"alkinous nie albinus autorem didaskalikosa. prezentacja aktualnego stanu badań nad...

Alkinous nie Albinus autorem Didaskalikosa.

Prezentacja aktualnego stanu badań nad niektórymi aspektami historiografii Średniego

Platonizmu.

Nie wszystkie odkrycia naukowe, także te dotyczące styku filozofii i filologii klasycznej,

docierają do Polski na tyle wcześnie, by mieć wpływ na poziom i wyniki badań prowadzonych w

naszym kraju. Stąd wydaje się, iż odkrywający na nowo to, co już odkryte, winien niezwłocznie

powiadomić o tym innych, aby prostując poczynione już błędy, pomóc zapobiec powstawaniu

nowych.

Autorstwo Didaskalikosa – przegląd literatury

Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie polskiemu czytelnikowi

międzynarodowego stanu badań dotyczących autorstwa średnio platońskiego dzieła Didaskalikos.

Autorem wspomnianego traktatu nie jest, co warto stwierdzić już na wstępie, Albinus ze Smyrny,

jak utrzymywali do połowy lat osiemdziesiątych Jaap Mansfeld1, Heinrich Dörrie2, Paul Moraux3 i

Claudio Mazzarelli4 na Zachodzie, a co czyni Kazimierz Pawłowski5 w Polsce do dziś, lecz

nieznany z innych dzieł Alkinous.6 Przekonanie o autorstwie Alkinousa jako pierwszy

wypowiedział w 1961 roku Michelangelo Giusta,7 jednak jego wnioski pozostały przez szereg lat

niezauważone. Dopiero praca Parisinus Graecus 1962 an the Writings of Albinus Johna Whittakera z

1 Jaap Mansfeld, Three Notes on Albinus, w: Studies in Studies in Later Greek Philosophy and Gnosticism, London 1989, VI przedruk z Theta-Pi 1(1972)61-82. 2 Heinrich Dörrie, Platonica Minora, München 1976, 196; 233. 3 Paul Moraux, Der Aristotelismus bei den Griechen im I und II Jhd n. Chr, Berlin 1984, 441-448. 4 Claudio Mazzarelli, L’autore de Didaskalos. L’Alcinoo de monoscritti o il medioplatonicao Albino? Rivista di Filosofia Neo-Scolastica 72(1980)606-639. 5 Kazimierz Pawłowski, Filozofia Średniego Platonizmu w formule Albinusa ze Smyrny (rozprawa habilitacyjna), Oficyna Wydawnicza Eleusis 1998, 12, 264; id., Problematyka metafilozoficzna w “Didaskalikos” Albinusa ze Smyrny, Kwartalnik Filozoficzny 3(1999)5-38; 5 przypis 1; id., Kwestia istnienia i natury Boga w “Didaskalikos” Albinusa ze Smyrny, Kwart. Fil. 3/4(2002) 275-287; 275; id., Gnoseologia i dialektyka platońska w wersji Albinusa ze Smyrny Cz. 1, Kwart. Fil. 1(2001)95-117; id., Gnoseologia i dialektyka platońska w wersji Albinusa ze Smyrny Cz. 2, Kwart. Fil. 2(2001)137-161; Kwart. Fil. Teoria idei jako myśli Boga według Albinusa ze Smyrny, Kwart. Fil. 4(2003)35-47. Opierając się na przestarzałym wydaniu Louisa z 1945 roku (P. Louis, Albinos. Épitomé, Paris 1945 cf. K. Pawłowski, Filozofia Średniego Platonizmu, 264) Pawłowski nie mógł dojść w kwestii autorstwa Didaskalikosa do prawidłowych wniosków. Natomiast wykorzystanie najnowszego i dostępnego w Polsce wydania krytycznego Didaskalikosa Whittakera z 1990 roku (Alcinous, Enseignement des doctrines de Platon, wyd. J. Whittaker, tłum. Pierre Louis, Paris 1990) pozwoliłoby uniknąć tak rażącego błędu i wynikających z niego konsekwencji. Skoro aktualny stan badań nie pozwala na łączne rozpatrywanie prac Albinusa i Didaskalikosa Alkinousa jako wypowiedzi jednego filozofa bądź reprezentanta jednej szkoły filozoficznej toteż większość poglądów i wniosków zawartych w wyżej wymienionych pracach Pawłowskiego traci swoją rację bytu i winne zostać poddane korekcie. 6 Grecka forma homeryckiego imienia oddawana jest w literaturze jako Alcinous, Alkinoos lub Alkinous. W niniejszym artykule stosować będę, wzorując się na tłumaczeniu O. Jurewicza (Focjusz, Biblioteka, t. I, Warszawa 1986, 30), formę Alkinous. 7 Michelangelo Giusta, o ? Atti della Accademia delle Scienze di Torino, Classe di Scienze morali, storiche e filologiche 95(1960/61)167-194.

