a. jusupović, «Богу же изволившю Данилъ созда градъ Холмъ»....

Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej

Rok 12 (2014)Zeszyt 6

Rocznik_2014_w 750-lecie_sklad.indd 1 2014-12-09 12:58:30

Rada Naukowa „Rocznika Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”

Natalia Yakovenko (Kijów), Adolf Juzwenko (Wrocław), Jūratė Kiaupienė (Wilno),Andreas Lawaty (Lüneburg), Alexei Miller (Moskwa), Antony Polonsky (Boston),Adam Daniel Rotfeld (Warszawa), Henryk Samsonowicz (Warszawa),Aleksander Smolar (Warszawa), Oleksiy Tolochko (Kijów),Piotr S. Wandycz (New Haven), Jerzy Wyrozumski (Kraków)

Komitet Redakcyjny„Rocznika Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej”

Mirosław Filipowicz (przewodniczący), Andrzej Gil, Jerzy Kłoczowski, Hubert Łaszkiewicz, Tomasz Stępniewski, Agata Stolarz, Paweł Jarosz (sekretarz redakcji), Anna Paprocka (sekretarz wydawnictwa)


Adrian Jusupović

* Praca powstała w ramach realizacji grantu Narodowego Centrum Nauki: „Edycja krytyczna Kro-niki halicko-wołyńskiej z komentarzami oraz tłumaczeniem”.

„Богу же изволившю Данилъ созда градъ Холмъ”.

Geneza Chełma i jego biskupstwa*

“Богу же изволившю Данилъ созда градъ Холмъ”. Genesis of Chełm and its bishopric

Abstract: The article intends to verify and reconstruct history of Chełm and its eparchy as reported by the Galician-Volhynian Chronicle. During Tatar inva-sion Chełm remained intact. That is why Daniel decided to make this town his residence. Probably in 1241, but not later than in 1246/1247 (I suppose however, that this was nearer 1241) bishopric was transferred to Chełm from Uhrusk. From 1253 Chełm became king’s Daniel’s residence.Keywords: Galician-Volhynian Chronicle, Chełm, Uhrusk, residence, eparchy

Chełm – miasto oddalone o km od Lublina i km od Halicza. Wczesne losy tego ośrodka miejskiego nie zostały dostatecznie prze-badane. Część dziewiętnastowiecznych badaczy, nie powołując się na wiarygodne źródła, początki świetności miasta widzi już w XI wieku. Książę kijowski Włodzimierz Wielki miał tu erygować biskupstwo. Archeologiczne źródła, potwierdzone przez pisane, pokazują, że roz-wój ośrodka nastąpił dopiero w XIII wieku. Trudno jednoznacznie

1 Słownik Geogra�czny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1, red. F. Sulimierski, B. Chle-bowski, W. Walewski, Warszawa 1880, s. 553.


Rocznik Ins tytutu Europy Środkowo-Wschodnie j • Rok ( ) • Zeszyt

Adrian Jusupović

stwierdzić, czy jakaś miejscowość funkcjonowała tu wcześniej. Na ślady osadnictwa z tego okresu natrafiono na wzgórzu Kredowa Góra po-łożonym - km na wschód od Wysokiej Górki. Najnowsze badania archeologiczne wykazały brak jakichkolwiek śladów grodu z okresu XI-XII wieku. Uznane przez dwudziestowiecznych badaczy za starsze stratygraficznie od murów miąższe warstwy gliny, spalenizny i rumo-szu, na których posadowiono mury palatium oraz konstrukcje drew-niano-ziemne, faktycznie pochodzą z XIII wieku.

Najnowsze wyniki badań jasno pokazują, że rozwój Chełma należy łączyć z działalnością księcia, późniejszego króla Rusi, Daniela Roma-nowicza. Fakt ten od dawna jest znany w literaturze. Paradoksalnie nie odpowiedziano w niej na pytanie, dlaczego władca ów zdecydo-wał się uczynić Chełm stolicą swojego księstwa, rezygnując równo-cześnie z kierowania księstwem z mającego dawną tradycję Halicza, oraz przenieść tu biskupstwo z Uhruska i wznieść tu swój dwór. Po-jedyncze opinie wyjaśniające ten fenomen pojawiły się na marginesie prowadzonych studiów. Ciągle jednakże brakuje pełnej genezy tego ośrodka. Celem niniejszego tekstu jest przedstawienie powodów, które skłoniły Daniela Romanowicza do działań na rzecz zwiększenia zna-czenia Chełma.

1. Akcja lokacyjnaWiadomości dotyczące XIII-wiecznego Chełma zachowały się

w „Kronice halicko-wołyńskiej”. Jest to zabytek piśmiennictwa staro-ruskiego, który prawdopodobnie powstawał w XIII wieku na dworach

2 T. Dzieńkowski, Wczesnośredniowieczne osadnictwo ziemi chełmskiej, Chełm 2011, s. 147-152 (praca doktorska przygotowana w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN, pod kierunkiem prof. Andrze-ja Buko, mps). Pragnę gorąco podziękować dr. Tomaszowi Dzieńkowskiemu za udostępnienie mi wyników swoich badań.

3 Ibidem, s. 153-154. Mychajło Hruszewski uważał, że przed wybudowaniem około 1237 roku Cheł-ma niczego na jego miejscu wcześniej nie było. М. Грушевський, Історія України-Руси. XI-XIII вік, t. 2, Київ 1992, s. 381.

4 Pełną analizę działalności Daniela Romanowicza oraz przedstawienie stanu badań zob.: D. Dą-browski, Daniel Romanowicz król Rusi (ok. 1201-1264). Biogra�a polityczna, Kraków 2012, s. 11, 68, 77, 99, 182, 206, 225-226, 237-239, 241, 247, 348, 400, 418, 447-448, 458.

5 І. Крип’якевич, Галицько-Волинське князівство, Львів 1999, s. 60, 126; В. Т. Пашуто, Очерки по истории галицко-волынской Руси, Москва 1950, s. 164.



