◌

����� از � � �� �� ��� د�� ����� � �� .رگ ,+ ن � ارز)'&% از $# "! �

�ا567 34�م ۀ0�ز /

=>;� د:89

�>?�� � BCD اA@ ر

◌

هاي نسخ خطي از گنجينه ياسالم علوم ةحوز در بزرگ جهان يها ارزشمند از كتابخانه ييها نوشت دست يمعرف

دفتر نخست حسن انصاری

اصفهاناستان دفتر تبليغات اسالمى حوزه علميه قم، شعبه ناشر: •

حميد عطايى نظری :ويراستار •

نگارش :چاپ •

1394 تابستان :چاپ اول •

نسخه 1000 :شمارگان •

تومان 25000 :قيمت •

همة حقوق براي ناشر محفوظ است.

اسالمى اصفهان.، انتشارات دفتر تبليغات آبادی، كوچه سرلت اهللا شمس آيتاصفهان، خيابان نشاني: 031ـ32344407: تلفن

مراكز پخش: 031-32220370اصفهان، تلفن: .1 025-37743426قم، تلفن و دورنگار: .2 021-66951534تهران، تلفن: .3

nashr.disf@dte.irپست الكترونيك: www.morsalat.comسايت: وب

ـ 1349، حسن قمى، انصاری: سرشناسههای بزرگ جهـان در هايى ارزشمند از كتابخانه نوشت معرفى دست؛ خطىهای نسخ از گنجينه: عنوان و پديدآور

دفتر اصفهان، [ مطالعات اسالمى [برای] پژوهشكده؛ حسن انصارینوشته / حوزV علوم اسالمى .]اصفهاناستان تبليغات اسالمى حوزه علميه قم، شعبه

ـ1394اصفهان، استان اصفهان: دفتر تبليغات اسالمى حوزه علميه قم، شعبه : مشخصات نشر

.ص536: مشخصات ظاهري مجموعه مطالعات ايرانى ـ اسالمى.: فروست

978-600-7129-21-0 ��א� ������: شابك

فيپا.: وضعيت فهرستنويسي زيرنويس.؛ همچنين به صورت 472ـ 457كتابنامه ص : يادداشت

نمايه.: يادداشت

.های خطى : اسالم ـ نسخه موضوع مطالعات اسالمى.پژوهشكده اصفهان. استان دفتر تبليغات اسالمى حوزه علميه قم، شعبه : شناسه افزوده

: دفتر تبليغات اسالمى حوزه علميه قم، شعبه استان اصفهان. شناسه افزوده 6611Zالف/ 5الف8 1394: بندي كنگره رده: بندي ديويي رده/�

���: شماره كتابشناسي ملي��

فهرست مطالب

11 ............................................................................................................................................................. نخست سخن

13 .................................................................................................................................................................. گفتارپيش

هي امام

17 .................................................................................... هیسجاد فهیصح از انتشار ۀستيشا و مهم یانسخه. 1

21 ............................................................................................................................. البالغهنه از كهن یانسخه. 2

كهن نوشتدست چند ىمعرف همراه( ةیالنبو اآلثار م�جازات از افتهينو یا نسخه و ىرض فيشر. 3 22 ..................................................................................................................................................................... )ديگر

31 ............................................................................................. ىمرتض فيشر اءیاألنب هیتنز از كهن یا نسخه. 4

35 ................................................................................................. آن از تازه یانسخه و ىمرتض فيشر $امال. 5

40 ....................................................................................... ىمرتض فيشر $امال از گريد ۀنسخ چند ىمعرف. 6

41 .................................................................. ىمرتض فيشر $امال از كهن یا نسخه و ىقم ركيز خاندان. 7

45 .............................................................. ىمرتض شريف تأليف $األول ةیالطرابلس المسائل أجوبة ىمعرف. 8

48 .......................................................................... ىمرتض شريف تأليف ةیالس02ر المسائل جوابات ىمعرف. 9

54 ........................................................... ىطوس خيش األح6ام بیتهذ دار خيتار ىخط ۀنسخ نيتركهن. 10

56 ....................................................................... آن تيروا سنت و ىطوس خيش بیتهذ از مهم یا نسخه. 11

59 ............................................. ىكالم و ىفقه گر يد ۀرسال چند و ىقم شاذانابن از ثيحد در يىجز. 12

های نسخ خطى گنجينهاز 6

64 ........................................................................... الدرجات بصائر از افتهينو یا نسخه Vدربار ىحيتوض. 13

66 ................................................................................... یراز ابوالفتوح األخبار ش=هاب شرح ىخط نسخه. 14

72 ............................................................ ىآمل دريح ديس خط به یراوند اهللا فضل الشهاب ضوء نسخه. 15

75 ..................................................................................................... یراوند خرائ از كهن یا نسخه ىمعرف. 16

76 ............................................................................ او از قرائت ىگواه كي و ىطوس ۀخواج خط ۀنمون. 17

79 ............................................................................ قيالبطرابن العمده كتاب از افتهينو كهنسال ۀنسخ دو. 18

82 ................................. ىطبرس تيروا به السالم هيعل صادق امام از ابيتازه ۀانيصوف ى قرآن ريتفس. 19

85 ............................. شورا مجلس ىعكس چاپ النزوعD ةیغن ۀنسخ خيتار Vدربار یانتقاد ۀنكت چند. 20

88 ............ صدقة؟ بن محمد نيالدشمس از اي یوريس مقداد از یاثر ؛االعتقاد واجب شرح $ف االعتماد. 21

97 ........................................................................................................... یعلو احمد دي س ريم نKیالمتق روضة. 22

98 .................................................................................... شبر عبداهللا دي س واألح6امD المعارف جامM كتاب. 23

100 ....................................................................... انساب علم در ىدليعب الشرف خيش از ابيتازه ىكتاب. 24

102 .................................................................................................. هقيب اهل سندهٴ ينو كي از ىكالم ىكتاب. 25

104 ..................................................................................... ىغزال الفالسفه تهافت و ىسرخس نيصدرالد. 26

108 ........................................................ ىاصفهان ابوالفرج $األغان كتاب و مذهبىامام ۀبرجست كاتب. 27

111 .......................................................................................................... آن بر یا هيرد و طاوسابن طرائف. 28

113 .......................................................................... آن از ارزشمند يىها نسخه و كرمان يۀخيش ۀكتابخان. 29

هي ريصن و هي لياسماع

117 ...... مانيسل بن احمد المتوكل از ىلياسماع ضد یا رساله ،ةیلیاالسماع أستار هتک $ف ةیالمتوکل الرسالة. 1

121 ............................................................................................. یراز ابوحاتم نةیالز كتاب از كهنه یا نسخه. 2

125 ............................................. مذهب ىاسماعيل یا نويسنده از فاطميان تاريخ Vدربار يابتازه ىمتن. 3

127 ......................................................................................................................................... ینصير ۀنامنام يك. 4

7 مطالب فهرست

هي ديز

129 .............................................................................................................. یديز فقه در مهم ىكتاب: االنتصار. 1

131 ........................................................ او به منسوب انیالتب ريتفس یها نسخه ىبررس و یريحم نشوان. 2

134 ................................................................................ ىالعربابن ابوبكر بر یديز دانشمند كي از یا هيرد . 3

140 ................................................................................................................................ ديگر یديز ۀخيمش يك. 4

145 ........................................................................... ةیالورد الحدائق كتاب و انيديز ىسينو»رهيس« سنت. 5