T. Klibengajtis- Alkinous nie Albinus

2

1974 roku,8 której pogłębione wyniki zaprezentował szerszemu gronu czytelników w 1987 roku

w prestiżowej serii wydawniczej Aufstieg und Niedergang der römischen Welt9 wywołała przełom w

badaniach nad Didaskalikosem i pozwoliła na korektę dotychczasowych zapatrywań na historię

Średniego Platonizmu. Ciesząca się międzynarodowym uznaniem10 praca T. Göranssona Albinus,

Alcinous, Arius Didymus z 1995,11 której autor uwzględnił wnioski Whittakera i uzupełnił o swoje

własne ustala, jak się zdaje, ostatecznie autorstwo Alkinousa. Wniosek ten, potwierdzony przez

Matthiasa Baltesa,12 przejmuje i wyprowadza na szerokie wody podręcznikowej wiedzy

filozoficznej w 1997 roku Wolfgang L. Gombocz,13 którego praca dotarła do autora niniejszego

artykułu inspirując go do napisania tej publikacji.14

Znaczenie dzieła Didaskalikos

Pismo Didaskalikos zwane zamiennie Epitome przynależy do głównych źródeł Średniego

Platonizmu,15 okresu filozoficznego stanowiącego bezpośrednie poprzedzenie Neoplatonizmu,

którego ramy czasowe wyznaczają lata od 70/40 przed Chr. do 220/250 po Chrystusie.16 Do

pocztu filozofów Średniego Platonizmu rozpoczynającego się Eudorem z Aleksandrii, a

kończącym się Numeniuszem z Apamei, zaliczani są Filon Aleksandryjski, Plutarch z Chaironei,

Alkinous, Albinus ze Smyrny, Apulejusz z Madaury oraz Attikus. Chociaż omawiany okres nie

cierpiał na brak traktatów filozoficznych, o czym świadczy choćby liczba reprezentujących go

autorów, z których niektórzy odznaczali się pokaźną literacką spuścizną, to zawierał on jedynie

dwa dzieła stanowiące wprowadzenie do pism samego Platona. Pierwsze z nich to

8 John Whittaker, Parisinus Graecus 1962 an the Writings of Albinus. Part II, Phoenix 28(1974)450-456. 9 Id., Platonic Philosophy in the Early Centuries of the Empire, w: Aufstieg und Niedergang der römischen Welt, wyd. W. Haase oraz H. Temporini, 36:1, Berlin 1987, 81-123. 10 Świadczą o tym choćby jej pozytywne recenzje: Brad Inwood, Rec. Albinus, Alcinous, Arius Didymus, Göteborg 1995, w: Bryn Mawr Classical Review 95.12.08 http://ccat.sas.upenn.edu/bmcr/1995/95.12.08.html; Matthias Baltes, Muß die ‘Landkarte’ des Platonismus neu gezeichnet werden? Göttingische Gelehrte Anzeigen 248(1996)91-111. 11 Tryggve Göransson, Albinus, Alcinous, Arius Didymus, Göteborg: Acta Universitatis Gothoburgensis 1995 (Studia Graeca et Latina Gothoburgensia 61). O tym, że praca Göranssona stanowi dla badaczy Średniego Platonizmu lekturę obowiązkową świadczy choćby jej spis treści: 1. Rys historyczny badań nad Średnim Platonizmem od 1897 do 1995 roku (13-23); 2. Rekonstrukcja myśli i biografii Albinusa i Gajusza (28-104); 3. Omówienie charakterystyki Didaskalikosa w zestawieniu z De Platone I i II oraz Ariuszem Didymusem (105-202); 4. Kwestia tożsamości Ariusza Didymusa (203-226). 12 Baltes, dz. cyt., 96. 13 Wolfgang L. Gombocz, Die Philosophie der ausgehenden Antike und des frühen Mittelalters, w: Geschichte der Philosophie Band IV, München 1997, 77-100; 428-430 (literatura). 14 Informacja o autorstwie Alkinoosa zawarta jest także w monografii Arkadiusza Barona, Neoplatońska idea Boga a ewangelizacja, Kraków 2005, 92. Przypis 91 na tej stronie bardzo ogólnie omawia polski stan badań. 15 Tytuł dzieła Didaskalikos ( ) występuje na początku kodeksu Parisinus graecus 1967, od którego wywodzi się prawie cała tradycja manuskryptów Didaskalikosa. Natomiast tytuł Epitome ( ) występuje na końcu tegoż kodeksu. Podaję za Göransson, dz. cyt., 17. 16 Gombocz, dz. cyt., 17.