„Богу же изволившю Данилъ созда градъ Холмъ”

Daniela i Wasylka Romanowiczów, Włodzimierza Wasylkowicza, Mścisława Daniłowicza oraz Lwa Daniłowicza. Informacje do swo-jego dzieła kronikarz czerpał z archiwum książęcego oraz z relacji naocznych świadków. Okoliczności te powodują, że pod względem informacyjnym dzieło to jest bezcenne. Przetrwało ono do naszych czasów w kopiach cyrylickich z XV, XVI, XVII i XIX wieku. Co istotne, pod względem redakcyjnym jest to dzieło niedokończone. Skłonny byłbym widzieć w nim wielokrotnie redagowany na przestrze-ni XIII wieku brudnopis, który nie doczekał się ostatecznego kształtu. Potwierdza ową obserwację deklaracja jednego z redaktorów kroniki: „Roku . Tego roku, po upływie pewnego czasu. Chronograf musi pisać o wszystkim, co zaszło, czasami wybiegać w przód, a czasami cofać się do wcześniejszych [wydarzeń]. Ten, kto mądry, zrozumie. Liczba roku tu nie była pisana, potem dopiszemy chronologię na spo-sób antiochejski, wedle olimpiad, wedle greckiego rachunku, według przestępnych lat rzymskich, tak jak Jewsiewij Pamfil i inni latopisarze robili, od Adama do Chrystusa. Wszystkie daty dopiszemy później – porachowawszy je”.

6 Omówienie „Kroniki halicko-wołyńskiej” i zestawienie literatury [w:] A. Jusupović, Elity ziemi halickiej i wołyńskiej w czasach Romanowiczów (1205-1264). Studium prozopogra�czne, Kraków 2013, s. 23-36.

7 Latopis hipacki (początek lat 20. XV wieku), przechowywany w Bibliotece Rosyjskiej Akademii Nauk [BAN] w Sankt Petersburgu (sygn. 16.4.4).

8 Latopis chlebnikowski/ostrogski (50./60. lata XVI wieku i około 1637 roku), przechowywany jest w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej [RNB] w Sankt Petersburgu (sygn. F.IV.230).

9 Latopis pogodiński/czetwertyński (1621 rok) przechowywany jest w RNB w Sankt Petersburgu (sygn. Собрание М. П. Погодина, nr 1401). Latopis Jarockiego/Bundury (1651 rok) przechowy-wany jest w BAN w Sankt Petersburgu (sygn. 21.3.14), a jermołajewski (1711 rok) przechowywany jest w RNB w Sankt Petersburgu (sygn. F.IV.231).

10 Rękopis RGADA (1814 rok), przechowywany w Rosyjskim Państwowym Archiwum Akt Dawnych w Moskwie (sygn. f. 181, nr 10). Do rękopisów zawierających „Kronikę halicko-wołyńską” zalicza-ny jest również manuskrypt z 1819 roku, przechowywany w BAN w Sankt Petersburgu (sygn. 17.11.9). Należy jednak zauważyć, że zawiera on zwód południoworuski typu hipackiego, który swoją relację kończy na latach 70. XII wieku.

11 „Въ лeтo [6762]. В та же лeта времени минувшу. Хронографу же нужа есть писати все и вся бьвшая, овогда же писати впередняя овогда же востоупати в задняя. Чьтыи мудрыи, разумeеть. Число же лeтомъ здe не писахомъ, в задняя впишемь по Антивохыискымь Соромъ, алумъпиядамъ, Грьцкыми же численицами, Римьскы же висикостомь, якоже Євьсeвии и Памьфилъво иннии хронографи списаша, oт Адама до Хрeстоса. Вся же лeта спишемь рощетъше во задьнья”. Ипатuевская Летопись (dalej – ИЛ), Полное собрание русских летописей, t. 2, С.-Петербургь 1908, kol. 820.



Adrian Jusupović

Niestety, zapowiedziane korekty nie zostało nigdy zrealizowane. Przekaz ów, mimo że bezpośrednio niezwiązany z Chełmem, powi-nien uczulić badaczy zajmujących się dziejami zarówno miasta, jak i rozciągającego się wokół niego regionu. Powstania opisywanego ośrodka kronikarz nie zapisał zgodnie z jego właściwą chronologią, lecz dopiero w związku z walkami Romanowiczów z Kuremsą, jakie miały miejsce w latach . XIII wieku. Przypomnę jedynie, że bada-cze uważają, że pierwsze dwie redakcje „Kroniki halicko-wołyńskiej” zostały przeprowadzone w Chełmie. Odpowiednio przypisuje się je Cyrylowi (późniejszemu metropolicie kijowskiemu), pracującemu w latach -, oraz biskupowi Janowi, piszącemu w drugiej po-łowie lat . XIII wieku. Warto zatem zauważyć, że mimo zapowiedzi pierwszego redaktora, piszącego: „Za zgodą Bożą, Daniel założył gród Chełm. O założeniu jego jeszcze opowiemy”, faktycznym autorem opisu założenia Chełma był drugi redaktor. Świadczy to między inny-mi o tym, że ośrodek ten powstał w stosunkowo nieodległym czasie. Potwierdza to również zapis kroniki dotyczący lata roku, kiedy to Konrad Mazowiecki, prowadząc wyprawę skierowaną przeciwko Danielowi: „zatrzymał się tam, gdzie teraz stoi gród Chełm i posłał do Czerwienia wojować”. Z przekazu jasno wynika, że w czasie kampa-nii księcia mazowieckiego Chełm jeszcze nie pełnił roli ośrodka mo-

12 Л. В. Черепнин, Летописец Даниила Галицкого, „Исторические Записки АН СРРР”, t. 12, 1941, s. 228, 230, 249-253. Zob. także: A. Poppe, Latopis Ipatjewski, [w:] Słownik Starożytności Sło-wiańskich, t. 3, Wrocław–Warszawa–Kraków 1967, s. 20-21; В. Т. Пашуто, Очерки, s. 73-74, 80-81, 86-101; А. І. Генсьорський, Галицько-Волинський Літопис. Процес складання. Редакції і редактори, Київ 1958, s. 4, 16, 23, 66-67, 90-99; А. Н. Ужанков, Проблемы историографии и текстологии древнерусских памятников XI-XIII веков, Москва 2009, s. 317-318. We wcześ-niejszych publikacjach badacz ten zarysował przedział czasowy, w którym miała powstać pierw-sza redakcja tego zabytku, jako znacznie szerszy, na lata 40. – początek lat 50. XIII wieku. Ibidem, Летописец Данила Галицкого. Редакции, время создания, „Герменевтика Древнерусской литературы X-XVI в.”, t. 1, Mосква 1989, s. 265-273; ibidem, Летописец Данила Галицкого. Проблема авторства, „Герменевтика Древнерусской литературы X-XIII в.”, t. 3, cz. 1, Mосква 1992, s. 149-180. Zob. także: M. Font, Geschichtsschreibung Des 13. Jahrhunderts an Der Grenze zweier Kulturen. Das Königreich Ungarn Und Das Fürstentum Halitsch-Wolhynien, Stuttgart 2005 („Abhan-dlungen der Geistes-und Sozialwissenschaftlichen Klasse”, Jahrgang 2005, nr 3), s. 32-34. Zesta-wienie i omówienie literatury zob.: A. Jusupović, Elity, s. 24-28.