151 .............................................. حمزه بن يىحي الشامل كتاب: رانيا در هيديز آثار ۀنويافت یها نسخه. 6

157 ........................................................................................................ باهللا منصور Vريس از ابيتازه جلد دو. 7

157 .............................................................................................. )رهیس چهارم مجلد( النيگ به يىها نامه ـ كي

167 .......................................................................................... یمنصور رهیس دوم مجلد از گريد یا نسخه ـ دو

168 ........................................................................................ یمنصور رهیس اول جلد از افتهينو یا نسخه ـ سه

173 ........................... یديز عبدالسالم ابن جعفر ىقاض از كتاب دو ىمعرف و معتزله انيم در فقه اصول. 8

180 ............................ طیالمح و نیالثم العقد: امامت Vدربار یديز ىكالم كتاب دو از كهن ۀنسخ دو. 9

185 .................................................................................................... ىهارون ابوطالب از ابيتازه متن كي. 10

187 ........................................................................... هي امام بر اش هيورد امامت در ىبست ابوالقاسم كتاب. 11

193 .......................... تهران دانشگاه یمركز ۀكتابخان در یزيد ىامام ۀكتابخان به متعلق ىخط یا نسخه. 12

196 ............................................................... ىهارون ابوالحسين از يابتازه ىتابك: الناصر لفقه الحاصر. 13

معتزله

201 .................................................................................................... یر مكتب از ىمعتزل ابيتازه كتاب دو. 1

208 ...................................................... ىخوارزم ىمالحم نیالد اصول $ف المعتمد ىنگاشتفرقه تي اهم . 2

211 ..................................... ىلياسماع یا كتابخانه در ىجشم حاكم الجامعة نةیالسف كتاب از یا نسخه. 3

213 ................................................................................................ آن اجازات و ها نسخه: یزمخشر کشاف. 4

222 ..................................................................................................... آن از كهن یا نسخه و ىخوارزم مناقب. 5

های نسخ خطى گنجينهاز 8

227 ................................................................................................................... لیالتنز شواهد از كهن ۀنسخ دو. 6

229 ............................................... ىمعتزل كالم دانش در ىكتاب ،ىاالصول احمد بن صاعد ال6امل كتاب. 7

سنت اهل

233 ................................................................................................ ىنسف األدلة تبصرة كتاب از كهن یا نسخه. 1

236 ...................................... ىجام عبدالرحمان خط به پارسا محمد خواجه فيتأل قرآن ريتفس ۀنسخ. 2

237 ..................................................................................................................... فهیحن یاب مسند از يىها نسخه. 3

دولت القضاتىقاض ،ىالناصح محمد ابو از $والشافع فةیحن یأب نیب المختلف كتاب كهن ۀنسخ. 4 240 ................................................................................................................................................. یغزنو محمود

246 ............................................................................................... یراز نيالد فخر از قرآن ىموضوع ريتفس. 5

249 ..................................................................... یراز فخر به منسوب المبارکة الشجرة از كامل یا نسخه. 6

253 ........................................................................................ ىطوس ۀخواج قلم به یراز فخر آثار فهرست. 7

254 ............................................................................................................ بغداد ۀي نظام در ىغزال یالمستصفا. 8

256 ................................................................................................................. ىغزال آثار از سالكهنه یا نسخه. 9

258 ........................................................................................................................... ىشافع ىكنج از یا اجازه. 10

260 ........................................................... یقمر ششم Vسد از ارزشمند ۀناشناخت ۀصوفيان ۀدستين يك. 11

265 ............................................................................................................... ىتفتازان فاتيتأل Vدربار ىشرح. 12

266 ......................................................................................................................... ىسينومجالس از یا نمونه. 13

268 ............... »ىفهرستقهيطر« Vدربار یا نكته و ینوريالد المبارك بن عبداهللا الواض_D ريتفس از نسخه دو. 14

271 ................................................................................................................................ ىميالت ابوالقاسم ريتفس. 15

273 .............................................................. زاهد عبدالواحد بن محمد ابوعمر القرآن بیغر $ف اقوتةیال. 16

276 ........................................................... یبغداد نجار ابن تأليف بغداد تاريخ ذيل از يابتازه یمجلد. 17

277 ............................................................................................................ بلخ انيكرام از ناشناخته یريتفس. 18

281 ......................................................................................... اللوامM كتاب و ینيشابور ىخرگوش ابوسعد. 19

9 مطالب فهرست

285 ........................................ ىنياالسفرا مانيسل بن عقوبي وسفي أبو از ال6ل=م وفرائد الح=6م قالئد. 20

287 .............................................................................................ىالنيغ نيالدافضل از افتهينو ىكتاب نسخه. 21

289 ................................................................................... نيالدموفق موالنا خانقاه در موجود یها نسخه. 22

فلسفه

293 ............................................. او از یااجازه و نايسابن النجاة از ارزشمند اريبس و كهنسال یا نسخه. 1

سالكهنه یا نسخه ىمعرف همراه به( نايس ىبوعل یشفا از یا نسخه كتابت و مذهب ىحنبل كي. 2 296 .......................................................................................................................................................... )فلسفه در

304 ................................................................. ىنيقزو ىكاتب عمر بن ىعل و ىطوس ۀخواج اشارات شرح. 3

306 ......................................................................................................................................... ميحك دو مباحثات. 4

316 ....................................................................... یعامر ابوالحسن البشر إنقاذ رساله از ديجد سخهن پنج. 5

320 ......................................................................................................... یزيتبر غضنفر از یديجد یها افتهي. 6

325 ...................................................... ىنيقزو ىكاتب رانيدب خط به یابهر نيرالدياث آثار از یا مجموعه. 7

328 ........................................................................................... او كتاب چند ىمعرف و ىاصفهان نيالدشمس. 8

گريد یها نسخه از

337 ............................................................................................................. نجف ميحك ۀكتابخان یها نسخه از. 1

339 ................................................................................................... صنعاء ريكب جامع ۀكتابخان یها نسخه از. 2

345 .................................................................................................. استانبول هيمانيسل كتابخانه یها نسخه از. 3

384 .................................................................................................................. اروپا در كهن ىخط نسخه چند. 4

388 .............................................................................................................. فرانسه ىمل كتابخانه یها نسخه از. 5

392 ............................................................................................................ آلمان خيمون كتابخانه یها نسخه از. 6

413 .............................................................................................................. آلمان نيبرل كتابخانه یها نسخه از. 7

424 .....................................................................................................شياتر نيو ىمل كتابخانه یها نسخه از. 8

های نسخ خطى گنجينهاز 10

434 ................................................................................................ ايتاليا یانايآمبروز كتابخانه یها نسخه از. 9

453 ................................... هيروس پترزبورگ سنت ىشرق مطالعات یتويانست ۀكتابخان یها نسخه از. 10

457 ............................................................................................................................................. منابع Vديگز فهرست

471 .............................................................................................................................................................. نيالت منابع

هينما

473 .........................................................................................................................................................................اعالم

510 .................................................................................................................................................................... ها تابك

529 .................................................................................................................................................................... ها انكم

سخن نخست

، اهتمامى است فروتنانه در عرصـۀ بـازخوانى و »مطالعات ايرانى ـ اسالمى«جموعۀ متمدن شـكوهمند ايـران و اسـالم، و كوششـى وران آور انديشه بازپژوهى ميراث ارج

سوی آفاق فراخ فكر و فرهنـگ اسـالمى امـروز، بـا گشودن به راه مشتاقانه به آهنگ تر و دلگشاتر را سان كه فردايى روشن وری از خزائن گرانبار معرفتى ديروزيان؛ آن بهره