http://ccat.sas.upenn.edu/bmcr/1995/95.12.08.html


3

czyli Prolog Albinusa stanowiące krótkie wyliczenie dialogów platońskich wraz ze

wskazówką, w jakiej kolejności powinny być czytane. Autorem tego dziełka jest, znany z innych,

rozlicznych źródeł Albinus ze Smyrny, żyjący w drugim wieku po Chr. uczeń Gajusza.17 Drugim

dziełem wprowadzającym do myśli platona jest

lub czyli Podręcznik do nauk platońskich Alkinousa

lub Streszczenie (epitome) nauk Platona,18 stanowiący krótki przegląd wszystkich działów filozofii

platońskiej swojego okresu. Ze względu na swój wybitnie szkolny charakter Didaskalikos

określany bywa jako „platoński katechizm” filozofii okresu Cesarstwa.19 Jednak na tle innych

pism ówczesnego platonizmu Epitome odznacza się brakiem dewaluacji myśli Arystotelesa oraz

przyjazną inkorporacją myśli stoickiej. To właśnie wspomniane dzieło autorstwa bliżej

nieznanego Alkinousa, daje nam wgląd w akademicką dydaktykę okresu Średniego Platonizmu.

Dzieje błędu czyli teza Freudenthala

Zważając na to, iż zarówno Prolog Albinusa jak i Didaskalikos/Epitome Alkinousa cechuje

podobna tematyka platońskiej propedeutyki, imiona obydwu autorów są do siebie podobne, a w

przeciwieństwie do nieznanego Alkinousa Albinus jako uczeń sławnego Gajusza jest znany,

zabieg sprowadzenia dwóch autorów, nieznanego i znanego, do jednego znanego nie wydaje się

aż tak zaskakujący. Dziwić może jedynie fakt, iż nastąpił on dopiero w XIX wieku, kiedy to

niemiecki uczony Jakob Freudenthal dokonał utożsamienia Alkinousa z Albinusem. W swojej

ponad trzystustronicowej, opublikowanej w 1879 roku, monografii Der Platoniker Albinuos und der

falsche Alkinoos czyli Platonik Albinus i fałszywy Alkinous Freudenthal przedstawił argumenty

przemawiające za utożsamieniem Alkinousa z Albinusem, które można sprowadzić do trzech

następujących tez:

1. Pomyłka kopisty w pisowni imiona autora.

2. Podobieństwa doktrynalne między Didaskalikosem, a pozostałymi dziełami Albinusa.

3. Podobieństwa stylistyczne między Didaskalikosem, a Prologiem Albinusa.

1. Pomyłka kopisty w pisowni imiona autora.

Zdaniem Freudenthala imię Alkinous powstało w chwili, w której któryś z przepisujących

kodeks kopistów zamiast ‘Albinos’ napisał ‘Alkinous’ Jest to omyłka zrozumiała, skoro w

paleograficznym zapisie niektórych manuskryptów widniejące w tytule dzieł formy genetiwu

17 Świadectwa dotyczące Albinusa podaje Whittaker, Parisinus Graecus 450, przyp. 2 oraz Göransson, dz. cyt., 22-77. 18 Göransson, dz. cyt., 13. 19 J. w., 79.

Kommentar [A1]: cy


4

(Alkinu) i (Albinu) są prawie nierozróżnialne.20 Na poparcie swojego

twierdzenia niemiecki badacz przytacza analogiczną pomyłkę kardynała Maia.21 Kardynał

sporządzając w oparciu o watykański kodeks listę koryfeuszy platonizmu mylnie odczytał imię

‘Alkinos’ zamiast imienia ‘Albinos’ rzeczywiście widniejącego w tekście 22

2. Podobieństwa doktrynalne między Didaskalikosem, a pozostałymi dziełami Albinusa.

Za autorstwem Albinusa przemawiają, zdaniem Freudenthala, liczne korelacje występujące

między fragmentami Didaskalikosa, a tymi treściami doktryny Albinusa, które na podstawie

świadectw różnych starożytnych autorów są możliwe do zrekonstruowania. Freudenthal widzi

zależność między fragmentami Didaskalikosa, a poglądami Albinusa przytaczanymi przez

Tertuliana (De an. 28. 1, p. 39. 25-29 [Waszink]; De an. 29.4, p. 41. 19-24 [W.]), Jamblicha

(Stobaeus, Anth. I. 375. 10 sq. [Wachsmuth]) oraz Proklusa (In Tim. I. 219. 2 sq. [Diehl]; In Tim.

III 234. 8-18 [D.]).23

3. Podobieństwa stylistyczne między Didaskalikosem, a Prologiem Albinusa

Freudenthal wylicza przykłady świadczące o stylistycznym podobieństwie pomiędzy

wymienionymi powyżej dziełami, które, jego zdaniem, polega głównie na „kumulacji

synonimów” oraz na skłonności do tautologii.24

Kontrargumenty Giusty i Whittakera

Żywotność argumentów Freudenthala trwała blisko 100 lat, wyrządzając w tym czasie

znaczne szkody badaniom nad Platonizmem. Dopiero w 1961 roku artykuł włoskiego uczonego