13 „Богу же изволившю, Даиилъ созда градъ именемь Холмъ. Создание же его иногда скажемь”. ИЛ, kol. 740.

14 B. Włodarski, Polska i Ruś. 1194-1340, Warszawa 1966, s. 111.15 „[…] же ставшу кде нынe градъ Холмь стоить”. ИЛ, kol. 775.




gącego stworzyć jakieś znaczące zagrożenie militarne. Być może była tam strażnica albo mały gród.

Pewna informacja, że Chełm funkcjonował jako gród, pochodzi z jesieni roku lub zimy roku: „Kiedy Daniel [Romanowicz] był w Chełmie, otrzymał wiadomość, że Rościsław [Michałowicz] po-szedł na Litwę ze wszystkimi bojarami i konnicą. Kiedy to się stało, wyszedł Daniel z Chełma z wojami i na trzeci dzień był w Haliczu”. Wzmianka ta jest niezwykle istotna dla dalszych ustaleń. Po pierwsze dowiadujemy się, że Daniel przebywał w Chełmie, co oczywiście nie oznacza, iż już wówczas była to siedziba księcia. Po drugie, że w bar-dzo krótkim czasie był w stanie zgromadzić wokół siebie oddział naj-prawdopodobniej złożony z konnicy. Jak zauważył Dariusz Dąbrowski, dystans km, jaki dzieli Chełm i Halicz, w trzy dni mógł pokonać tylko i wyłącznie oddział konny. Powyższe obserwacje wskazują, że pod koniec lat . (zapewne w latach -) mamy do czynienia z grodem posiadającym zaplecze militarne. Obserwację powyższą potwierdzają również wydarzenia z roku, kiedy to Daniel Roma-nowicz wyruszył prawdopodobnie z Chełma na Bolesława Wstydliwe-go. W tym czasie z Chełma wyruszyła również wyprawa odwetowa na Lublin. Poza tym wprost o zbieraniu wojów czytamy w latopisie hipackim pod rokiem : „Kuremsa poszedł na Daniela i Wasylka, przyjechał bez wieści. Wasylko zaczął zbierać wojów we Włodzimierzu a Daniel w Chełmie”. Wynika z powyższych przekazów, że powsta-niu Chełma towarzyszyła albo większa akcja osadnicza albo zamiesz-kująca tam ludność była wystarczająca do utrzymania załogi grodu.

Przejdźmy jednak do opisu powstania Chełma. Czytamy w nim: „Gród Chełm tak powstał – Bożym rozkazem. Gdy Daniel rządził we Włodzimierzu, założył miasto Uhrusk i stworzył w nim biskupstwo. Pewnego razu, kiedy jeździł po polu i polował, zobaczył miejsce prze-

16 „Данилу во Холъмe будущю ему, яко Ростиславъ сошелъ есть на Литву со всими бояры и снузникы сему же прилучившуся. Изииде Данилъ со воии со Холъма и бывшю ему третии дeнь у Галичи”. Ibidem, kol. 777-778.

17 D. Dąbrowski, Daniel Romanowicz, s. 206.18 ИЛ, kol. 795-796. О. Б. Головко, Корона Данила Галицького. Волинь і Галичина в державно-

полімичному розвитку Центрально-Східпої Європи раннього та класичного середньовіччя, Київ 2006, s. 323-325.

19 ИЛ, kol. 796.20 „Куремьса поиде на Данила и на Василка, без вeсти приeха. Василко же сбирашеться во

Володимере, а Данило в Холме”. Ibidem, kol. 840.



Adrian Jusupović

piękne i zalesioną górę, a pole opasało je ze wszystkich stron. Zapy-tał miejscowych: ‘Jak nazywacie to miejsce?’. Oni mu odpowiedzieli: ‘Chełm jest jego nazwa’. Spodobało mu się to miejsce i pomyślał, żeby zbudować na tym miejscu nieduży gród. Obiecał Bogu i świętemu Janowi Złotoustemu, że zbuduje w imię jego Cerkiew. I zbudował nieduży gród i widząc, że Bóg mu sprzyja a św. Jan jest jego popleczni-kiem, zbudował też inny gród. Jego Tatarzy nie mogli zająć, kiedy Batyj podbił całą ruską ziemię. Wtedy została spalona cerkiew świętej Trój-cy i na powrót odbudowana. Gdy Daniel zobaczył, że Bóg patronuje miejscu temu, zaczął ściągać obcokrajowców i Rusinów i osoby mó-wiące innym językiem i Lachów. I przybywali dzień w dzień, wszelacy czeladnicy i mistrzowie. Uciekali przed Tatarami siodlarze, wytwórcy łuków i kołczanów, kowale od żelaza, miedzi i srebra. I ożyło to miej-sce; zapełniło się zagrodami i wioskami pole, które otaczało gród”.

Powyższy przekaz zawiera tak naprawdę skróconą historię Cheł-ma obejmującą lat jego istnienia. Na początku dowiadujemy się, że Daniel założył Uhrusk. Chciałbym w tym miejscu zaznaczyć, że ziemia chełmska była miejscem przemarszu wojsk. Tędy wędrowa-ły wojska Romana Mścisławowicza, idąc na Zawichost w roku. W roku Daniel przyłączył ten teren do swojej domeny. Jak już w historiografii zostało zauważone, w kronice obszar późniejszej ziemi chełmskiej był określony za pomocą czterech punktów osadniczych

21 „Нeмьци” – w ówczesnej nomenklaturze ruskiej ogólnie mieszkańcy z zachodu (katolicy), naj-częściej właśnie niemieckiego pochodzenia.

