328

( توں مکتــی پاؤن -------- )پچھلـــی فائیل توں چالوـ�ورت لئی تہانوں گھر چھڈ ســــنیا�ــــ� ہون دی �ـــ

نہی۔ ت�ــــ� گھر گرہســــتی وچ رہندیاں چڑھدی کلھا

وچ رہ ســــــکدے ہو۔ بس نرنکار دا ناں جپو، دھرم دی کرت کرو تے جو کجھ ہ� ونڈ کے چھکنا۔

گورو صــــاحب نے آجڑی نوں ســــمجھایا کہ ایہو جہ�

ســـنیاس دا کی فائدہ ج� پھر بھکھ لگن تے گرســـتی

دے گھر ول ویکھنا پیندا ہ�۔ گرســـــت دھرم ســـــبھ

توں اتم۔

آجڑیاں نے جو چمتکار ویکھیا �ــــ� اوہناں کرک� ع��قے

وچ دہائـــی پ� گئـــی کہ بابا نانک اس ع��قے وچ ہـــی

پدھارے ہوئے نے۔ اودوں پھر پنڈت ســــــــــبو ناں دا اک

ویکتی گورو صـــــاحب دے آ چرنی لگا تے گرســـــکھی

ـرمل پنتھ دا بعد وچ نوں پہنچا۔ گورو نانک دے نـــــــــــ

پرچارک بنیا۔ ایســــــ� نے ہی پھر توس میدان وچ گورو

صاحب دی یاد وچ دھرم سا�� بنائی۔ ایســ� دے بنائے

تھڑے تے بعد وچ اکبر بادشــــاہ نے برج بنا دتا پر نام دم

دمہ صــــــــاحب ہی رہا۔ برج دی بنتر دیکھن توں لگدا

ہ� کہ ایہہ خالصہ ��کار ویل� بنیا ��۔

ایہہ گھٹنا کشـــــــمیر دے توسمیدان ع��قے وچ گھٹی

�� جتھ� ١٩٣٢ ای دمدماں صـاحب ناں دا گرودوارہ

ـ�ی نگر توں ٢٩ کہ. می. صــــاحب وی ہندا �ــــ�۔ �ــــ

ـروا توں لگ پگ ٢٠ کہ. مــــی. دکھن۔ ـروا۔ بیـــ پچھم بیــ

(اندازہ)

ســن ١٩٣٢ وچ ایہہ اســـتھان پہاڑ گراٹ مرگ اتے کرال ـری اوتھ� پہنچا تاں اس مــرگ درمیان ہ�۔ جدوں یاتـ

پوتر اســـــتھان نوں آجڑیاں نے ملیا ہویا �ــــــ�۔ کوئی

ســــو لگدی ہن تک تاں Ìســـــکھ ع��قے وچ نہی رہندا۔

اس دا نامو نشان مٹ چکا ہووےگا۔

سائیکل یاتری انوسـار اس توس میدان توں کوئی ١٢

کہ. می پچھم اتے شــــــــــــہر پنچھ توں ٢٠ کو. کہ. می.

پورب ول اک ت��ب آؤدا ہ� جتھ� گورو صـــاحب رک�

اتے اتھ� اشنان وی کیتا �� جو دمام�ـ� دے ناں نال

ـ�وور جانیا جان لگ پیا۔ یادگار تے نہی بنی پر اوہ �ـــــــنقشـــــے تے Ðگورو صاحب دی آمد دی یاد دواؤدا ہ�۔

ـ�وور نوں اســـیں دکھاؤن دی کوشـــش کیتی اس �ـ

ہ�۔ پنچھ دے پنڈ جلیاں توں ٣ کہ. مــــی. دکھن۔ جاں

بڈھا امر ناتھ توں ٧ کہ. دکھن۔

اس وچ کوئی شــک نہی کہ گورو صـــاحب پنچھ وی گئے پر اوناں دی یادگار نہی �ـــــــ� بنی اوتھ�۔ پنچھ

اونی دنی وی اہم ریاستی قصبہ ��۔

___▲___

-اتہاس�ـــ� وچ کســـے کلیان�ـــ� وکھ� گورو کلیان�ــ�

نے کجھ Ëصاحب دا آؤنا لکھیا ملدا ہ�۔ کرپال سـنگھ

اس پرکار لکھیا ہ�:-

"کوہالے توں ٣٠ میل دور موجودہ بنائــی گئــی پکـــی

��ک توں اٹھ میل پورب ول کلیان�ــــــــــ� ہ�، جتھ� گورو نانک صـــاحب دے چرن پاؤن دی روایت پرچلت

Ë"ہ� تے گرودوارہ وی ��۔

بھائی قان ســـــنگھ نابھہ نے دســـــیا ہ�،"اتھ� جل دا

نرمل ســـــــوما ہ�۔ جگت گورو نے اپن� چرناں نال پوتر

کیتا ہ�، اتھ� بھائی مہر ســـــــنگھ جی پنچھ والیا نے

گرودوارہ بنوا دتا ہ�۔ ایہہ تھاں کشــــــــــمیر دی پکی

�ــ�ک دے ٣٨ویں میل توں ســج� پاســے ســت میل Ë"دی وتھ تے ہ�۔

ـرنتھاں توں ایہہ وی پتہ لگدا ہ� کہ گورو کجھ گـــــــــــ

صــــــــاحب راولپنڈی وی گئے ســـــــــن۔ راولپنڈی جس

اسـتھان تے گورو صـاحب نے چرن پائے اوتھ� گرودوارہ

تپوبن صــــاحب موجود �ـــــ�۔ راولپنڈی دے ��گے ہی

کوئی کھیراباد آبادی ہ�۔ اوتھ� وی گورو صـاحب دا

( Ñآؤنا لکھـــــیا ہ�۔

انـــــــــــــــــاں دوواں

اســــــــــــتھاناں دے

حا��تاں دا ہن کجــھ

پتہ نہی۔)

سو کلیان�ــــــــــــــ�،

راولـــــپـــــنڈی بارے

کجھ پکا نہــــــی کہ

گورو صـــــــــــــاحب

جاندے ہــــــوئے جاں

واپ�ــــــ� تے لنگھ�

سن۔

---◈---

Ì سائیکل یاتری -٥١٤, Ð سائیکل یاتری -٥١٣

Ë کرپال - ١١٠, مہان کوش-٢٨٦ (اسیں نقشیاں رانہی اس کلیان��

نوں لبھن دا اپرا�� کیتا ہ� پر کتے نہی ملیا۔) ایہہ وی ہو ســــــکدے

کہ ایہہ دمام�ـــ� Ð ہی ہووے جس دا سائیکل یاتری ذکر کر رہا ہ�۔،

Ñ بروا��- ٦٨, و اقبال قی��

بالے دا چشــــــــــمہ (فوٹو لئی دھنواد اقبال

قی��)

باب-٥١

تیجی ادا��۔ بھاگ-٤

کشمیر توں قابل

329

با��کوٹ وی چشمے جاری کیت�

کوہا��-مناسا توں با��کوٹ کوئی ٧٥ کہ. می دا سـفر

ہ� براستا مظفرآباد۔ سو اتے جہڑے کلیان�ــــ� دی گل

ہوئی ہ� اوتھوں ہی صاحب با��کوٹ پہنچ� ہونگے۔

با��کوٹ -مانســــــہرا دا ع��قہ پرسدھ بودھی کیندر

رہا ہ�۔ اتھ� اج وی ســـمراٹ اشـــوک دے ســــللیکھ

ملدے ہن۔ جویں اســـــــــــــــیں پچھ� دے چک� ہاں کہ

بھارت وچ جتھ� جتھ� بودھی مٹھ ســـــن، بدھمت دے پتن اپرنت اوتھ� جوگیاں نے قبجہ کیتا �ـ�۔ ســو

ـ�م جاں مٹھ اس ع��قے وچ کوئی پرســـدھ جوگی آ�ــ وی �ـ�۔ سـمبھاونا زیادہ با��کوٹ جوگی آســن ہون

دی بندی ہ�، حا��ں مانســیہرا دے نیڑے تیڑے وی ہو

ســـــــــکدا ہ�۔ ایہہ وی آپاں جاندے ہاں کہ جتھ� وی

کوئی جوگی ڈیرہ ہندا اوتھ� گورو صـــــــــاحب پہنچ

جاندے سن۔

با��کوٹ جو ضلع مانســـــہرا دی تســـــیل ہ�، وکھ�

گورو صاحب نے تن تھاواں تے پانی دے چشـــــمے جاری کیت�۔ اناں وچوں اک مردانے دا چشــــــــمہ دوجا بالے دا

ـ�ا گورو صاحب دے ناں تے چشــــمہ کہاؤدا ��۔ تی�ـــ

چلدا ��۔ اتھ� با�� پیر دا تھڑا وی موجود ہ�۔و

پر انٹرنیٹ رانہی اســـــاں اوتھ� دے وســـــنیکاں نال

سمپرک کیتا تے اناں دسیا کہ اج چشــمیاں دے ناں اپر

دســــے والے نہی ہن۔ اناں دا کہنا �ــــ� کہ ٢٠٠٥ وچ آئے بھچال کرک� کجھ چشمے بند ہو گئے نے۔

با��کوٹ توں گورو صـاحب ١٣٠ کہ. می. دا پینڈا کرک�

حســــن ابدال پہنچ�۔ سو ج� نقشـــــے دے حســـــاب ویکھیئ� تاں صــــــاحب نے راولپنڈی چھڈ دتا ہووےگا۔

سو راولپنڈی ��گے جو ستھان دسیدا ہ� اوہ ہو سـکدا

واپ�� تے کیتا ہووے۔

---◈---

حسن ابدال دے پنجہ صاحب دا کوتک

پنجہ صاحب دی سیوا خالصہ راج ویل�

مسلماناں دے ہتھ وچ ��Ô {١ ساون، ١٥٧٧ ب. (١٥٢٠ ای)}

جویں سکردو وکھ� گورو صـاحب نے بابر نوں ملن دا

تہہ کر لیا تے قابل ول چالے پائے۔ رســـــــــــــــتے دے پنڈاں

قصـــــــــبیاں دی لوکائی نوں نام نال جوڑدے ہوئے اگے

پیشـــاور ول نوں ودھ رہ� سن۔ جتھ� اجکل حســــن

ابدال شـــــــــــہر ہ� اوتھ� کو جہ� مردانہ بھکھ نال

ب�حال ہو گیا۔

دورو ویکھیا تاں اک االـــــــی مجھاں چار رہا ہ�۔ گورو

صـــــــاحب نے مردانے نوں کیہا کہ جا اس ایالی کولوں

ـردانہ ایالـــی کول گیا تے گل دودھ منگ کے پـــی لے۔ مــد�ـ� کہ ســویر دے چل� ہاں تے بھکھ نال نڈھال ہاں۔

حسـنے ناں دے ایالی نے مردانے نوں کیہا کہ ایس ویل�

اوہدی کوئی مجھ دودھ نہـی دیویگـی۔ چون دا وی�� ســویرے شـــام ہندا ہ�۔ ایالی نے نیک نیت نال مردانے

نوں کـیہا کہ چاہو تاں پــنڈوں جا کے تہاڈے مــنہ پاؤن

لئی کجھ لے آؤدا ہاں۔ مردانہ تے ہســــــــنا گورو صاحب

کول آئے تے حا��ت دسے۔ گورو جی نے حســــــنے نوں کیہا

کہ توں ست کرتار کہہ کے کســـــــے وی مجھ دے تھل� بہہ جا۔ حسـنے نے ایســ� طرحاں ہی کیتا تے مجھ تھلیو لوٹے بھر بھر دودھ چویا۔ گورو صــاحب تے مردانے نوں

ارپن کیتا۔

دودھ چھکن اپرنت گورو صـــاحب تے مردانے نے اوتھ�

ہی راگ چھیڑ دتا۔ ہســــــــنا وی سبھ کجھ بھل بھ�� کے گورو نانک دا ہو گیا۔ اگلے دن وی ســـــــــــــــویرے گورو

صــــــاحب نرنکار دی ارادھنا وچ لین ســــــن تے مردانہ اپنی عادت انوسار ادھر ادھر سیر کر رہا ��۔

مـردانے نوں پتہ لگا کہ نیــڑے پہاڑی تے اک فقیــر رہندا

پنجہ صاحب گرودوارہ اتے فوٹو وچ (کھب� )اوہ پتھر جس تے گورو صاحب دا پنجہ اکریا ہویا ہ�۔جتھ� وی گورو صاحب نے کوتک کیت� اتھ� اوہناں اپنی نشـــانی وی چھڈی۔ انیکاں تھاواں تے اپن� چرناں دے نشـــــان پتھراں تے چھڈے۔ کدھرے سنگت نوں کھڑاواں جاں اپنی جتی بخ�ــــ�۔ اتھ� صاحب دے ہتھ دا پنجہ، پتھر وچ تراشــــــــــــیا ہویا ہ�۔ اوہ پتھر این چشــــــــمے دے ��گے ستھاپت کیتا ہویا ہ�۔ پنجہ صاحب دے

گرودوارہ پنجہ صاحبدرشناں لئی لگی قطار۔

پنجہ صاحب

330

ہ� جس دی ع��قے وچ پچھل� ٢٠-٢٢ ســـــال توں بہت مانتا ہ�۔ ســـــــــبھ دنیا قندھار توں پہنچ� ہوئے فقیر

