٧

گفتار پیشمند آن اسـت کـه هـر دم کشورمان نیاز در شناسی پیشرفت علم سکه

شناسـان بـاز گران و تـاریخ پژوهشتر توسط هاي تازه اي به زمینه دریچهنده در آثار پیشین در حد توانایی علمی خـود چنـین تالشـی شود. نگار

هـا بـه تـاریخ و توجهی بی برابردر ها شکوشاین هر چند است، داشته .است ناچیز مانفرهنگ کشور

کوشـش »شناسـی هاي سـکه مجموعه پژوهش« هاي کتاب سلسله در و درخور توجه معرفی ویژههاي کمیاب، ي از سکهشمارتا شد خواهد

.شودبررسی و درهمـی بررسـی بـه شناسـی هاي سکه پژوهش ي نخستین شمارهدر این سکه ظاهرا ساسـانی .استکه تاکنون دیده و ثبت نشده زیمپردا می

چنان که گفته خواهد شد به دست تازیان ضرب شـده و بـه است ولی هـاي سکهآید. می شمارساسانی به -هاي عرب نخستین سکه ازعبارتی

اعـراب به دستکه شود می گفته هایی نخستین سکهبه ساسانی -عرببه دلیـل . شده استهاي ساسانی ضرب طرح و ویژگی سکهو با همان ـ و از درهـم هاي نداشـت ب از خـود سـکه اعـر اایـن کـه در یهـاي ایران

٨

بـا افـزودن کلمـاتی تنها ناگزیر بودند ند،کرد معامالت خود استفاده میهـایی بـا طـرح و و ... به حاشـیه سـکه اهللا ربی، اهللا بسم هللا، جید، چونسـکه ضـرب بـراي خـود ،خسرو دوم و یزدگرد سوم ساسانی ي پیکره

اي که تا پنجاه سال ادامه یافت. کنند؛ شیوهو روشـن شـدن ذهـن مطلـب براي تکمیـل پایان کتاب چنین در هم

شـده ساسـانی آورده -هاي ساسانی و عرب تصاویري از سکه ،خوانندهدر ایـن میـان، .اند تاکنون معرفی و چاپ نشده ویژه هستند وبرخی که

هـایی بـه ظـاهر ، سـکه سراي) ثبت نشده ي (درم با ضرابخانه چند سکههـایی از ي پس از سقوط ساسانیان و نمونـه ساسانی ولی متعلق به دوره

چنـین بـه علـت هـم شـود. دیده می ساسانی -هاي عرب نخستین سکهکـه تعلـق دادیـم هـایی ، چند تصویر پایـانی را بـه سـکه انفراواهمیت

موجـود اسامینام برده شده بر آنها تا به امروز در لیست هاي شخصیت ساسانی دیده نشده است. -هاي عرب هبر سک

کـه تصـویر سـرگئی داشـکف دوست عزیـزم آقـاي باید از پایاندر پهلـوي آن در ي این سکه را براي شناسایی و خواندن نگاشته خوبی از

در تکمیـل مطلـب فارسـی و متنـی را بـه روسـی اختیار مـن قـرار داد .کنم ، قدردانینگارش کرد

امین امینی 1390بهار

٩

یشناخت سکه هاي بررسی) 1هماننـد شـود، کـامال در این پژوهش معرفی و بررسی میاي که سکه

ویـز) (خسـرو پر ساسانی خسرو دوم پادشاهیي نخست ي دههها سکهدر جلـوي صـورت شـاه، نگارشـی با این تفاوت که نام پهلـوي است، دارد. گرگونیدکامال

1گرم 53/3با وزن مورد بررسی ي سکه

اندازیم. می بررسیمورد ي هاي سکه در آغاز نگاهی کلی به ویژگی

دار روس شناس و مجموعه )؛ سکهSergei Dashkov(ي سرگئی داشکف از مجموعه. ١

١٠

ي سکه ) نقش و پیکره1-1نخسـتین طـور کـه گفتـه شـد ایـن سـکه داراي تیپـی هماننـد همان

هاي دوم تا یـازدهم پادشـاهی او) هاي سال هاي خسرو دوم (سکه سکهــاجی پیکــره). 2-4ي اســت (شــماره ــا صــورتی نســبتا کوچــک و ت ب

که بـه همـراه شود بال برافراشته بر آن دیده میشکل همراه با دو گنبديشـده نقشي پیرامونی یا زنجیره دو دایره درون ،هاي روي سکه نگاشته

جاي همیشگی خود قرار دارد.در الل ماه و ستاره نیز است. هي زمانی هاي این دوره هاي عمومی دیگر سکه پشت سکه نیز ویژگی

هایش در دو طـرف که زبانه یرا دارد؛ دو موبد یا نگهبان آتش با دیهیمشود. این دو موبد همـراه بـا ، دیده میصورت و رو به پایین قرار گرفته

