ayhan, g., başur höyük kazısı lüle buluntuları (pipes found at the excavations of the tumulus...
TRANSCRIPT
XIII. ORTAÇAĞ VE TÜRK DÖNEMİ KAZILARI VE SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARI
SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ14-16 Ekim 2009
SPROCEEDINGS OF THE XIIIth SYMPOSIUM
OF MEDIEVAL AND TURKISH PERIOD EXCAVATIONS AND
ART HISTORICAL RESEARCHES14-16 October 2009
AYRIBASIM / OFFPRINT
yayına hazırlayanlar
Kadir PektaşSaim Cİrtİl
Selda Özgün CİrtİlGökçen Kurtuluş Öztaşkin
Hicran ÖzdemİrErbil Aktuğ
Ramazan Uykur
XIII. ORTAÇAĞ VE TÜRK DÖNEMİ KAZILARI VE SANAT TARİHİ ARAŞTIRMALARI
SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ14-16 Ekim 2009
S
PROCEEDINGS OF THE XIIIth SYMPOSIUM OF MEDIEVAL AND TURKISH PERIOD
EXCAVATIONS AND ART HISTORICAL RESEARCHES
14-16 October 2009
Yayına Hazırlayanlar / EditorsProf. Dr. Kadir Pektaş
Yrd. Doç. Dr. Saim CirtilDr. Selda Özgün Cirtil
Öğr. Gör. Gökçen Kurtuluş ÖztaşkinAraş. Gör. Hicran Özdemİr
Araş. Gör. Erbil AktuğUzm. Ramazan Uykur
Yayımlanan yazıların içeriğinden yazarları sorumludur.
© Copyright 2010, Pamukkale Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü
ISBN 978-605-5607-42-5Pamukkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi
Sanat Tarihi Bölümü Yayınları No: 1
Baskı / Printed byBİLTUR Basım Yayın ve Hizmet A.Ş.
Dudullu Organize Sanayi Bölgesi 1. Cadde No. 16 Ümraniye - İstanbul/Türkiye
Tel: +90 (216) 444 44 03 Fax: +90 (216) 327 15 44www.bilnet.net.tr
Sertifika no: 15690
Yapım ve Dağıtım / Production and DistributionZero Prodüksiyon Kitap-Yayın-Dağıtım Ltd. Şti.
Abdullah Sokak, No: 17, Taksim, 34433 İstanbulTel: +90 (212) 244 7521 Fax: +90 (212) 244 3209
E.posta: [email protected]
www.egeyayinlari.com
PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ SANAT TARİHİ BÖLÜMÜ
İÇİNDEKİLER
Prof. Dr. Kadir Pektaş’ın Konuşması ............................................................................................................................................................................................................................................ ix
Prof. Dr. Celal Şimşek’in Konuşması ............................................................................................................................................................................................................................................ xi
Prof. Dr. Halil Kumsar’ın Konuşması ...................................................................................................................................................................................................................................... xiii
Göynük Meryem Kadın Çeşmesi ve Bekâr (Girçık=Çıkçık=Gusülhane) HamamıHakkı Acun ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 1
Morava Okulu/Ekolü (14.-15. yy Sırbistan)Su Sultan Akülker ....................................................................................................................................................................................................................................................................................... 11
Eskişehir, Başara Köyü Kazılarında Bulunan Bizans Dönemi Kiliseleri A. Oğuz Alp .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 21
Kapadokya Bölgesi Soğanlıdere Vadisi’ndeki Karabaş, Canavar ve Geyikli Kilise Duvar Resimleri ve Skepides Ailesi
Feride İmrana Altun ............................................................................................................................................................................................................................................................................... 31
Eski Ahlat Şehri Kazısı 2006-2007 Yıllarına Ait Sırsız Seramik TipolojisiGöknil Arda ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 41
Başur Höyük Kazısı Lüle BuluntularıGökben Ayhan .................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 49
İstanbul’dan Musluklu Taş TeknelerH. Örcün Barışta .......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 59
Öresun (Tepesi Delik) Hanı’nda Temizlik ve Restorasyon ÇalışmalarıAli Baş ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 69
Bitlis Kalesi Kazısı Sırlı Seramikleri Üzerine Bir DeğerlendirmeGülsen Baş ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 83
Denizli / Honaz’daki Tarihi Kalıntılar Üzerine Birkaç SözAhmet Ali Bayhan ...................................................................................................................................................................................................................................................................................... 93
İstanbul - Heybeliada’daki Mekteb-i Bahriye-i Şâhane Kışlası’nın İnşaat Aşamaları Üzerine Bazı GözlemlerZ. Kenan Bilici ............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 105
Ahlat Underground Settlements Research Project 2007-2008-2009Roberto Bixio – Andrea De Pascale with the collaboration of Andrea Bixio – Elisa Leger – Alessandro Maifredi – Mauro Traverso – İrem Yalçın .................................................................................................................................................................... 123
Edirne’de Bulgar - Ortodoks KiliseleriYılmaz Büktel ................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 131
Ayasuluk’ta Yeni Bulunan Kale Köşkü ve HamamıMustafa Büyükkolancı ..................................................................................................................................................................................................................................................................... 143
iv
Türk Türbe Mimarisinde Ender Bir Örnek: “Milas Ortaköy’de İkiz Türbe”Ersel Çağlıtütüncigil ............................................................................................................................................................................................................................................................................ 155
14. Yüzyıldan Üç Ahşap Minber / Birkaç Soru, Birkaç CevapNusret Çam ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 165
Gereme Panagia Kilisesi (2005 Yılı Kazı Sonuçları)Nilay Çorağan Karakaya ............................................................................................................................................................................................................................................................. 175
2008 Dönemi Ani Kazılarında Ortaya Çıkarılan İnsan ve Hayvan Figürlü Keramik Kaplar Üzerine Değerlendirmeler
Yaşar Çoruhlu .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 185
Alaşehir Kurşunlu Han Kazı ve Temizlik ÇalışmalarıErtan Daş ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 197
Balat İlyas Bey Külliyesi 2008 Yılı Kazı ve Temizlik ÇalışmalarıYekta Demiralp - Şakir Çakmak ........................................................................................................................................................................................................................................ 213
Teke Yöresi SarnıçlarıA. Şevki Duymaz ....................................................................................................................................................................................................................................................................................... 225
Yeşilbağcılar (Gibye) EvleriMustafa Ekmekçi - Sertan Atasoy .................................................................................................................................................................................................................................... 235