ـرک� رید ہ�۔ لوکــی انوں بابا ولــی قندھاری کـ دی مــ

جاندے نے۔

لوکاں نوں فقیر ول جاندے ویکھ مردانہ وی نال ہـی

ہو تریا۔دعا ســــــ��م کرک� مردانہ وی باقی لوکاں نال

ـراں وچ جا بیٹھا۔ گ��ں باتاں ہوئیاں۔ فقیـــــــر دے پیـــــــمردانے نے وی اپن� بارے دسیا۔ پیر ایہہ سـن کے کو�� ہو

گیا کہ اک مســـلمان شخص کســـے ہندو دا مرید ہ�۔

مردانے نے حالے بتھیرا دســــــــــــــیا کہ بابا نانک تاں ہندو

مسلمان توں کجھ جدا ہی ہ�۔

ہولی ہولی لوک تاں فقیر دے درشــن مراداں لیندے

ـردانے کولو باب� نانک بارے چلدے بن�۔ پــــر فقیــــر مـــ

گ��ں پچھی جا رہا �ـــــــــــــ�۔ مردانہ وی بڑے مان نال

ســاریاں گ��ں دس رہا �ــ� کہ بابا نانک کتھ� کتھ� دور دیساں دے گیا۔ کوے کوے چمتکار کیت�۔

کجھ ســمیں بعد مردانے نوں پیاس لگی۔ فقیر نے بڑے

مان نال مردانے نوں اوہ پانی دا چشـــــــــمہ دکھایا جو

اس نے جاری کـــیــــتا ہویا

�ــــــــــــ�۔ پر مردانے نوں

پانــی دین توں فقیـــر نے

نانہہ کـــر دتــــی تے کہن

لگا کــــہ جس نانک دیاں

توں انیاں تعریفاں کـردا

ہ�، جا اســــے کولو جا کے

ـردانے نے پانــــی پــــی۔ مـــ

بتھیـرے تـرل� پائے پـر پیـر

کتھ� منے۔

کـــیہا جاندا ہ� کہ گورو

نـــانـــک وی پہـــاڑی دے

ـراں 'چ ��گے ہـــــــــی پیـــــــ

براجمان ســـــــن۔ مردانہ

گورو صـــــاحب کول آیا تے ســــــاری گل د�ــــــ�۔ گورو ـ�ور ہنکار والی گل صـــــاحب نے کیہا مردانیا توں �ــــکیتــی ہوویگــی جو پیــر نے تینوں پانــی تک نہــی پین نوں دتا۔ گورو صــــــاحب نے کیہا کہ میرے کول کہڑی

ریفاں کیتیاں نے۔ طاقت ہ� جہڑا توں پیـر اگے انیاں تعـ

گورو صـاحب نے مردانے نوں کیہا کہ جا اک وار پھر پیر

اگے ارجوئــــی کـــــر تے کہو کہ نانک تاں نیچاں توں وی

نیچ ہ� اوہدا تے تہاڈا مقابلہ کاہدا ت�ــــــــــــ� میرے تے

ترس کرو تے جل چھکاؤ۔ مردانے نے ایســـــــ� طرحاں ہی

کیتا۔ پر پیر نے پھر پانـی دین توں منا کـر دتا تے کہن لگا

کہ تیرا نانک تاں دنیاں بھر وچ گھم پھـر کے لوکاں نوں تار رہا ہ� تاں کی تیری پیاس وی نہی بجھا سکدا؟

ـ�ی کیہا جاندا ہ� کہ گورو صاحب نے مردانے نوں تی�ــ

واری وی بھیجیا پر پیر نے پانی ناں پیایا۔

اخیر گورو صـــاحب نے پہاڑی توں ہیٹھاں اک ســــتھان

توں پتھر ہٹوایا تے اوتھ� پانی دا پھہارا چھٹ گیا۔دو��ے پاسے پیر نے جو چشـــمے دا پانی جمع کیتا ہویا

�� اوہ اک دم خالی ہو گیا۔ تے اوہدا چشمہ سک گیا۔پیـر نوں جدوں پتہ لگا کہ

نانک نے ہـــــــیــــــــٹھاں اک

چشـــــمہ جاری کر دتا ہ�

تاں اس نے اک پتھــر گورو

صــــاحب ول ریڑیا۔ گورو

صــاحب نے آ رہ� پتھر اگے

اپنا پنجہ کرک� روک لیا۔

اخیر تھک ہار کے پیـر ولـی قندھاری جس دا اصــلی

ناں پیر ســـــــــید جمال ا��

�ـــ� گورو صــــاحب دے

ـرناں تے ڈھیہہ گیا۔ چــــــــــ

اوتھ� گورو صــــــــــاحب

نوں پیـــر نوں اپدیس دتا

پہاڑی ولی قندھاری، حسن ابدال (انٹرنیٹ فوٹو)

ولی قندھاری دے ســتھان دے درشـــناں لئی پہاڑی چڑھدیاں ســـنگتاں۔

نومبر ٢٠١٥ جدوں اسیں گئے �ـ�، چ�� ولی قندھاری دی کارسـیوا چل رہی

ح��ت ولیؤ�� بنام ولی قندھاری دا قندھار توں ٤٢ کہ. می. ہٹواں مقبرہ۔ گورو صاحب جدوں بغداد توں پرط رہ� سن تاں گر صاحب نے ولی دے ٹکانے بارے پتہ کیتا۔ صاحب نوں پھر خبر ملی کہ اوہناں دا یار تاں فوت ہو گیا ہ�۔

331

ـرنکار دی ـرناں۔ نـ کہ رب دے بندیاں وچ فــرق نہــی کـ ســاری رچنا نال اکو جیہا پیار کرو۔ گورو صـــاحب نوں

ایہہ وی پتہ لگا �ـ� کہ ولی قندھاری �ـ�ف ہندواں

نال ہی وتکرا نہی �ـــ� کردا اوہ شــــیعہ ســــنی دے

مصـلے تے آ کے وی پکھپاتی ہو جاندا ��۔ گورو صاحب

تے مردانے نے شبد بولیا:-

ایکا �ـــ�ت جیت� ہ� جی ۔۔ � �ــــ�یراگ محلہ ١ گھر ٤�ـــ�ت وہونا کوئ ن کی ۔۔ جیہی �ـــ�ت تیہا تن راہ ۔۔

کاہ� جی کرہ چتـرائـی ۔۔ لیوے �لیکھا اکو آوہ جاہ ۔۔١ رہاؤ ۔۔ تیرے جی جیا کا توہ ۔۔ �دیوے ڈھل ن پائی ۔۔١

کت کؤ صـــاحب آوہ روہ ۔۔ ج� تو صـــاحب آوہ روہ ۔۔ اســــیں بولوگاڑ وگاڑہ بول ۔۔ �تو اونا کا تیرے اوہ ۔۔٢

ـرنــــی تہ پوری مت ۔۔ تو ندری اندر تولہہ تول ۔۔ جہ کــ ـرنـــی باجھہ گھٹ� گھٹ ۔۔٣ ـرنوت نانک گیانــی �کــ پـ

کیســــــــــا ہوئ ۔۔ آپ پچھانے بوجھ� سوئ ۔۔ گر پرساد �٣٠�کرے بیچار ک ۔۔ سو گیانی درگہ پروان ۔۔٤

ؤ کرپال سنگھ لکھدے پنجہ صاحب بودھی ستھان ہ�ل

کرپال -١١٠ : نے لکھ دتا ہ� کہ پنجہ صـــاحب مول وچ بودھی ســــتھان �ــــــــ� کیونکہ اکھ� کننگھم نے اجیہا لکھیا ہ�۔ کجھ اجیہ� ہی ہن اج دے اکھوتی ســـــــکھ لکھاری جو ورودھی دی غلط گل نوں وی طول دندے آئے ہن۔ آؤ ویکھیئ� کرپال ســـنگھ دے داعوے دی کی ســـچائی

ہ�۔

اس داعوے دی جڑ ہ� پرســـدھ انگریز اتہاســـکار کننگھم جس نے اس کرک� لکھیا کیونکہ چینی یاتری ہیون سانگ نے جو لکھیا ��۔

پر دو�ــ�ے پاســے ســـچائی ویکھو۔ ہیون ســـانگ (٦٠٢-٦٦٤ ای.) چینی یاتری �ـــــــــ� جو ١٤٠٠ ســـــــــال پہ��ں بھارت آیا ویکھو کی لکھدا ہ�:-

(دیکھــــــــــــــــــــــــو…WESTERN WORLD by Xuanzang. Translation by Semual Beal

(.page 137)

"راجدھانی (ٹیکســــ��) توں ٧٠ لی (٣٥ کہ. می.) اتر پچھم وچ ناگراج ای��پتر دا ت�� ہ�۔ ایہدا گھیرا کوئـی ١٠٠ قدم ہ�۔ پانی سیســــــــ� واگو صاف تے مٹھا تے رنگ رنگ دے کمل پھل کھڑے ہوئے نے۔ ایہہ ناگ پرانے زمانے دا بھکشــــــــو �� جس نے کشئپ بدھ دے سمیں ای��پتر رکھ نشــٹ کر دتا ��۔ اس وجہ کرک� لوک اج اوتھ� جا جا پرارتھنا کردے ہن جدوں اوناں نوں بارش جاں چـــــــــــنگے موســــــــــم دی لوڑ ہندی ہ�۔ اناں دی

اچھا اوتھ� پوری ہو جاندی ہ�۔"

"ناگ ت�� توں ٣٠ لــــــی (١٥ کہ. مــــــی.) دکھن-پــورب، دو پہاڑیاں دے وچ اک

کھڈ ہ� جتھ� راجا اشــوک نے ســتوپ بنایا۔ ایہہ ١٠٠ فٹ اچا ہ�۔"……

ہیون ســـــــــــــــــانگ دے اس بیان توں الیگجینڈر کننگھم نے کاہلـــی نال اندازہ

�� لیا کہ ہیون ســانگ جس ناگ ت�� دی گل کر رہا ہ� اوہ پنجہ صـــاحب وا�� ہی ت��ب ہ�۔

پہلی گل جو غور کرن والی ہ� ١٤٠٠ سال پرانے چشــمے گھٹ ہی برقرار رہندے ہن۔

پر سچائی کجھ ہور ہ�۔ کیونکہ پنجہ صاحب ٹیکس�� توں ��ف ١٥ کہ. می. ہٹوا ہ� جدوں کہ ہیون ســــانگ اس ت�� دی گل کر رہا ہ� جہڑا ٣٥ کہ. می. ہٹواں ہ�۔ نالے اگلی گل ہیون سـانگ اک ہور پچھان دسـدا ہ� کہ اس ت�� توں ١٥ کہ. می. دکھن پورب وچ دو پہاڑیاں ہن۔ جدو کہ اس دوری تے کوئی پہاڑی واڑی نہی ہ�۔ ســــــــــــــگو اس دوری تاں تے خود ٹیکســـ�� (راجدھانی) ہ� حســــن ابدال توں۔ اگلی گل ت��ب توں ١٥ کہ. می دی دوری تے ســتوپ ہ� جدو کہ ســـتوپ تاں ٦٥ کہ. می. ہٹوا ہ�۔ (یاد رہ� راولپنڈی توں ٢٠ کہ. می پورب وچ مانکیا�� ستھان تے بودھی ســـتوپ دی نیہ اج وی موجود ہ�) اک منٹ واســـطے من لؤ کہ کوئی دو��ا ستوپ �� جس دے نشـــــــــــــان اج نہی بچ پائے پر پہاڑیاں تاں

سمیں نال نشٹ نہی �� ہونیاں۔

پھر اس ع��قے وچ تھاں تھاں تے ت��ب ہن اتے نیم پہاڑی ع��قہ ہون کـرک� انیکاں چشــمے وی ہن۔ کھد گورو صاحب نے ہی اس ع��قے وچ ٩ چشــمے ہور جاری کیت� ســـــــن؛ ١. کامرا ٢. ہنگو، ٣.ج��ل آباد، ٤. با��کوٹ -تن، ٥.