ي محیطـی هاي پشت سـکه در سـه دایـره ا و نگاشتهه آتشدان میان آن .جاي گرفته استچهار هالل ماه و ستاره آراسته به

هاي روي سکه نگاشته) 2-1

،ي پشت سر شاه ي روي سکه شامل دو عبارت است؛ نگاشته نگاشته افزونـی و ه) به معناي فر(خوره اپزوت بارت دعایی عکه

ترین ویژگـی که مهم روي صورت به رو ي نگاشته و دهندگی است برکتاي ایـن نـام بـه گونـه امـا نام شاه یا حاکم اسـت. ست، این سکه نیز ه

،هاي ساسانی بر سکه دیده شده هاي نامو ناآشنا نسبت به دیگر متفاوت

١١

. بـه ویـژه کـه مـا انتظـار نـام پهلـوي شده اسـت نگاشتهال باید پرسـید شود. ح نمی چیزي خوانده چنین (خسروي) را داریم که

که این نام متعلق به چه شخصی است.نگاشته شده که تـاکنون بـر هـیچ این نام به صورت

هاي ساسانی دیده نشده است. یک از سکه

ي پهلـوي نوشـته براي بررسی بهتر و واکاوي نام این شـخص کلمـه پردازیم. شده را بازنویسی کرده و به خوانش حرف به حرف آن می

١٢

یعنـی است و حرف دوم،» الف«تردید ، بی یعنی ،حرف نخست هاي دیگر ساسانی ماننـد بـوران ، با توجه به نگارش سکه

)، ساسـانی ماننـد عبیـداهللا ( - عرب هاي سکه ) یا(». ن«دانست و هم » و«توان هم ، را می است. حرف سوم، » ب« حرف

در نتیجـه .اسـت » و«ینا حرف سوم یقبا توجه به دو حرف نخست، اماسـبک و بـه شود کـه بـا توجـه خوانده می» ابو«ترکیب این سه حرف در نگـاه اول، نمایـد. چـرا کـه ار عجیب میبسی ،صورت ساسانی سکه

نامی ایرانی بر سکه بودیم که البته با توجه به تیپ سـکه منتظر خوانشحـال بـا مـا ا ، دور از ذهن هم نبـود. آناي عربی بر و عدم وجود نشانه

دانیم دو بخشی اسـت و بخـش نخسـت آن رو هستیم که می نامی روبه است و نشانگر نامی عربی بر سکه.» ابو«همان طور که خوانده شد

خسـرو دوم ي پیکرهاي با این تیپ ( که تاکنون سکه نکته مهم آن که و غیـر از خسـرو یبا نـام ولی )با تاج گنبدي و صورت کوچک همراهنـام بـا ییاهـ سـکه تنهـا .ي عربی معرفی نشده اسـت نشانه هیچ بدون

ي بر حاشیه عربی اي نگاشته البته شده که یافت ،به خط پهلوي» محمد« .)5ي (شماره شود میدیده نیز ها این سکه

گیریم. نخسـتین حـرف ي خوانش نام روي سکه را پی می حال ادامه » ك« و یا حتی »خ«یا » ه«توان به صورت . ، را میبخش دوم کلمه،

اسـت. حـرف » الف«به احتمال قوي خواند. حرف بعدي » گ«یا

١٣

شـود. حـرف خوانده می» ل«و یا » ر«، در پهلوي به صورت سوم، ، و واپسـین حــرف، » ت«، و حـرف پــنجم، » ي«، چهـارم،

دیـده نیـز هـاي پهلـوي باشد که در پایان برخـی از نـام » و«بایست میچـه رتـو). چنـان ک(یز (کواتو) یا مانند شود، می

ي مـورد خوانش حرف به حرف این نام را بپذیریم، از بخش دوم کلمهآیـد کـه به دست می» خالیتو«یا » یتورکا«، »گالیتو«چون هایی هم نظر نام

-هـاي عـرب بـر برخـی از سـکه » خالد«ي وجود نام سابقه توجه بهبا تـوان نـام ي نگارش، به یقین می وهبا همین شی تبري -و عرب ساسانی

ترین گزینه براي بخش دوم این نگاشته در نظر گرفـت. خالد را مناسبدر اسـت کـه » ابوخالـد «به این ترتیب نام ناآشناي حاکم مورد بحـث،

تر تاریخی تر و دقیق ي بررسی بیش شایسته واقع کنیه به حساب آمده و است.

هاي پشت سکه نگاشته) 3-1

گر سال ضرب سکه است که ي سمت چپ پشت سکه نشان هنگاشت هاي خسرو دوم بـا سکه است. 12برابر با سال این سال خسرو بـا 12هاي سال و سکه ند ا ضرب شده 11تا سال تنها ،این تیپ

شـوند تر و تـاجی دگرگـون دیـده مـی تیپی متفاوت شامل صورتی پهن

١٤

غیر عـادي ،با این تیپ اي سکه بر 12ود سال وج بنابراین .)6ي (شماره است.