22 „Холмъ бо городъ сиче бысть созданъ – Божиимъ веленьемь. Данилови бо княжащу во Володимере, созда градъ Угорескь, и постави во немь пискупа. А ездящу же ему по полю и ловъı деющу и виде место красно и лесно на горе. Обьходящу округъ его полю и вопраша тоземець: ‘Како именуеться место се?’ Они же рекоша: ‘Холмъ ему имя есть’. И возлюбивъ место то и помъıсли да сожижеть на немь градець малъ, обещася Богу и святому Ивану Златоусту. Да створить во имя его церковь, и створи градець малъ. И видевъ же яко Богъ помощникъ ему и Іоанъ спешникъ ему есть. И созда град инъıи. Его же Татарове не возмогоша прияти, егда Батыи всю землю Рускую поима. Тогда и церковь святои Троице зажьжена бысть, и пакы создана бысть. Видивъ же се князь Данило, яко Богу поспевающу месту тому, нача призъıвати; приходае Немце и Русь, иноязъıчникы, и Ляхъı идяху день и во день и унотъı, и мастере всяции бежаху ис Татаръ, седелници и лучници и тулници, и кузнице железу, и меди и сребру. И бе жизнь, и наполниша дворы окрестъ крада поле села”. Ibidem, 842-843.

23 І. Крип’якевич, Галицько-Волинське князівство, s. 40, 126.24 В. Т. Пашуто, Очерки, s. 190.




Uhruska, Wereszczyna, Stołpia i Kumowa. Ziemia ta przechodziła z rąk do rąk, ponieważ nie posiadała grodu z odpowiednim zaple-czem militarnym. Wydaje się, że w zamyśle Daniela takie zadanie miał spełniać właśnie Uhrusk. Książę zapewne zamierzał go rozbudować, czego wyrazem jest erygowanie w nim biskupstwa. Z czasem starszy syn Romana Mścisławowicza znalazł kolejne miejsce, które również mogło spełniać obronne zadania. Przy okazji jakże literackiego opisu polowania i Bożego nakazu dowiadujemy się, że w okolicy funkcjo-nowały jakieś punkty osadnicze, zapewne wsie. Początkowo miał on zapewne wspierać Uhrusk. W obydwu grodach Daniel Romanowicz rozpoczął akcję osadniczą. Czy już w latach . zaczął książę widzieć w Chełmie stolicę swojej ziemi, trudno powiedzieć. Wydaje się jed-nak, że nie. Wielu badaczy uznaje, że pod koniec lat . biskupstwo uhruskie zostało przeniesione do Chełma. Warto jednak przytoczyć cały fragment „Kroniki halicko-wołyńskiej”, na podstawie której takie hipotezy powstały: „Daniel założy gród o nazwie Chełm. O powsta-niu jego w innym miejscu opowiemy. Za Bożą wolą wybrany został i wyniesiony do [godności] biskupa Joan. Książę Daniel wybrał jego z kleru wielkiej cerkwi Świętej Bogurodzicy we Włodzimierzu. Do tej pory biskupem w Uhrusku był Asaf, który samowolnie zajął metropo-litarny stolec i dlatego został pozbawiony stolca swojego, biskupstwo zaś zostało przeniesione do Chełma”. Przekaz ów został wpleciony w narrację opisującą wydarzenia, jakie miały miejsce w pierwszej po-łowie lat . XIII wieku. Jest to jedna z tzw. proroczych informacji, która wspomina o wypadkach mających się wydarzyć i jest ewiden-tnym wtrętem. „Kronika halicko-wołyńska” pierwotnie nie miała

25 ИЛ, kol. 732. І. Крип’якевич, Галицько-Волинське князівство, s. 40; D. Dąbrowski, Dzieje Chełm-szczyzny w świetle informacji latopisów (lata 1170-1218), „Rocznik Chełmski”, t. 15, 2011, s. 79-81; idem, Daniel Romanowicz, s. 68.

26 Podobnie uważa В. Александрович, Мистецтво Холма доби князя Данила Романовича, „Княжа доба. Історія і культура”, 1, 2007, s. 139.

27 Stan badań i omówienie zob.: A. Gil, I. Skoczylas, Kościoły wschodnie w państwie polsko-litewskim w procesie przemian i adaptacji. Metropolia kijowska w latach 1458-1795, Lublin–Lwów 2014, s. 62-63.

28 „Даиилъ созда градъ именемь Холмъ, создание же его иногда скажемь. Божиею же волею избранъ бъıсть и поставленъ бысть Иванъ пискупъ княземь Даниломъ от клироса великое церкви святои Богародици Володимерьскои. Бе бо преже того пискупъ Асафъ в угровьскъıи, иже скочи на столъ митрофоличь, и за то сверженъ бъıсть стола своего, и переведена бысть пискупья во Холмъ”. ИЛ, kol. 740.

29 А. Н. Ужанков, Проблемы историографии, s. 317-318.



Adrian Jusupović

układu rocznikarskiego. Siatkę chronologiczną naniesiono w jej hipa-ckiej wersji w XV wieku, i nie spotkamy jej w pozostałych latopisach południowo-ruskich zawierających „Kronikę halicko-wołyńską”. Na przekaz o przeniesieniu eparchii należy patrzeć w identyczny sposób, jak na krótką historię Chełma, czyli jak na fakty, które miały miejsce na przestrzeni dwudziestu i więcej lat. Potwierdza to fragment „Kroniki halicko-wołyńskiej” bezpośrednio poprzedzający wyżej cy-towany: „Przy Danielu i Wasylku był włodzimierski biskup. Był nim [w tym czasie] Joasaf błogosławiony sługa Świętej Góry, a potem był Wasyl od Świętej Góry, a następny był Nikifor o przezwisku Staniłok, wprzód był sługą Wasylka. Potem [był] Kuźma, łagodny, sługa, pokor-ny sługa Włodzimierski. Za zgodą Bożą, Daniel założył gród Chełm. O założeniu jego jeszcze opowiemy”. Wymienieni tu zostali kolej-ni biskupi wspierający politykę Daniela Romanowicza na przestrzeni wielu lat. Kiedy zatem biskupstwo zostało przeniesione z Uhruska do Chełma? Wydaje się, że było to możliwe w momencie, kiedy Chełm uzyskał odpowiednie zaplecze cerkiewne, a więc nie wcześniej niż po powrocie Daniela w roku na Wołyń. Ponadto najprawdopo-dobniej Uhrusk został zniszczony w czasie najazdu mongolskiego, co mogło być bezpośrednim impulsem do zmiany siedziby eparchii. Według ustaleń Andrzeja Buko, materiał archeologiczny znaleziony w Chełmie na tzw. Wysokiej Górce, a więc miejscu, gdzie mieścił się dwór Daniela, pochodzi z połowy XIII wieku. Podobną konstatację wyraził w swojej pracy Andrzej Poppe. Zaznacza, że kiedy dwór ksią-żęcy przeniósł się w okresie - do Chełma, wówczas zaczęło tam działać biskupstwo.