کلیان��، ٧. دمام��، ٨. چوآ صاحب روہتاس قلعہ ادی۔

�ـــ�ف اس ع��قے وچ ہی نہی گورو صــــاحب جتھ� جتھ� وی گئے اوتھ� دھرتی ہیٹھل� پانی دا پتہ لگا لیندے ســـن۔ جویں بدر، کاٹھ

منڈو، چٹاگانگ، بیٹما۔(کجھ کو ناں دھیان وچ آ رہ� نے۔ صـاحب نے اپن� ریبا ٥٠ تھاواں تے لوکائــی نوں پانــی دی موجودگــی جیون کال وچ تقــد�ــ� �ــ�۔ پچھ� جہ� اک لڑکی بارے اخباراں وچ آیا �ـــ� جس نوں

وی ہیٹھل� پانی دا پتہ لگ جاندا ہ�۔)

نالے پرچلت پرمپرا نوں �ـ�دھالو کوے بدل سـکدے نے؟ اجیہی تبدیلی تے مقامی لوک ورودھتا کر دینگے کہ ایہہ تاں دھوکھا ہ�۔

ساڈا کہن توں مطلب ہ� کہ ہیون سانگ نے جس چشمے دی گل کیتی ہ� اوہ ایہہ وا�� چشمہ نہی ہ�۔

کـــرپال -١١١ نے ورودھیاں دی اک ہور گل نوں طول دندی ہ� کہ پتھــــر دے اتے پنجہ مہاراجہ رنجیت ســنگھ دے راج ســـمیں کھرچیا گیا �ـــ�۔ جدوں کہ ســـــــــــــچ ایہہ ہ� کہ گورو صـــــــــــــــاحب دی پھیری ویل� انیکاں تھاواں تے گورو صـــــاحب دے پیر دے نشــان جاں کھڑاواں جاں جتی سانبھ لئی جاندی �ـ�۔ اس تھاں تے پنج� دا نشــان ہ�۔ لیہ تے بھدرواہ ��گے مورتی بنائـــی ہوئـــی ہ�۔ پھـــر کھد کــــرپال ســـــــــــنگھ نے جرمن یاتری بیرن چارلز ہیوگل دا ذکــــــر کیتا ہ� جس نے ١٨٣٥ وچ پنجہ صاحب گردوارے دے درشن کیت� ســــــــــــن تے لکھیا ہ� کہ پرکاش اســـــتھان دے نال ہی پتھر رکھیا ہویا ہ�۔ بھاو پنج� وا�� پتھر سامبھیا ہویا ہ�۔ کرپال نوں احســـــــــــاس نہی کہ جدوں کوئی اجیہ� اتہاسـک سـتھان ـ�دھالو نال چھیڑ چھاڑ کردا ہ� تاں �ـ

اس نوں جین نہی دندے۔

کرپال ســنگھ ســکھ اتہاســکاراں دی ـرا ـرمپـ اس پنیـری دا رکھ ہ� جہــڑے پـدی اہمیت نہی سـمجھدے۔ بھائی ج� ســکھاں دا اســتھان نہی �ــ� تاں سکھاں نوں کی ��ورت پ� گئی کہ حســـن ابدال دے پروار کولو

اس استھان دا قبجہ لیندے؟

ـ�ومنی کمیٹی جہیاں ســـــــکھ جتھیبندیا اج اجیہ� لکھاریاں نوں �ـــــسنمانت کرک� سنگتاں نوں کی سـنیہا دینا چاہندیاں ہن؟ �ـ�ف ایناں ہــــی نہــــی۔ اک گھگا ناں دے لکھاری نے پچھ� کتاباں لکھیاں جس وچ اس نے اتھوں تک کہہ دتا کہ "نام جپن دا کوئـی فائدہ نہـی ہندا۔ اکھ� ج� نام جپن نال ہی کلیان ہندا ہووے تاں گورو ارجن دیو نوں شـہیدی ناں دینی پیندی۔ گورو نانک نوں بابر دی چکـی ناں پینہنـی پیندی۔" اتے حا��ت ایہہ ہن کہ اجیہ� ناســــــتک لکھاریاں دیاں کتاباں گوردواریاں

دے احاطے اندر سٹال �� �� ویچیاں جاندیاں ہن۔

Ô ســائیکل یاتری- ٤٠٧ نے ٢٤ ہاڑ لکھیا ہ� پر بھائی قان ســنگھ نابھہ نے لکھیا ہ� کہ اس مواتک کھوج بین ہوئی ہ� تے تاریخ پہلی ســــــــــاون تصـــــــــدیق ہوئی ہ�۔ ہو سکدے صاحب قابل آؤدے تے جاندے دووے

ویل� اتھ� ٹھہرے ہون۔

332

ع��قے وچ ایہہ خبــــر جنگل دی اگ دی طــــرحاں پھیل گئی۔ دوروں نیڑیو لوک گورو صـــاحب دے درشـــناں

نوں آئے تے نویں جاری ہوئے چشــــمے نوں ویکھ وسماد

ہوئے۔ لگدا اتھ� گورو صاحب کئی دن رہ�۔

پیر ولی قندھاری تے حســـــــــــن ابدال کئی سا��ں تک لوکاں نوں ســـــنتوکھدے رہ� تے گورو صــــــاحب دی

سـکھیا کرت کرناں ونڈ چھکنا تے نام جپن دا سـدھانت

اتھ� پرچلت رہا۔ ایہہ چشـــــــــــــــمہ ع��قے دے لوکاں

واســطے مقدس زیارت جگہ بن گئی �ـــ�۔ ســـو اس

استھان دی سیوا حســــــــــــن ابدال دا پروار سکھ راج

ویل� تک کردا رہا۔ ١٨وی صــــــــــــــــــدی دیاں راجنیتک گھٹناواں نے مســـــــلماناں تے سکھاں وچ فرق کھڑا کر

دتا۔ ســـــکھاں نوں برا لگن لگ گیا کہ اوہناں دے پوتر استھان تے کنٹرول مسلمان پروار دا ہ�۔

پھر مہاراجہ رنجیت ســــنگھ دے جرنیل ہری ســـــنگھ

نلوآ نے مســـــــلمان پروار جہڑے سیوا کردے سن اناں

ـرھان وکھ� چوکھـــی زمین دے نوں پنڈ واہ اتے پنڈ بـ

Ôکے استھان دا پربندھ سکھاں دے حوالے کر دتا۔

“گرودوارہ پنجہ صـــــــــــــاحب دے وڈے دروازے دے

ساہمنے ڈیڈھ سو گز دے فاصلے اک پرانی مســــــــجد

ہ�۔ اس مســــــــــــــجد ہیٹھ اک بھورا ہ�۔ پوڑیاں دے

ریدا ہ�۔ اس بھورے دے وچکار اک رانہـی اس وچ اتـــڑھاں بنیا ہویا ہ�۔ ایہہ اوہ ہ� جتھ� ولـــــــــی تھــــــــ

قندھاری بیٹھ کے ریاضــــت تپ کریا کردا �ـــــ�۔ اس

مســجد دا نام ہی ہ� 'چلھ� والی مســـجد' جس وچ چلیہا کٹدا �ــــ� بھاو چالی دن ان کھان توں بناں تپ کردا ��۔"و

١٨٢٠ وچ اک جرمن یاتری ولیئم پھنچ جدوں حســـــــــن ـ�دھا ابدال آیا تاں اوہ وی اتھوں دی ســـــنگت تے �ـــــ

ویکھ کے پرســــن ہویا۔ اودوں تک پنجہ صــــاحب نوں مسلمان وی مندے سن۔

---◈---

Ð پنڈ کامرا وکھ� چشمہ جاری کیتا

گورو صاحب حســـن ابدال توں پیشــــاور نوں جا رہ�

ســـن۔ رســـتے وچ اک تھاں لوکاں نے گورو صـــاحب اگے اپنی تکلیف د�ــــ� کہ اتھ� دور دور وی کتے پانی دا

سادھن نہی ہ�۔ راہیاں واسطے بہت مشــــــــکل ہ�۔

اودو پھر گورو صــــــــاحب نے حکم کیتا کہ ف��نی تھاں

کھودو۔ پٹن تے ٹھنڈے مٹھ� پانی دا چشمہ وگ تریا۔

٤-٣ صـــــــــدیاں لوک اس پانی دا ��بھ اٹھاندے رہ�۔

مقامی لوک انوں نانک پیر دا چشـــــــــــمہ کہہ کے یاد

کردے آئے سن۔ پچھ� ١٩٣٠ ای دے نیڑے چشـــــــــمے دا

پانی تھوڑا نیواں ہو گیا۔ جس کرک� ہجرو شـــــــہر دے

اک گرســـکھ نے اتھ� باؤلی ہی کھدوا دتی۔ پھر لوک

انوں کھنڈا کھوہ دے ناں نال ســـــمبودھن کردے آئے

نے۔سائیکل یاتری نے اس استھان دی تصــویر وی دتی

ہ�۔

ساڈا اندازہ ہ� کہ ایہہ ستھان (نقشـــــــــــــہ سوچک:

ـرا دے ٣٣٫٨٨, ٧٢٫٤٢) پنڈ ڈھوک جوگیاں اتے کامــــــــــ

درمیان ہووےگا۔ بھاو حســــــــن ابدال توں ٢٧-٢٨ کہ. می پچھم۔ ��گے پاکســـــــتانی ایئر فورس دی چھاؤنی

ہ� تے اتھ� منہاس ایئــــــرپورٹ قایم ہ�۔ پھـــــــر وی

ســــــــتھانک ویر ہی کھنڈا کھوہ باؤلی دی اصـــــــــل

نشاندیہی کر سکدے ہن۔

اس توں اگے صـــــاحب نے کوئی ٢٠ کو کہ.می. دا پینڈا

کرک� اٹک خورد توں دریا ســــــــندھ جاں اٹک دریا پار

کیتا۔ قابل دریا دے نال نال چلدے ہوئے ٣٢ کہ. مـــــی.

دا سفر کرک� نشیہرا پہنچ�۔

اتھ� بھاو نشـــــیہرے (پرانے) گورو صاحب دی یاد وچ ـ�دار ہری ســنگھ نلوآ نے گرودوارہ وی ہندا �ــ� جو �ـ

بنوایا �ــــ�۔ بعد وچ گرودوارہ تاں ڈھیہہ گیا پر ١٩٣٢ ـردوارے نوں ای. وچ اوتھ� مندر بن گیا۔ جو جگیـــر گـــ�وع ہو گئی۔ ��ئی �ــــــ� اوہ مندر تے خرچ ہونی �ــــــ

تصـویر وچ جتھ� رکھ نظر آؤدا ہ� اوتھ� گرودوارہ ��۔ مندر پچھ� نظر آ رہا ہ�۔

ایســــــــــــ� طرحاں ہی گورو صاحب نے ہنگو (پھرنٹیئر

پاکســــتان) وکھ� وی چشــــمہ جاری کیتا۔ جس بابت

ســــــانوں انٹرنیٹ دی یوٹیوب چینل توں پتہ لگا۔ اس

ســتھان تے گورو صــاحب کہڑے پاســـیو آئے اج� لبھنا

Ìباقی ہ�۔

---◈---

“گرہست مارگ سبھ توں اتم”

گورکھ ہٹڑی پہنچ گیا گرستی بابا

(١٥٢٠ ای دے ساؤن مہین� )

پیشــاور جاں جس نوں بادشاہ سکندر دے ویلیاں ' چ و پرو. صاحب سنگھ -١٧٧, Ð سائیکل یاتری- ٤١٠

Ì ہنگو وکھ� چشمہ جاری کیتا صاحب نےhttps://www.youtube.com/watch?v=oo-VyHcg7oc

گرودوارہ پا: پہلی نشہرا۔ فوٹو ١٩٣٢ ای.-سائیکل یاتری

333

پرشــپر کیہا جاندا �ــ� ہندوســـتان دے ســـبھ

توں پرانے شـــہراں وچوں ہ�، ایہہ ہندوســــتان

نوں پچھم نال جوڑن والے دروازے درھا خیبـر تے

موجود ہ�۔ بادشـــــــاہ بابر نے لکھیا ہ� کہ اس

رستے (قابل رانہی) ہندوسـتانی وپاری اپنا مال

روم (روم) تے ترکی ول لے کے جاندے ســــــــــــــن۔

اوســــطا ١٠٬٠٠٠ خچراں بھر کے مال اتھوں نکلدا جس وچ زیادہتر کپڑا، کھنڈ، گرم مصــــــــــالے تے دوائیاں ہندیاں سن۔

ایہہ ع��قہ بدھمت دا پرســـــدھ کیندر رہا ہ�۔ اتھ� ہی ســـــــبھ توں وڈا ســــــــتوپ مہاراجہ

کنشــــــــــــــک نے بنوایا ��۔ بدھمت دے پتن توں بعد پیشـــــاور پھر جوگمت دا کیندر بن جاندا ہ�۔ یاد رہ�

جوگمت تے بدھمت وچ وڈی ســـــــمانتا ہ�۔ بودھیاں دے کیندراں تے ہــی بعد وچ جوگیاں نے ڈیـــرے جما لئے سن۔

کئی دند کتھاواں انوســـار جوگمت دے بانیاں وچوں

گورکھ ناتھ اتھ� ہی پیدا ہویا ��۔ اتھ� پیشـاور وچ جس دے Ôہی پرســـــــدھ 'گورکھ-ہٹڑی' موجود ہ�

درشـناں لئی بادشـاہ بابر پہلی وار ١٥٠٥ وچ آیا تے گفا اندر جانوں ڈر گیا۔ پھـــر آخــــر ١٥١٩ وچ بابــــر نے گورکھ ہٹڑی دے درشــن کیت� تے لکھیا ہ� کہ اتھ� ہندواں نے

اپن� وال کٹ کٹ کے وا��ں دے انبار ��ئے ہوئے ہن۔ پشـاور جدوں گورو صاحب آئے تاں پہ��ں گورکھ ہٹڑی

ہی پہنچ�۔ جتھ� ســـــیکڑے جوگی براجمان ســــــن۔

وقت نال دو ویل� ســــــبھ نوں بھگت (بھوجن) ملدی

��۔ اتھوں دے مٹھ کافی امیر �ـ� تے مہنت دا حکم �ـــ� کہ ج� کوئی مجبور گرســـتی بندہ وی آ جاوے

بھگت اوہنوں وی دے دتی جاوے۔

جدوں بھگت ورتاؤن لگے تاں گورو صـــــــــــــــاحب نوں

جوگی نے پچھیا کہ ت�ـــــ� گرہســــــتی ہو کے سادھو؟

قدرتی ہ� گرسـتی بندے نوں بھگت اخیر وچ ورتائی

جاندی ��۔

گورو صـاحب نے جواب دتا کہ میں چکرورتی گرســتی

ہاں۔

جوگی نوں بڑی اتســـکتا ہوئی۔ کہن لگا "ت�ــــ� بناں

کســے سمپردا دی دیکشـــا لئے گھمدے پھردے رہندے

ہو؟" گورو صاحب نے کیہا، "ہاں۔”