است و نیـاز یار پراهمیت براي این سال بس گذاري تاریخ گزینش مبدأ ي کنونی و شاید هم مبدأیی شناخته شده گذاري به بررسی مبادي تاریخ

و انطبـاق گذاري تاریخ مبادي انتخاب یک مبدأ از میان .است نامتعارف گشا باشد. ی سکه بسیار راهتواند در شناسای آن با تاریخ مذکور می

سکه اسـت: محل ضرب -شهر ي دهنده نشاني سمت راست نگاشته است. (گی) »جی« ي ي شهر شناخته شده ، این نام نماینده

ي پـس از دانیم کـه ایـن سـکه در دوره میي نکات گفته شده بر پایه ي ا روي کار آمدن حکام عرب در ایران ضرب شـده و اصـطالحا سـکه

١٥

شود و ي عربی بر آن دیده نمی هیچ نشانه البته است کهساسانی -عربذکر اسـت . شایان فرد ساخته است اي منحصربه همین نکته آن را نمونه

شناسـایی هاي خسرو دوم و یزدگرد سـوم کهي از سشمار به تازگیکه بـدون و ي استیالي اعراب در دوره که پس از فتح ایران، و معرفی شده

ي همـه بـر البته .)7-34ي (شماره است شدهضرب ي عربی شانهن هیچ خورد به چشم میخسرو و یزدگرد چون هم ایرانی هاي ها نام سکه اینو عربـی و شعائر اي با نام یک حاکم عرب و بدون مظاهر سکه کمترو

1.دیده شده است ،اسالمی هاي تاریخی بررسی) 2به صـورت » ابوخالد« ري از وجود نامدیگ ي نمونهبا توجه به این که

گیـري از بایسـت بـا بهـره هـاي ایـن دوره نـداریم، مـی سکه مستقل بر وجوي در پی جستهایی چون سال ضرب سکه و محل ضرب آن داده

.برآییمشخصی به نام ابوخالد در تاریخ بـه ساسانی که معمـوال نـام حـاکم -هاي عرب بر خالف دیگر سکه

، در ایـن سـکه تنهـا شـاهد نگـارش هشـد آورده کهبر سصورت کامل صاحب سکه هستیم. ي کنیه

البته ام، ي عربی دیده ) بدون نشانه82ي و عبیداهللا بن زیاد (شمارهاي با نام عبداهللا به تازگی سکه .1

و عادي است. پیشینه دارد )77-78ي اهللا دار (شماره ساسانی بسم -هاي عرب ین نام بر سکهوجود ا

١٦

امـا ایـن کـه کـدام اسـت ي فـرد، ،کنیـه ابوخالد به معناي پدر خالد است بر مـا روشـن نیسـت. یا ابوخالد شخصیت تاریخی مصداق خالد

رویـم کـه شـاید بدین منظور سراغ تاریخ نگاشـته شـده بـر سـکه مـی باشـد. ایـن حـاکم ناشـناس ما براي شناسایی گر اريی ویژگیترین مهم

ي سال ضـرب سـکه همـان طـور کـه گفتـه شـد، دوازده اسـت. نکتـه پی بردن به مبدأ این تاریخ است. دو مبدأ یزدگردي و هجري ،پراهمیت

مبـدأ قطعـا ي زمانی هسـتند. گذاري در این دوره ترین مبادي تاریخ مهمکـه چرات. این سکه مناسب دانس ضرب توان براي سال را نمیهجري 12اما سـال .نشده بودند واردایران اعراب هنوز به هجري 12در سال

هاي ایران و اعراب مطابقـت دارد. در با تاریخ جنگ وبیش کمیزدگردي ي بـه دسـتور خلیفـه ب اعرا ،هجري است 23این سال که برابر با سال

دستگی از ایران را در ربخش بزو تاختهبه ایران ،خطاب بن رعم دوم، .ندگرفته بود

ضرب سکه جی (در اصفهان) است که محل همان طور که گفته شد چنین آمده است: 1فتح آن به دست عرب در تاریخ داستان

در اجراي امر خلیفه ي عمر و والی بصره) اشعري (فرستاده ظاهرا ابوموسیبـا نـام خـورده سـال اصـفهان کـه مرزبـان آن پیـري بـدیل را بـه بن عبداهللا

مقاومـت ان بود، گسیل کرد. گویند چون اهل اصفهان تمـایلی بـه پاذگوسپ

برگردان حسن انوشه، ،از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان تاریخ ایران،ر.ن.فراي: ١

.25، ص4، ج1385انتشارات امیر کبیر،

١٧

ي عرب نداشـتند، پاذگوسـپان مزبـور بـا تنـی چنـد از شهر در برابر حملهذاشت، اما چـون عـرب را در پـی خـود دیـد همراهان خود شهر را فرو گ