30 Stan badań i zestawienie literatury w: A. Jusupović, Elity, s. 30-34.31 „Данило и Василка Романовичю бeаху Володимьрьскъıи пискупе. Бе бо Асафъ блаженъıи

преподобнъıи святитель Святое Горъı, и потомъ бе Василеи от Святое Горъı, и потомъ бе Микифоръ прирокомъ Станило, бе бо слуга Василковъ преже, и потомъ Кузма, кроткъıи прподобнъıи смиренъıи пискупъ Володимерьскъıи. Богу же изволившю, Даиилъ созда градъ именемь Холмъ”. ИЛ, kol. 739-740.

32 J. Mazuryk, S. Panyszko, O. Ostapiuk, Badania archeologiczne latopisowego Uhrowieska, „Arche-ologia Polski Środkowowschodniej”, t. 3, s. 175-182.

33 A. Buko, Monumentalna zabudowa Góry Katedralnej w Chełmie we wczesnym średniowieczu, „Ar-chaeologia Historica Polona”, t. 15/1, 2005, s. 77-80.

34 A. Poppe, The christianization and Ecclesiastical structure of Kyivan Rus’ to 1300, [w:] Christian Rus-sia in the making. Variorum collected studies series, nr 867, Aldershot-Burlington 2007, s. 360-361.




Należy równocześnie zwrócić uwagę, że kronikarz w przekazie mówiącym o przeniesieniu biskupstwa sugeruje, że niejaki Asaf zajął w bliżej nieokreślonej sytuacji stolec metropolitarny. Warto zazna-czyć, że w latopisie chlebnikowskim zapis nieco się różni i jest bar-dziej gramatyczny. Czytamy mianowicie, że „był wcześniej biskupem w uhrusku Asaf, który zajął stolec metropolity i za to został pozba-wiony stolca tego, i przywołany na biskupa do Chełma”. Informacja owa nie występuje w żadnym znanym nam latopisie. Jeżeli uznamy ją za prawdziwą, pozostaje pytanie, kiedy owe wydarzenia miały miej-sce. Jak ustalił Andrzej Poppe, wspomniany w latopisie ławrientie-jewskim metropolita Józef, z pochodzenia Grek, prawdopodobnie w roku został albo zabity, albo opuścił Kijów. Nie wiemy nato-miast, co w tym czasie działo się z metropolią. Pojawiają się w źród-łach takie osoby jak np. Piotr Akerowicz, określane jako metropolici. Zapewne owe źródła są reminiscencją ambicji książąt ruskich, chcą-cych osadzić w Kijowie swoich protegowanych. Być może i podobnie było z Asafem – nie można oczywiście wykluczyć, że w czasie szaleją-cej nawały tatarskiej i pod nieobecność księcia Daniela przejął stolec metropolii kijowskiej na własną rękę, jak to wynika z kroniki. Należy przypomnieć, że po opanowaniu w roku Kijowa książę Daniel wycofał się do Halicza, w Kijowie zaś pozostawił namiestnika w osobie Dymitra. Po ucieczce na Węgry, a następnie na Mazowsze w zasadzie stracił kontrolę nad tym co się dzieje w jego księstwie. Przyjmując takie założenie, powyższy przekaz należy chronologicznie uporządkować następująco: Asaf, dotychczasowy uhruski biskup, w czasie najazdu mongolskiego, po śmierci lub ucieczce dotychczasowego metropoli-ty Józefa, samowolnie bez zgody księcia Daniela zajął wakujący stolec metropolitarny (pragnę podkreślić, że z przekazu wynika, że na waku-jący stolec przeszedł z Uhruska). Romanowicz, porządkując sprawy księstwa po zakończonej ofensywie tatarskiej, czyli około roku, przywołał ambitnego władykę i z czasem lub od razu przeniósł na urząd

35 „Бe бо преже того бискупь Асафь въ Угровс[ь]ку, иже ступи на стол митрополий и за то свръженъ быс[ть] съ стола своего, и приведен быс[ть] на бископю в Хол[ь]мъ”. Latopis cheb-nikowski, RNB, sygn. F.IV.231, k. 312v.

36 Лаврентьевская летопись, Полное собрание русских летописей, t. 1, Москва 2000, kol. 514.37 А. Поппэ, Митрополиты и князя Киевской Руси, [w:] Г. Подскальски, Христианство

и богословская литература в Киевской Руси (988-1237), Санкт-Петербургь 1996, s. 467.38 A. Jusupović, Elity, s. 136-137.



Adrian Jusupović

biskupa chełmskiego. Właśnie wówczas nastąpiło przeniesienie epar-chii z Uhruska do Chełma. Kolejnym biskupem chełmskim był Jan, któremu przypisuje się drugą redakcję „Kroniki halicko-wołyńskiej” w latach . XIII wieku. Po raz kolejny datą post quem przeniesienia biskupstwa okazuje się rok. Przyjmując analizy badaczy zajmują-cych się „Kroniką halicko-wołyńską” za prawidłowe, a mianowicie, że Cyryl był pierwszym redaktorem zwodu, wówczas datą ante quem translacji eparchii będzie rok /. Analizowany fragment kro-niki dotyczący działalności biskupa Asafa został zredagowany właśnie przez Cyryla. Ponieważ studiowany przekaz zawiera wzmiankę o Ja-nie jako biskupie chełmskim, również na lata -/ należy określić początek jego posługi.