Michelangelo Giusty zapoczątkował zwrot w kwestii autorstwa Didaskalikosa/Epitome. Chociaż

praca Giusty przez szereg lat nie wywierała na świat akademicki większego wpływu, to została

ona zauważona i doceniona przez nowozelandzkiego filologa Johna Whittakera, który w swojej

rozprawie z 1974 roku, na temat kodeksu Parisinus Greacus 1962, zawierającego tekst Didaskalikosa,

uwzględnił wyniki swojego włoskiego poprzednika oraz dodał swoje, głównie paleograficzne

argumenty. Obydwaj uczeni kwestionują i odpierają wnioski Freudenthala w sposób następujący:

20 Jakob Freudenthal, Der Platoniker Albinos und der falsche Alkinoos, Berlin 1879, 300. 21 Angelo Mai, Classicorum auctorum e Vaticanis codicibus editorum tomus I, Roma 1828, XIIII. 22 Vaticanus gr. 2197, fol. 177 verso (= Proclus, In Remp. 2.96.12 [Kroll]) przytaczam za Whittaker, Parisinus, 454 przyp. 22. 23 Freudenthal, dz. cyt., 297 sq. 24 J.w., 295.


5

Odparcie tezy 1 – Brak dowodów na pomyłkę kopisty

Wszystkie dostępne nam manuskrypty Didaskalikosa podają jako imię autora ‘Alkinous’

nie ‘Albinus’,25 co powoduje, iż teza o pomyłce kopisty staje się mało prawdopodobna. Historia

tradycji i edycji manuskryptów zdaje się potwierdzać, iż kopiści mylili się znacznie rzadziej aniżeli

wydawcy, o czym świadczy choćby pomyłka kardynała Maia przytaczana przez Freudenthala. W

tym bowiem konkretnym przypadku to edytor - Mai, nie kopista, mylnie odczytał rękopis.26 Inni

wydawcy tego samego kodeksu bezbłędnie odczytali zawarte tam imię Albinosa, co nie byłoby

możliwe, gdyby pomyłka kopisty rzeczywiście zaistniała.27

Whittaker uważa tezę Freudenthala o małej odróżnialności b i k mogącej

doprowadzić do pomyłki formy genetiwu Albinu i Alkinu, na pewnym etapie rozwoju pisma

greckiego, za dużą przesadę. Litery te były, zdaniem Nowozelandczyka, odróżnialne na każdym

etapie rozwoju pisma.28 Whittaker odpierając argument o nieodróżnialności liter zapytuje o

ewentualne ramy czasowe domniemanego zepsucia tekstu. Sam Freudenthal wprawdzie ich nie

określa, lecz w argumentacyjny sukurs przychodzi mu Diels, utrzymując, iż zepsucie tekstu

musiało nastąpić w okresie zapisów minuskułowych dziewiątego wieku po Chrystusie. Zdaniem

Dielsa pomylenie Albinu z Alkinu jest we wcześniejszym zapisie

majuskułowym dużo trudniejsze, niż w późniejszym minuskułowym.29 Jednak Whittaker

podważa również ten paleograficznych argument twierdząc, iż we wczesnominuskułowym zapisie

dziewiątego wieku tytuły, śródtytuły oraz podpisy pisane były prawie zawsze, jeśli nie wyłącznie,

uncjałami lub półuncjałami, które były bardziej zbliżone do majuskułów niż do minuskułów.

Stąd umiejscowienie ewentualnego błędnego zapisu w dziewiątym wieku, jak sugerował to Diels,

wydaje się wysoce wątpliwe.30

Teza Freudenthala zakłada, zdaniem Whittakera, nie tylko konsekwentne przepisywanie

błędu przez kolejnych kopistów, lecz także kilkukrotne przepisywanie fałszywej wersji imienia

przez jednego kopistę w obrębie jednego tekstu. Także tę tezę Whittaker uznaje za wysoce

wątpliwą, skoro w greckich manuskryptach autor oraz tytuł dzieła podawane były zarówno na

początku jak i na końcu dzieła.31 Jeśli przyjmiemy, iż pomyłka kopisty mogła nastąpić w okresie,

25 Giusta, dz. cyt., 170-1; Whittaker, Parisinus, 453; id., Platonic, 84. 26 Giusta, dz. cyt., 170. 27 Whittaker, Parisinus, 454 przyp. 22. 28 J.w., 453 przyp. 17. 29 Hermann Diels i Wilhelm Schubart, Anonymer Kommentar zu Platons Theaetet: (Papyrus 9782); nebst drei Bruchstücken philosophischen Inhalts (Pap. N. 8; P. 9766, 9569), Berliner Klassikertexte 2, Berlin 1905, XXVIII, n. 2. 30 Whittaker, Parisinus, 454-455. 31 J.w., 454; cf. Robert Devreesse, Introduction à l’étude des Manuscrits grecs , Paris 1954, 8 sq. i 60.