از رهگذر آن تقدير و تدبير توان كرد.تأليف دانشـمند ارجمنـد آقـای دكتـر » نسخ خطى های از گنجينه«كتاب ارزشمند

حسن انصاری كه اينك دفتر نخست آن فراروی خوانندگان محترم قرار دارد، اولين اثر های نفيس و سودمندی كه در اين كتاب دربارV دانشوران از اين مجموعه است. آگاهى

مطالعه و تحقيق ها مسلمان و تأليفات گرانبهای ايشان ارائه گرديده است، حاصل سالهای جهـان ترين كتابخانه نويسنده در باب نسخ خطى اسالمى موجود در برخى از مهم

هايى كه در اين اثر معرفى شده يـا در خصـوص هويـت نوشت است. بسياری از دستهاپژوهشى صورت گرفته، از بن، نخستين بار است كـه مـورد توجـه جـدی قـرار آنتوان گام مهمى رود. به همين روی، انتشار اثر حاضر را مى ىها سخن م گيرد و از آن مى

در راستای تعريف و بازشناسى بخشى از ميراث مكتوب جهان اسالم بـه شـمار آورد. شـود، گسـترV بسـيار هـا شناسـانده مى آثاری كه در اين كتاب، بعض مخطوطات آن

حديث، تاريخ، فلسفه، هايى را در علوم فقه، اصول، تفسير، نوشت وسيعى دارد و دستهای مختلف اعم از معتزله، ماتريديـه، اشـاعره، ملل و نحل و خاصه علم كالم، از فرقه

گيرد. الحديث، زيديه، اسماعيليه و اماميه در بر مى اصحاب

های نسخ خطى گنجينهاز 12

های جنـاب ای است از يادداشت دفتری كه پيش روی شماست، در اصل، مجموعهتر از طريـق پايگـاه اينترنتـى ب نسخ يادشده كه پيشآقای دكتر حسن انصاری در با

هايى از سوی مندان قرار گرفته بود و اكنون به همراه افزوده در دسترس عالقه» كاتبان«ای از نويسندV محقـق آن و نيـز بـا اعمـال اصـالحات ويرايشـى الزم و تنظـيم پـاره

ی تـازه، بـه محضـر ارجاعات از سوی راقم اين سطرها، در صـورتى نـو و بـا طـراز گردد. های كهن اسالمى پيشكش مى نوشت خوانندگان گرامى و دوستداران دست

خواست و عنايت خداونـد متعـال در اميدواريم انتشار اين اثر و ديگر آثاری كه بهساز پويايى افزون و به چاپ خواهد رسيد، زمينه» مطالعات ايرانى ـ اسالمى«مجموعۀ هـا در بـاب ميـراث گونـه آگاهى يندگان و پژوهنـدگان اينجو ايندV دانشاعتالی فز

بهـای ارجمند ايرانى و فرهنگ گرانسنگ اسالمى شود و همۀ ما را با يادگارهای بيش ديرين و مواريث واالی ثمين دانشوران اقاليم قبله آشناتر سازد.

در ختام كالم از جناب آقای دكتر ارزانى، رييس محتـرم دفتـر تبليغـات اسـالمى چنـين اصفهان و جناب آقای راهدان، رييس محترم پژوهشكدهٴ مطالعات اسالمى و هم

جناب آقای جنتى، مدير كاردان انتشارات دفتر تبليغات اسالمى اصفهان كه در انتشـار كنم. اين اثر همدالنه همكاری كردند، سپاسگزاری مى

رب العالم نااخر دعو ءاو ؛ و سالم على المرسلين.ين أن الحمد هللا

حميد عطايى نظری گروه فلسفه و كالم

پژوهشكدهٴ مطالعات اسالمى اصفهان

گفتار پيش

كـه سـطور ايـن Vنويسـند هـای يادداشت و مقاالت از استای مجموعه حاضر كتابمندان در دسترس عالقه ،»ىتاريخ یها ىبررس« ، صفحۀكاتبان سايتاز طريق تر پيش

اين تماميابد. مى انتشار یكاغذ صورت به بار نخستين یبرا ينكا هم و قرار گرفته بود بخـش ،حـال عـين درا ام است؛ ىشناس نسخه Vحوز بهها مربوط و يادداشت مقاالت

ليـتحل بـه ى،شـناخت نسـخه و ىشـناخت كتابهای بررسى بر ها افزون آنای از هعمدرو پـيش كتـاب رو، از ايـن ؛پـردازد مى نيز شده فىهای معر نسخه از یشمار یمحتوا

ىپژوهـان دانش ،ىشناس كتاب دانش وى های خط نسخه به دلبستگان بر عالوهتواند مى ،ىقرآن علوم و تفسير حديث، جمله از و ىدين علوم تاريخ در مطالعه به مند هعالق كه را

يى كـه هـا . نسخهافتد مفيد ،هستند نحل و ملل و ىاسالم فلسفهٴ و كالم فقه، اصول فقه، در ؛ام ديده ايراناز خارج در دهعمطور بهرا شود ها سخن گفته مى در اين كتاب از آن

روسـيه و هلنـد انگلسـتان، اتريش، ايتاليا، آلمان، فرانسه، تركيه، يمن، به كه يىسفرها ام. داشته

از پـيش، ام ديده كشورها اينهای كتابخانه در كه را هايى نسخه العاتاط از ىبخش بيشـتر در ام، به همـين دليـل كرده استفادهمعرفى يا خود یها كتاب و مقاالت در ،اين

نويسندهٴ مقاالت و ها كتاب از یشمارام. در اينجا نديده ها آن تكرار به ىضرورت ،موارد ايـن از ديگـرای مجموعهتواند مى هستند، انتشار يا تدوين دست در كه هم اين سطور

بـدين سـبب و دارنـد بـر در ىليتحلصورتى به را خام مواد باشند كه ها آگاهى دست یبسيار به حاضردر دفتر به همين سبب،. يستن موارد بيشتر در ها آن بازنشر به نيازی

های نسخ خطى گنجينهاز 14

. اسـت نشـده ای اشـاره ،ام ديده يمن يا ايرانهای كتابخانه درويژه به كههايى نسخه ازو بـا بررسـى گذشـته یها سال طول درها نسخهاين از كهی مواد بدين ترتيب، بيشتر یهـا كتـاب و مقاالت در ،ام كرده يادداشتها برگ بسياری از آن دقيق و مطالعهٴ برگ

در ايـن هـا آن خام مواد چاپ ،بنابراين استفاده خواهم كرد؛ يا ام كرده استفاده ،يادشده یزود بـه ديگـر دفتـردو ،اين دفتـر ۀدر دنبال خداوند یيار به. نداردضرورتى كتاب یكشـورها و ايـران در كـه استهايى نسخه Vماند ىباق شامل كه يافت خواهد انتشار اكنـون و ام كـرده تهيـه خـود مطالعات یبراهايى يادداشت ها آن از وبررسى يادشده .نمايم عرضه مستقل ىفهرست در را ها آن مشخصاتدانم مى مناسب

آنچـه خاصـه شـوند، مىفى معر یبعد دفتردو و دفتر اين در كههايى نسخهبيشتر بدون گاه وها كتابخانه خود یفضا در ست،ا شده ارائه وار فهرستای صورت سياهه به

در اكنون آنچه وام كرده بررسى ارجاعات و تكميل اطالعات یبرا ىمنابع به ىدسترسويـژه . بهبودم كرده فراهم ىشرايط انچن در كه است ىهمان ،كنيد مى مالحظه كتاب اين