جوگی نے گورو صـــــاحب تے مردانے نوں لنگر تاں چھکا

دتا پر نال ہی دو�ـــــ�ے جوگیاں نوں گورو صـــــاحب

بارے جا دسیا کہ اک الوکک ہی قســـــم دا سادھو آیا

ہ�۔ ناں اوہ ہندو ہ� ناں مســـــــــــلمان۔ پچھیا ہ� تاں

کہندا ہ� کہ گرســـــــــــتی بندہ ہاں پر نال پتہ لگا پورا

ہندوســـــتان گھم آیا ہ�۔ بھاو رہندا ســـــادھوآں واگو سدا گھمدا پر کســــــے وی سمپردا نال نہی جڑیا ہویا۔

جوگــــــیاں دا

مـــــن کــــــھڑ اٹھـــــــــــیا کہ

موقع ملـــــیا

اک دو ہــــــور

لــوکاں نـــوں

جــــــــوگ دی

دیکھــــیا دین

دا۔

بھگـت چھکن

توں بعد پھــر

جوگی لوک گورو صاحب دوآلے ہو گئے۔ گرہســـت نوں

بھنڈن لگ پئ�۔ کہن لگے گرہســـــــــــــــــــــتی بندہ کدی

روحانیت دی اچائی نہی چھوہ ســـــــــکدا کیونکہ اوہ

پروارک جال وچ پھســــیا ہندا ہ�۔ صاحب نوں اپدیش دین لگ گئے کہ جوگ چاہندے ہو تاں کســــــــے سمپردا کولو دیکھیا لوو۔

گورو صاحب نے گرہســت دا پکھ لیا اتے کیہا ایہہ کس

طرحاں ہو ســـــــکدا ہ�؟ کیونکہ ســـــــادھو فقیر تاں

گرہســـــــــــــتی دے گھر ہی جا ڈگدے ہن جدوں بھکھ

لگدی ہ� تاں۔ ایہہ تاں وڈے طعنے والـی گل ہو گئـی کہ دین وا�� پاپـــی تے لین وا�� پنــــی! جوگیاں نوں اس

گل تاں جواب ناں اوڑیا۔ جھٹ اک جنا کہن لگا کہ کـتے ت�� گورو نانک دے چیل� تاں نہی ہو؟

مردانہ ہس پیا۔ کہن لگا ســوامی جی ایہہ خود گورو ـ�م وچ اک دم رو�� پ� گیا، نانک صـــــاحب ہی نے۔ آ�ــــ"گــــــورو نانک اتھ� آیا ج�۔" "گــــــورو نانک آیا ج�۔"

سبھ آدیس آدیس ہی کری جان باب� نوں۔

Ô گورکھ ہٹڑی گور کھتری نہی۔ کیونکہ پیشــــاور وچ جوگی تاں بچ�

ہی نہی۔ پشــــوریاں نوں کی پتہ کہ گورکھ کی ہندا؟ تے پشـــــتو بولن

والے کی ســـــــمجھن کہ دوکان جدوں پنجاب وچ کھولیدی ہ� تاں اوہ

ہٹی بن جاندی ہ�۔ نالے جدوں اک انگریز ایچ اے روز پیشــــــاور گیا تاں اک

پٹھان نے انوں گائیڈ کیتا کہ ایہہ ١٠٠٠ ســـال پرانا ســـتھان ہ� گور- کھتری:

گور مائنے قبر۔ نتیجہ ایہہ نکلیا کہ اج پـراتتو والیاں وی ایہنوں گور کھتـری ہی لکھنا ��وع کر دتا ہ�۔ کجھ اس طرحاں وگڑدا ہ� اتہاس۔

جدوں پیشـاور وچ جوگی ہی ناں رہ� تاں پھر لوکاں

نوں کـی پتہ لگنا کہ گور-کھتـری نہــی گورکھ ہٹــڑی

ہندے۔ پرسدھ جوگی استھان پیشــــــــاور دا گورکھ

ہٹڑی۔ جتھ� گورو جی وی گئے تے بابر بادشــــــــــاہ دو

واری آیا۔

گورکھ ہٹڑی (گور-کھتری نہی)

334

ـ�وع کر دتیاں کہ بابا بابا جی کولو گ��ں پچھنیاں �ــــــ

جی سنی� ت�ـــــ� پورے ہندوستان دا چکر �� چک� ہو۔ مردانے نے دسـیا کہ گورو صـاحب ہن� ہن� سـمیر پربت

وی گاہ آئے نے۔

ہر جوگی اتســـک ہویا گورو صاحب کولوں وکھ وکھ

تھاواں دی جانکاری لے رہا �ـــــــــــــــ�۔ اک دن تاں بس

جانکاری والی گ��ں باتاں وچ نکل گیا۔اگلے دن پھر ســــــبھا جڑی۔ ہن جوگیاں نے روحانیت نال

سبندھت مصـــــــــــــــلے پچھن� ��وع کر دتے۔ کلھ والے

جوگی نے پھر سوال کر دتا کہ اک گرہســــــــــــتی بندہ

کوے نرنکار نال جڑ سکدا ہ�؟

صاحب نے سمجھایا کہ ہاں گرہســــــــــت وچ رہ کے وی بندہ نرنکار دے انگ سنگ چڑھدی ک�� وچ وچر سـکدا ہ�۔ بس ســــنجم وچ رہ�۔ جیون دا انوں گیان ہووے۔ ونڈ کے چھک�۔

گورو صاحب تے مردانے نے رامکلی وچ وار چھیڑ دتی:-ســــــو گرہی جو نگرہ کرے ۔۔ جپ تپ ســـــــنجم � م ١

�یر ۔۔ ســـــو گرہی بھیکھیا کرے ۔۔ پن دان کا کرے �ـــــگنگا کا نیر ۔۔ بولے ای�ــــــ� ست ��وپ ۔۔ پرم تنت مہہ ســــــو اؤدھوتی جو دھوپ� � م ١ �ریکھ ن روپ ۔۔٢

آپ ۔۔ بھکھیا بھوجن کرے ســـــــنتاپ ۔۔ اؤہٹھ پٹن مہہ بھیکھیا کرے ۔۔ ســـــو اؤدھوتی ســــــو پر چڑے ۔۔ بولے ـ�وپ ۔۔ پرم تنت مہہ ریکھ ن روپ گورکھ ســـــت �ــــ سو ادا�ـ� ج پالے اداس ۔۔ اردھ اردھ کرے � م ١ �۔۔٣

نرنجن واس ۔۔ چند ســـــــــــــــورج کی پائے گنڈھ ۔۔ تس ادا�� کا پڑے ن کندھ ۔۔ بولے گوپی چند ست �ـ�وپ سـو پاکھنڈی � م ١ �۔۔ پرم تنت مہہ ریکھ ن روپ ۔۔٤

ج کایا پکھالے ۔۔ کایا کی اگن برہم پرجالے ۔۔ سـپن� بند ن دیئـی جھـرنا ۔۔ تس پاکھنڈی ذرا ن مـرنا ۔۔ بولے چــرپٹ ـ�وپ ۔۔ پرم تنت مہہ ریکھ ن روپ ۔۔٥ � م ١ �سـت �ـ

سـو بیراگی ج الٹے برہم ۔۔ گگن منڈل مہہ روپ� تھم ۔۔ ایہنس انتر رہ� دھیان ۔۔ تے بیراگی ســــت ســـــمان ۔۔ ـ�وپ ۔۔ پرم تنت مہہ ریکھ ن بولے بھرتھر ســــــت �ـــــکیؤ مرے مندا کیؤ جیوے جگت ۔۔ کن � م ١ �روپ ۔۔٦

پڑائ کیا کھاج� بھگت ۔۔ آست ناسـت ایکو ناؤ ۔۔ کؤن ســو اکھر جت رہ� ہیاؤ ۔۔ دھوپ چھاو ج� ســـمع کر ســـــــــــــہ� ۔۔ تا نانک آکھ� گر کو کہ� ۔۔ چھ ورتارے ورتہہ پوت ۔۔ نہ سنســـــــاری نہ اؤدھوت ۔۔ نرنکار جو پؤڑی ۔۔ �رہ� ســـمائ ۔۔ کاہ� بھیکھیا منگن جائ ۔۔٧

ہر مندر ســوئی آکھیئ� جتھہ ہر جاتا ۔۔ مانس دیہہ گر بچنی پایا ســبھ آتم رام پچھاتا ۔۔ باہر مول ن کھوجیئ گھر ماہ بدھاتا ۔۔ منمکھ ہر مندر کی ســـــار ن جاننی تنی جنم گواتا ۔۔ ســـبھ مہہ اک ورتدا گر ســــبدی پایا کیؤ مــرے مندا کیؤ جیوے جگت ۔۔ � م ١ �جائـــی ۔۔١٢

کن پڑائ کیا کھاج� بھگت ۔۔ آســت ناســت ایکو ناؤ ۔۔

کؤن ســـــــــــــو اکھر جت رہ� ہیاؤ ۔۔ دھوپ چھاو ج� ســـــمع کر ســــــہ� ۔۔ تا نانک آکھ� گر کو کہ� ۔۔ چھ ورتارے ورتہہ پوت ۔۔ نہ سنســــــــــــاری نہ اؤدھوت ۔۔

نرنکار جو رہ� ســـــــــــمائ ۔۔ کاہ� بھیکھیا منگن جائ پؤڑی ۔۔ ہر مندر ســــــوئی آکھیئ� جتھہ ہر جاتا ۔۔ �۔۔٧

مانس دیہہ گر بچنی پایا ســــــبھ آتم رام پچھاتا ۔۔ باہر مول ن کھوجیـــئ گھــــر ماہ بدھاتا ۔۔ منمکھ ہر مندر کی ســـــار ن جاننی تنی جنم گواتا ۔۔ ســــــبھ مہہ اک �ورتدا گر سبدی پایا جائی ۔۔١٢

صاحب نے کیہا اوئ� ویر جوگیو، ت�ـ� کن ون� نے، ج� وننا ہی ہ� تاں اپن� ہردیاں نوں ونو۔ رســـــــــــماں ناں

کرو۔ ســـــچ مچ موت نوں یاد رکھو۔ کنٹرول کرناں ہ� تاں کام، کرودھ، لوبھ، موہ اہنکار تے کرو۔ تے ســـــــــبھ

توں ��وری گل: شبد رانہی نرنکار دی صفت صـ��ح کرو۔ اینوے ناں گونگے بن� بگ�� سمادھی ��یا کرو۔

گورو صاحب تے مردانے نے شبد گاویا:-

مندرا تے گھٹ بھیتر مندرا کانیا � گؤڑی چیتی محلہ ١کیج� کھنتھاتا ۔۔ پنچ چیل� وس کـیجہہ راول ایہہ من جوگ جگت او پاوســتا ۔۔ ایکو ســبد �کیج� ڈنڈاتا ۔۔١ رہاؤ ۔۔ �دوجا ہور ناســـــت کند مول من ��وســــــتا ۔۔١

مونڈ منڈایئ� ج� گر پائی� ہم گر کینــــــــــــی گنگاتا ۔۔ �تربھون تارنہار ســــــوآمی ایکو ن چیتس اندھاتا ۔۔٢

کر پٹمب گلی من ��وس سنســـــــــا مول ن جاوستا ۔۔ ایکس چرنی ج� چت ��وہ لب لوبھ کی دھاوســــــــتا ـرنجن رچس منا ۔۔ کاہ� بولہ جوگــــــی �۔۔٣ جپس نــــ ـری �کپٹ گھنا ۔۔١ رہاؤ ۔۔ کایا کملــــــی ہنس ایانا میـــــ

ـرنوت نانک ناگــی داجھ� پھر میـری کــرت بہانیتا ۔۔ پـ ��٣�١٥پاچھ� پچھتانیتا ۔۔٤

اک جوگی بول اٹھیا بابا جی اوہ شــــبد ســــناؤ: 'جتی

ســــــــــــــداوہ جگت ن جانہ چھڈ بہہہ گھر بار ۔۔' گورو صــاحب نے کیہا اوہ ســـویرے صـــحیح۔ راگ آســـا وچ

گرودوارہ گرہٹڑی پیشــاور (دھرم سا��

بابا �ــــ�ی چند)۔ مول وچ عبدل رحمن دا گھر۔ اج اس اســــــتھان دا مکھ گیٹ

ہی بچیا ہ�۔ گـرودوارہ ڈھاہ کے اوتھ�

ســــــــــــکول بنا دتا گیا ہ�۔(فوٹو اقبال

قی��)

سائیکل یاتری- ٤١٢ نے اس گورکھ ہٹڑی

گرودوارہ صـــــــــاحب دی بڑی دردناک

تصویر کھچی ہ�۔ سن ١٩٨٢ ب. (١٩٢٥ ـ�کار نے حکم دتا �ـــــ� کہ ای.) نوں �ــــ

ـردوارے اندر جائیگا جہــــڑا وی اس گــــ

ـرمانہ۔ کارن ایہہ کہ انوں ٦٠٠ روپئ� جـ

اودوں ســکھ اتے �ــ�ں چندیئ� ہندواں

درمیان جھگڑا ہو گیا �ــــــــ� گرودوارہ

صــــــــاحب دے پربندھ نوں لے کے جس

ـ�کار نے پھر گرودوارہ کارن دوواں دھراں دے ١١ -١١ بندے گرفتار کیت� گئے۔ �ـ

صــــاحب وچ داخلے تے پابندی �� دتی �ــــ�۔ ســـــنگتاں باہرو ہی متھا ٹیکیاں کردیاں سن۔