Taką interpretację potwierdza chociażby wyżej cytowana krót-ka historia Chełma. Gdy Daniel Romanowicz w roku wracał z Mazowsza na Wołyń, widział ogrom zniszczenia, jaki pozostawi-li po sobie Tatarzy. Czytamy w kronice: „Daniel z bratem przyszli do Brześcia i nie mogli wyjść na pole z powodu smrodu wielu zabitych. Nawet jeden żywy człowiek nie ostał się we Włodzimierzu, cerkiew świętej Bogarodzicy była napełniona trupami, inne cerkwie także były pełne trupów i martwych ciał”. Niestety taki krajobraz pozo-

39 А. Н. Ужанков, Проблемы историографии, s. 326-329, 335-337. Aleksander Użankow tajemnicę autorstwa pierwszej redakcji widzi w przekazie o wyprawie Daniela do chana Moguczeja, celem otrzymania jarłyka na księstwo. Analizując tę podróż, dochodzi do wniosku, że latopisarz był wraz z Danielem. Za kluczowe uznał słowa o tym, że Daniel otrzymał jarłyk oraz „ci, którzy z nimi byli”. Idąc dalej tym tropem zadaje pytanie: „Kto mógł pretendować na halicko-wołyńską ziemię na równi z księciem Danielem Romanowiczem?”. Wasylko według relacji kroniki nie jeździł do ordy. Ostatecznie uznał, że Cyryl, analogicznie jak w 1263 roku Maksym, otrzymał jarłyk na obję-cie urzędu metropolity. Ponadto zauważa, że w jarłyku z sierpnia 1267 roku od Mengu-Temura jest informacja, że Cyryl otrzymał jarłyki od wcześniejszych chanów. Równocześnie twierdzi, że przemilczenie imienia metropolity w „Kronice halicko-wołyńskiej” było celowe, gdyż nie wypa-dało opisywać niewygodnych zdarzeń o bytności głowy Kościoła ruskiego w ordzie po jarłyk. Uważa także Cyryla za autora „Opowieść o życiu Aleksandra Newskiego”. Ten zabytek piśmien-nictwa ruskiego zbliżony jest manierą pisarską do „Kroniki halicko-wołyńskiej”.

40 Lew Czerepnin datuje pierwszą redakcję na 1246 rok. Л. В. Черепнин, Летописец Даниила Галицкого, s. 91-92. Na przełom lat 1246/1247 datuje Aleksander Użankow. А. Н. Ужанков, Проблемы историографии, s. 317-318. We wcześniejszych publikacjach Użankow zakreślił okres, w którym miała powstać pierwsza redakcja znacznie szerzej: koniec lat 40. – początek lat 50. XIII wieku: idem, Летописец Данила Галицкого, Редакции, время создания, s. 265-273; idem, Летописец Данила Галицкого. Проблема авторства, s. 149-180.

41 ИЛ, kol. 842-843.42 „Данилови же со братомъ пришедшу ко Берестью и не возмогоста ити в поле, смрада

рад и множьства избьеных. Не бе бо на Володимере не осталъ живъıи, церкви святои




stawili po sobie Tatarzy. Ówcześni widzieli w najeździe mongolskim karę za popełnione grzechy. Również w fakcie, że Chełm nie został zdobyty, dopatrywano się opatrzności Bożej. Był to znak, że Stwórca upodobał sobie to miejsce i otoczył opieką. Ludność także widziała w Chełmie miejsce bezpieczne od pogańskich najeźdźców. Zaczęli tu przybywać mieszkańcy innych ziem, a gród był rozbudowywany. Już Mychajło Hruszewski zauważył, że prawdopodobnie Tatarzy nie najechali Drohiczyna, Bełza i Chełma, ponieważ te ziemie nie miały wówczas większego znaczenia strategicznego, a ponadto nie moż-na było liczyć na jakąś większą zdobycz materialną. Można by rzec, że interwencja mongolska z przełomu lat . i . przyczyniła się do rozwoju Chełma (z analogiczną sytuacją spotykamy się w przypadku Moskwy, która została rozbudowana przez ludność szukającą schro-nienia przed Tatarami). Zapewne wówczas zdecydował się Daniel Romanowicz uczynić Chełm stołecznym grodem, przenieść biskup-stwo z Uhruska oraz rozbudować go po roku. Niestety nie ma możliwości konkretnego określenia, kiedy to miało miejsce. W kro-nice czytamy jedynie, że sprowadził rzemieślników i z czasem „Zbu-dował cerkiew świętego Iwana, piękną i wspaniałą. Budynek wyglądał tak: cztery sklepienia, w każdym kącie łuk, który opierał się na czte-rech ludzkich głowach rzeźbionych przez jakiegoś artystę; trzy okna były ozdobione szkłem rzymskim; gdy wchodziło się na ołtarz stały dwa filary całe z kamienia, a na nich sklepienie i kopuła, ozdobione złotymi gwiazdami na lazurycie. We wnętrzu jej posadzka mieniła się od miedzi i czystej cyny i błyszczała się ona niczym lustro. Drzwi jej były ozdobione ciosanym kamieniem: białym halickim i zielonym chełmskim i ozdobione uzorami zrobionymi przez jakiegoś artystę Awdeja. Uzory były przepiękne: różnokolorowe i złote, a na froncie ich był zrobiony Zbawiciel, a na północnych święty Jan, tak, że wszyscy patrzący zachwycali się. Ozdobił też: ikony, które przywiózł z Kijowa

Богародици исполнена троупья, иныа церкви наполнены быша трубья и телесъ мртвъıх”. ИЛ, kol. 788.

43 М. Грушевський, Історія України-Руси. До року 1340, t. 3, Київ 1993, s. 63.44 В. Александрович, Мистецтво Холма, s. 140-141.45 „Хытрьц” – artysta, rzeźbiarz.46 „Lazuryt” – glinokrzemian sodu i wapnia, ciemnoniebieski lub granatowy, używany w złotnictwie

i jubilerstwie, od starożytności znajdował zastosowanie jako surowiec do niebieskiej farby.47 „Узоръ” – zdobienia wyobrażające sceny kuszenia.



Adrian Jusupović

drogimi kamieniami i złotymi paciorkami; ikony Zbawiciela i Prze-najświętszej Bogurodzicy, które dała mu siostra Teodora z monastyru św. Teodora; ikony, które przywiózł z Owrucza i ikony Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny od ojca jego – do cudu podobny – nieste-ty, spalił się wraz z cerkwią świętego Jana, jedna tylko ikona świętego Michała ocalała, spośród cudownych tych obrazów. Przyniósł także dzwon z Kijowa, a pozostałe zostały odlane na miejscu – wszystkie je strawił pożar. Pośród grodu była Basznia tak wysoka, że było widać z niej wsie przygrodowe. Część dolna jej zbudowana z kamienia, wy-soka na łokci”.