6

w którym umieszczanie tytułu i autora na początku dzieła było rzadsze,32 to w tym wypadku dane

te zostałyby umieszczone na końcu dzieła, na wstędze przyklejonej do papirusu lub na tylniej

stronie rolki.33 Mając zatem do czynienia z imieniem autora występującym w tak różnych

miejscach pergaminowego zwoju, kopista musiałby pomylić się przynajmniej dwa razy i to w

dwóch różnych miejscach, co wyglądałoby nie na omyłkę, lecz na zamierzoną konsekwencję.

Wobec tych paleograficznych argumentów należy przyjąć, iż żaden kopista nie pomylił

imion Alkinousa i Albinusa, skoro nie poświadczają tego żadne manuskrypty. Znając reguły

pergaminowego zapisu oraz rozwój paleografii należy uznać, iż pomyłka tego typu była mało

prawdopodobna.

Odparcie tezy 2 – Brak jednoznacznych cytatów z Albinusa oraz zbieżności z jego nauką

Giusta i Whittaker poświęcają znacznie więcej miejsca i uwagi na odparcie tezy o

doktrynalnym i strukturalnym podobieństwie między Didaskalikosem/Epitome, a ocalałymi

fragmentami nauczania Albinusa.34 Obydwaj autorzy stwierdzają w Epitome brak jednoznacznych

cytatów z Albinusa przypisując te zbieżności, które rzeczywiście między Didaskalikosem, a

doktryną Albinusa zachodzą, rozpowszechnionym w owych czasach filozoficznym poglądom.

Wspomniane zbieżności widać choćby na przykładzie zastosowania w Didaskalikosie,

platońskiego określenia wszechświata jako (powstały) (169,2 sq. [Hermann]). Platon

pisząc w Timajosie o powstawaniu wszechświata posłużył się terminem (Tim. 28 B 7)

(stał się), co spowodowało, iż opierający się na tym wyrażeniu Mistrza platonicy określali

wszechświat jako Nie było jednak wśród nich zgody, co do jednoznacznej interpretacji

tego terminu. Stąd żyjący w II wieku po Chr. Calvisius Taurus, chcąc zebrać i udokumentować

wszystkie rozbieżności w kwestii platońskiej interpretacji Timajosa, zestawił w swoim katalogu

wszystkie możliwe znaczenia terminu Jego katalog, który ocalał w De aeternitate Filopona

(145.13 sq [Rabe]), posłużył Whittakerowi do wniosku,35 iż zawarte w Didaskalikosie na temat

poglądy nie są tożsame, jak utrzymywali Freudenthal36 i Witt37, z doktryną Albinusa

zawartą w In Timaeum commentaria (1.219.2 sq.) Proklosa.38 Nauka zawarta w Epitome stanowi

32 Whittaker, Parisinus, 455; cf. E.G. Turner, Greek Manuscripts or the ancient World, Oxford 1971, 16 sq. oraz E. Arns, La Technique du Livre d’après Saint Jérôme, Paris 1953, 109 sqs. 33 Whittaker, Parisinus, 455-456. 34 Giusta, dz. cyt., 172-180; Whittaker, Parisinus, 451-453; id. Platonic, 85-89. 35 Whittaker, Parisinus, 451; id. Platonic, 86-89 (z dokładnym podaniem i omówieniem źródeł). 36 Freudenthal, dz. cyt., 5. 37 Reginald E. Witt, Albinus and the History of Middle Platonism, Cambridge 1937, 107. 38 Whittaker, Parisinus, 451; cf. Giusta, dz. cyt., 173-175


7

bowiem połączenie czwartego39 i piątego40 znaczenia wedle katalogu Taurusa, podczas

gdy doktryna przypisywana Albinusowi jest kombinacją piątego i trzeciego znaczenia według tego

katalogu. 41

Podobnie ma się rzecz ze wzmiankami o Albinusie, występującymi u Tertuliana. Tertulian

w kontekście metempsychozy dwa razy powołuje się na Albinusa. Raz w De an. 28.1. p. 39. 25-29

(Waszink) przytacza on Albinusa jako źródło podając, iż zawarty w Fedonie Platona (70 C 5-8)

„dawny pogląd” ( o powrocie dusz ze świata umarłych, może pochodzić od

Egipcjanina Hermesa. Jednak ani ów ani Egipcjanin Hermes nie występują w

Didaskalikosie, co dowodzi, iż Tertulian nie mógł zdobyć tych informacji na jego podstawie.

Także doktryna o przeciwieństwach (De an. 29. 3. p. 41. 13-19 [Waszink]) wraz ze wzmianką o

Albinusie (De an. 29. 4. p. 41. 19-41 [W.]) w Didaskalikosie (177. 30-34 H.), w formie podanej

przez Tertuliana, nie występuje. Rzeczywiste zbieżności wynikają z faktu, iż w literaturze

platońskiej omawianego okresu teorie na temat przeciwieństw były popularnym wątkiem.42

Również w kwestii przyczyny pierwotnego upadku dusz w materię, jednego z

istotniejszych wątków platonizmu, nie można zaobserwować między poglądami Albinusa, a tymi

zawartymi w Didaskalikosie (172. 4-6 H.) żadnej zbieżności.43 Jamblich przytaczając pogląd

Albinusa w tej kwestii podaje, iż dusze upadły przez „własnowolne oddzielenie się” (Stob. Anth.