گاه ،كردم مى سفر كشور آن به من كهى ليانسا آن در كه يمن ىخصوصهای در كتابخانهفرسـا و طاقت سـخت بسـيار كار شرايط و نبودند برخوردار امكانات ترين كم ازى حت ديجيتالهای عكس ،اند شده ياد دفتر اين در كههايى نسخه از یشماراز ينكا هم. بود ىداخلـهـای كتابخانـه اختيار درها تصويری از آن يا است موجود اينترنت ۀصفح بر

ايـن كـهام كـرده ىبررسـ نزديـك از ىزمان راها نسخه اينا ؛ ام گرفته است قرار ايرانسفارش عكـس از ،های اروپايى كتابخانه در مورد تعدادی از .نبود اختيار در امكانات

سـازی فراهمبـا ،از آن پـسهـا آن كتابخانـه كـهها خود سبب خير شد نسخه برخى .هندد اينترنت قرار ها را بر صفحهٴ آن ،هايشان های كتابخانه از نسخههای ديجيتال عكس

بـزرگ المعـارف های دورتر و در مقام همكاری بـا مركـز دائـرة در ايران در سالهـای عمـومى و خصوصـى در اسالمى اين توفيق همراه شد كه با شماری از كتابخانههـای های نسخه هايى از مجموعه تهران، قم، اصفهان و كرمان در ارتباط باشم و عكس

عظيم ۀآن مركز معزز علمى فراهم نمايم. از آن مجموع ۀها را برای كتابخان آن كتابخانه

15 گفتار پيش

وارم كه اميـد ام كردههايى فراهم ها يادداشت ل همان سالهای عكسى نيز در طو نسخه يابد. انتشاردر دفتر دوم ها معرفى آن نسخه

ۀ نسـخ هـزاران از یبـردار عكس یبرا كه را ىتالش و يمن یسفرها داستان شرح بـاو نيـز كشـورهای ديگـر نيسـرزم آن ىعموم و ىخصوصهای كتابخانه درى خط

اسـتفاده از ه البتـ بعدها و پذيرفت انجام همدل دوستان از یشمار یهميار و یهمكار پژوهشگران عموم یبرا ويژه از يمن) آمده به های فراهم گيری از عكس اتش (و بهرهثمر

نيـك ،نگـرم مى ها سال آن به كهينك اا ام ؛گذارم مى وا ديگر ىوقت به ،شد پذير امكان دفتر اين در آنچه از ىبخش ۀارائامكان ،دوستان آن يكايك یهمكار بدون كهبينم مى در اقامـتت مد در كه يىسفرها در. شد ، هرگز فراهم نمىاست آمده گرد یبعد دفتر و

،برلين آزاد دانشگاه با یهمكارت مد درويژه به و داشتم مختلفهای كتابخانه به اروپا اشـميتكه زابينـه همكـار دانشـمندم ىهمـدل نحو خاص به و دانشگاه آن امكانات از

دوست از دانم مى الزم چنين همكنم. مىر از او تشك مانهيصم جا همين .بودم برخوردار مشـاهدV و) ايتاليـا( رم در اقامـت یبـرا كـه فريدزاده جواددمحم دكتر گرامى جناب

را امكانـات الزم ،واتيكـان ۀويـژه كتابخانـ به، های آن شهر ى كتابخانههای خط نسخهدر طول آمده است،ای از آنچه در اين دفتر كنم. بخش عمده سپاسگزاری ،فراهم كردند

ينـك ا برلين و هم اين سطور ابتدا در دانشگاه آزاد Vكه نويسند نگاشته شده هايى سالاز همكاری اكنونپرينستون مشغول به كار بوده و هستم. ۀمطالعات پيشرفت ۀدر مؤسس

كنم. مى تشكراين دو مركز علمى در نخسـت گفتـيم كـه چنان ،شود مى عرضه دفتر اين در كه ىمقاالت وها تيادداش

و شـكل تنها گاه مقاالت سايت، در انتشار یاقتضا به. ه استشد منتشر كاتبان سايت نشردر اينك . اند تحرير يافتهليه او ىرسان العاط هدف اب و داشتهگونه يادداشت شمايل

تغيير را ها آن متن اندك، مواردای پاره در جز ،نديدم صالح دفتر اين در ها آنكاغذی ،یا عمـده تغييـر هرگونـه. كـنم اعمـال ها آن در چندانى تغييرات و اصالحات يا دهم خوش دست را مقاالت وها يادداشت آن تدويناز ىاصل هدف و ها آن نخستينت ماهي

های نسخ خطى گنجينهاز 16

كـه در دفتـر اين از مقاله سهگفتنى است كه . دميند شايسته را آن كه كرد دگرگونى مىدر سال كه $تاريخ یها $بررس كتاب در ،اين از پيش جای خود به آن اشاره شده است،

بـه اين سطور Vاز نويسند ىاسالم یشورا مجلس اسناد مركز و كتابخانه توسط 1390 در ى، خاصه ويرايشى،اصالحاتاعمال مورد سه هر در. است يافته انتشار رسيد، چاپ

كتـاب در واقـع، . كنم اقدام مقاالت آن انتشار بهد مجد دفتر اين در كه شد سبب ها آنبـه ايـن تنها با شتاب بسيار و خاص،در شرايطى كه از آن ياد شد، های تاريخ$ $بررس

زودتـر شده است،اين سطور در سايت كاتبان منتشر Vانگيزه كه آنچه از سوی نويسندبـه مناسـببندی ى صفحهحت و ىويرايش اصالحات اعمال بدون ،صورت كاغذی يابد

و از جمله كتاب آن مقاالتديگر كه دارد قصد سطور به همين سبب، راقم. طبع رسيد و اصالحاتانجام با نزديك ای آينده درنيز را آنچه متناسب با ماهيت دفتر حاضر است

بـه كه مختلفى در دفاتر ها، هر يك از آن و موضوع حتوام فراخوربه ويرايش مناسب، .نمايد بازنشر سپارد، مى يا سپرده مختلف ناشرين دست بهخويش مقاالت مجموعه عنوان

ى يعطـاحميـد یآقا جناب ىگرام و فاضل دوستو لطف پيشنهادبه حاضر دفترصورت دفتر اين یها يادداشت و مقاالتويرايش همو لطف به باز و آمد فراهم ینظر

ابـراز ايشـان بـه نسـبت را خود ىقلب امتنان ور تشك كمال كه دانم مىفرض . پذيرفت سـايت محتـرم مـدير ،یزدي يىطباطبا ىعلدسي یآقا جناب ىگرام دوست از. نمايم یهـا ىبررسـ« صـفحۀ ادارV در من به پيوسته گذشته یها سال طول در كههم كاتبان .كنم مىر تشك نيز اند، رسانده یيار كاتبان سايت در» ىتاريخ

دفتـر اين ،پايان درگشت؛ ميسر نمىتدوين اين دفتر بدون همكاری همسر مهربانم .ال وآخرا و أ الحمد وهللا ؛دارم مى تقديم یو به او، ىهمدل ها سال پاس به را

حسن انصاری

یديخورش 1393 بهمن پرينستون،

�EF Gا

سجادیه صحیفهو شايستۀ انتشار از مهم ای نسخه. 1 یگرفته است. تعداد یرونق بيشتر ادیهصحیفه سجتحقيقات دربارV ،اخير یها در سالمنتشـر ىيا به صورت چاپ عكسـ ىهم يا به صورت تحقيق صحیفه مهم یها از نسخه