2008 Alara KazısıOsman Eravşar ........................................................................................................................................................................................................................................................................................... 245
Urfa Türk İslam Mimarisinde Ejder Figürünün Kullanımı Üzerine Bir DeğerlendirmeSüreyya Eroğlu ............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 253
Bilecik-Osmaneli’de Bir Osmanlı Dönemi Rum Kilisesi: Hagios GeorgiosSeçkin Evcim ................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 259
Seyitgazi - Doğançayır Beldesinde Bulunan Melekgazi ZaviyesiAli Gerengi ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 269
Tamarra de Lempicka ve Hale Asaf / Art-Deco’nun Işığı ve ÖzüKıymet Giray .................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 281
Balat İlyas Bey Külliyesi Kazısında Ortaya Çıkarılan Seramiklerin Değerlendirilmesi (2007-2008)Sevinç Gök Gürhan ............................................................................................................................................................................................................................................................................... 291
Hierapolis Martyriumu / Arkeolojik ve Mimari AnalizGüven Gümgüm ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 307
Kemah Çevresinden Birkaç Urartu Kalıntısı Hamza Gündoğdu .................................................................................................................................................................................................................................................................................. 317
Kitabelere Taşınan İmgeler: Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Beyliği ÖrnekleriSema Gündüz ................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 325
Yumuktepe Pişmiş Toprak KandilleriEda Güngör - Gülgün Köroğlu - Ergün Laflı ..................................................................................................................................................................................................... 333
Bulgaristan’da Az Bilinen Bir Osmanlı Eseri: Hasköy HamamıBahriye Güray .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 343
Bandırma Eski İskele / Belediye Eski Binasının Mimari ve Fonksiyonel ÖzellikleriŞennur Kaya – Akın Tuncer .................................................................................................................................................................................................................................................... 351
v
Ankara Saraç Sinan Camisi 2008 Yılı RestorasyonuAli Kılcı .................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 359
Orta Asya Türk Zaman/Mekan Algısının Zara Halılarına Uzanan YansımalarıSibel Kılıç ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 371
The Külliye of Gazi Turhan Bey in the Village of Kırkkavak, District of Uzunköprü Research and Resurrection of a Disappeared Early-Ottoman Building Complex
Machiel Kiel .................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 381
Amorium’da Bulunan Yeni Veriler Işığında Bizans Dünyası’nda Şarap ÜretimiOğuz Koçyiğit ................................................................................................................................................................................................................................................................................................. 393
Bitlis Kalesi Yapıtaşlarının Jeolojik Özellikleri ve Mühendislik Problemleri Tamer Koralay – Mehmet Özkul – Halil Kumsar – Kadir Pektaş .................................................................................................................................. 403
Yumuktepe Höyüğü Kazılarından Ortaçağ TakılarıGülgün Köroğlu .......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 417
Hadrianoupolis ve Çevresinden Geç Ortaçağ Sırlı Seramik ÖrnekleriErgün Laflı – Gülseren Kan Şahin .................................................................................................................................................................................................................................. 427
Kuşadası - Kadıkalesi / Anaia Kazısı 2009 Yılı ÇalışmalarıZeynep Mercangöz – Filiz İnanan ................................................................................................................................................................................................................................... 433
Panaztepe Bizans Dönemi Sırsız SeramikleriSinan Mimaroğlu .................................................................................................................................................................................................................................................................................... 443
Amasya-Harşena Kalesi ve Kızlar Sarayı Kazısı 2009 Yılı İlk SonuçlarıE. Emine Naza-Dönmez ................................................................................................................................................................................................................................................................. 453
Kastamonu-Kasaba Köyü Mahmud Bey Camii Kalem İşi Bezemeleri ve Osmanlı Bezeme Sanatına EtkileriCandan Nemlioğlu ................................................................................................................................................................................................................................................................................ 463
Tatlarin Yeraltı ŞehriDemet Okuyucu ......................................................................................................................................................................................................................................................................................... 473
Akdenizle Kucaklaşan Osmanlı Seramikleri ve Günümüze Ulaşan YansımalarıGönül Öney ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 479
Eyüp’te Bir Grup Çarduvar (Açık) Türbe Hakkında NotlarHakkı Önkal .................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 481
Denizli Arkeoloji Müzesi’nde Yer Alan Bizans Dönemi Maden Haçlarından Bir Grup Hicran Özdemir – Gökçen K. Öztaşkın .................................................................................................................................................................................................................... 489
Marmaray-Metro İnşaatı Sirkeci Kurtarma Kazılarında Bulunan Osmanlı CamlarıÜzlifat Özgümüş ....................................................................................................................................................................................................................................................................................... 501
Yüzyılın Tanığı Afyonkarahisar LisesiSelda Özgün Cirtil .................................................................................................................................................................................................................................................................................. 507
Niğde-Çamardı İlçesi’ndeki Türk Mimarî EserleriMehmet Özkarcı ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 517