I. 375, 10 sq. [Wachsmuth]). Zupełnie odmienna nauka prezentowana jest w Didaskalikosie. Pismo

to raz stwierdza, iż tym, który zesłał dusze do materii jest Demiurg (172. 4-6 H.), w innym zaś

miejscu (187. 26-31 H.) jako przyczyny upadku dusz podaje: wolę bogów, wyuzdanie lub

umiłowanie tego, co cielesne. Zatem poglądy Albinusa i autora Didaskalikosa odstają od siebie na

tyle mocno, iż mało prawdopodobnym jest, iżby mogły wyjść spod pióra jednego autora.

Przyznaje to nawet sam Freudenthal stwierdzając, iż Prolog Albinusa mierzony miarą

Didaskalikosa, jest pełen „błędów, sprzeczności i niezgodności”, zaś myśl, iż dzieło to wyszło w

swojej obecnej formie spod ręki samego Albinusa jest trudna do akceptacji.44 Freudenthal

przyjmuje, iż Prolog nie jest dziełem samego Albinusa, lecz zbiorem notatek mniej lub bardziej

wprawnego ucznia. I rzeczywiście w manuskryptach zawierających traktat Albinusa zaczynających

się od (że), brakuje pierwszego zdania, co sugeruje, iż Prolog został przekazany w wersji

niekompletnej, a może nawet zepsutej. Skoro jednak, jak zauważa Whittaker, autorstwo Prologu

39 Filopon, De aetern. 146, 20 sq. Rabe. 40 J.w. 147,5 sq. 41 J.w. 146, 13 sq. 42 Whittaker, Platonic, 85-86. 43 J.w., 86. 44 Freudenthal, dz. cyt., 247. Cf. G. Invernizzi, Il ‘Prologo’ di Albino, Rivista de Filosofia Neoscolastica 71(1979)352 sq.


8

Albinusa może być wątpliwe, to dlaczego właśnie na podstawie tego dzieła Freudenthal dokonuje

porównania stylów Prologu i Didaskalikosa?45

Odparcie tezy 3 – Podobieństwo stylistyczne uwarunkowane kolorytem epoki

Whittaker poświęca dużo staranności i miejsca przebadaniu i umiejscowieniu w

filologiczno-filozoficznych kontekście takich cech stylu Alkinousa jak synonimy, pleonazmy i

tautologie.46 Nowozelandzki uczony dochodzi do wniosku, iż stylistyczne podobieństwa

zachodzące między Didaskalikosem Alkinousa, a Prologiem Albinusa wywodzą się z ogólnego

„filozoficznego żargonu” ówczesnego platonizmu.47 Skonstatowane przez Freudenthala

„nagromadzenie synonimów”48 w obydwu dziełach jest typowe dla dydaktycznej literatury

greckiej wzorującej się na, lubującemu się w pleonastycznych dwuwierszach, stylu samego

Platona. Skoro zarówno Albinus jak i Alkinous pełnymi garściami czerpali ze skarbnicy myśli i

sformułowań swojego Mistrza, to powstałe w ten sposób okazjonalne stylistyczne podobieństwo

jest łatwe do wytłumaczenia. Whitakkera przebadawszy akrybicznie konkretne synonimiczne i

tautologiczne sformułowania występujące w Didaskalikosie,49 dochodzi do wniosku, iż ani

Freudenthal ani jego następcy nie byli w stanie wykazać ani jednej, uderzającej stylistycznej

paraleli pomiędzy Didaskalikosem, a Prologiem.50 Zatem i to ogniwo, łączące rzekomo autora

Didaskalikosa z Albinusem, należy uznać za nieistniejące.

Konkludując stwierdzić należy, iż za autorstwem Didaskalikosa Albinusa nie przemawiają

ani paleograficzne, ani doktrynalne, ani też stylistyczne argumenty. Autorem dzieła nie jest zatem

Albinus, lecz wymieniony w tekście Alkinous.

Związki autorstwa Didaskalikosa ze szkołą Gajusza

Kwestia autorstwa Didaskalikosa związana jest w pewien sposób ze spuścizną szkoły

Gajusza, jednego z czołowych platoników II wieku po Chr. Gajusz był, jak podają starożytne

źródła, nauczycielem Albinusa, który to zebrał i wydał wykłady swojego mistrza.51 Niestety

wykłady te zaginęły uniemożliwiając dostęp do myśli samego Gajusza, którą odtąd rekonstruować

trzeba z rozproszonych świadectw jego uczniów. Być może to właśnie pragnienie rekonstrukcji

45 Whittaker, Platonic, 94. 46 J.w., 89-94. 47 J.w., 89. 48 Freudenthal, dz. cyt., 295. 49 Whittaker, Platonic, 94-97. 50 J.w., 94. 51 J.w., 97-98; Göransson, dz. cyt., 13; Gombocz, dz. cyt., 77-78.