یفضـاهاسـناد و طـرق و تـاريخ تـداول آن در و ا صـحیفه. تحقيق دربارV است هشدسـناد ها و ا آن یها ها، ريشه ت در نسخهگوناگون تنها از طريق دق یها تمختلف و سن

اگـر ىها را حتـ نسخه ىپذير است و در اين مسير بايد تمام ها امكان و تمايزات نسخه یتر و با تبـار كهنه یا ر باشند از نظر گذراند؛ چرا كه ممكن است ريشه در نسخهمتأخ

متفاوت داشته باشند.آن گـاه و یمنتشر شد، دربـارV سـندها ىابطح یچاپ آقا صـحیفۀاز آن زمان كه

داشـتم و بـه ىويـژه آنگـاه كـه بـه يمـن سـفرهاي هو بـ ام را جمع كرده ىگاه مطالب ىبموت ضر عده و ح نعاء تا ص مختلف آن از ص یشهرها ىو خصوص ىعموم یها كتابخانه

در ميـان زيـديان كـه راآنچـه هر صـحیفه یها نسخه ازكوشيدم ىوآمد داشتم، م رفت آورمها را فراهم از آن نسخه یتعداد ام توانستهمتداول بوده است، گردآورم. تاكنون نيز

قابلديگران هم یها برا از آن ىهاي عكس ،مختلف ايران یها اكنون در كتابخانه كه همآنچـه ريشـه در صـحیفه یهـا هم از نسخه ىاروپاي یها است. در كتابخانه ىياب دستگالزر موعهٴ جصحيفه در م مانند نسخهٴ ،ام كرده ىدارد را بررس یو زيد ىيمن یها نسخه

های نسخ خطى گنجينهاز 18

بسـيار صحيفه زيديان يمـن عمـدتا یها ه نسخهالبت ؛ديگر یدر جاها نيچن هموين و ممتاز یها كهنه يا با ويژگى یها با ريشه ىهاي ها نسخه ا گاه در ميان آنر است، ام متأخ

یهـا از نسـخه ىدر بخشرا خود كوشم حاصل مطالعهٴ ىم آيد. از اين پس ىبه دست مدر اسـت، مختلـف تـداول آن یها تسناد صحيفه و سن ويژه آنچه دربارV ا هصحيفه و بام بـا اضـافات و كـرده پيش فراهم یها سال كهها و مقاالت از يادداشت یا مجموعه

در اين مجموعه مقاالت منتشر كنم. ىهاي تازه منتشـر صـحیفهدربـارV یمفيـد قـاتيتحق ،د حسين حكـيمسيدمحم یجناب آقا

ه آنچـه دربـارV و ارزشـمند اسـت؛ خاصـ ديـمفيا در دست انتشار دارنـد كـه 1كردهقابـل اريبسـ 2،انـد منتشر كـرده میراث حـدیثادريس در به روايت ابن صحیفه حاشيهٴ

استفاده است.ث ل شـيبانى، محـد ، سـهم ابوالمفضـصحیفهه در روايت از نكات جالب توج ىيك

از ىهـاي تهـا و سـن در تـداول نسـخه ،ىو روايـ یبرجسته و با تمايالت ويژه اعتقاد .دارد یا ژهيـو نقـشمشـهور صـحيفه وايت نسـخهٴ در ر وايت صحيفه است. شيبانىر

ل اخير دربارV ابوالمفضـ یها طور در سالاين س از مطالعات نويسندهٴ ىاز آنجا كه بخش هسناد صحيفه هـم بـا ايـن موضـوع پيونـد خـوردمطالعه دربارV ا ،3استبوده ىشيبان .است

در شيپـ یچنـدكـنم كـه ىمـ ىفـمعر »الصحيفة الكاملة«از را یا نسخه نجايا دربـا نسـخ ىنوشت دست. ام دهيبررس 1946ياصوفيا، ش اسليمانيه، در مجموعه كتابخانهٴ

،»هـا و شـروح كتابشناسى صحيفه سجاديه؛ برخى از ترجمـه«، . برای نمونه نگريد به: حكيم، سيد محمد حسين1

هـای ترجمـه کتابشناس$ تفصـیل$ شـروح و همو،؛ 88ـ 95، صص 1380، آبان و آذر 49ـ 50، ش کتاب ماه دینکتابشناســ$ تفصـیل$ شــروح و همـو،؛ 105ـ 119، صــص 1380، دی و بهمـن 51ـ 52، ش صـحیفه سـجادیه

.101ـ 88، صص 1381و فروردين 1380، اسفند 53ـ 54، ش های صحیفه سجادیه ترجمه

میـراث حـدیث ، تحقيق: حكيم، سيد محمـد حسـين، »حاشية الصحيفة السجادية«ادريس، محمد بن منصور، . ابن2 .259ش، قم، ص 1388دفتر بيستم، دارالحديث، ،شیعه

3 .Vام یدكتر رسالهٴ بخش مربوط به او در به دياو نگاه كن دربار.

19 صحيفه سجاديهای مهم و شايستۀ انتشار از / نسخه هي امام

بـه نسـخهٴ ىآنكه ربطـ ىب ،لمتمايز" از ابوالمفض ""مستقل" و ىبا روايت ،ىزيبا و خزائن یهـا ل) يا ديگـر نسـخهاز ابوالمفض ىوايت بهاءالشرف (با وسائطمشهور صحيفه به ر

وايـت ايـن ل شيبانى داشته باشد. اينكه ر از طريق ابوالمفض ی مرو شدهٴ تاكنون شناخته ىچه كس یشود، از سو ىآغاز م ىل شيباننخستينش درست از ابوالمفض نسخه كه سند

كـاخ مـوزه كتابخانـهٴ صـحیفه ا عين همين سند در آغاز نسـخهٴ ام ؛نيست معلوم ،بودهمنتشـر ىصورت چاپ عكسـ هها ب اين نسخه یشود و اگر هر دو ىگلستان نيز ديده م

یها ها با نسخه آن یز تمايزهاميان اين دو نسخه و ني موجود یتوان تمايزها ىم ،شود د.كرمطالعه دقيقا راديگر

ت از دو طريق مختلف و بر اسـاس دو نسـخه و سـن ،صـحیفهروايت ابوالمفضل از وايت در يـك ه معلوم نيست كه تركيب اين دو ر وايت اين متن است و البت متفاوت در ر

معلـوم ،كنيم ىم ىفكه در اينجا معر یا متن كار خود او بوده باشد. به هر حال در نسخهپـيش از او كـه ىاست كه با وجود اينكه اين نسخه مربوط به بهاءالشرف يـا اشخاصـ

وايت با هم تلفيـق ا با اين وصف اين دو ر ام ؛نيست ،آيد ىنامشان در صحيفه مشهور مموجـود اسـت كـه ايـن صـحیفهاز ىهـاي گرفته است. نسخه یشده و در يك متن جا

كل مسـتقل وايت بـه شـاز اين دو ر ىبلكه يك ،شود ىها ديده نم در آن ىيت تركيبوار وايت بوده است.اساس ر

كنم: ىم تيحكا ،ام در اينجا آنچه از اين نسخه يادداشت كرده. حدثنا الشيخ ابوالمفضل محمـد بـن « بسم اهللا الرحمن الرحيم وما توفيقى إال باهللا

الشيبانى وأمال علينا أوله فى مسجد الشرقية يوم الثلثـاء لسـت عبداهللا بن المطلب ليال خلون من ذی الحجة سنة خمس وثالثمائة (كذا؛ تاريخى كه در برخى ديگـر