Eskişehir Karacahisar Kalesi Ortaçağ Seramiklerinden Bir Grup: Yeşil ve Erguvan Lekeli SeramiklerMuradiye Öztaşkın ............................................................................................................................................................................................................................................................................... 525
Denizli Beyliği ve Sikkeleri Hakkında Bir AraştırmaGündegül Parlar ....................................................................................................................................................................................................................................................................................... 537
vi
Denizli - İlbadı Mezarlığı’ndaki Selçuklu ve Beylikler Dönemi Mezar Taşları ÜzerineKadir Pektaş .................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 545
Denizli ve İlçelerinin (Buldan, Bekilli, Çal, Tavas Yatağan, Serinhisar, Acıpayam) Kapı Tokmak ve Kapı Halkaları
Betül Savcı ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 553
Bakü - Şirvanşahlar Sarayı’ndaki ‘Divanhane’ Yapısı HakkındaYüksel Sayan ................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 561
Anadolu’da Selçuklu Döneminde Niğde ve Kayseri Çevresinde Bulunan Taçkapılar Üzerine Bazı Düşünceler-IMustafa Kemal Şahin ....................................................................................................................................................................................................................................................................... 569
Sepet Tipi Küpelere Bizans Anadolusu’ndan Yeni Bir Yorum: Amorium Sepet Tipi KüpeleriMurat Şen ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 583
Laodikeia Kuzey Bazilikası (Kilisesi)Celal Şimşek – Bahadır Duman ........................................................................................................................................................................................................................................ 593
Türk İslam Sanatında Şadırvan Mimarisinin Ortaya Çıkışı ÜzerineŞerife Tali ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................ 603
Sivas Kangalağası Konağı’nın 19. Yüzyıl Türk Resim Sanatı Tarihi İçindeki Yeri ve ÖnemiGülsen Tezcan .............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 613
Hoşap Kalesi Kazısı - 2008Mehmet Top .................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 621
Heyet-i Edebiyye’de İki Ressam: Nazmi Ziya ve Çallı İbrahimElvan Topallı ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................631
Osmaniye Ortaçağ Seramikleri Ön DeğerlendirmesiFüsun Tülek ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 639
Artuklu Meliki İmâdeddîn Ebu Bekr’in Sikkesinde Ejder/Evren İle Mücadele İkonografisiRamazan Uykur ........................................................................................................................................................................................................................................................................................ 647
Gelibolu Yarımadası’nda Bir Osmanlı Yerleşimi: Yenişehir (Burhan)Ali Osman Uysal ...................................................................................................................................................................................................................................................................................... 653
16.-18. Yüzyıllarda Osmanlı Saray Terzileri TeşkilatıBahattin Yaman ....................................................................................................................................................................................................................................................................................... 663
Bozcaada Köprülü Mehmet Paşa ve Alaybey CamileriAlptekin Yavaş ............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 671
1855 Depreminden Sonra Bursa’da Osman ve Orhan Gazi Türbelerinin Yeniden İnşasıDoğan Yavaş ................................................................................................................................................................................................................................................................................................... 681
Hermann Jansen’in Bazı Anadolu Kentleri İçin Yaptığı Konut Tasarımları ve Denizli ÖrneğiMehmet Yavuz ............................................................................................................................................................................................................................................................................................. 693
Tebrîk-Nâme-i Millî’ye Göre II. Abdülhamid’in İstanbul’daki İmar Faaliyetleri II: TekkelerNurcan Yazıcı ............................................................................................................................................................................................................................................................................................... 707
Edirne Dilaverbey Mahallesi Kurtarma Kazılarında Bulunan Erken Osmanlı SeramikleriGülgün Yılmaz ............................................................................................................................................................................................................................................................................................ 721
BAŞUR HÖYÜK KAZISI LÜLE BULUNTULARI
Gökben AYHAN*
ÖzetBaşur Höyük, Siirt’in batısındaki Botan vadisindeki Aktaş köyünde yer almaktadır. Höyüğün üzerinde yakın zamana kadar bulunan modern köy tahrip olmuştur. Muhtemelen bu köy yerleşmesine ait olan lüleler büyük çoğunluğu yüzeyde ele geçirilmiştir. Başur Höyük’teki 2007–2009 yılı arasında yapılan kazılarda toplam 112 lüle ve lüle parçası bulunmuştur. Lüle parçaları arasında yedi tip görülmektedir. Bu tipler arasında başta kaideli ve süzgeç çanaklı ile süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüleler olmak üzere yuvarlak çanaklı, basık yuvarlak çanaklı, silindir çanaklı lüleler, disk kaideli ve lale biçimli lülelere rastlanmıştır. Örnekleri arasında belli tiplerin yaygın olduğu görülen Başur Höyük lülelerinde tütünün yanı sıra afyonda içilmiş olabilir.
Ağızlık, çubuk ve lüle olmak üzere üç parçadan oluşan lülelerde çubuk, çanağa veya duman yoluna takılmaktadır. Her iki tipteki lüleler, Başur Höyük lüle buluntuları arasında görülmektedir. Kilden yapılmış olan lüleler genellikle sert, açık gri hamurlu ve siyah perdahlıdır. Özellikle üzeri kazıma, baskı ve rulet baskı tekniğiyle yapılan bezemeler örneklerde görülmektedir.
“Kaideli ve süzgeç çanaklı lüle” ve “süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüle” tipinin diğer tiplere göre daha yoğun olması bu iki tipin daha çok tercih edildiğini ortaya koymaktadır. Genellikle Anadolu’da Çattepe Höyük, Türbe Höyük, Bitlis Kalesi, Hasankeyf ve Harput gibi yerlerde görülenbu iki tip, aynı zamanda Anadolu dışında Tel Aphek, Horvat Zikhrin ve Khirbet Hatara gibi yerlerde de görülmektedir.
Başur Höyük lüle buluntuları, 17. ile 19. yy arasındaki yerleşime ait buluntular arasında yer almaktadır.
Anahtar Kelimeler: Başur Höyük, lüle, kil, tütün, afyon
AbstractPipes Found at the Excavations of the Tumulus Başur
Başur Basur Tumulus is at the villages of Aktaş, in the Bohtan Valley northwest of Siirt. The modern village which h as be en on the tumulus until recently i s destroyed. Probably, most of the pipes which belong to the settlement of the village has been found on the surface. A t the excavations which were arranged at Basur Tumulus between the years 2007-2009, 112 pipes and pipe fragments have been found out.