. بدین ترتیـب ها واگذارد بازگشت و با قبول پرداخت و خراج شهر را بدانم) 644ق/ 23خـر خالفـت عمـر ( آ بدیل اصفهان را در روزهاي بن عبداهللا

شـهر مانـد. امـا بگشود. عبداهللا تا روزهاي نخست خالفـت عثمـان در آن روایت اهل کوفه در این مورد اختالف دارد، آنها سقوط اصـفهان را زودتـر

دیگـري، یعنـی هجـري و فـاتح آن را عبـداهللا 21یا 19از این، و در سال دانند. عتبان می بن عبداهللا

تاریخ گشـایش اصـفهان بـه 1مانند ابن اثیر دیگر طبق برخی از منابع

:هجري بوده است 21دست سپاهیان عرب سال عتبان از جانب عمر به سوي اصـفهان روانـه بن عبداهللا بن در این سال عبداهللا

یان اصفهان عقب نشسـتند. ... سپاه شد و ابوموسی هم به یاري وي شتافترفـت و آن جـا را کـه عبداهللا متوجه جی شد که مرکز اصفهان به شمار میباالخره فادسفان بـه ... فادسفان در آن محل حکومت داشت، محاصره کرد

... ... در این وقت ابوموسی نیز از اهواز به کمک عبداهللا آمـد صلح تن دادتصرف شده به شهر ورود نمودنـد و عبداهللا و ابوموسی با هم شهر جی را م

نامه جانب عمر فرستادند. فتح

-7، چاپ اول نشر علم، ص اخبار ایران از الکامل ابن اثیر، برگردان باستانی پاریزيابن اثیر: . ١

246.

١٨

هجـري بـه دسـت یـک 23ي سال ذیحجه واپسین روزهايعمر در ؤ مجـروح گردیـد و معروف به ابولؤل »یروزپ«دوست به نام ایرانی میهن

عمر برخـی از شـهرها کشته شدنکشته شد. پس از بر اثر همان ضربه 12 ،ابوخالـد ي تـاریخ سـکه این احتمـال کـه .برداشتندسر به شورش

چه تـاریخ سـکه و چنان ، بعید نیستباشد هجري 23برابر با یزدگرديساسانی -هاي عرب یزدگردي باشد، هشت سال زودتر از نخستین سکه

البتـه که 1گردیده است ، ضرب)40-74ي (شماره شدهاکنون دیده که ت تردید برانگیز است. آن زمان نابسامان این نوآوري با توجه به شرایط

ــاریخ از دیگــر مبــادي ــه شــناخته شــده مــی گــذاري ت ــوان ب ــدأت مبآن آخرین سال سلطنت یزدگرد سـوم آغازاشاره کرد که 2پسایزدگردي

کـه را ي ابوخالـد تـاریخ سـکه مبدأ چه (سال بیست) است. حال چنانبرابـر بـا یزدگردي که 32است پسایزدگردي بدانیم، تاریخ سال دوازده

آید. هجري است به دست می 4/43

ردي)ـزدگـ(ی 32= ردي)ـزدگـ(ی 20+ د) ـالـوخـه ابـکـال سـ(س 12 (هجري) 4/43= (اختالف سال هجري با یزدگردي) 11+ (یزدگردي) 32

-هـاي عـرب سـکه هاي عربی معروف بـه با نشانهضرب شده توسط اعراب هاي نخستین سکه. ١

را دارا هستند. هجري 31یزدگردي برابر با 20ساسانی، تاریخ سال 2. Post- Yazdgerdi

١٩

یه در شام و تقریبا مصادف با طغیان وزمان با خالفت معا این سال هم 1خوارج است.

هـاي در شـمار سـکه تـر کـه پـیش هایی ، سکهنوین هاي در پژوهش ي در دســته ،)7-34ي (شــماره شــدند مــیبنــدي پرویــز دســته خســرو

و در زمـان پـس از سـقوط ساسـانیان ي در دورههاي ضرب شده سکه هـا ایـن سـکه تعدادي از آید به نظر می 2.گیرند میجاي استیالي اعراب

و گـاه بـا طغیـان ه و بـی هاي ایرانـی کـه گـا جنبش ها و گروه به دست کردند ضرب شده اسـت. ب رها میاعربندگی ا خود را از یوغ ،شورش اند. منتسب شدهخوارج هاي مختلف گروه به نیز ها سکه دیگر ازبرخی

اماهاي فراوانی ضرب شده، در واقع هرچند در زمان خوارج سکه در بسیاري موارد نتیجه، ناخوانا هستند. در گاه ها ناشناخته و تر آن بیشیا اشخاص دیگر نسبت داده شده ها به دورهبه اشتباه ي ایشان ها سکه