335

تہانوں سناواںگے۔

پشــــــــــاور وچ اس پرکار گورو صاحب کوئی ہفتہ دو ہفتے رک� تے جن� وی پنجابی وپاری ســــن ســــبھ گورو

صــاحب دے درشـــناں نوں ڈھکے۔ ســـبھ پاســـے دھن گورو نانک، دھن بابا نانک ہو رہی ��۔

بہت� جوگی گورو صـــــــاحب نال جان نوں تیار ہو گئے۔

گورو صـــــاحب نے فرمایا کہ نہی آپو آپنیاں ٹکانیاں تو

ـرنکار دے نام نال جوڑو۔ پھــر وی کجھ لوکائــی نوں نـ

-----Ì---- جوگی گورو صاحب نال ہو ترے۔

عبدل رحمن نوں جوڑا بخشیاپیشـــــــــــاور گورو صاحب پرسدھ چمڑہ وپاری عبدل

ـ�دھا اتے رحمن دے گھر رک� ســـــن۔ رحمن نے بڑی �ــــ ســــتکار نال گورو صـــــاحب نوں ودھیا جوڑا جت� نال

پہنائے۔ رحمن نے صــــاحب دا پرانا جوڑا گورو صــــاحب کولو منگ لیا جو گورو صـــاحب نے اوہدی ســـیوا توں

پرســــــــــن ہو کے انوں بخش دتا۔ ایہہ جوڑا چار پیڑیاں رحمن دے پروار کول رہا۔رحمن دی چوتھـــی پیــــڑی وچوں رحیم خاں اوہ جوڑا ہوتی مردان لے کے گیا۔ اوتھ� موتا ســــنگھ کول جوڑا

امانت دے طور تے رکھ کے کتے گیا تے مـــڑ جوڑا لین ناں

ـرتیا۔ ١٩٣٤ وچ ایہہ جوڑا پٹیالہ وکھ� گــــــــربخش پــــــسنگھ دے گھر موجود ��۔

عبدل رحمن سـکھی دا وڈا �ـ�دھالو �ـ�۔ بابا �ــ�ی چند نے رحمن دے گھر والی تھاں تے دھرم ســـــا�� بنوا دتـــــی جہـــــڑی ١٩٤٧ تک تاں موجود رہــــــی۔ بعد وچ پاکسـتان ��کار نے اتھ� سکول بنا لیا ہ�۔ دھرم سا��

Ôدا پراتان مکھ دروازہ اج وی موجود ہ�۔

Ð پٹیالے کوے پہنچیا پوتر جوڑا

عبدل رحمن خان اس جوڑے دے درشــن ســـوا روپیہ لے کے کروایا کردا �ـــ�۔ رحمن دے ٤ پتر ســــن۔ اوہدے گزرن اپرنت جدوں پتـراں وچ ونڈ پئـی تاں تن پتـراں نے وپار دا کم ســـامبھیا تے چوتھ� ســــبھ توں چھوٹے پتر

دے حصــــے اوہ جوڑا آ گیا۔ جو ع��قے وچ درشن کرا اپنا گزارا کردا �ـــــــ�۔ اســــــــے طرحاں پھر اوہدیاں اگلیاں

پیڑیاں وچوں وی اک اک پتر ایہو کم کردا رہا۔

ـزرگ پٹھان اوہ جوڑا ـراں اس خاندان دا اک بــــ اک ویـــ

پیشــــــــــــــاور دے چڑھدے پاسے ٦٠ کہ. می پنڈ ہوتی

مردان لے آیا۔ جوڑے دے درشــــــــــــــــن کراؤدا ہویا اوہ

پرســدھ گر ســنت بابا موتا ســـنگھ دے ڈیرے آ وڑیا۔

گورو صـــاحب دے پریمی موتا ســـنگھ نے پٹھان نوں

ســـــوا روپیہ دتا تے نال ہی کیہا کہ ب� شــــــک مینوں دووے وقت درشن کرا دیا کر تے سوا سـوا روپیہ لے لیا

کر۔ بزرگ پٹھان نوں اس طرحاں کرناں سـوکھا لگیا تے

اوہ دووے وقت سنت جی نوں درشن کرایا کرے۔

ہولی ہولی پٹھان اینا آل�ـــــــــ� ہو گیا کہ اس نے جوڑا سـنتاں پاس ہی چھڈ دتا تے گاہ� بگاہ� آ اپنی مایہ لے

جایا کرے۔ اک ویراں کجھ ســـــــماں جدوں پٹھان پرتیا

ناں تاں پتہ لگا کہ اوہ تاں چڑھائی ہی کر گیا ہ�۔

اس پرکار جوڑا صاحب سنت موتا سـنگھ پاس ہی رہ گیا۔ ایہہ ١٨٨٠-٩٠ ای دیاں گ��ں ہونیاں نے۔

سنت موتا سنگھ دا امرت�ـــــــ� دے بھائی منا سنگھ

جو گورو گرنتھ صاحب اتے ہور پســـــــــتکاں دے اتارے

کریا کردے سن نال ڈونگھا پریم ��۔ سـو اپنی بردھ

اوسـتھا ویل� موتا سـنگھ نے اوہ پوتر جوڑا منا سـنگھ

نوں سوپ دتا۔ اگے پھر منا سـنگھ نے اخیری ویل� جوڑا

اپن� متبن� پتر نتھا سنگھ نوں دے دتا۔ نتھا سـنگھ ٤٥

ســــال دی عمر وچ ہی چڑائی کر گئے تے اناں دی پتنی مائـی ٹھاکـر دیئـی نے ایہہ جوڑا لکا کے رکھ لیا کیونکہ

پہ��ں اس نال کجھ گھٹناواں ہوئیاں کہ کجھ وســتاں

لوکاں واپس نہی �� کیتیاں۔

١٩٢٥ ای دے آس پاس مائی چڑھائی کـر گئـی تے جوڑا

اس دی متبنــی دھـــی مایہ دیوی (امـــرت کور) کول

پہنچ گیا بھاو دربارا سـنگھ آہلووالیا چونک پراگداس، حویلی چوہل� والی، امرت��۔

اگســــــــت ١٩٣٣ وچ جدوں سائیکل یاتری بھائی دھنا ســـــنگھ چہل اپنی یاترا دوران بھائی دربارا ســــــنگھ

کول رہ رہا �� تا دھنا سـنگھ نے کھہڑے پ� کے بھائی دربارا سـنگھ کولو اوہ جوڑا لے لیا تے پٹیالے اپن� ســجن

گربخش ســـنگھ نیڑے واٹر ٹینک (بی) کول پہنچا دتا۔

اج کلھ ایہہ جو جوڑا گربکھس ســـــــــــــــــنگھ دے پتر

جبرجنگ ســــنگھ بھنورا دے گھر موجود ہ�۔ اســــاں

بزرگ جبرجنگ سـنگھ اتے اوہناں دی دھی ہردیپ کور

نوں دو تن واری گجارش کیتـی ہ� کہ اس پوتــر جوڑا صاحب دی تصـویر سانوں بھیجی جاوے تاں کہ اس

اتہاسک جوڑے دے ��دھالو وی درشن کر سـکن۔ پر

اوہ ہاں کرن اپرنت وی تصـــــــویر نہی بھیج رہ�۔ پتہ

لگا ہ� کہ ایہہ پـروار جوڑے نوں ہوا نہـی لگن دندا تے

سنگتاں نوں درشناں توں وانجھیا رکھیا ہویا ہ�۔

سـنگتاں نوں چاہیدے ہ� کہ وقت رہندے اس جوڑے

نوں ســنبھال لیا جاوے۔ نہی تاں چھیتی ہی ایہہ وی

ـرنت کـــرن باہـــر کتے دور دیس وک جاویگا۔ ایہہ کم تــدی ��ورت ہ�۔

---◈---سوڈھی -٤١٧. نے صاف لکھیا ہ� کہ گورو صاحب پیشاور اتر دی

ادا�� ویل� گئے سن۔ نالے لکھیا ہ� کہ ادا�� سال بھر چلی ��۔

Ô اقبال قی��- پاکستان وچ سکھ استھانÐ سائیکل یاتری-٦٨٦

336

چھپ ناں سکیا ج��لباد وکھ� باب� دا ج��لچوہا صاحب -پیشــــــاور توں اگے ١٢٦ کہ. می. تے ج��ل

آباد قصــــبہ ہ�۔ جس دی جوہ وچ جدو گورو صاحب جا رہ� ســــــن تاں رســــــتے وچ اک ڈنگراں دا پالی ب� ہوش حالت وچ ملیا۔ پالی بول نہی �ــ� پا رہا اس نے اشــارے نال کیہا کہ اوہ پیاســـا ہ�۔ گورو صـــاحب نے

ـردانہ ـردانے نوں حکم کیتا کہ انوں جل چھکاؤ۔ مـــــ مــــ

کہن لگا گورو جی ساڈی مشـــق وی بالکل خالی ہ�۔

اس ویل� گورو صـاحب نے اک پتھر ول اشــارہ کیتا کہ

اس نوں کھســـــــــــــکاؤ، جل نکلیگا۔ مردانے تے نال دے

جوگی ســـــــاتھیاں نے اوہ پتھر ہٹایا تاں تھلیو جل نکل

آیا۔ پیاســـے منڈے نوں پانی پیایا تاں اوہ ہوش وچ آیا۔ ـرمل جل دا پھہارا چھٹ پیا۔ خبـــــر ہور تھوڑا پٹن تے نــــج��ل آباد وچ جنگل دی اگ دی نیائــی پھیل گئــی۔ ہم ہما کے پٹھان گورو صاحب دے درشناں نوں آئے۔

ج��ل آباد وچ اج وی ســـــــلطان پور والی �ــــــــ�ک تے Ôگرودوارہ چوآ صاحب موجود ہ�۔

یاد رہ� ج��ل آباد وی بہت پراتن شــــہراں وچوں آؤدا

ہ�۔ چینی یاتری ہیون ســـــــــانگ نے وی ایہدا ذکر کیتا

ہ�۔ ایہدا پرانا ناں ادیناپر ہویا کردا ��۔ افغانســــتان

دے پنج وڈے شــــــــــــــــہراں وچوں اک ہ� تے نانگرہار

صـــــــــــــــــوب� دی راجدھانی ہ�۔ اتھ� وپاری زیادہ

پنجابی ہی ہویا کردے سن۔

لگپگ ہفتہ کو گورو صـــــــــــاحب اتھ� رہ� تے پھر اگے

قابل نوں چل پئ�۔

---◈---

جدوں بابر نے باب� کولوں چکی پسائی٭

پر گورو صاحب اگے ہو کے بابر نوں کیو ملن گئے؟

(١٥٢٠ ای.) ج��ل آباد توں قابل ١٥٠ کہ.می. ہ�۔ اوہنـی

دنی ونجاریاں دے قافلے عام ہی ترے رہندے ســــــن۔ اندازہ ہ� کہ گورو صاحب کســــــے قافلے نال ہی قابل

نوں گئے۔ حا��ں رســـتے وچ تھاں تھاں گورو صـــاحب نے نام دے لــڑ لگن دی دہائــی دتـــی۔ ٢-٣ دناں وچ ہـــی صاحب قابل پہنچ گئے۔

قابل وچ اس ویل� تک اج� جوگی مٹھ ہیگا �ـــــــــ�۔ جوگیاں نے اپنی آرتی جہی کویتا وچ ح�ـــــ�ت محمد صاحب دی تعریف وی شـامل کر لئی �ـ�۔پھر گورو

صاحب مســـــــلمان صوفی پیراں نال وی سوکھ وچ ہی رہندے ســـن۔ گورو صــــاحب دے کئی ٹکانے پیراں

دیاں خانگاہاں تے سن۔

گورو صـاحب دے قابل پہنچن تے ہولی ہولی سـادھو

ـراں جوگیاں دا کتے اکٹھ ہو گیا۔ لگدا ہ� بابـــر دے فقیـ

کسـے سپاہی نے ایہہ سادھو فقیراں دا اکٹھ ویکھ لیا۔

اســــنے جا بابر نوں خبر دتی کہ آہ ویہل� فقیراں دیاں

پھـــــر ڈھانیاں دیاں ڈھانیاں تـــــریاں پھـــــر رہیاں ہن۔

ایہناں نوں کوئی کم دھم نہی۔ات دے دلیر تے ��ابی کبابی بابر دی مشــــہوری �� کہ اوہ ســادھو فقیراں دی وی پرواہ نہی �ـــ� کردا۔

کجھ سال پہ��ں اسنے ازدیجان (اج دے ازبیکســتان دا

شہر) دے اک مشــہور درویش 'پیر گاہ' نوں مروا دتا

جســدی سارے ع��قے وچ منتا ��۔ پر پیر گاہ بابر دے حق وچ نہی ��۔٭

پھر ایســـ� بابر نے لکھیا ہ� کہ "سلیمانی پہاڑیاں وچ موجود پیر قانوں دے چیلیاں نے میرے کجھ ســپاہیاں

نوں زخمی کر دتا �ــــــــــــ�۔اس پیر دی وی ع��قے وچ بہت منتا �ــ�۔ مے حکم دتا کہ مجرم دے ٹوٹے ٹوٹے کر