There are seven types of pipe fragments. They are, mostly base and sieve bowl pipe, shallow rounded bowl pipe with sieve, and also rounded bowl, shallow rounded bowl, cylender bowl, disc-shaped and lily-bowl pipes. Especially “base and sieve bowl pipe” and “shallow rounded pipe with sieve” are common types. May be these two pipe prefered the other pipes. Not only tobacco but also opium may have been smoked at the Basur Tumulus pipes among whose samples some specific types are common.
* Arş. Gör., Nevşehir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü. Nevşehir. E.posta: [email protected]
Gökben Ayhan50
For the pipes which consist of three parts as pipe, chibouk and mouthpiece, chibouk is inserted in stem socket or bowl. Both these two types of pipes are seen among the findings of Basur Tumulus. The majorty of the pipes made of clay are tough, pale gray clay and black slip. The decorations which are especially made with the techniques of incise, press and roulette press are seen in the samples.
The fact that the types; “base and sieve bowl pipe” and “shallow rounded bowl pipe with sieve” are more superflous than the other types proves that these two types are more common in the area. These two types which are usually seen in the places such as Cattepe and Türbe Tumulus, Castle of Bitlis, Harput and Hasankeyf in Anatolia, are at the same time seen in the places such as Tel Aphek, Horvat Zikhrin and Khirbet Hatara in the out of Anatolia.
The pipe fragments of Basur Tumulus have been among the findings belonging to the settlements between the seventeenth and nineteenth centuries.
Keywords: Başur Tumulus, pipe, clay, tobacco, opium
Siirt’in batısındaki Aktaş köyüne bağlı Bakır mezrası sınırları içerisinde yer alan Başur Höyük, kuzeyden gelip Bostancık Köyü sınırları içerisinden Botan Nehrine dökülen Başur Çayı’nın kenarındadır (Res. 1). Başur Çayı, Ilısu Barajı’nın dolmasıyla sular altında kalacak Botan Vadisini besleyen yan kollardan biri olduğu için bu alanda sular altında kalacaktır. Başur Höyük, jeopolitik konumu açısından kuzeyinde bulunan Bitlis Vadisi nedeniyle doğudan gelen, güneye ve güneybatıya ulaşan doğal yollar üzerindedir1. Ilısu Barajı altında kalacak olan bölgede birçok kurtarma kazısı yürütülmekle birlikte bunlardan biri olan Başur Höyük’teki çalışmalar, Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Protohistorya ve Önasya Arkeolojisi Anabilim Dalı öğretim üyelerinden Yard. Doç. Dr. Haluk Sağlamtimur’un kazı başkanlığında 2007 yılından itibaren yürütülmektedir2.Lüle ile ilgili çalışmalar Sanat Tarihi literatürüne 19. yüzyılın ortalarından itibaren girmesiyle birlikte bu alanda ya- yınlar yapılmaya başlanmıştır3. Osmanlı lüleciliği ile ilgili bilgilerimiz, daha çok Batı Anadolu ve Yunanistan’daki birkaç merkezde ele geçen örneklere dayanmaktadır. Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerindeki lülecilik hak- kındaki bilgilerimiz pek fazla olmayıp, Kazı Sonuçları Toplantıları’ndaki makalelerde yer alan birkaç cümle, fotoğraf ve çizimden ibarettir.Lüleler, Osmanlı İmparatorluğu’nda yaklaşık olarak 1605’lerden itibaren kullanılmaya başlanmış olup, lülelerin üretimi İstanbul’da 1928’e4, Orta Doğu’da 1950’lere kadar devam etmiştir5. Kalıplarda veya çömlekçi çarkında
1 Seçkin, B. S., Başlangıçtan Günümüze Siirt Tarihi, Siirtliler Derneği Yayınları, İstanbul, 2005, 5-6.2 Lüle konusunda çalışmam yönünde beni teşvik eden hocam Prof. Dr. Sayın Bozkurt Ersoy’a minnettarlığım sonsuzdur. Başur Höyük lüle bulun-
tuları üzerinde bana çalışma fırsatı veren Yrd. Doç. Dr. Sayın Haluk Sağlamtimur’a da ayrıca teşekkür ederim.3 Ayhan, G., Çeşitli Müzelerde Bulunan Örnekleriyle Osmanlı Lüleleri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., İzmir, 2006; Bakla, E., “Unutulmuş Bir Halk Sanatı Lülecilik”, Antika, S: 5, İstanbul, Ağustos 1985, 4-6; Bakla, E., Tophane Lüleciliği, Antik A.Ş. Kültür Yayınları, İstanbul, 1993; Baram, U., “The Clay Tobacco Pipes of Cyprus”, Report of The Department of Antiquities Cyprus, Lefkoşa, 1995, 299-309; Baram, U., “Filistin Geçmişinden Dolaşık Objeler” Osmanlı Arkeolojisi, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2004, 142-163; Barışta, Ö., “Ankara Eyne Bey Hamamı Kazısında Bulunan Lüleler Üzerine”, Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan 10–13 Ekim 2001 Bildiriler, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, İzmir, 2002, 71-81; Cantay, G., “Edirne Sarayı Kazısı Lüle Buluntuları”, Sanat Tarihi Defterleri 7, Ege Yayınları, İstanbul, 2003, 15-24; Hayes, J., “Turkish Clay Pipes: A Provisional Typology”, The Archaeology of Clay Pipe, IV(BARS XCII), London, 1980, 3-10; Hayes, J., Excavations on Saraçhane in Istanbul, Vol. 2: The Pottery, Princeton, 1992, 391-395, 442-443, pl. 50; Kocabaş, H., “Tophane Lüleciliği” Türk Etnografya Dergisi V, TTK, Ankara, 1963, 12-13; Kuşoğlu, M. Z., “Bir Zamanlar Çubuk Vardı” İlgi, S. 66, İstanbul, 1991, 32-35; Robinson, R., “Clay Tobacco Pipes From The Kerameikos”, Mitteilüngen des Deutschen Archaologischen Institutes Athenische Abteilung 98, Berlin, 1983, 265-285, Taf. 51-56; Robinson, R., “Tobacco Pipes of Corinth and Athenian Agora (plates 33–64)” Hesperia, Vol. 54, Princeton, 1985, 149-203; Stanaeva, M., “La Collection de Pipes du Varna”, Bulletin Du Musee National de Varna, Tome: VII (XXIII), Varna, 1972, 81-99; Taşçı, H., “Topkapı Sarayındaki “Tophane Lüleciliği Eserleri”, Antik ve Dekor, S. 34, İstanbul, 1996, 148-150; Yener, A., “Tütün Lüleleri ve Antalya- Kaleiçi’nde Bulunan Örnekler”, Arkeoloji ve Sanat, S: 119, İstanbul, 2005, 94-113.