شود) وقرأنـا عليـه باقيـه بمرتعـة خاقـان فـى داره ها هم دقيقا ديده مى از نسخهمحمـد بـن جعفـر بـن ونسخته من كتابه قال: حدثنا الشريف أبوعبداهللا جعفر بـن

، قـال: حـدثنا عليه السـالم طالب الحسن بن الحسن ابن أميرالمؤمنين على بن أبىثنى سنة خمس وخمسين ومـائتين، قـال: حـد عبداهللا بن عمر بن الخطاب الزيات

های نسخ خطى گنجينهاز 20

خالى على بن النعمان األعلم، قال: حدثنى عمير بن متوكل الثقفى البلخى عن أبيـه قال: ابوالمفضل: حـدثنا محمـد بـن ل: لقيت يحيى بن زيد...متوكل بن هارون، قا

الحسن بن روزبه ابو بكر المدائنى الكاتب نزيـل الرحبـة فـى داره، قـال: حـدثنى محمد بن أحمد بن مسلم المطهری، قال: حدثنى أبى عـن عميـر بـن متوكـل بـن

.»هارون البلخى عن أبيه المتوكل بن هارون كاتب: ىگواه

تعليقه ... (نام كاتب پاك شـده اسـت) فـى أول ربيـع األول سـنة سـبع فرغ من« .»وتسعين وستمائة بمدينة السالم بغداذ

21 البالغه نهجاز كهنای / نسخه هي امام

هالبالغ نه كهن از یا نسخه. 2

كـه دسـت يـافتم هالبالغـ نهـ از ىخطـ یا نسـخه ىبه تصوير برگ پايان شيپ یچند ،ىحفظ يك سند تاريخ ی. تنها براودش ىم یدانم اصل آن در كدام كتابخانه نگهدار ىنم

كنم: ىم نقل اينجا در نسخه پايان در را كاتب ىگواهبن ىف عليرحمة ربه اللط ىإل ىف الراجيد العبد الضعي ىتم كتاب نهج البالغة عل«

ر والظفر لسـنة احـد يأوائل صفر ختم بالخ ىه فيغفر اهللا له ولوالد یمحمود الخوارد ر خلقـه محمـيخ ىا عليلربه ومصل حامدا مائة وسبع عشرة) ید: إحدي(كذا و با

» وآله. هالبالغ نه دربارVرا ىالقم فاثار؟) فادار (در نسخه: ابن شعر معروف ابنبعد هم قطعه

.7ريحضرت ام ك قطعه شعر در حق يز يكند و ن مىنقل وسبع «قبل از ىشخص است كه ظاهرا آنتاريخ اين نسخه خصوصنكته جالب در

چون خوانده شود؛ »ربع مائةأ«كلمه به صورت قرار داده كه كل یرا به نحو ىالف ،»مائةكـه ىدر حـال ؛»ربع مائة«ه است به يار شبين نسخه بسيدر ا »وسبع مائة«نحوه نوشتن

؛شود مىل راء خوانده است كه در نگاه او یقت واويز در حقياست و راء ن ىالحاق ،الفدر ىع مائة كه در پايان كالم شريف رضـخ رجب أربيخ با تارين تاريان ايسه ميا مقاام

را »أربع مائة« یآن است كه و گواه ىله كاتب نوشته شده، به درستيوس هبنسخه یباالشده است مىانجام ها در نسخه ها یگونه دستكار نينوشته است. از ا مىگر يد یبه نحونكـه يكسب كنـد. ا یشترينشان دهند و نسخه ارزش ب رت ميقدنسخه را كتابتخ يتا تار

ان نسخه نقل شده اسـت، خـود يدر پا ىفادار قم ابن ن كاتب ازيبه قلم هم یقطعه شعراز ىفادار قم چون ابن ؛ن نسخه كتابت اوائل سده پنجم باشديتواند ا ىداللت دارد كه نم

نقضالـن و يالد منتجب فهرسـتاوائل قرن ششم است كه نامش در ىامام یعلما و ادبا .آمده است یراز ىنيقزو ليعبدالجل

های نسخ خطى گنجينهاز 22

نوشت دست چند ىمعرف(همراه ةیجازات اآلثار النبوم�افته از ينو یا و نسخه ىشريف رض. 3

كهن ديگر)

د،يـآ مـى شـمار هبمذهب ىق) از دانشمندان امام 406(م ىشريف رضبا وجود آنكه ن يـاسـت. در ا بـوده ىت دانشمندان مذاهب مختلف اسـالميآثارش همواره مورد عنا

ر يـتوجه دانشمندان غ موردگر آثار او يش از ديب هالبالغ نه فيشره كتاب خاص ،انيمو ىمذهب جهاتبه هالبالغ نه كتاب اهميت ليدلن امر هم به يقرار گرفته است. ا ىعيشدر ىشـريف رضـ آنكـهسـبب بـهاست و هـم 7ريو انتساب آن به حضرت ام ىادب

ه داشـته هم توجـ نكتهن يبه ا ،ىالوه بر ابعاد ادبع ،ب و كلمات حضرتط خ یگردآوران مـذاهب يـم ىاختالفـ یها او كمتـر جنبـه دست هآمده ب فراهم هٴ مجموع دركه است

یسـازگارهـم ىشـريف رضـ یو اعتقاد ىكرد كالميه با روامر البت ن يمشهود باشد. ا داشته است.

ىسيله كاتبان مختلف و از مذاهب گوناگون رونويوس بهها در طول قرن هالبالغـ نه ني. بـه همـاسـت هدياسالم را درنورد یايدن یاياز جغراف ىعيو پهنه وس هو كتابت شد

بـه هـا آن از ىبرخ كتابت خيتار كهن كتاب ياز ا یدكهنه متعد یها نسخه اكنون ،سبباسـت بـه مجموعـه الزم نهيزمن يار است. در ايدر اخت ،گردد مى باز یپنجم قمر سدهٴ

د د محمـيسـدانشـمند ز يو ن تراثنـادر ىق طباطبايله مرحوم محق يوس هبكه ىيها نسخهن يـمراجعـه كـرد. ا ،ندا شـده ىفگران معر يو د 1البالغة دراسة ف$ نه در ىين جاللس ح

اسـت. افتـهي انتقال یبعد یها نسل بهو انتشارعالمان مذاهب مختلف توسط ها نسخهن نكتـه اسـت. يهمـ یايواقع گو در ،ار استين كتاب در اختياز ا كه ىاجازات مختلف

ن كتـاب يـا بـرر يشرح و تفسـ نگارشبه یديو ز ىان اماميعينه تنها ش ،نيالوه بر اع درخـور ىتن كتاب هم ير و شرح ايان هم در تفسيان و معتزليند؛ بلكه سن ا اهتمام داشته

.روتيب للمطبوعات، ىاألعلم مؤسسة، نه البالغة $دراسة فجاللى، سيد محمد حسين، . 1

23 مجازات اآلثار النبويةای نويافته از شريف رضى و نسخه/ هي امام

ران و عـراق يـا ىو شـافع ىبـه دانشـمندان حنفـ توان مىجمله آناز كهند ا نشان داده اشاره كرد.