تر یک عمل خوارج بیش برايت. باید تصدیق کرد که ضرب سکه اسهویتی. به همین ، نه یک سند دهآم ه حساب میی و رسمی بحکومت

.349نشر علم، ص ، برگردان از باستانی پاریزي، چاپ سوم،اخبار ایران از الکامل ابن اثیر. 1 به صورت خالصه طلبد. اما مبحثی جداگانه می ،هاي خسرو دوم ها از سکه یز دادن این سکهمراه ت. 2

شـمرد: نـام خسـرو و را چنـین بـر باعراي استیالي هاي دوره سکههاي ترین ویژگی مهمتوان میهنر و یا اصطالحا سکه با تیپی بربري ضرب شده و گاه این تیپ ي وي معموال نامتعارف، کم پیکره

اضافه (غیـر از نوشتاري آشنا نیز همراه است. وجود عالئم یا غیرمنتظره و نا با سال یا محل ضربیویژگی مهم دیگر ) نیز11-12ي ها (شماره سکهي برخی از این حاشیه ) براپد موردي مرسوم چون

است.

٢٠

به ایشان ه الي سکه بهرا از ال ها توان نام رهبران آن دلیل است که نمیي و درونی و ضد نژادپرستانههاي معنوي شناخت. آموزهدرستی باز

، پایین ادعا بیساده و مبارز ک خوارج، مقام رهبران ایشان را در سطح یهاي توان توضیح داد که چرا نام آورد. با توجه به این مسئله می می

آوري شده، گردنگاران فاهی که به دست تاریخهاي ش ایشان در گزارش در متون تاریخی خوارجغیبت نام به عبارت دیگرنشده است. ثبت

شناسان در هنگام خوانش نام روي شود سکه سبب می ها، مربوط به آنیخی، دچار اشتباهات بسیاري ها و انتساب آن به اشخاص تار سکه

1شوند.بـه ، آن قـدر و مادي وارج به امور دنیـويدلبستگی خعدم چنین هم دیگـران هاي خوارج از حقوق برابـر بـا طبـق آموزه کهانی ایر »مـوالی«

نـد. شـاید ه بپردازسک ضرب هآزادي عمل بخشید تا ب ،برخوردار بودندهاي ضـرب به همین دلیل بود که تعداد زیادي سکه، مطابق با استاندارد

ی در تمثـال و هایی که حتـ سکه در زمان ساسانیان، ضرب گردید. سکه 2هاي ساسانی بودند. آخرین سکهنگارش پهلوي، مشابه

ي مورد بررسی به یکـی از دور از ذهن نیست که سکهبا این توضیح متعلـق در جی، با لقب یا کنیه ابوخالد مستقر ،ها هاي این گروه سرکرده

گرایـان، یزیدیـه و ي جنگ داخلی؛ مانی هاي دوره ساسانی؛ سکه -عربایـرج، ملک مشیري، .١

.31ص، 1389انتشارات پازینه، ،مهدیه دستمالچی برگردان ،خوارج دیگر .همان. 2

٢١

کمـک چنـدانی بـراي بازشناسـی ایـن متأسفانه منابع تاریخی اما .باشد کند. ي زمانی آن نمی شخصیت و دوره

و کـه در تـاریخ به اسامی چند تن از افرادي براي پیشبرد بحث لحا ي زمـانی و حدودا در دوره اند ابوخالد آمدهي یا کنیهبا نام ها یا بر سکه

نام خالد جستن ،راه دیگر کنیم. اشاره می گیرند مورد بررسی ما قرار میخالـد براي رسیدن به پدر وي که همـان ابو این نامالبته یافتن که است

شـود، زیـرا ممکـن اسـت در درسـت نمـی ست لزوما منتج به نتیجـه ا. مشهور باشد متفاوت يا با کنیه فرزند پسرچند با داشتن فرديمواردي

ي پدرشـان کنیـه لزومـا به عبارت دیگر کسانی که نامشان خالد اسـت، ي یـافتن کنیـه وجـو و جسـت عـالوه بـر با این حالنیست. » ابوخالد«

کنیم: خالد معروف هم اشاره می نام به چند بتدااابوخالد

؟ابوخالد به عنوان(ولید خالد بن ولید(

هجـري 12سـال بـه خالد سردار سپاه عرب بود که در زمان ابوبکر در مرزهـاي جنـوب . وي موفـق شـد کرداندازي به ایران را آغاز دست

یادي در مقابـل هاي ز حیره و انبار را فتح کند و به پیروزيغربی ایران، هجري خالـد و لشـکریانش متوجـه 13سپاه ایران دست یابد. در سال

1شام شدند.