4 Robinson, R., 1985, 151; Baram, U., 1995, 299.5 Vroom, J., “Post-Medieval Ceramics As Historical Information”, Between Venice and Istanbul Colonical Landscapes In Early Modern Greece,
Hesperia Suplement 40, Athens, 2007, 86.
Başur Höyük Kazısı Lüle Buluntuları 51
yapılan lülelerde çeşitli tipler görülmektedir. İki katlı dükkânların alt katında üretim yapılmakta üst katında satışa sunulmaktadır6. Bu dükkânların yer aldığı sokaklara lüle el sanatının adı verilmiştir. İstanbul Tophane’de en kalite-liler lüleler üretilmiş ve bu lüleler dünya çapında ün yapmıştır. Sanayi Devrimi’yle birlikte yerini sigaraya bırak-mak durumunda kalan lüle içimi kullanıldığı dönemlerin yaygın bir kültür öğesi olmuştur7. Geç dönem Osmanlı tabakalarının tarihlendirilmesinde bu buluntular da önem taşımaktadır.
Tütün, Amerika kıtasında çok çeşitli amaçlarla kullanılmıştır. İlk kez şaman törenlerinde “halüsinasyon” için kul- lanılan tütün, Amerika yerlileri arasında “her derde deva ilaç” olarak nitelendirilerek yetiştirilmiştir. Bu kulla-nımlarının dışında tütünün susuzluk ve açlığı yatıştırarak direnç verdiğine inanılmıştır. Amerika kıtasının keşfiyle birlikte kullanım alanı Avrupa’ya doğru yayılan tütünün8. 1600–1601 tarihlerinde, Peçevili İbrahim tarafından Osmanlı İmparatorluğu’na İngilizler tarafından getirilerek ilaç olarak satıldığı belirtilmektedir9. Tütün, İngilizlerin yanı sıra Batı Afrika’dan Mısır’a, Mısır’dan Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğu Akdeniz kıyılarına tanıtılmıştır10.
Lülelerde tütün ve afyon içilmekle birlikte afyon, tütüne oranla daha az kullanılmıştır. Özellikle Uzak Doğu ve İran’da afyon içimi yaygındır11. Afyonun tütünden önceleri çubuk veya lülelerde içildiğinden bahseden kaynak-ların yanı sıra lülenin tütünün Osmanlıya gelişi ile birlikte ortaya çıktığını ileri süren kaynaklar da bulunmaktadır. Kâtip Çelebi, çubuk ve lüle gibi terimlerin 17. yüzyıldan itibaren kullanıldığını belirtmiştir. Rebecca Robinson, Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk lülenin ne zaman kullanıldığının kesin olarak bilinmemesine karşın bu lülelerin, İngiliz lülelerinin benzerleri olduğunu ve dolayısıyla İngiliz gemileri yoluyla Türkiye’ye geldiğini belirtmiştir12. Buna karşın Avner Raban, adlarını belirtmediği bazı bilginlerin, tütünden daha önceleri, lülelerin haşhaş ve afyon için kullanıldığının ifade edildiğini yazmaktadır. Erdinç Bakla, Osmanlılarda II. Bayezit döneminden itibaren (1482–1512) esrar ve afyon kullanılmasından dolayı muhtemelen bu bitkilerin lülelerde içilebileceğinden söz etmiştir13.
Osmanlı döneminin seyahatnamelerinde de afyonla ilgili bilgiler verilmiştir. Evliya Çelebi, 1639’da Süleyma-niye ve Tiryakiler çarşısında 16 dükkânda afyon ve esrar satıldığından bahsetmiştir14. Bu dükkânların yanı sıra İstanbul’da esrar tekkelerinin de bulunduğu bilinmektedir15.
Hemen hemen her kazıda ele geçen buluntular arasında yer alan lüle ve lüle parçaları Başur Höyük’te, 2007–2009 yılı arasında yapılan kazılarda ele geçirilmiştir. 30’u 2007, 57’si 2008 ve 25’i 2009 yıllarında olmak üzere toplam 112 lüle ele geçirilmiştir. Muhtemelen höyüğün üzerinde yakın zamana kadar bulunan modern köy yerleşimine ait olan lülelerin büyük çoğunluğu yüzeyde ele geçirilmiştir. Her üç yılda çıkan lülelerde genellikle benzer tiplere rastlanmıştır.
