypadku taka regulacja mogłaby zostać uznana za niezgodną z konstytucją. Trudno bowiem doszukać się w przepisach obo-wiązującej Konstytucji innej legitymacji zachowku niż socjalna. dlatego aktualne poglądy na temat zachowku muszą uwzględniać także determi-nanty konstytucyjne takich regulacji prawnospadkowych. dlatego stanowi-ska wyrażane na temat tej instytucji przed wejściem w życie Konstytucji z 1997 r. nie są — w świetle jej postanowień — w pełni aktualne.

Mając to na uwadze i podtrzymując wszystkie negatywne argumenty dotyczące dzisiejszej regulacji zachowku, proponuję, by systemowi upraw-nień osób bliskich spadkodawcy na wypadek jego śmierci nadać w prawie polskim charakter alimentacyjny i zsynchronizować je z regulacją obowiąz-ku alimentacyjnego zamieszczoną w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. w ten sposób wyeliminowane zostaną dwie podstawowe wady obecnej regu-lacji zachowku. Po pierwsze, nowe uprawnienia będą przysługiwać wyłącz-nie osobom zaliczanym do kręgu objętego obowiązkiem alimentacyjnym. Po drugie, będą one zależne nie tylko od przesłanek formalnych, lecz także obiektywnych i materialnych. według tego rozwiązania spadkodawca mógł by w zasadzie swobodnie rozrządzać swoim majątkiem na wypadek śmierci, a osoby dotychczas zależne od tego majątku mogłyby korzystać z niego nadal, jeżeli pozostawałyby w kręgu uprawnionych do żądania dostarczania środków utrzymania i wychowania, określonego na podstawie właściwych przepisów prawa rodzinnego, jeżeli znajdowałyby się w niedostatku.


By rozwiązanie to wprowadzić, uchylić należy dotychczasowe przepisy kodeksu cywilnego dotyczące zachowku i zastąpić je stosowną regulacją normatywną. Zaczątkiem takiej regulacji mogłaby być, zgłoszona już przeze mnie uprzednio139, następująca propozycja, wymagająca oczywiście — po przeprowadzeniu stosownej dyskusji — rozbudowania w zakresie rozwiązań szczegółowych:

„Art. 1. Osoba należąca do kręgu uprawnionego do żądania dostarcza-nia środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania, określonego na podstawie właściwych przepisów prawa rodzinnego, jeżeli znajdzie się w niedostatku i nie może otrzymać należnych jej środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania, może żądać od spadkobiercy nieobciążonego takim obowiązkiem tych środków w stosun-ku do swoich potrzeb i do wartości jego udziału spadkowego, o ile byłaby powołana do spadku z ustawy.

Art. 2. Spadkobierca może uczynić zadość temu roszczeniu także w ten sposób, że zapłaci tej osobie sumę pieniężną odpowiadającą połowie war-tości udziału spadkowego, jaki by jej przypadał, gdyby dana osoba została powołana do spadku na podstawie ustawy.

Art. 3. Odpowiedzialność spadkobiercy względem wszystkich osób na-leżących do kręgu, o którym mowa w art. 1, ograniczona jest do wartości jego udziału spadkowego”.

wyrażając nadzieję, że niniejsza wypowiedź będzie przyczynkiem do takiej dyskusji, sądzę, że wskazana propozycja pozwoli, z jednej strony, w należyty sposób zagwarantować spadkodawcy realizację przysługującej mu konstytucyjnie swobody rozrządzania majątkiem na wypadek śmierci, z drugiej zaś strony, przyzna odpowiednią ochronę socjalną dla osób po-wiązanych z nim więzią rodzinną, które mogłyby ucierpieć na skutek po-minięcia ich w rozrządzeniu na wypadek śmierci. Korzyścią wprowadzenia takiego rozwiązania będzie uzależnienie uprawnień osób bliskich spadko-dawcy od ich rzeczywistych egzystencjonalnych potrzeb, co obecnie wydaje się legitymowane w ustawie zasadniczej i pożądane.

139 M. Z a ł u c k i, [przyp. 14], s. 469.

further fate of the legitimate portion in polish law

Documents