.152، ص اخبار ایران از الکامل ابن اثیر. ١

٢٢

با قطعیت باید گفت کـه پـدر خالـد ي تاریخی با این شرایط و دوره تواند ابوخالد مورد بررسی ما باشد. یعنی ولید نمی

؟ابوخالد به عنوانعباد ( خالد بن عباد(

پـس از مـرگ ، ضرب شـده هاي مسین سکه ندكاعباد بر بن نام خالد هـا محل ضرب این سـکه شود. هاي دوره فترت) دیده می (سکه یزدگرد

واضـح چنـدان هـا آن بیشـتر است و تـاریخ در فارس تواگبیشاپور و .)75ي (شماره را خواند 94 توان سال لی بر برخی میو نیست

با توجه به عدم اشداین احتمال که عباد پدر خالد همان ابوخالد ما ب .رسد به نظر نمیقوي ي عباد، آگاهی ما نسبت به کنیه

؟عبداهللا به عنوان ابوخالد( خالد بن عبداهللا(

ساسانی دیده شـده -هاي عرب عبداهللا بر تعدادي از درهم بن نام خالد 75 تـا 73بـا تـاریخ سـال و بصـره ها در بیشـاپور است. اکثر این سکه

-هـاي عـرب بر برخـی از سـکه .)76ي (شماره دان شدههجري ضرب شـود کـه بـا شـواهد تـاریخی و عبداهللا نیز دیده می مستقل ساسانی نام

).77-78ي (شماره عامر است بن شناسی همان عبداهللا سکهتـوان نظـر نمـی نیز در مورد این گزینه یعنی عبداهللا به عنوان ابوخالد

قطعی داد.

٢٣

؟خالد الد همان ابوخ (ابی خالد ابیخالد بن(

-هـاي عـرب تعداد انـدکی از آخـرین درهـم بر خالد ابی بن نام خالد شانجی و تاریخ ضرب ها سکهاین که محل ضرب ودش میساسانی دیده

کرد که پدر ایـن خالـد توان تصور می .)79ي (شماره هجري است 83 ه)مضاف علی خالد، یتان (ابیخال ابی = نگارشکه بر سکه با

همان ابوخالد مورد بررسی ما باشد. در منابع تاریخی اسـمی آمده است (ضـرابخانه) سـراي کـه درم جالـب آن م.یـابی خالد نمـی ابی بن از خالد

چنـد خالـد پدر این خالد یعنی ابـی شاید مذکور هم جی است. ي سکهکـه ی حاکم بوده است. بـا ایـن کم براي مدتی در ج تر دست پیش سالاسـت و در بر سکه معرفی شده خالد یا ابوخالد ابی ي ، با کنیهدخالپدر

همـان او راتوان با قطعیت پـدر جی نیز سکه ضرب کرده، باز هم نمیهرچند کـه ایـن احتمـال نسـبت بـه .بدانیمابوخالد مورد بررسی خود

تر است. هاي پیشین قوي گزینه

بن معاویهیزید ي کنیه ،ابوخالد

هجـري 60ابوسفیان پس از مرگ پدر به سـال بن اویهفرزند مع ،یزید متفـاوت از معاویـه و دیگـر ي حکومـت او شـیوه به حکومـت رسـید.

هاي فکري انحرافـی گرایش ظاهرا عجیب و یحاکمان عرب بود. عالیقسـالگی 39هجري و در سـن 64در سال یزید اسالم داشت.نسبت به

(نزدیـک اي مدت کوتـاهی ش، معاویه، برتر بزرگمرد. پس از وي پسر

٢٤

خالد بـود و یزیـد بـا یزید،تر . نام پسر کوچکحکومت کرد به دو ماه) .ي ابوخالد معروف است کنیه 1در کتـاب خـود ابن الطقطقـى ه معروف ب ءمحمد بن على بن طباطبا

گوید: چنین می یزید بن همعاویمرگ پس از رخدادهايپیرامون ه درگذشت، مردم به جنبش درآمدند. شامیان از معاوی یزیدبن بن هچون معاوی

سـپس .زبیـر شـدند بـن امیه طرفدارى کردند، و دیگران خواستار عبداهللا بنىامیه بودند غالب گشتند، لیکن در این که کـدامیک از کسانى که طرفدار بنى

معاویـه کـه یزیدبن بن اى به خالد امیه را برگزینند، اختالف نمودند. دسته بنىیزیـد عمـل کیمیـا بـن فصیح و بلیغ بود مایل شـدند. گوینـد خالـد کودکى

اش حکم به علت کهنسـالى و پیرمـردى بن دانست. گروهى نیز به مروان مىخواستند. اظهار میل کردند، و خالد را بدان جهت که کودکى بیش نبود، نمى

.سرانجام مردم با مروان بیعت نمودند

ي مورد بررسـی همـان یزیـد الد بر سکهنام ابوخ آیا حال باید ببینیم ایـن موضـوع بـا توجـه بـه یافـت ؟ي ابوخالد است با کنیه پسر معاویه

شود. می هم تر پراهمیت تا به امروز، معاویه بن با نام یزید اي سکهنشدن است که اگر مبدأ آن یزدگردي 12سال سکه همان طور که گفته شد

چـه هجـري چنـان 23ال سـ بیـان شـد تـر پـیش کـه روشـی بـه باشدآید که البته هیچ یک به دست می ،هجري 4/43سال پسایزدگردي باشد

العربى، بیروت، دارالقلم ،الفخرى فى اآلداب السلطانیۀ و الدول االسالمیۀ ،عبدالقادر، محمد مایو ١.