Başur Höyük lüleleri arasında yedi lüle tipi görülmektedir. Bu tipler arasında başta kaideli v e süzgeç çanaklı lüleler ile süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüleler olmak üzere yuvarlak çanaklı, basık yuvarlak çanaklı, silindir
6 Bakla, E., 1993, 61. 7 Baram, U., 2004, 158. 8 Goodman, J., Tobacco in History: The Cultures of Dependence, New York, 1993, 25-27, 30, 49. 9 Goodman, J., 1993, 54; Bayraktar, N., “Tütün lüleleri, Tophane işi Eserler”, Türkiyemiz Dergisi, S: 62, İstanbul, 1990, s. 16; Baykara, R.,
“Osmanlı Devrinde İlk Tütün İçme Yasağı ve İktisadi Sebebi”, Tarih Dosyası, C. 3, S. 23, İstanbul, s. 993.10 Baram, U., 2004, 157.11 Zheng, Y., “The Social Life of Opium in China1483-1999”, Modern Asia Studies, 37/1, United Kingdom, 2003, 11; Taxel, I., “An Uncommon
Type Of Smoking Implement From Ottoman Palestine” Palestine Exploration Quarterly, 140/I, London, 2008, 52.12 Robinson, R., 1985, 153.13 Bakla, E., 1993, 60.14 Saka, R., Uyuşturucu Maddeler (Afyon, Morfin, Eroin, Esrar, Kokain) Hakkında Milli ve Milletlerarası Hukuki ve Sosyal Durum, Cumhuriyet
Matbaası, İstanbul, 1948, 32-33; Köknel, Ö., İnsanlık Tarihi Boyunca Uyuşturucu Madde Sorunları, Gelişim Yayınları, İstanbul, 1976, 66.15 Saka, R., 1948, 34.
Gökben Ayhan52
çanaklı, disk kaideli ve lale biçimli lüleler yer almaktadır.
Ağızlık, çubuk ve lüle olmak üzere üç par-çadan lülelerde, çubuk, çanağa veya duman yoluna takılmaktadır (Şek. 1). Her iki tip-teki lüleler, Başur Höyük lüle buluntuları arasında görülmektedir. Kaideli ve süzgeç çanaklı lülelerde çubuk, doğrudan çanağa ta-kılırken; diğer tiplerde çubuk, duman yoluna takılmaktadır.
Kaideli ve süzgeç çanaklı lüleler, basık yuvarlak biçimdeki çanaktan oluşmakta olup, çanağın yan tarafında çubuğun takı-lacağı yuvarlak bir delik bulunmaktadır. Bu lülelerde duman yolu bölümü olmayıp, çubuk hazneye doğrudan bağlanmaktadır. Çanağında süzgeç bulunmakta olup bu bö-lümde beş delik yer almaktadır. 37 örnek ile Başur Höyük’te en yoğun rastlanan lüle tipi,
kaideli ve süzgeç çanaklı lüleler olmuştur (Res.2-3). Bu örneklerin uzunlukları 40-44 mm., yükseklikleri 61-65 mm. ve yuva çapı 10-12 mm. arasında değişmektedir.
Örnekler, sık dokulu, genellikle açık gri hamurlu ve parlak siyah renkte perdahlıdır. Bu tipin devetüyü rengin-de astarlı örneğine de rastlanmıştır. Bu tipteki lüleler, kaideleri bakımından farklılık göstermektedir (Res. 2/3). Örneklerin kaideleri, tek veya çift kademeli olmak üzere iki çeşittir. Tek kademeli kaideli örnekler, kendi içinde hafif çıkıntı yapan (Res. 3/1) ve yayvan kaideli (Res. 3/2) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Hafif çıkıntı yapan küçük kaideli örnekler bu tipin erken örnekleri olabilir. Çift kademeli kaideli lüle, yayvan biçime sahip olup sadece bir örnekte görülmektedir (Res. 3/3). Kaideli ve süzgeç çanaklı lülelerin, basık yuvarlak çanağı bezemeli veya bezemesiz olabilmektedir. Örneklerin kenarları yüksek olmakla birlikte tek veya iki kademelidir. Bezeme unsuru olarak çanakta genellikle kazıma tekniği ile yapılan kalın yivler kullanılmıştır. Yivler kimi zaman ortada tek veya iki çizgi ile kesintiye uğramaktadır. Ayrıca iki örnekte rulet baskı tekniğiyle yapılan kafes örgü moti-finden oluşan şerit halindeki bordür ile kazıma tekniğiyle yapılan yivler dönüşümlü olarak çanağı kuşatmaktadır. Örneklerin hepsi süzgeçli olup beş delik rastgele hazneye açılmıştır (Res.2). Bu lülenin benzerlerine Anadolu ve Anadolu dışında çeşitli merkezlerde rastlanmaktadır. Anadolu’da Van örnekleri16 ve Diyarbakır Müzesi’nde bu-lunan lüleler arasında bu tipte lüle yer almaktadır. Anadolu dışında ise Khirbet Hatara’da ele geçen bu tipte lüleleri, Itamer Taxel, R. Matney’in, “poppy-headed pipe” (afyon başlıklı lüle) olarak adlandırdığını ve bu lülelerde sadece afyon içilmediğini de belirttiğini ifade etmektedir. Ayrıca Tel Aphek ve Horvat Zikhrin’de ele geçen altı lüle bu tiptedir. Itamar Taxel, buradaki lülelerin Irak’ın kuzeyinde üretilmiş olabileceğini ve bunların diğer lüle tiplerine göre daha az tanınan örnekler olduğundan söz etmektedir. Bunun yanı sıra Taxel, zanaatkârlar tarafından az sayıda bu tipte örneğin, 17.-18. yy arasında üretilebileceği ve bu tipteki lülelerde afyon içilebileceği ihtimali üzerinde durmaktadır17.
Süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüleler, basık çanak ve bu çanağın üzerinde yükselen uzun tutulan kenar ile duman yolundan oluşmaktadır. Başur Höyük’te 11 örnekte bu tipe rastlanmaktadır. Ayrıca bu tipe ait kırık duman
16 Simpson, J., “Turkish Clay Pipes: A Review”, SCPR, S. 39, 1993, 22, Fig. 4/1.17 Taxel, I., 2008, 46, 49, 52, Fig. 1-2.
Şek. 1 Lülenin bölümleri ve lüle stilleri.