2. Chełm jako centrum polityczneDariusz Dąbrowski w swojej monografii poświęconej Danielo-

wi Romanowiczowi postawił dwie alternatywne tezy dotyczące losu Halicza. Jedna głosiła, że w ograniczonym stopniu książę Daniel wła-dał tym grodem. Druga zaś, według mnie bardziej prawdopodobna, zakładała, że kontrolę nad Haliczem miał ciągle książę Rościsław Mi-chałowicz. „Przyjęcie takiego wniosku wyjaśniałoby, dlaczego książę ten w latach - walczył z Romanowiczami nie o sam gród sto-łeczny, lecz o Przemyśl i Jarosław, z których pierwszy dowodnie opa-nowany został przez wojska Daniela w roku (drugi bez wątpienia też, choć źródła nie odnotowały tego wprost). Poza tym stawałoby się

48 „Созда же церковь святого Ивана, красну и лепу. Зданье же ее сиче бысть комары с каждо угла, преводъ и стоянье ихъ на четырехъ головахъ человецскихъ, изваяно отъ некоего хъıтречь; окъна г« украшена стеклъı Римьскими, входящи во олтарь, стояста два столпа, от цела камени и на нею комара, и выспрь же верхъ украшенъ звездами златъıми на лазуре; внутрьнии же еи помостъ бе слитъ от меди и от олова честа яко блещатися, яко зерчалу; двери же еи двоя украшены каменьемь Галичкымъ белымъ, и зеленымъ Холмъскымъ тесанъıмъ узоръı те некимь хъıтречемь Авдьемь, прилепъı от всехъ шаровъ и злата. Напреди ихъ же бе изделанъ Спасъ, а на полунощныхъ святы Иванъ; яко же всимъ зрящимъ дивитися бе украси же иконы еже принесе ис Кыева каменьемь драгымъ, и бисеромъ златъıмъ, и Спаса пресвятое Богородице иже ему сестра Федора, и вда из монастыря Федора иконы же прине изо Уручего Устретенье от отца его диву подобны, яже погореша во церкви святого Ивана, одинъ Михаилъ остася чюдныхъ техъ иконъ; и колоколъı прине ис Кыева. Другия ту солье то все огнь попали. Вежа же среде города высока, якоже бити с нея окрестъ града подсздана каменеемь вь высоту е«ı лакотъ”. ИЛ, kol. 843-844. O samej rozbudowie Chełma i etapach budowy zob.: В. Г. Пуцько, Літописне оповідання про місто Холм, „Український історичний журнал”, 1997, nr 1 (411), s. 116-120; В. Александрович, Мистецтво Холма, s. 143-153.




wówczas całkiem jasne, dlaczego Mongołowie dopiero w roku we-zwali starszego Romanowicza do uznania ich władzy nad Haliczem”.

Przyjmując powyższą hipotezę, jasne się staje, że Chełm, ze swoim nienaruszonym, paradoksalnie wręcz wzmocnionym przez uciekinie-rów, zapleczem militarnym, stał się centrum działań Daniela na rzecz opanowania ziemi halickiej. W założeniach sprzed najazdu mongol-skiego miał spełniać jedynie zadania obronne. Posiadał obszerne tere-ny gotowe do zasiedlenia. Co za tym idzie były atrakcyjne kormlenija (odpowiednikiem tego słowa dla łacińskiego kręgu kulturowego jest beneficjum) dla elit. Całkiem prawdopodobne, że właśnie nimi prze-konywał do siebie Daniel bojarów i zdobywał zaplecze polityczne. W ten sposób chciał postępować starszy syn Romanowicza z Koło-myją. Poza tym powstanie w krótkim czasie tak potężnego ośrodka administracyjnego stwarzało nowe możliwości kariery urzędniczej dla pozostałych możnych, a także ludzi nowych. Do takich zapewne należał Konstanty Połožišiła, który prawdopodobnie wywodził się ze stanu rzemieślniczego. W bardzo krótkim czasie wyrósł na jednego z zaufanych ludzi księcia, prowadzącego w jego imieniu działania wo-jenne. W tym czasie stan bojarski nie był zamknięty, zaś tacy ludzie jak Konstanty mogli stać się przeciwwagą dla możnych Halicza. Poza tym najazd mongolski pozostawił znaczne spustoszenia w kadrach elit. Spowodowało to, że książę miał realny wpływ na kształtowanie karier i mówiąc kolokwialnie, stał się atrakcyjny na rynku pracy. Co za tym idzie, wzmocnił swoją realną władzę. Widać to w intensyfikacji polityki zagranicznej księcia, która przestała ograniczać się tylko do ościennych księstw. Włączył się w walkę o spadek po Babenbergach oraz wyprawił się na Czechy. Niewątpliwie położenie Chełma uła-twiało prowadzenie nowej linii polityki zagranicznej.

Zupełnie nowe możliwości otworzyła w roku Danielowi Ro-manowiczowi bitwa pod Jarosławiem. Zostali po niej straceni czoło-wi działacze haliccy wspierający działania Rościsława Michałowicza

49 D. Dąbrowski, Daniel Romanowicz, s. 237-239.50 ИЛ, kol. 790.51 A. Jusupović, Elity, s. 88-89, 194-197.52 Ibidem, s. 131, 224, 305.53 N. Mika, Walka o spadek po Babenbergach. 1246-1278, Racibórz 2008, s. 37-40, 46-58; W. Nagirnyj,

Polityka zagraniczna księstw ziemi halickiej i wołyńskiej w latach 1198 (1199)-1264, Kraków 2011, s. 272-277.



Adrian Jusupović

w opanowaniu ziemi halickiej. Ponadto najazd mongolski rozwiązał Danielowi Romanowiczowi ręce w kwestii buntującej się przeciwko niemu elity halickiej i pozwolił na bardziej bezwzględne postępowanie. Objawem nowej polityki syna Romana Mścisławowicza było pozosta-wienie swojego dworu w Chełmie i marginalizacja Halicza. „Posunię-cie to miało być uderzeniem w autonomię i pozycję bojarów halickich, którzy mieli stać się petentami księcia, uzależnionymi od jego woli. Wyższe urzędy, które przynosiły jego posiadaczowi znaczne dochody, w końcu zatwierdzał monarcha. Pretendenci musieliby współpracować z władcą. W konsekwencji Haliczanie zostaliby odsunięci od współ-decydowania o losach księstwa. Obowiązek ten spadł by na wyselek-cjonowanych przez Daniela Romanowicza wyższych urzędników”.