.122، ص1418/1997ط األولى،

٢٥

جـاي )ه 60-64( معاویـه بـن یزیـد ي حکومت در بازهاز این دو تاریخ هـواداران پیروان و توسط دیده شده که هایی سکه در مواردي .گیرد نمیب ضـر گـاه و اسـت شـده ضرب ، و نه به دست خود آن فرد فردیک

وي نیز ادامه یافته است.سکه حتی چند سال پس از مرگ آورد. ایـن فرقـه را به یاد مـی »یزیدیه«ي فرقه همه،نام یزید، بیش از

هاي خوارج براي مـا تر از دیگر گروه گروهی از خوارج هستند که بیشهـاي دهخدا در مورد این گروه که به نام ي نامه اند. در لغت شناخته شده

، آمده است:پرستان معروفند ، یزیدیان یا شیطانیزیدیهالدین ابوالفضائل عدي بن سافر بن یخ شرفیکی از رهبران ایشان، ش...

کی از مشایخ نامدار اسماعیل بن موسی بن مروان بن حسن بن مروان، ی ، در نود سالگی558و یا 557 ،555 ي ششم بود که در سال صوفیه در سده

ریشه بن معاویه، از نام یزید »یزیدیه«ي بع، واژهطبق برخی منادرگذشت. در جنگ (ع)که با علی ه است. برخی منابع نیز آن را به یزید بن انیسهگرفت

ي ریشه نیز دهند. سرانجام برخی دیگر نهروان به نبرد پرداخت، نسبت می(از مشتقات یزد و یزدان) » یز«، که برگرفته از »یزید«کلمه را نه برگرفته از

بوده که » یزدیان«ي ي فرقه این واژه ابتدائا نماینده اساس، این بردانند. میآمیز اعتقادي و تعصباصول .درآمده است »یزیدیان«بعدها به صورت

هاي هاي زرتشتی، یهودي و مسیحی گرفته شده است. کتاب ها از آموزه آنها و . آموزههي سیاه) و جلو یدیان عبارتند از مصحف رش (نوشتهمقدس یز

اي که رهبر چنین نامه برده، هم نام توان از دو کتاب یدیان را میاعتقادات یز

٢٦

نوشته و سرانجام یعثمان حکومتخطاب به جريهـ 1211 سال ایشان در ، به دست آورد.هاز کتابی که یک حاکم یزیدي در سنجار نگاشت

عقایـد و سخن بسیار رفتـه اسـت و شـرح کامـل ،در باب این گروه

ما چند نکته را به اختصار اشـاره 1گنجد. ها در این جستار نمی تاریخ آن کنیم. میولـی خـود 2معاویه هستند بن منسوب به یزید یزیدیه مشهور است که

یعت نیسـت بلکـه شـر آیـین سس این ؤآنند که پسر معاویه م بر انیزیدیــرا تقویــت و تــرویج کــرده اســت ــین . هــمآن معــروف اســت کــه چن

معاویه از اسالم برگشت و به این دین گروید از این رو یزیـد را بن یزیدنـام یزیـد را بلنـد و شمارند مظهر دومین ملک از مالئک سبعه خود می

لـد او پـس از سـه چنـین در روز تو کنند. هم میداشته و وي را تقدیس خوانند. می» عید یزید«، جشن بزرگی برپا داشته و آن را روز روزه

(بدون هـیچ ي ابوخالد ه هر روي اگر این احتمال را بدهیم که سکهب و در ایرانی) هاي (با گرایش یزیدیه توسط گروه خوارجی نشانه عربی)

-عـرب بـه کتـاب نگـاه کنیـد هاي خوارج تر پیرامون این گروه و دیگر گروه بیش آگاهی. براي 1

.ایرج مشیري، برگردان مهدیه دستمالچی ملک اثر ي جنگ داخلی هاي دوره ساسانی؛ سکههــاي در طـول سـال ،انیسـه بـن ي یزیـد شـده بـه وسیـله میـن اعـالآیسـاختـار به قولی دیگر .٢

هـاي بـر مبنـاي آمـوزه »رش مصـحف «هـ) شکل گرفت. کتاب یزید، 38پـس از نبـرد نهـروان ( ی استوار بود.شترتز