Başur Höyük Kazısı Lüle Buluntuları 53
yolu bölümleri de ele geçirilmiştir. Uzunlukları 56-73 mm. ve duman yolu açıklık çapları 12-16 mm. arasında değişen bu lülelerin çokgen olarak yükselen kenarları iki kademelidir. Uzun tutulan duman yolu çokgen olmakla birlikte basamak halkasıyla sonlanmaktadır.
Bu örneklerde çanağın yüzeyi ya düz bırakılmış ya da dikey olarak kazıma tekniğiyle yapılan yivlerle bezenmiş-tir. Bu lüleler, boyutları ve duman yolu çapının büyük olması açısından 19. yüzyıla tarihlendirilebilir (Res. 4). Bu tipteki lülelere, Eski Van Hüsrev Paşa Külliyesi Kazısı lüle buluntuları arasında rastlanmaktadır18. Ayrıca Mardin Müzesi’nde bulunan lüleler arasında bu tipte örnekler yer almaktadır.
Höyükte ele geçen açık gri hamurlu ve siyah perdahlı; açık gri hamurlu ve beyaz astarlı örneklerin yanı sıra az sayıda örneğin kahverengi, kırmızımsı kahverengi hamurlu ve astarlı olduğu görülmektedir. Bunlar arasında yu- varlak çanaklı, basık yuvarlak çanaklı, lale çanaklı ve disk kaideli lüleler yer almaktadır. Ancak bu lülelerin çoğu küçük parçalar halindedir.
Silindir çanaklı lüleler, iki örnekte görülmektedir. Silindir çanak, duman yoluna hafif şişkince belirtilen omurga
ile bağlanmaktadır. 50 x 36 mm. boyutlarında, 8 mm. duman yolu açıklık çapına sahip olan bu lüleler, açık gri ha- murlu ve beyaz astarlıdır (Res. 5). Bu iki örnekte de bezeme ön yüzde yer alan birer çiçek motifinden oluşmakta-
dır. Bu lüleler höyükte görülen en erken lüle örnekleri olmakla birlikte 17. yy ile 18. yy başı arasına tarihlendirile-bilir. Bu tipin benzerleri, Harput’ta yapılan kazılarda ele geçirilmiştir19.
Yuvarlak çanaklı lüleler, yuvarlak çanak omurga ile silindirik duman yoluna bağlanmaktadır. Kırmızımsı kah-ve- rengi hamurlu ve kırmızımsı kahverengi astarlıdır. Duman yolunun sağ yüzünde üç küçük kabaradan oluşan usta veya atölyeye ait iki mühür yan yana basılmıştır (Res. 7).
Lale çanaklı lüle, sadece bir örnekte görülmekle birlikte höyükteki kazılarda ele geçen bir diğer tiptir. Çanağının yarısı mevcut olan lülenin hamuru açık kırmızı ve astarı sarımsı kırmızı renktedir. Çanağın neredeyse tamamını kaplayan baklava motiflerinden oluşan bezeme baskı tekniği ile verilmiştir.
Disk kaideli lüle, sadece bir lülede görülmekte birlikte lülenin disk kaidesi mevcuttur. Az gözenekli, kırmızımsı sarı hamurlu ve kırmızı renkte astarlıdır. Kaide üzerinde üç sıra halinde ince bordür bulunmaktadır. Yan bor- dür-lerde eğik çizgiler, orta bolümde ise küçük yuvarlak kabaralar yana yana dizilmiştir (Res. 6). Benzerlerine, 18-19. yüzyıla tarihlenen Antalya-Kaleiçi20; 19. yüzyıla tarihlenen Akşehir Taş Medrese Müzesi21 ile Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı22 ve Hasankeyf Kazısı örnekleri arasında rastlanmaktadır.
Başur Höyük lüle buluntuları arasında sadece iki örnekte mühre rastlanmaktadır. Her iki lülenin de duman yolu bölümünde yer alan mühürler geometrik şekiller ve sembollerden oluşmaktadır. Birinci örnekte üç küçük kabara- dan oluşan mühürler yan yana yer almaktadır. Diğerinde ise daire içinde semboller bulunmaktadır (Res. 7).
Lülelerdeki bezemeler, kazıma, baskı ve rulet baskı tekniğiyle verilen yivler, kafes örgü motifleri, çiçek motifleri, daireler ve çentiklerden oluşmaktadır. Süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüleler ve kaideli ve süzgeç çanaklı lülelerde çanağın gövdesinde yaygın olarak kazıma tekniğiyle yivler yapılmıştır.
18 Uluçam, A. – Kavaklı, E., “Eski Van Hüsrev Paşa Külliyesi Kazısı 1997”, XX. KST, C.II, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 1999, 614-615, Res. 15.
19 Sevin, N. A., “Harput’ta Bir Osmanlı Mahallesi ve Sakinleri Osmanlı’ya Arkeolojik Bir Yaklaşım”, Toplumsal Tarih, S: 169, İstanbul, 2008, 31, Res. 9.
20 Yener, A., 2005, 102-107, Çiz. IV.21 Gök Gürhan, S., Akşehir Taş Medrese Müzesi’ndeki Türk Dönemi Seramikleri (2000–2001 Anıt Meydan’da Yapılan Kurtarma Kazısı Seramikleri),
Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi A.B.D., İzmir, 2007, 256-258, 262-265, Fot. 287-292.22 Uysal, A.O., “Demirköy Fatih Dökümhanesi Kazısı Seramik Buluntuları” Byzas 7, Çanak: Akdeniz Çevresindeki Arkeolojik Kazılarda Ele Geçen
Antik ve Ortaçağ Seramiği ve Mimari Seramiği, Ege Yayınları, İstanbul, 2007, 555, Res. 9.
Gökben Ayhan54
Başur Höyük örnekleri arasında “kaideli ve süzgeç çanaklı lüle” ile “süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüle” tiplerin yaygın olduğu görülmektedir. Bu iki tipin diğer tiplere göre daha yoğun olması bunların daha çok tercih edildiğini ortaya koymaktadır. Bunda, bu iki tipin “süzgeçli çanak” ve “yüksek tutulan kenara” sahip olmaları nede-niyle içim keyfinin daha uzun sürmesi etkili olabilir.