دتے جان تاں کہ ع��قے وچ سنیہا چ�� جائے۔”اک ہور تھاں اوہ لکھدا ہ�:

ـروری ١٥١٩ نوں میں مقام ناں دے ع��قے وچ رکیا "١٤ فـہویا ��۔ میں کی ویکھدا ہاں بڑی خوبصــورت جہی

ٹبی اتے شاہباز قلندر (اس مســـــلمان صوفی پیر دی

ســـندھ وچ بہت منتا ہ�) دا مقبرہ بنیا ہویا ہ�۔ ایہہ اوہی پٹھی سـوچ وا�� کافر فقیر �ــ� جس کرک� اس

افغانســــتان وچ سکھ-Ô حا��ں کســـــے ویل� ہندوستانی لوک افغانســتان دے وپار وچ چھائے ہوئے سن اج مســاں ٣٠٠٠ سکھ تے ہندو افغانستان وچ بچ� ہن- اس��م ودھیا سدھانت ہ� پر بدقسمتی نال

مســـــــــــــــــــلمان لوک باقی مذہباں نوں برداشت نہی کردے۔ دھرم دی

ویچاردھارا کجھ اجیہی ہ� کہ جدوں وی کوئی مسلمان غیر مسلم نوں

ملدا ہ� تاں اوہدی پہلی دلی اچھا ایہہ ہندی ہ� کہ غیر مسلم نوں کسے

طرحاں مسلمان بنایا جاوے۔

پھر افغانســتان وچ جدوں توں بادشاہت ختم ہوئی ہ� سکھاں تے ہندواں واسطے مصـــیبت ودھی ہ�۔ خاص کرک� ١٩٩٢ وچ جدوں بابری مســـیت ڈھاہی گئی تاں سکھاں ہندواں تے تاں مصــــــــــیبت دے پہاڑ ڈھیہہ پئ�۔

تھاں تھاں تے گردوارے تے مندر ڈھاہ دتے گئے۔ اک گرودوارہ ڈھاہ کے اوتھ�

ـ�کار نے تاں اک ویر حکم دے راشــٹرپتی دا مقبرہ اســار دتا گیا۔ طالبان �ـ

کر دتا کے سارے سـکھ تے ہندو جدوں باہر نکلدے ہو کھٹ� رنگ دی پٹی باہ

تے بن کے آؤ۔ اس حکم نال سکھاں وچ ہور دہشت پھیل گئی۔ اج بہت� سکھ ہندوســـتان، کنیڈا، انگلینڈ ادی ملکاں وچ دوڑ گئے ہن۔ جہڑے بچ� ہن اوہ نرک جہی زندگی جـی رہ� ہن۔ گـردوارے یدھ دوران ڈھیہہ گئے تے انیکاں

تھاواں تے زمین دے مگرمچھاں نے قبج� وی کر لئے ہن۔https://afghanhindu.wordpress.com/2009/11/- حوالہ

گر نانک دربار، چشمہ صاحب، ج��ل آباد

337

ع��قے دے انـــــیکاں

لوکاں دی ســــــوچ

وگــــــڑ گئــــــی ہ�۔

مـیـنوں لگا کہ ایہو

جہی خوبصــــورت

تھاں تے کســــے کافر

ـزار نہـــی ہونا دا مــ

چاہیدا۔ ســـــــو میں

حــکــم دے کـــے اوہ

ڈھہــا دتــا تے تھــاں

ـروا دتا۔ ـرا کــــ پدھـــ

ایہہ اینــــــــــــــــــــی

خوبصـــــورت تھاں

�ــــــــــــــــ� کہ میرا

اوتھــوں جان نــوں

جـــــی ناں کــــــرے۔

اتھ� پھــــــــــر میں

نماز وی پـــــــــــڑی۔

اتھ� کجھ ســـماں

میں رہا۔”

ایہہ مثع��ں دین توں ســـــــــاڈا مطلب کی بابر پیراں

فقیراں دی رتا پرواہ نہی �� کردا۔

بابرنامے دے پنہ ٨٩ تے لکھیا ہ� کہ،

"اسـیں صـ��ح کیتی کہ پٹھاناں دے بنو تے بنگش نوں بــرباد کــر دئی�۔ اس دوران کوہاٹ دے پٹھاناں نے اک

پہاڑی تے ڈیرہ جما لیا کہ جدوں اســــــــــــیں پرتیئ� تاں

ساڈے تے حملہ کرن۔ پر اسیں پہاڑی دے اپرل� پاسـیو

دی پ� گئے تے جھٹ ١٥٠ جھٹکا دتے۔ باقــی دے جہـــڑے بچ� �ـ� اناں ہتھ کھڑے کر دتے تے سـاریاں نے منہ وچ گھاہ پا لیا جســــــــــــــــدا مطلب ہندا ہ� کہ اسیں تاں

تہاڈے بولد ہاں جتھ� مر�ـــ� جو لؤ۔ اناں ســــاریاں

دے �ــ� ��ہ کے مینار بنایا گیا۔ پھر اســیں بنگش تے بنو

ـرا میدان ہ� تے کورم دریا ع��قے وچ وڑے جہــــڑا پدھـــانوں سننجدا ہ�۔ ایســــــــــاکھیل پنڈ توں مال ڈنگر تے

بھیڈاں اساں کھوہیا۔ ایســــاکھیل دے پٹھاناں نے راتی

ساڈے تے حملہ کر دتا۔ پر اوناں نوں کی پتہ کہ اسـیں

کوئی ڈھلے مٹھ� تھوڑے ســـــــــاؤدے ہاں۔ تیر دی ہر

مار تے میرے ســـپاہی پہرہ دندے نے۔ میں خود وی اک

دن پہـــریداراں دا معائنہ کیتا تے جتھ� جتھ� کوئـــی

سـتا جاں ذمہ واری توں ڈھ�� ویکھیا میں اگلے ســویر

انوں ســــد کے اوہدا نک وڈھ کے جلوس کڈھن دا حکم دتا”

کہن توں مطلب بابر اناں ظالم �ــــــــــــ�۔ پر بابر دی

صـفت �ــ� کہ دھرم دے ناں تے قتل نہی �ــ� کردا۔

اوہ �ـ�ف انوں قتل کر رہا �ــ� جہڑا اوہدی حکومت

وچ رکاوٹ بندا۔

ایہو کارن ہ� کہ گورو نانک صـــــاحب ول بھنن کے قابل نوں ہو ترے ســـن۔ گورو صـــاحب دا ســــوچنا

�ــــــــ� کہ بابر ابراہیم اباراہیملودھیب ابراہیم نالو

چنگا ہ� کیونکہ لودھیاں وچ دھارمک کٹــــــڑتا حد درج� دی �ـ�۔گورو صــاحب دی جیونی پڑھدیاں

اسیں محســـــــوس کیتا ہ� کہ اناں وچ لوہڑے دی دلیری �ـ�۔ در اصـل دلیری لفظ اناں تے ڈھکدا ہی

نہـــی۔ کیونکہ اناں نوں موت دا کھؤ تاں رتا نہـــی

�ــ�۔ کیونکہ اوہ نرنکار نال اک مک ســن تے ســہج ســبھاء اناں کولو کوتک ہو جاندے ســن جناں نوں

دنیاں چمتکار کہندی ہ�۔ اوہ غســــــــیخور سکندر

اباراہیملودھیب ابراہیم دی قید 'چوں �ـــــ�خرو ہو

نکلے ســــــن جس نے چاہیا �ـــــــ� کہ ایہہ ہندو فقیر

مســـلمان کیو نہی بندا؟ جاندے بجھدے ہوئے برما

دے راکھشـــــاں دے دیس وچ گئے سن۔ بھارت دے مانس کھانے قبیلیاں وچ گئے۔ اناں کوئــــــــــی ع��قہ چھڈیا ہــی نہــی جہـــڑا مہتوپورن ہووے پھـــر اوہ

بھاوے کــنا درگم ہووے اوہ اوتھ� پہــنچدے رہ�۔

در اصـــــل اوہ کوئی موقع نہی �ــــــ� کھنجھدے

مہتوپورن بندیاں نوں ملن توں۔ جویں پہل� ہـــــی

دسیا جا چکا ہ� کہ گورو صـاحب دی پہل ہندی �ـ�.

ـ�م تے ٣. ١.حکمران نوں ملیا جائے، ٢.سـادھوآں دے آ�ـ

میل� جاں کمبھ۔

سو ایہی کارن ہ� کہ گورو صاحب کشـــمیر توں اپنا راہ چھڈ کے قابل نوں ہو تــرے۔ ایہہ وی لگدا ہ� کہ ہو

ســکدا گورو صــاحب نوں خبر ملی ہووے کہ بابر کتے

پشاور دے ع��قے وچ ہ�۔---◈---

گورو صاحب نے بابر نوں ہندوستان دا تخت بخشیا Ô

واپس گورو صـــــــــــاحب دی قابل وچ موجودگی ول ـرتدے ہاں۔کہ بابـــــر نوں اط��ع ملـــــی کہ قابل وچ پـــســــــــادھو فقیراں دیا بڑیاں ڈھانیاں موجود ہن۔ بابر

ـ�ے تے پہ��ں ہی ســوچدا �ــ� ایہہ لوک ایوے معا�ــ

بوجھ ہن۔ ســـــــــو بابر نے حکم دتا کہ جتھ� وی کوئی

سادھو فقیر ملے انوں پھڑ لیاؤ۔

ســـپاہیاں نے قابل وچ جتھ� کتے کوئی ســــادھو فقیر ویکھیا انوں قابو کر لیا تے ســــاریاں نوں اکٹھ� کرک�

چھاؤنی لے آئے۔

اونی دنی سـپاہیاں نوں وگار جو کڈھنی پیندی �ــ�

اوہ �ــ� گھوڑیاں نوں دانہ/پٹھ� پاؤنا، مالش کرناں

ادی۔ پھر دو�ـ�ا کم ہندا �ـ� رســوئی (لنگر) تیار کرنا جس وچ آٹا پیہنا جی دا عذاب گنیا جاندا �ـــــــــــــــــ�۔ قیدیاں کولو پھر ســپاہی ایہو جہ� کم لیندے ســـن۔

کیونکہ چکی پیہناں سخت مشــقت وچوں گنیا جاندا

��۔ تندرست مجرم نوں ہی اس کم تے ��یا جاندا ��۔

بادشاہ بابر دی اصل اتہاسک تصــویر (ہتھ نال بنی)

یاد رہ� مغل بادشــــــــــاہ، مول وچ منگولیا توں ہون

کرک� کھودے جہ� ہی ہندے ســن۔ �ــ�ف ٹھوڈی تے

ماڑے جہ� وال ہندے سن۔

338

ســو ســـپاہی جہڑی

ســادھو فقیراں دی

ـڑھ کے ڈھانـــــی پھــــ

لیائے اناں وچ رشٹ-پشــــــــٹ سادھوآں

نوں چکــــــــــی پیہن

ڈھاہ دتا۔ باقــــــــیاں

نـــوں گھـــوڑیاں دی

خدمت ادی تے۔ جہـڑا چکــــــــــــی ناں پیہ�

سـپاہی انوں کوٹڑے

مارن۔

پھر گورو نانک والی ڈھانی وی پھڑی گئـی۔ چھاؤنـی

'چ لیا وکھــــــــریاں وکھــــــــریاں وگاراں تے �� دتا۔ گورو

صـــاحب دی عمر اس ویل� ٥١ســـال �ــــ� (١٥٢٠ ای.)