مانـده ىباق كهن یها ست كه از آن نسخهين ىكتاب شريف رض گانهي هالبالغ نه ا ام ار اندك است يها بس آن متقدم یها ه كه نسخهياز آثار كهن امام یاريالف بساست. بر خ

یها ز نسخهين ىديگر شريف رضن كتاب ي)، از چندىخ طوسيش آثار یبه استثنا البته(ه آثار دهد ك مىامر نشان نياا موجود است كه يمختلف دن یها در كتابخانه ىار كهنيبس

الوه بـر ع 1مورد اهتمام دانشمندان مذاهب گوناگون بوده است. گذشتهاز ىشريف رضد قـرار داد كـه يد مورد تأكيبا زينن جهت ياز ا را ىاهميت آثار شريف رض ،ىادب ۀوجها يـ مجازات اآلثـار النبویـةمانند یز او در آثاريژه و متمايو ى و فقه ىكالم یها شيگرا

هـان يان و فقيـه و اهتمـام معتزلتوجـ اسباب تفسیر حقائق التأویلز يو ن تلخیص البیان یدانشـمند ىف رضيدانشمندان را به او و آثارش فراهم كرده است. شر گريدو ىحنفاز خود بروز ىمذهب درون بستهٴ یها شيتر از گرا عام یكرديمذهب است كه رو ىاماماسـتادان مختلـف ها و الت و آموزشيمتناسب با تحص همه ن امر البت يداده است و ا مى 2بغداد روزگار او. ىط جهان وطنيبوده است و هم برخاسته از مح یو

اهللا فضـل نقـش ى،شـريف رضـ یهـا گر از كتابيد ىو برخ هالبالغ نه ت يوادر ر یاهللا راونـد فضـل 3است. اهميتار حائز يبس یششم قمر سدهٴ ى، دانشمند امامیراوند

ن دوره يـدر ا ىن مـذهبيب ىاست كه خود از مظاهر ارتباطات فرهنگ ىبيدانشمند و اد

مـن مخطوطـات نهـج ىالمتبقـ« ۀرا در مقالـ ىی مختلف كتابهای موجود شريف رضها نسخه ىق طباطبايمحق . 1 اند. معرفى كرده 5، شماره تراثنا، »البالغة

2 .Vينـك در دسـت ا سطور كه هم راقم یدكتر در رسالهٴ یق به ومتعل فصل: نك ،ىجايگاه او در مذهب امام دربار با عنوان: انتشار است

L'imamat et l'Occultation selon l'imamisme: Etude bibliographique et histoire des textes, Leiden: Brill (Islamic History and Civilization).

، ذيـل 5، شـماره تراثنـا، »ىطباطبـايق از محقـ من مخطوطات نهج البالغة ىالمتبقمقاله «نك: در اين خصوص . 3 .نه البالغةمختلف كهن یها نسخه معرفى ضمنو نيز شريف رضىآثار معرفى

های نسخ خطى گنجينهاز 24

ان يـدر م ىوايـت آثـار شـريف رضـدر ر مهـم یرين امر خود تأثيشود و ا مىقلمداد ف يشـر یها از كتاب ىح و انتشار برخيتصح 1دانشمندان مذاهب مختلف داشته است.

اهتمام است.ن ياز ا ىخود نشان ،تقان عرب اهل سن محق یاز سو ىرض از د موجود (جلد پـنجم)ز تنها مجل يو ن 2تلخیص البیان ف$ مجازات القرآناز كتاب

از اواسط ىكهن یها تاكنون نسخه 3حقائق التأویل ف$ متشابه التنزیلر او موسوم به يتفسگـرش بـا عنـوان يكـه از كتـاب د ىيها ا نسخهام ؛استشده ىفمعر یسده ششم قمر

بـه مرتبهن كتاب چند يا زينها شده و بر اساس آن ىفتاكنون معر بویةمجازات اآلثار الن كـه یند. در سفرا ازدهميدهم و از سدهٴ یرمتأخ یها نسخه ىهمگ 4،ده استيرس طبع ىدر كتابخانه مل گالزرمجموعه ىخط یها از نسخه یشمار ىن و با هدف بررسيبه و

را در ضـمن ىف رضـيشـر اآلثـار النبویـةمجازات از كتاب ىناقص ن داشتم، نسخهٴ يون نسـخه از دو يـنگرفته اسـت. ا قرارقان ه محق توج موردافتم كه تاكنون ي یا مجموعهن يـار كهن و مستند از اياست بس یا نسخه ،ك سوياز :دارد یا العاده فوق اهميتجهت

ن يرتـ كهن نوشـت، دسـتن يـا ،گـريد یسـو از ؛روشن است آن كامال شهٴ يكتاب كه ر یالبتـه بـه اسـتثنا ؛مانـده اسـت جـا بر ىف رضيشر یها از كتاب كهاست یا نسخه

هم دارد. نوشت دستن ياز ا یتر كهن یها كه نسخه هالبالغ نه قـا ين كتـاب را دقيـف ايخ تـأليكه تـار استنقل شده ىعبارت ،ن نسخهيان ايدر پا

خصـوص مقـاالت آن مرحـوم در او در سلسـلهٴ دربـارV ىق طباطباي، نك: مقاله محق یراونداهللا فضل در باب. 1

.اين دانشمند Vدربار یورم ث ا و نيز تحقيقات مرحوم محد تراثناه در مجل البالغة نه ة،يـحسـن، الطبعـة الثان ىحققـه: محمـد عبـدالغن ،القـرآن م�جازات $ف انیالب صیتلخ ن،يمحمد بن حس ،یموسو. 2

$فـ انیالب صیتلخ ن،يمحمد بن حس ،یدر: موسو دياثر را نگر نيا دتريجد قيق. تحق1406 روت،يداراألضواء، ب .ق 1432 روت،يب الكتب، عالم ،ىاألول الطبعة جاسم، دي الس ىمك : حققه ،القرآن م�جازات

،ىاألولـ الطبعـة الغطاء، كاشف آل رضا محمد: شرح ،لیالتنز متشابه $ف لیالتأو حقائق ن،يمحمد بن حس ،یموسو. 3 .ق 1406 روت،يب داراألضواء،

قـم، ث،يدارالحـد ،ىاألولـ الطبعـة هوشمند، یمهد: حيتصح ،ةیالنبو الم�جازات ن،يمحمد بن حس ،یموسونمونه؛ . 4 .ش1380

25 مجازات اآلثار النبويةای نويافته از شريف رضى و نسخه/ هي امام

نوشـت دست نيا گريد اهميت وجهنبود. دانستهن يش از ايكه پ ىمطلبكند؛ مىروشن كتابـت شـده یگـريد یهـا و در كنار كتاب یا در ضمن مجموعه نسخه نيا كه آنستهـا از به آن ىخيه تارو توج ىف رضيآثار شر اهميتتواند نشانگر مى كلكه در استكـه كنـد مى گوشزدن نكته را يا گريد بارقت ين نسخه در حقيباشد. ا ىنظر متفاوت نقطه

ه بـوده و در ربـاز مـورد توجـياز د ىان مذاهب مختلف اسالميدر م ىف رضيآثار شر گرفته است. مىمورد مطالعه قرار ىعيوس گسترهٴ

وجـوه گـريد دربـارV ىحاتياز آن توضـ پـسو كرده ىفن نسخه را معر ينخست اگرفته است در كتابخانـه قرار یا ن نسخه ضمن مجموعهي. اكردآن ارائه خواهم اهميت