***

Niewątpliwie budowa Chełma, podobnie jak Uhruska, Lwowa czy też Daniłowa, miała się wpisać w szerszą akcję zabezpieczenia granic domeny Romanowiczów oraz uspokojenia nastrojów w samym księ-stwie. Ośrodki te miały być miejscem mobilizacji żołnierzy przeciwko zewnętrznemu i wewnętrznemu zagrożeniu, jak i schronieniem dla społeczeństwa. Teren na początku XIII wieku określany w źródłach mianem „Ukrainy” z takimi ośrodkami, jak Kumów, Stołpie i Uhrusk, z racji swojego pogranicznego położenia był narażony na ciągłe na-jazdy. Daniel Romanowicz zdecydował się w tej sytuacji rozbudować Uhrusk jako militarne zaplecze dla tego terenu. Najazd mongolski spowodował, że na pierwszy plan wysunął się, niezniszczony w cza-sie działań wojennych, a wręcz demograficznie wzmocniony przez szukającą schronienia ludność, Chełm. Właśnie od roku ob-serwujemy wzrost znaczenia tego grodu, do którego w latach -/ przeniesiono biskupstwo ze zniszczonego przez Tatarów Uhruska. To ostatnie przypuszczenie, oparte o badania źródeł arche-ologicznych oraz niejednoznaczny przekaz dotyczący translacji epar-

54 В. Александрович, Мистецтво Холма, s. 142.55 A. Jusupović, Elity, s. 309. Włodzimierz Paszuto zaznaczał, że o ile Chełm miał chronić obszar okre-

ślany w „Kronice halicko-wołyńskiej” mianem „Ukrainy”, o tyle Lwów miał stanowić przeciwwagę dla opozycyjnie nastawionego do rządów Romanowiczów Przemyśla. В. Т. Пашуто, Очерки, s. 20.

56 Ibidem, s. 164.




chii, pozwala domniemywać, że przeniesienie biskupstwa nastąpiło już w roku, zaś zaplecze cerkiewne powstało później. W Cheł-mie również lokował swój dwór Daniel Romanowicz, czyniąc z tego ośrodka gród stołeczny, który od roku stał się siedzibą króla Rusi.

Bibliogra,aBiblioteka Rosyjskiej Akademii Nauk w Sankt Petersburgu, sygn. ..; sygn.

..; sygn. ..Buko A., Monumentalna zabudowa Góry Katedralnej w Chełmie we wczes-

nym średniowieczu, „Archaeologia Historica Polona”, t. /, Dąbrowski D., Daniel Romanowicz król Rusi (ok. -). Biografia poli-

tyczna, Kraków Dąbrowski D., Dzieje Chełmszczyzny w świetle informacji latopisów (lata

-), „Rocznik Chełmski”, t. , Dzieńkowski T., Wczesnośredniowieczne osadnictwo ziemi chełmskiej, Chełm

(praca doktorska przygotowana w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN, pod kierunkiem prof. Andrzeja Buko, mps)

Font M., Geschichtsschreibung Des . Jahrhunderts an Der Grenze zweier Kul-turen. Das Königreich Ungarn Und Das Fürstentum Halitsch-Wolhynien, Stuttgart („Abhandlungen der Geistes-und Sozialwissenschaftlichen Klasse”, Jahrgang , nr )

Gil A., Skoczylas I., Kościoły wschodnie w państwie polsko-litewskim w pro-cesie przemian i adaptacji. Metropolia kijowska w latach -, Lub-lin–Lwów

Jusupović A., Elity ziemi halickiej i wołyńskiej w czasach Romanowiczów (-). Studium prozopograficzne, Kraków

Mazuryk J., Panyszko S., Ostapiuk O., Badania archeologiczne latopisowego Uhrowieska, „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, t.

Mika N., Walka o spadek po Babenbergach. -, Racibórz Nagirnyj W., Polityka zagraniczna księstw ziemi halickiej i wołyńskiej w la-

tach ()-, Kraków Poppe A., Latopis Ipatjewski, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, t. ,

Wrocław–Warszawa–Kraków Poppe A., 7e christianization and Ecclesiastical structure of Kyivan Rus’ to

, [w:] Christian Russia in the making. Variorum collected studies se-ries, nr , Aldershot-Burlington

Rosyjska Biblioteka Narodowa w Sankt Petersburgu, sygn. F.IV.; sygn. Собрание М. П. Погодина, nr ; sygn. F.IV.

Rosyjskie Państwowe Archiwum Akt Dawnych w Moskwie, sygn. f. , nr Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. ,

red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa Włodarski B., Polska i Ruś. -, Warszawa



Adrian Jusupović

Александрович В., Мистецтво Холма доби князя Данила Романовича, „Княжа доба. Історія і культура”, ,

Генсьорський А. І., Галицько-Волинський Літопис. Процес складання. Редакції і редактори, Київ

Головко О. Б., Корона Данила Галицького. Волинь і Галичина в держав-но-полімичному розвитку Центрально-Східпої Європи раннього та класичного середньовіччя, Київ

Грушевський М., Історія України-Руси. XI-XIII вік, t. , Київ Грушевський М., Історія України-Руси. До року , t. , Київ Ипатuевская Летопись, Полное собрание русских летописей, t. , С.-Пе-

тербургь Крип’якевич І., Галицько-Волинське князівство, Львів Лаврентьевская летопись, Полное собрание русских летописей, t. ,

Москва Пашуто В. Т., Очерки по истории галицко-волынской Руси, Москва Поппэ А., Митрополиты и князя Киевской Руси, [w:] Г. Подскальски,

Христианство и богословская литература в Киевской Руси (-), Санкт-Петербургь

Пуцько В. Г., Літописне оповідання про місто Холм, „Український істо-ричний журнал”, , nr ()

Ужанков А. Н., Летописец Данила Галицкого. Проблема авторства, „Гер-меневтика Древнерусской литературы X-XIII в.”, t. , cz. , Mосква

Ужанков А. Н., Летописец Данила Галицкого. Редакции, время создания, „Герменевтика Древнерусской литературы X-XVI в.”, t. , Mосква

Ужанков А. Н., Проблемы историографии и текстологии древнерусских памятников XI-XIII веков, Москва

Черепнин Л. В., Летописец Даниила Галицкого, „Исторические Запис-ки АН СРРР”, t. ,


a. jusupović, «Богу же изволившю Данилъ созда градъ Холмъ»....

Documents