گورو صـــــاحب دی صـــــحت ودھیا �ــــــ� اس کرک� صــــــــــــاحب نوں چکی٭٭ پیہن تے �� دتا۔ کجھ دیر بعد

اوتھ� نگران نے ویکھیا کہ اس درویش دی چکـی آپ�

چل رہی ہ�۔ نگران دوڑا دوڑا گیا تے منصــــــــبدار نوں

ـراں وچ اک کوئـــی رب دا پیارا ہ� خبــر دتـــی کہ فقیــاوہدی چکی آپ� چل رہی ہ� تے فقیر مســـــــــــت ہویا

کجھ گا رہا ہ�۔ گل جھٹ بابر تک وی پہنچ گئی۔ بابر نے حکم کیتا کہ اس فقیر نوں میرے سـاہمنے پیش

کیتا جاوے۔

اوہ درویش بابا نانک ��۔

بابر اس ویل� انج مســـــــــــتی دے عالم وچ ��۔ اپن� متاہت ســـاتھیاں نال رل کے بھنگ پی رہا �ــــ�۔ گورو

صــــــــاحب نوں درویش جاندے ہوئے آداب کیتا۔ گورو

صاحب نے وی انوں جھک کے س��م کیہا۔بابر نے گورو صاحب دا تائرپھ (جاں واقفیت) پچھی۔

گورو صــــــــــــاحب نے جواب دتا کہ درویش بندے دی

واقفیت کاہدی۔ گھر بار ســـــبھ کجھ چھڈے ہندے نے۔ فقیر دی بس منزل اک ہی ہندی ہ�: دیدار ا خدا ۔

پھر وی بابر نے گورو صــــــــــــــاحب دا پچھوکڑ جانن 'چ

دلچســــــــــپی وکھائی۔ گورو صاحب نے دسیا کہ میں

��ہور ��گے دا جمپل ہاں تے کســــــــــــــے ویل� دولت خاں

اباراہیملودھیب ابراہیم دی خدمت وچ کردار رہا ہاں۔

پنجاب وچ اس طــــــرحاں دی ہتھ چکــــــی

پرچلت ہندی �ــــ�۔ دھیان رہ� ایہہ چکی

دا ماڈل ہ�۔ ســــــاکھی وچ دتی چکی نال

ایہدا کوئی سبندھ نہی۔

کجھ اتہاسک ��وت جو ثبوت ہن کہ گورو صاحب نے

بابر نوں بادشاہی دی بخشش کیتیÔ مہما پرکاش ٤٢- انوسار گورو صاحب تے بابر دا میل قابل وکھ�

ہی ہندا ہ�۔

Ô بابرناما پنہ=١٢

Ô گردھام ســــنگرہ-(پنہ ٢٤) ایہہ پوتر چکی پوجن جوگ ہو گئی۔ وقت

پا کے ایہہ چکی قابل وچ ســـــــانبھ لئی گئی۔ ١٨٩٥ ای. وچ اس چکی دا ات�� پڑ تاں بھائی ســیام ســنگھ دی دھرم ســا�� وچ ســابھیا پیا �ـــ� تے

ہیٹھ�� پڑ شاہی باغ وچ پوجیدا ��۔ہن ویکھو پرانے تے سمیں دے دستاویز کی گواہی دندے نے؟

لگ پگ جن� وی پراتن سکھ �ـ�وت ہن سـارے ہی اس گل دی شـاہدی بھردے ہن کہ گورو صاحب نے بابر نوں ہندوستان دی بادشاہی بخ�ـ�

��۔

Ô با��: ١٣٢- تاں گورو نانک جی بچن کیا میر جی تیری پاشــاہی کر�ـــ�

ب کر�� چلی جائیگی چر تیکر۔Ô بی-٤٠: ٨٠ - تاں باب� کیہا تیری پاتشاہی چر تائی چلیگی۔

ـرکاش:٤٢- تب بابـــــــر نے ہاتھ باندھ کے بینتـــــــی کیا۔ ہم کو Ô مہما پـــــ

ہندوستان کی پاتشـــاہی ملے۔ تب باب� بچن کیتا- جو تینوں ہندوستان

دی پاتشاہی ملیگی۔

Ô منی سـنگھ- ٤٣٤ لکھدے ہن:- "اناں کہیا جو اسـاں سـنی� ہ� ۔۔ جو بابا نانک (بابر) سنی نوں ہندستان دی پاتشـــاہی دتی ہ� اسانوں وی

بخشو۔۔"

Ô بھائی گرداس -نے سنکھیپ وچ دتا پر گورو صاحب تے بابر دی ملنی دی تصــــدیق کیتا ہ�- سدھ ناتھ اوتار سبھ گوسٹ کر کر کن پھڑایا۔۔ بابر کے باب� ملے نو نو سبھ نباب نوایا۔۔ پتســــــــــــــاہا مل وچھڑے جوگ بھوگ چھڈ چلت رچایا۔۔ دین دنیا دا پاتساہ ب� محتاج راج گھر آیا۔۔ (٢٦-

(٤-٢١

Ô سوڈھی مہربان:

Ô پراچین پنتھ پرکاش- ٢٢: انوسار گورو صاحب تے ہور ہندو سادھوآں

نوں دلی دے سـلطان گرفتار کیتا �ــ�۔ گورو صــاحب نے جدوں کوتک

دکھائے تاں سلطان نے حکم دے کے گورو صاحب نوں دلی-دیســـــــــلی

نکا�� دے دتا ��۔ گورو صاحب نے پھر دلی دا راج ہی چوگتے (مغل بابر)

نوں بخش دتا -

شہروں ان کو دیو کڈھائ۔ بہر ن دلی ور ہ� آئ۔�٨ سـتگور کہیو ہمم

توورے آئ۔ کر اور بہاوے دلی پتشــــاہ۔ اب آئ بولیو تمرو کال۔ اٹھاراں

سو اٹھتر سال۔

Ô سو ساکھی:٥٦- بابر کی بینتی سنی ستگور بھئ� دیال۔۔ پاتشـــاہی

چر تیکر دتیا نانک ندر نہال۔ (٤٢)

Ô ســــائیکل یاتری -٤٩٠ انوســـــار مٹن وکھ� پرمپرا چلی آؤدی ہ� کہ

گورو نانک نے بابر دے وڈھیرے تمور لنگ نوں ٧ پاتشـــــــــــــــاہیاں مٹن

کشـــمیر وکھ� بخشـــیاں سن۔ (تمور لنگ : ١٣٣٦-١٤٠٥ ای)۔ (پرمپرا وچ

اجہیاں تبدیلیاں ســــبھاوک ہن۔ ہر کوئی اتہاس دا جانکار نہی ہندا۔ ہو

ســـــکدے گل اکبر توں چلی ہووے کہ اکبر دے دادے نوں بادشـــــاہی

بخ�� ��۔)

his miracles which cannot find room in this brief sketch. One of these that Nanak having been displeased with the Afghans deputed the Mughals over them. So in …1526AD….Babur

gained victory over the Afghan Ibrahim.Ô

سو اتے اسیں ویکھدے ہاں کہ لگپگ سـارے دے سـارے پراتن اتہاسـک

ـ�وتاں وچ درج ہ� کہ گورو صـــــاحب نے مغل راجا بابر نوں ســــکھ �ــــہندوستان دی بادشاہی بخ�� ��۔

بخشــــش سیدپر نہی، قابل ہوئی �� - ایہہ قدرتی ہ� کہ بخشـــــش

ویل� حا��ت سـکھاوے ہونگے تاں ہی گورو صـاحب اسـیس دینگے۔ بہت�

اتہاســــــکاراں نے ایہہ لکھ دتا ہ� کہ ســــــیدپر (ایمن آباد) وکھ� گورو

صــاحب نے بابر نوں اســیس دتی �ـــ�۔ جدوں کہ ســـیدپر وچ تاں اس موقعے قت��م کیتا �ـــــ� بابر نے۔ اتہاس وچ آؤدا ہ� گورو صـــــاحب تاں ایہہ ظلم ویکھ کے کافی ســماں گم (ب� ہوش) رہ� ســن: (با��)۔ ســـو اســــــیس والی گل تاں ہی ســــــنبھو ہ� ج� گورو صــــــاحب بابر نوں ســــکھاویں ماحول وچ ســـــیدپر دے حملے توں پہ��ں کتے ملے ہون۔ پھر

قابل وچ چکی وی موجود ہ� جس بارے کیہا جاندا ہ� کہ بابر نے گورو صاحب کولو پسائی ��۔ نالے پراتن ��وت قابل ہی دسدے نے۔

باقی جہڑی ایمن آباد وچ چکی پیســــــــــــــن والی گل ہ� اوہ غلط ہ�

ویکھو صـــفعہ ٣٤٥ � ایمن آباد والی چکی والی گل بعد وچ جڑی ہ�

اج توں کوئی ١٢٠ سال پہ��ں۔

339دولت خاں دا ناں سن کے بابر دی دلچســـپی ہور جاگ

اٹھی تے اس نے دولت بابت کئی طرحاں دے ســـــوال

پچھ�۔ یاد رہ� دولت خاں نے آپ وی بابــــــر نوں نیوتا

بھیجیا ہویا �ــــــــــ� کہ توں دلی تے حملہ کر میں تیرا

ســـــــــاتھ دیویگاں۔ پھر ہن� ہن� بابر، اباراہیملودھیب

ـراج لے ـراہیم دے منڈیاں کولوں وڈا نذرانہ جاں کھــ ابــ

کے وی آیا ��۔

بابر نے جھٹ حکم کیتا کہ درویش نوں وی پیالہ دیو۔گورو صــــــــاحب نے نانہہ کردے ہوئے کیہا کہ میں تاں

نام دا پیالہ پیندا ہاں جہدی خماری لیہندی ہی نہی۔

بابـــــر کہن لگا کہ اے درویش اوہ کہــــــڑی بھنگ ہ�

جہڑی توں پیتی ہ�، جہدا نشہ اتردا ہی نہی ؟

گورو صاحب نے مردانے نوں سچیت کیتا تے شبد گاویا:

ـرا چیت ۔۔ مے دیوانا بھیا ـرا بھانگ کھلــــڑی میـــ بھؤ تیـــاتیت ۔۔ کر کاسـہ درســن کی بھوکھ ۔۔ مے در ماگؤ نیتا تؤ درســــن کی کرؤ ســـــمائ ۔۔ مے در ماگت �نیت ۔۔١ رہاؤ ۔۔ کی�ـ� کســم مرگمے ہرنا ��ب �بھیکھیا پائ ۔۔١

�ــ�یری چ ڑنا ۔۔ چندن بھگتا جوت انیہی �ــ�ب� پرمل گھء پٹ بھانڈا کہ� ن کوئ ۔۔ ایســــا بھگت �کرنا ۔۔٢

ورن مہہ ہوئ ۔۔ تیـــــــرے نام نوے رہ� لو ��ئ ۔۔ نانک

(تلنگ محلہ ١ گھر ٢) ��١�٢تن در بھیکھیا پائ ۔۔٣ بابــــــــر کہن لگا ایہدا کــــــــی مطلب تاں جویں گورو

صــاحب نے فار�ــ� وچ اس دا ترجمہ کیتا تاں بابر ات دی حلیمی دا شبد سن کے گد گد ہو گیا۔

پھر بابر ہندوســـــتان بارے واقفیت لین لئی ســــــوال

کردا رہا۔ کیونکہ گورو صـاحب نے پورا ہندوسـتان گاہیا

ہویا �ـــ�۔ بابر نے بہت کجھ جاننا چاہیا گورو صـــاحب

کولو۔ کھل کے گ��ں ہوئیاں۔

پھر گورو صـــــــــاحب نے ســــــــــوال کر دتا کہ بابر توں

درویشاں نوں کیو ستاؤنا ایں؟

بابر نے کیہا کہ ایہہ لوک (ســــادھو فقیر) معا�ـــــ�ے

(ســماج) تے بوجھ ہن۔ گورو صـــاحب نے بڑی حلیمی تے

طریق� نال دلیل دے کے ســــــــــمجھایا کہ ہر جی اس

دھرتـی تے بوجھ ہ� جہـڑا نـرنکار دے کھیل نوں نہـی

ســمجھدا۔ اس ســماج وچ ہر کوئی صــاف دکھن وچ پیداوار نہی کر رہا ہندا۔ ایہہ ســـــــــــــــــارے انگ ملکے

معا��ہ بندا ہ�۔ معا��ے وچ ونگی ہ�۔گورو صـــــــــــــــاحب نے بابر نوں اپدیش دتا کہ رب دی ـرناں، خدا تہاڈی مدد کـــریگا۔ لوکائـــی تے ظلم ناں کــ

بابر اشارے سمجھ رہا ��۔ بادشـاہ کہن لگا جی ج�

اســـیں ســــختائی ناں کریئ� تاں کوئی نہی حکومت

مندا۔

گورو صـــــــــــــاحب نے بابر نوں کیہا کہ ایہناں دکھیئ�

دردوند سادھوآ فقیراں درویشـــــــــــــاں نوں پھڑھ کے

تینوں کی حاصـــل ہووےگا، جو اپنا ســـبھ کجھ تیاگ

چک� ہن؟ اوہ کہن لگا کہ ایہہ وہلڑ لوک ایوے سـماج

تے بوجھ ہن۔ اس موقعے پھر گورو صـــــــــــــــــــــاحب نے

سادھوآں بارے شبد بولیاں:

آسا گھر ٤ محلہ ١ســــتگور پرســـــاد ۔۔ دیوتیا درســـــن کے تائی دوکھ �

بھوکھ تیـرتھ کیئ� ۔۔ جوگـی جتــی جگت مہہ رہت� کر تؤ کارن صـاحبہ رنگ رت� �کر بھگوے بھیکھ بھئ� ۔۔١

۔۔ تیـــرے نام انیکا روپ اننتا کہن ن جاہـــی تیــــرے گن رہاؤ ۔۔ در گھر محلہ ہســـــتی گھوڑے چھوڈ �کیت� ۔۔١

و��ئت دیس گئے ۔۔ پیر پیکامبر سـالک صـادق چھوڈی

صاد سـہج سـکھ رس کس تجیئلے �دنیا تھائ پئ� ۔۔٢

کاپڑ چھوڈے چمڑ لیئ� ۔۔ دکھیئ� دردوند در تیـرے نام کھلـڑی کھپـری لکــڑی چمــڑی �رت� درویس بھئ� ۔۔٣

سکھا سوت دھوتی کی نی ۔۔ توں صـاحب ہؤ سـانگی �١�٣٣�تیرا پرنوے نانک جات کی�� ۔۔٤

شبد دا جدوں ترجمہ بابر نے سـنیا تاں اوہ وی قایل ہو

گیا۔گورو صــــــــــــاحب دی اس بانی دا نالو نال کوئی

کھتری ترجمہ کری جا رہا ��۔

بابر ایہہ ســـبھ ســــن کے بہت پربھاوت ہویا تے اس نے

حکم کر دتا کہ اناں فقیراں درویشــــــــــــــــــاں جوگیاں

سادھوآں سبھ نوں ترنت رہا کر دیو۔

پر گورو صاحب تاں بابر بارے لکھدے ہن، " پاپ کی

جنج لے کابلہ دھایا” نالے بابرنامے وچ گورو صاحب دا کوئی ذکر نہی

اجوکے کئی لکھاریاں نے بخشـش والی گل نوں نکارن دی کوشش کیتی ہ�

اتے رائے دتی ہ� کہ گورو صــــاحب تے بابر دا کوئی میل ہی نہی �ـــــ� ہویا۔

اوہناں دا کہنا ہ� کہ پہلی گل تاں بابر نے اپن� زندگی نامے وچ اجیہی کوئی ـ�ا گل لکھی ہی نہی، مطلب باب� نانک بارے کوئی ذکر نہی ہ�۔ ٢. دو�ـــویکھو گورو صــــــاحب اپنی بانی وچ بابر دی فوج نوں "پاپ کی جنج" ناں

دندے ہن۔ جویں "پاپ کی جنج لے کابلہ دھایا "جواب - ہاں گورو صاحب نے دلی دے تخت دی بخشش کیتی ��- اس گل دا ثبوت ہ� کہ پہلی گل تاں ١. بابرنامے وچ کئـی کھاپ� جاں پاڑے نے۔ خاص کرک� ڈاکٹر. ترلوچن ســنگھ انوســار : پنج پاڑے اس پرکار نے (١) ١٤٥٣-٨٤ ای.