9

myśli samego Gajusza przyczyniło się do przypisania autorstwa Didaskalikosa Albinusowi,

jednemu z jego uczniów. Na początku XX wieku Didaskalikos rozpatrywany był jako część tzw.

‘Gaios-Gruppe,’52 czyli grupy filozofów zgromadzonych wokół szkoły Gajusza. Do

rozpowszechnienia tej tezy przyczynił się również Tadeusz Sinko dowodząc w swojej dysertacji

De Apulei et Albini doctrinae Platonicae adumbratione53 bliskich związków pomiędzy Didaskalikosem,

którego idąc za Freudenthalem przypisał Albinusowi, a dwiema księgami De Platone et eius dogmate

Apulejusza, prawdopodobnego ucznia Gajusza. Wyniki Sinki przejął w dużej mierze Karl

Praechter,54 którego autorytet zaważył na tym, iż przez długi czas nie kwestionowano wniosków

polskiego uczonego, przypisując tym samym Didaskalikosa do kręgu uczniów Gajusza. Obecnie,

gdy dyskusję nad autorstwem Didaskalikosa/Epitome uważa się za zamkniętą, nikt nie zalicza już

wspomnianego dzieła, czego dowodzi Göransson, do tzw. ‘Gaios-Gruppe’.55

Tożsamość Alkinousa i jego filozoficzna proweniencja

Pod koniec warto zapytać o to, kim właściwie był Alkinous i do jakiej szkoły filozoficznej

przynależał. Starożytne źródła dwa razy wspominają o filozofie Alkinousie. Pierwsza wzmianka

znajduje się u Filostrata (Vit. Soph. I. 24, p.40. 29 [Kaiser]) wspominającego „stoika Alkinousa”,

druga w Bibliotece Focjusza (Bibl. cod. 48, p. 34 [Henry]). Kontekst, w którym Focjusz umieszcza

Alkinousa wskazuje na to, iż autor Biblioteki uważał go za platonika.56 Czy zatem stoik Alkinous

Filostrata jest tożsamy z platonizującym Alkinousem Focjusza? Czy też chodzi o dwóch różnych

filozofów, niemających nich wspólnego z autorem Didaskalikosa? Trudno odpowiedzieć

jednoznacznie na te pytania. Trudno również przypisać autora Epitome tylko do jednej

filozoficznej tradycji, skoro w jego doksograficznym dziele odnaleźć można zarówno platońskie

jak i stoickie wątki. O tych ostatnich świadczy fakt, iż Alkinous prawie dosłownie włączył do

Didaskalikosa (166. 35-167,12 H.) fragment dzieła (O tych, którzy

52 Göransson, dz. cyt. 14 przyp. 2 (literatura). 53 Tadeusz Sinko, De Apulei et Albini doctrinae Platonicae adumbratione, Kraków 1905. 54 Karl Praechter, Zum Platoniker Gaios, Hermes 51(1916)510-29= Id., Kleine Schriften, wyd. H. Dörrie, Hildesheim 1973, 81-100. 55 Göransson, dz. cyt., 16-23. 56 Kontekst Focjusza jest następujący: „Przeczytaliśmy O wszechświecie, traktat Józefa, który ja czytałem pod tytułem O przyczynie wszechświata, a w innych jeszcze wydaniach pod tytułem O istocie wszechrzeczy. Składa się on z dwóch mniejszych rozpraw. Autor wykazuje w nim, że Platon przeczy sam sobie, przekonuje również, że Alkinous wypowiedział się o duszy, materii i zmartwychwstaniu niedorzecznie i kłamliwie. Wykazuje, że naród żydowski jest dużo starszy od narodu greckiego.” (Focjusz, Biblioteka, t. I, Warszawa 1986, tłum. O. Jurewicz, 30). Whittaker analizując powyższy fragment twierdzi, iż zwalczany przez Józefa Alkinous był prawdopodobnie platonikiem. W zależności od tego, jak wielką wagę przypisuje się ‘zmartwychwstaniu’, można przyjąć bądź odrzucić, iż atakowanym przez Józefa dziełem jest właśnie Didaskalikos (Whittaker, Platonic, 98, przyp. 62).