Lüle üretimin ana merkezi olan İstanbul’daki örneklerden farklı tipteki “kaideli ve süzgeç çanaklı lüle” ile “süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüleler”, Başur Höyük’te diğer tiplerin yanı sıra bu tiplerin de kullanıldığını göstermektedir. Hamurlarının rengi ünlü Tophane lülelerinden farklıdır. Yoğun kırmızılı Tophane lülelerine kar-şın, Başur Höyük lüleleri, genellikle sık dokulu, sert, siyah hamurlu ve parlak siyah renkte perdahlıdır. Ayrıca birkaç örnekte beyaz, kırmızımsı kahverengi, kırmızı hamur ve astar görülmektedir. Siyah perdahlı örneklere diğer merkezlerdeki lüle buluntuları arasında rastlamaktadır. Disk kaideli, basık yuvarlak çanaklı, lale çanaklı, top arabası biçimli, torba biçimli ve boru biçimli lülelerde siyah perdaha görülmektedir23 (Res. 8). Bu tiplere ek olarak “kaideli ve süzgeç çanaklı lüle” ile “süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüle” siyah perdahlı tiplerin yelpazesini genişletmektedir. Smyrna Antik Kenti Kazıları24 ve Alaşehir Kurşunlu Han25 örnekleri arasında kaideli ve süzgeç çanaklı lüleleri anımsatan örneklere rastlanmakla birlikte, bu lüleler boyutlarının yanı sıra hamur ve astar rengi bakımından da farklılık göstermektedir (Res. 9).
“Kaideli ve süzgeç çanaklı lüle” ile “süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lüle” tipleri, Anadolu’da genellikle Güney-doğu ve Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki merkezlerde görülmektedir. Siirt’teki Türbe Höyük ve Çattepe Höyük’te yapılan kazı çalışmalarında ele geçen lüleler, Başur höyük lüleleri ile paralellik göstermektedir. Bu iki höyüğün yanı sıra Hasankeyf, Harput26 ve Bitlis Kalesi kazılarında27 Başur Höyük lülelerinin benzerlerine rastlanmak mümkündür. Geniş bir coğrafyada örneklerini gördüğümüz Başur Höyük lülelerinin üretim yeri ile ilgili net veri-ler bulunmamaktadır. Erdinç Bakla, Diyarbakır’ın lüle üretim merkezlerinden biri olduğunu ifade etmiştir28. Bitlis Kalesi Kazısı’nda çıkan fırınlanmamış üç lülenin Bitlis’te yapılabileceği belirtilmiştir29. Ancak kazılar sonucunda daha kesin sonuçlar elde edilmediği sürece bu bilgiler yetersizdir.
Başur Höyük’teki 17-19. yy arasındaki yerleşimine ait buluntular arasında yer alan lülelerde tütünün yanı sıra afyonda içilmiş olabilir. Osmanlı döneminde merkezin denetiminden uzak olan bu bölgede muhtemelen afyon içimi için kullanılan süzgeçli lüle tipine yaygın olarak rastlanmaktadır. Anadolu dışında da bu tipte lüleler görül-mektedir. Gündelik hayatın önemli bir malzemesi olan lülelerin hem Tel Aphek ve Horvat Zikhrin’de görülmesi hem de Başur Höyük ve çevresindeki merkezlerde görülmesi lülenin kullanıldığı dönemdeki kültür etkileşimini göstermesi açısından önem taşımaktadır.
23 Ayhan, G., 2006, 112-113, 119-120, 122-123, 164 178, 180, 192, Res. 59-60, 75-76, 81-82, 175-176, 215-216, 221-222, 256-257; Ayhan, G., “19. Yüzyıla Tarihlenen Bir Grup Osmanlı Lülesi” III. Uluslararası Genç Sanat Tarihçiler Sempozyumu, 5–7 Kasım 2008, Ankara, Kültürel Bellek ve Estetik Yansımalar, (baskıda).
24 Ayhan, G., “Smyrna Antik Kenti Kazıları 2007–2008 Yılı Lüle Buluntuları” Körfezde Zaman İzmir Araştırmaları Kongresi, 10–12 Aralık 2009, İzmir (baskıda).
25 Karaca, E., “Alaşehir Kurşunlu Han Kazısı’nda Bulunan Lüleler”, Yayımlanmamış Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı, İzmir, 2009, 60-61, Res. 43-53, Çiz. 42-52.
26 Sevin, N.A., 2008, 31, Res. 9.27 Pektaş, K., “Bitlis Kalesi Kazısı 2006 Yılı Çalışmaları” 29. KST, C.1, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara, 2008, 252-253, Res. 13.28 Taşçı, H., 1996, 148-150; Bakla, E., 1985, 5.29 Pektaş, K. 2008, 253.
Başur Höyük Kazısı Lüle Buluntuları 55
Res. 3 Kaideli ve süzgeç çanaklı lülelerin görülen kaide biçimleri
Res. 1 Siirt-Başur Höyük’ün genel görünüşü.
Res. 2 Kaideli ve süzgeç çanaklı
lülelerin cephe, üst ve kaideden görünüşleri.
Gökben Ayhan56
Res. 4 Süzgeçli basık yuvarlak çanaklı lülelerin cephe, üst ve kaideden görünüşü.
Res. 5 Silindir çanaklı lülenin cephe, ön ve kaideden görünüşü.
Res. 6 Disk kaideli lülenin cephe, üst ve kaideden görünüşü.
Başur Höyük Kazısı Lüle Buluntuları 57
Res. 8 Siyah perdahlı lülelerden örnekler
Res. 9 Kaideli ve süzgeç çanaklı lüleler
Res. 7 Başur Höyük lülelerinde görülen mühürler.