٢٧

بـا توجـه بـه ،باشـد ضرب شـده معاویه بن پیروي و هواخواهی از یزیدو در نظر گـرفتن آن هجري است 60که ويتاریخ به حکومت رسیدن

ضـرب احتمـالی تـوان تـاریخ می ،سکه این گذاري ریخبه عنوان مبدأ تا این بـه شـرطی اسـت کـه ابوخالـد البته .تعیین کردهجري 72 سکه را

.باشدمعاویه بن همان یزید ،روي سکه

)هجري( 72= )جلوس یزید سال( 60+ د) ـالـوخـه ابـکـس الـ(س 12

که تاریخ 1مشیري معرفی شده ایرج ملکتوسط با نام خسرو اي سکه .(سال یک یزید) است» توشنت ایوکی یزی«سکه بنا به خوانش ایشان

= ŠNT ywkw y yzytw =سال یک یزید

گرایـان، یزیدیـه و ي جنگ داخلی؛ مانی هاي دوره ساسانی؛ سکه -عربایـرج، ملک مشیري، .١

.42، ص1389، انتشارات پازینه، مهدیه دستمالچی برگردان ،خوارج دیگر

٢٨

تـاریخ جايدر ایوکی شنت بخش؛ در دوسکه این عبارت مذکور بر فاقد ضـرابخانه این سکه قرار گرفته و در واقع ضرب محل در یزیتو و

.استمعاویـه و سـپس بـا بـن را به یزیـد این سکه اي مقاله در ابتدا مشیري

را مربوط بـه آن و کند انیسه منتسب می بن اي دیگر به یزید بررسی سکه در هـر صـورت .دانـد مـی انیسـه بـن سال یک حکومت احتمالی یزیـد

خود دلیلی اسـت بـر انتخـاب را بپذیریم،خوانش ي شیوه چه این چنان هجري، یزدگردي و پسـایزدگردي ي خته شدهیی غیر از مبادي شنامبدأدر نظـر ساسانی -ي عرب هاي دوره گذاري سکه براي تاریخ معموال که

معاویه بـه انتخاب سال جلوس یزیدبن آید که به نظر می شود. گرفته میبعیـد ،عنوان مبدأ تاریخی براي گروهی از خـوارج، هـر چنـد محـدود

.باشدن

٢٩

گیري نتیجه پژوهشـی شناسـی و هـاي سـکه بـا داده هش تالش شد تاژودر این پ

.و ثبت نشده معرفی و بررسی شود ویژه اي سکه ،تاریخیسکه را متعلق ،و احتماالت مطرح شده ها ه با توجه به بررسینگارند

داند که بـه جی میي منطقهاي از خوارج به گروهی شورشی مانند دستهمتأسفانه تعیـین .رب شده استي ابوخالد ض سرکردگی شخصی با کنیه

هویت دقیق وي به دلیل کمبود منـابع تـاریخی بـراي مـا امکـان پـذیر هـاي ایـن سکه برخالف دیگر سـکه رويبر با توجه به این که نیست.

عربی جز نام ابوخالد که آن هم بـه پهلـوي نگاشـته ي دوره هیچ نشانهداراي عقایـد توان ایـن گـروه و دسـته را می ،شود دیده نمی شده است

.دانست ضد عربیو احتماال ي ایرانی پرستانه میهن ضـرب سـه تـاریخ ي مـذکور سـکه براي همان طور که بررسی شد

:در نظر گرفت توان می ،تر است محتمل ي آخر دو گزینه که ،محتمل مرگ عمر از هجري، پس 23 سالحدود - ي حکومت معاویه دوره در ،هجري 43حدود سال -

ي وي با کنیه ه) 64( پس از مرگ یزید هجري، 72ود سال حد -

٣٠

کـه اسـت هاي قابل تـوجهی دستاورد این پژوهش داراي به هر حال خالصه کرد: ها را در چند مورد زیر توان آن می

اي سـکه پهلوي بر نامی عربی، ابوخالد، که به صورتخوانش .1 است. حک شده ویژه

تـازه مسـلمان شـده یک عـرب یـا ایرانـی به سرکردگیسکه .2 ضرب شده است.

کـه مبـدأیی نـامطمئن دارد، دوازدهسکه در جـی و بـه تـاریخ .3 ضرب شده است.

اي زمانی توان بازه می محتمل گذاري با انتخاب چند مبدأ تاریخ .4 .براي سال ضرب سکه تعیین کرد

کـه بـه دلیـل کمبـود منـابع تـاریخی ی یهـا بررسیبا توجه به .5ــازین ا ــون دوران آغ ــدان پیرام ــران چن ــر ای ــراب ب ســتیالي اع

انتساب سـکه بـه افـراد یـا تواند گسترده و تفصیلی باشد، نمیتـرین قـوي اي چـون یزیدیـه فرقـه و هایی چون خـوارج گروه

.گزینه است