(٢) ٩-١٥٠٨ ای. (٣) ١٥٢٠-٢٥ (٤) اپریل تو ســـــــتمبر ١٥٢٨ ای. (٥) ١٥٢٩-٣٠ ای.

جدوں کہ اس مصلے وچ ١٥٢٠-٢٥ دا سما مہتوپورن ہ�۔ جس کارن بابرنامے

وچ گورو صاحب دا ذکر نہی آؤدا۔ نالے بابر کسـے وی صورت وچ کســے غیر- مسلم درویش دی تعریف نہی کرناں چاہیگا۔

ـ�ا، پاپ کی جنج کہن ویل� گورو صـــاحب نے یدھ ویل� لوکائی دی ٢. دو�ــ

پیڑا محســــــــــوس کیتی ہ� تے نال ہی کیہا ہ� کہ ایہناں لوکاں نے رب نوں بھ��یا ہویا �ــ�۔"اگو دے ج� چیتیئ تاں کائت ملے ســـجائ ۔۔" اگلی گل جو ـرنکار دے حکم وچ ہو رہا ہ�۔"آپ� اناں کہـــــی ہ� کہ جو کجھ ہو رہا ہ� نــــکرے کرائے کرتا کس نو آکھ ســــــــنائیئ� ۔۔" (وســــــــتھار وچ پڑن لئی ویکھو

'بابروانی' پنہ ٣٤١)

٣. بخشــــــــش سیدپر دے قت��م توں پہ��ں قابل وچ ہوئی ہ� ناں کہ قت��م

ویل�۔

نالے ســادھو فقیر اپنی موج وچ رہندے ہن۔ جدوں کہ گورو صـــاحب دا تاں منیا ہویا ہ� کہ اوہ پوری طرحاں نرنکار دی رجا وچ رہندے سن۔

340

اس طـــرحاں دیاں کجھ گ��ں باتاں ہوئیاں۔ بابـــر کہن

لگا کہ مینوں اشـــیرواد دیو کہ میں ہندوســــتان نوں

فتح کراں۔ گورو صـاحب نے انوں اســیس دتی کہ توں

دلـــی دے تخت تے بیٹھنیگا۔ پــــر لوکائــــی تے ظلم ناں

کری۔

ـراماتــــی درویش دے مونہو ایہہ لفظ باقـــی اس کــ

ســــــــن کے کہ میں دلی دے تخت تے بیٹھاگاں بابر تاں

باگو باغ ہو گیا۔ بادشاہ دی کھ�ــ� کرک� چار چپھیرے

خو�� پھیل گئی۔ جشـــــن ��وع ہو گئے۔ بابر دے گھر

پہ��ں ہی خو�ــ� دا ماحول �ــ� کیونکہ بچ� نے جنم

لیا ��۔

اناں حا��تاں نوں ویکھ سبھ نوں احســــاس ہو گیا کہ

ہن ہندوستان دی مہم ��وع ہوئی کہ ہوئی۔

___▲___

کی گورو صاحب ساردا شکتیپیٹھ ناں

گئے ہونگے؟ســـــــاقط لوکاں دے بھارت اندر ٥٢ پرســــــــدھ

دھارمک اســـــــــتھان ہن۔ جناں بارے آپاں پہ��ں

آســــام دی پھیری ویل� پڑھ چک� ہاں۔ اتر بھارت

دے پرســـدھ شـــاکت ســـتھاناں وچوں ســـاردا

شــــکتی پیٹھ ودوتا دا کیندر رہا ہ�۔ اتھوں دے

ودواناں نے ہی ساردا لپی وکســــــت کیتی ��۔

کشــمیری لوکاں دا کہنا ہ� کہ پرانے سمیاں وچ ساردا لپی ہی پنجاب وچ چلدی ��۔ سـاردا نال رلدی ملدی لپـــــی 'ٹاکـــــرے' ہماچل دے پہاڑی

مندراں وچ ملدی ہ�۔ گورمکھـی اناں لپیاں نال وادھو ملدی جلدی ہ�۔ ســــــــــو اس وچ کوئی شــک نہی رہندا کہ ســاردا تے گورمکھی بھیناں

بھیناں نے۔

سـاردا شـکتیپیٹھ سـگو دنیا بھر وچ پرسـدھ �ـ�۔ چینی یاتری ہیون سـانگ لکھدا ہ� کہ میں اتھ� دو سال رہا۔ ١٠٣٠ وچ اتھ� مســــــــــــــلمان یاتری ال برونی آیا جس نے لکھیا کہ اتھوں دا مندر ملتان، سـومناتھ تے کروکھیتر دے

مندراں دے برابر دی اہمیت وا�� ہ�۔ کشــــــمیر دے راج� سکندر جس نوں

اتہاس وچ بتشــــــــــکن کیہا جاندا ہ� نے اس مندر نوں وی تحس نحس کیتا ہووےگا۔ پر ثبوت ملدے ہن کہ مندر تاں ١٦ صدی وچ پرسدھ ��۔

کیونکہ بادشاہ اکبر دے دور وچ لکھی گئی پســــــــــتک آئن ا اکبری وچ ابل فضــــــــل نے اس مندر دی سوبھا کیتی ہ� جس توں ثابت ہندا ہ� کہ گورو

نانک پاتشـــاہ دی کشــــمیر پھیری

موقعے ایہہ مــــــندر اج� وی بہت

حرمن پیارا �ـ�۔ جس توں ثابت ہو

جاندا ہ� کہ کوئی کارن نہـی بندا

کہ گورو صاحب اتھ� ناں آئے ہون۔

پھر اتھوں ہیٹھاں نیڑے ہـی (دوری

٨٠ کہ. می.) با��کوٹ دے ســتھان

تے گورو صـــــــــاحب دے آؤن دا پکا

ثبوت تھڑا صــاحب ہ�۔ ســـو ایہہ

تاں ہو ہی نہی ســـــــــکدا کہ گورو

صاحب ساردا ناں آئے ہون۔

پر ســــکھ اتہاس وچ کتے ذکر نہی

آؤدا کہ صاحب شاردا آئے سن۔

سـاڈا اندازہ ہ� کہ صـاحب شـاردا

ـ�ور بن ـ�ور پہنچ� ہونگے۔ ہاں اتہاســـکار واســــطے ایہہ دبدھا �ـــ پیٹھ �ــ

سکدی ہ� کہ گورو صاحب سکردو ولوں آئے، ہرمکھ گنگا (امر ناتھ پاسـیو) آئے جاں پھر مٹن دی یاترا اپرنت اتھ� پہنچ� ســـن۔ ہاں میلہ ســـاردا وکھ�

وی ساؤن دے مہین� ہی لگدا ��۔٭

اتھ� گورو صــــــــــاحب نے پنڈتاں نوں ٹونیاں ٹپانیاں، جنتر، منتر توں ہٹا اک

اکال دی بھگتی ول ��ؤنا چاہیا ہووےگا۔

اج ساردا شکتیپیٹھ پاکسـتان دے ضلع نیلم وچ نیلم دریا تے پیندا ہ�۔ مندر -----Ì---- دے ��ف کھنڈر ہی بچ� نے۔

گورو صاحب قابل توں اتر

دے دیساں وچ نہی گئے۔کئی لکھاریاں نے بلکھ، ســـمرکند، تاشـــقند، بکھارا، مزاری �ـــ�یف، بگ��ن،

نانگرہار ادی اتری شـــہراں وچ گورو صــــاحب دی آمد دکھا دتی ہ�۔ اتھ� اسـیں اناں اتہاســکاراں نال ســہمت نہی ہاں۔ ایہناں نے اس کرک� ایہہ گل

لکھ ماری کیونکہ ایہناں ع��قیاں وچ ســـــــکھ وپاری خاص کرک� اروڑے تے

کھتری ١٧ وی توں ١٩ وی صــدی ای. وچ جا وســ� ســـن۔ قدرتی ہ� کہ اناں وپاریاں اپن� پوجا اسـتھان وی ایہناں شـہراں وچ بنائے ہوئے سـن۔ جس توں

پربھاوت ہو کے لکھاریاں نے گورو صـــاحب دا ایہناں تھانواں تے جانا وی لکھ دتا۔

اناں کو ��ور ہو سکدے کہ صـاحب ١٥٢٠ ای. وچ قابل دے نیڑے تیڑے دے

شہراں وچ گئے ہون۔

کجھ ہاسـے والی ہی گل ہ� جویں اجوکے ســمیاں وچ وی کئی لکھاری اناں نوں روم، فرانس، ملیشیا تے اتھوں تک کہ امریکہ جانا وی دس رہ� نے۔

Ð گیانی گیان سنگھ دے گردھام سنگریہہ وچ دسے گئے اجیہ� گردھاماں دا اصــل وچ گورو نانک صــاحب نال ســبندھ نہی ہ� تے کجھ ســتھان تاں ہوئے ہی نہی ہن۔ کســـــــــــــــے اک لکھاری کولوں غلطی ہوئی تاں اپرنت ہر

Ñلکھاری مکھی تے مکھی ماری جا رہ� نے۔

مثال دے طور تے گیانی ولو دســــے کجھ اک اســــتھاناں بارے اســـــیں اپن�

ویچار دندے ہاں:-

گھڑوکا پہاڑ - ٹبی صاحب : سانوں تاں ایہہ تھاں نقشے تے کتے نہی ملی۔

کوٹھا صاحب اسکا - اتھوں دے مشــــــــہور ��دھاوان گرسکھ ��ور ہوئے

ہن۔

ابلیس - ابلیس در اصـــــــل ایران وچ ہ�۔ لکھاری نوں اتھ� وی بھلیکھا لگا ہ� کیونکہ گورو صـــاحب دے وکن والی ســـاکھی وچ روہیل� پٹھاناں دے

دیس دا ذکر ہ�۔ وکن والی گھٹنا اصل وچ اتراکھنڈ وچ ہوئی ��۔ (ویکھو صــفعہ ٩٧) جنم ســـاکھی وچ پٹھاناں دا ذکر آؤن کرک� مگرل� لکھاریاں نے

Ð گورو نانک جی کے گردوارے ایہہ گھٹنا افغانســـــــتان پہنچا دتی۔ ویکھو:

(تارہ سنگھ نروتم)

پنڈت ارجن منــی نے وی ١٩٢٣ ای وچ کجھ اجیہا ہـــی لکھ دتا ہ�۔ اوہ گورو صاحب دی آمد جووہی (اجبیکســـــــتان) سمرکند، باکون، اندیجان، کرمینا،

بکھارا، میمنا، اکچا، مزار ��یف، گھڑوکا، ادی شہراں وچ وکھا رہ� ہن۔سو افغانســـتان، اجبیکســـتان، ترکمینســــتان ادی ملکاں وچ جتھ� جتھ� گرسـکھ ہندے سـن، پنڈت جی نے ہر اس تھاں گورو صــاحب دا آگمان وکھا

دتا ہ�۔

سو گورو صاحب قابل توں ہی پرط آئے سن۔

-----Ì----

Ð �ـ�ی گر تیرتھ سـنگرہ-تاراہ سـنگھ نروتم -پپپ-٦٩, گر نانک صـاحب کے استھان- گیانی- پپپ-٧٦, ایران، عراق،اتے افغانســـــتان وچ گورو نانک دے

استھان- کویراج پنڈت ارجن منی-پپپ-٩١

و سائیکل یاتری- ٥٢٧ نے با��کوٹ توں ب� ب� نانکی کول پون سوار ہو جانا

لکھیا ہ�۔ پر لکھیا ہ� کہ سویرے ہی لوکاں نوں پتہ لگن توں پہ��ں واپس

با��کوٹ پہنچ گئے سن۔

اسیں سـمجھدے ہاں کہ ایہہ گھٹنا قابل جاں ��گے چاگے واپری �ـ�۔ کیونکہ

قابل توں واپس ہندے ہوئے گورو صاحب دا کســے ہور خاص استھان ٹھہرنا

ثابت نہی ہو رہا۔ جاں ہو سـکدا قابل توں کاہلی نال پرت� ہون۔ روہتاس جاں

ٹ�� جوگیاں بارے تاں صاف ثبوت ملدے ہن کہ صاحب ایمن آباد والے پاسـے

توں ادھر آئے سن۔ Ñ مثال دے طور تے ویکھو کوہلی- ١٦٤

شاردا پیٹھ دے کھنڈرات