10

podobają się Platonowi) stoika Ariusa Didymusa,57 czego zdeklarowany przeciwnik stoicyzmu za

pewne by nie uczynił. Także sposób w jaki Alkinous prezentuje doktrynę Platona, dzieląc ją na

dialektykę, fizykę i etykę znajduje, zdaniem Whittekera, odpowiednik w stoickich źródłach.58 O

tym, iż Alkinous był raczej umiarkowanym platonikiem świadczyć może dystans, z jakim referuje

on doktrynę Platona. Alkinous bardzo rzadko pisze w kontekście nauki Platona w pierwszej

osobie liczny pojedynczej, preferując w przytaczaniu opinii platoników trzecią osobę liczby

mnogiej lub mowę zależną. Referując poglądy Platona nie wymienia go z imienia, ani też nie daje

do zrozumienia, iż przytacza jakiś autorytet.59 Być może ten preferowany przez Alkinousa styl był

stylem pewnej grupy w obrębie Średniego Platonizmu lub też sam autor Didaskalikosa pragnął

rzeczywiście dać wyraz swojemu dystansowi do nauk Platona. O tym jednak, iż Alkinous

reprezentował mimo to pewien nurt platonizmu świadczy fakt, iż zarówno on sam jak i jego

dzieło zostało pominięte w późniejszych, neoplatońskich tekstach. Zabieg pomijania przez

neoplatoników tekstów średnich platoników był dla tych pierwszy charakterystyczny, ponieważ

zarówno Proklos jak i jego następcy mało troszczyli się o platońskie interpretacje swoich

bezpośrednich poprzedników uważając jedynie Plotyna za prawdziwą wykładnię myśli Platona.60

Wobec powyższych rozważań stwierdzić należy, iż obecny stan badań nie pozwala w

kwestii utożsamienia autora Didaskalikosa z Alkinousem stoikiem Filostrata i platonizującym

Alkinousem Focjusza na jednoznaczne wnioski. Możliwości utożsamienia autora Epitome z

dwoma pozostałymi Alkinousami nie wyklucza Giusta,61 w przeciwieństwie do Whittakera, który

pozostawia tę kwestię otwartą.62

Zakończenie i wnioski

Jak wynika z argumentów przedstawionych w niniejszym artykule obecny stan badań

zezwala na wniosek, iż autorem pisma Didaskalikos/Epitome był sympatyzujący zarówno ze

stoicyzmem, jak i z platonizmem, filozof o imieniu Alkinous. Stan źródeł nie pozwala na

jednoznaczny wniosek, czy wspomniany autor jest tożsamy ze stoikiem Alkinousem

wymienianym przez Filostrata lub/oraz z platonizującym Alkinousem, o którym wspomina

Focjusz. Po ponad 100 latach należy uznać tezę Freudenthala o pomyłce kopisty oraz o

zbieżności między nauką zawartą w Epitome, a poglądami Albinusa, ucznia Gajusza, za obaloną.

57 Za Whittaker, Platonic, 99. Dzieło Ariusa przetrwało u Euzebiusza Praep. Evang. XI. 23.2-6 (II. 51. 51 sq. [Mras]) i u Stobeusza, Anth. I. 135, 20 sq. (Wachsmuth). 58 Whittaker, Platonic, 100 przyp. 69 (cf. SVF I. 46, II. 43, III Archedemus 5, II Eudromus 2). 59 J.w., 100-1. 60 J.w., 102. 61 Giusta, dz. cyt., 91-94. 62 Whittaker, Platonic, 99.


11

Jak wykazały badania Giusty, Whittakera i Göranssona ani paleograficzne, ani doktrynalne, ani

stylistyczne argumenty nie przemawiają za autorstwem Didaskalikosa Albinusa. Konwekwentnie

przyjąć trzeba, iż wspomniane dzieło nie odzwierciedla nauczanie ani samego Gajusza, ani jego

szkoły. Didaskalikosa należy rozpatrywać jako odrębne, dydaktyczno-doksograficzne dzieło

odzwierciedlające swoisty ‘platoński scholastycyzm’ okresu, w którym powstało. Zatem

rozpatrywanie Prologu Albinusa i Didaskalikosa/Epitome Alkinousa jako spójnej, doktrynalnej

wypowiedzi jednego autora jest zabiegiem niedopuszczalnym, gdyż uważna lektura obydwu

tekstów ukazuje więcej rozbieżności niż zbieżności.

Summary

This article shows the recent international status of research concerning the authorship of

Didaskalikos/Epitome - a middle platonic treatise. With the aid of the results of M. Giusta, J.

Whittaker and T. Göransson, the authorship of Alcinous is shown as established while the thesis

of Freudenthal, assuming the authorship of Albinus of Smyrna, is abolished. Hence no

connection can be established between the teaching contained in Didaskalikos and the ‘Gaios-

Gruppe’ that Albinus probably belonged to. If the author of Didaskalikos is identical to the

Alcinous mentionned by Philostratus and/or the Alcinous referred to by Photius must be left

open. Kommentar [df2]: To zdanie nie ma

sensu, moze chodzilo o „If the author of

Didaskalikos is identical to the Alcinous

mentionned by Philostratus then the

question of who the Alcinous referred to by

Photius is must be left open

"alkinous nie albinus autorem didaskalikosa. prezentacja aktualnego stanu badań nad...

Documents