است از كتـاب یا ن مجموعه نسخهين كتاب اي. نخست205، گالزرن، به شماره يو ىمل الوه بـر كتـاب عـ ىالناطق بالحق در اصول فقه. هـارون ىابوطالب هارون جوامM األدلة

oنـه اصـول فقـه بـوده ين كتاب او در زميتر ن و بزرگيتر در اصول فقه كه مهم جـزیالم ،جزیالمoبوده و قبل از رت حجم كمداشته كه األدلة جوامMهم به نام یگريتاب داست، ك ىكـي ؛استشده ىياثر شناسا نيااست. تاكنون دو نسخه از درآورده نگارش بهآن را

جوامـM ن. كتـاب يـدر كتابخانه و ادشدهين نسخه يهم یگريانا و ديدر كتابخانه آمبروزتنهـا ىعنـي ،به صورت ناقص بار كي جزیالمoكتاب ىول ؛هنوز چاپ نشده است األدلة

شـرح عنـوان غلـط ريـزو ین بصرياز آن و البته با انتساب نادرست به ابوالحس ىمينه عنـوان كتـاب ن كـه البتـيـنسـخه و 1نه و در دو جلد منتشر شده است.يدر مد العمدان آن افتـاده اسـت (از يـنقص دارد و پا ىاندك انتهادر آن ذكر نشده است، از ىهارون ب). 63ب تا 2برگ

ق) 505(م است منسـوب بـه ابوحامـد غزالـى یا ن مجموعه، رسالهيكتاب دوم ا 64است (از بـرگ یفرد همنحصرب نسخهٴ كه ظاهرا مسئلة قتل المسلم بالذم$موسوم به

د شرح. 1 الطبعـة د،يـابوزن ىبن علـ ديعبدالحم قيتحقالبصری، ابوالحسين محمد بن على بن الطيب المعتزلى، ،العoمـ�

ةي السلف المطبعة دارق توسط 1410. همين ويراست در ق 1410مكتبة العلوم و الحكم، المدينة المنورة، ،ىاالول به تازگى نيز اين كتاب بطور كامل در يمن انتشار يافت. نيز منتشر شده است. هقاهر در

های نسخ خطى گنجينهاز 26

ات فـمؤلدر یود ان نـاقص اسـت. عبـدالرحمن بـياز پا زيننسخه نياب). 72الف تا از آن را یا ا نسـخهامـ ؛اسـتتـر نـام بـرده ن كتاب بر اساس منابع كهـنياز ا الغزالـ$ غزالىبه یا ن رسالهيانتساب چن بر رد ىليكه دل است معتقد یاست. و نكرده يىشناسا

یا بـر اسـاس پـاره غزالى یرا از سو ىن بحثيكوشد طرح چن مى ىوجود ندارد و حت اسـت ممكـن ،ن مجموعـهيـن كتـاب در ايكهن از ا یا وجود نسخه 1قرائن ثابت كند.

سـد: ينو مـىن رسـاله يـكاتب در آغـاز ا 2.دينماد ييتأ غزالىن رساله را به يانتساب ا .»ة بعبارات رائعةتام ،ىمسئلة قتل المسلم بالذم«

درسـت در و دارد ىافتـادگ انتها و ابتدا از كهاست ىن مجموعه، كتابيكتاب سوم ا نيـا حاضـر، مجموعـه از ىيهـا برگ ىافتادگ سبب به. است آمده غزالىكتاب دنبالهٴ

الف 73ان يكتاب م (نسخهٴ ندا گرفته قرار هم كنار در گريكدي ازك يدو كتاب بدون تفك مـذهب نگاشـته شـده ىسـن یا سـندهينو قلـم بـه واصول فقه در اثر نياب). 95تا

ز عكس نسخه ين اكنون همست و يعنوان كتاب روشن ن ،بودن نسخه ل ناقصياست. به دل Vسندينو وت كتاب يشناخت هو یبرا ىتا بتوانم تالش ستيسطور ن Vنگارندار يدر اخت

ىاصـول هيـاول یهـا شامل بحـث ، فقطاست مانده ىباقاثر نيا. آنچه از دهم انجامآن ق)، 436(م یابوالحسـين بصـرين كتـاب دو نقـل از ه اكات جالب توج شود. از ن مى

ربـاز يم از ديدانـ مـىدر اصول فقه اسـت كـه و صاحب آثار مهم ىم نامدار معتزلمتكل 74 یهـا ان بوده است (در برگيحنبل ىان و حت يت سن ياو مورد عنا ىاصول یها نوشتهسـنده يعصـر نو تقـدمبـودن نسـخه و ه به كهنهها با توج ن نقليب). وجود ا 88ب و 3.دارد يتاهم

اسـت. ىشريف رض جازات اآلثار النبویـةم�حاضر، كتاب ن كتاب مجموعهٴ يا آخرام ت. ميان كتـاب سـوم و از آغاز آن افتاده اس ىا بخشام ؛ان كامل استين نسخه از پايا

.447، ص فات الغزالrمؤلبدوی، عبدالرحمن، نك: . 1 .500، ص المنخول؛ نيز: 345، 256، 242، 137 ص، ص$المستصفبه اين بحث در یا نيز نك: اشاره. 2 ی نزديك منتشر خواهد شد. ا متن اصولى دارد كه در آينده ی مستقل دربارV اينا . نويسندV اين سطور نوشته3

27 مجازات اآلثار النبويةای نويافته از شريف رضى و نسخه/ هي امام

شود و مىده نيد ىكينسخه تفك یها برگ ىل افتادگيدل همانز به ين ىكتاب شريف رضالـف). 132الف تـا 96(نسخه از برگ افتيدرن نقص را يتوان ا مى نظرقت فقط با د

گفتـار یانتهـااسـت و در زينحاضر مجموعهٴ ان نسخهٴ يقت پاين كتاب در حقيان ايپان عبارت آمده است: يمقابله بد ىه صفحه، گواهيدر نسخه حاضر در حاش ىشريف رض

كتـاب یهـا بـرگ ىدر حواشـ زيـآثار مقابله ن .»ه مع األصلبلغ مقابلة بحمد اهللا ومن «ان نسخه اصل يپا ىان نسخه، كاتب گواهيشود. خوشبختانه در پا مىده يد ىف رضيشر

:است كردهخ كتابت نسخه حاضر ارائه يتار دربارVاز خود ىرا همراه با مطلبلـة يعشـرة ل یوم الثلثاء إلحـدي ىاألصل: وكان الفراغ من هذا الكتاب ف ىقال ف«نسخته منـه یالكتاب الذ هسنة ثلث وأربعمائة. وفرغ من نسخالقعدة یت من ذيبق

شـعبان سـنة أربـع ىهذا الكتاب نصر بن أحمد بن الحسـن السـباط الكاتـب فـالقعـدة سـنة سـبع یالعشر األواخـر مـن ذ ىمن نسخه ف ىوأربعمائة. وكان فراغ

د يسـ تهير خلقه وصفوته من بريخ ىال وآخرا وصلواته علوخمسمائة والحمد هللا أو را وحسـبنا اهللا يـما كثيم تسـلن وسل ين الطاهريبيته الطيأهل ب ىد وعل؟ (نا ؟) محم

.»ليونعم الوكمجـازات اآلثـار كتـاب ىكه شريف رضـ گردد مى آشكار نخست ،از آنچه نقل شد

ن جهت مهـم ين امر از ايان برده است. ايق به پا 403القعده سال یخود را در ذ النبویـةد گفت كه يبا ،گر سويا از دام ؛روشن نبود قا ين كتاب دقيف ايخ تأليون تاراست كه تاكن

كـرده خاطرنشـانان كتـابش يـخود در پا ىف رضيآن طور كه شرـ ن كتاب يف ايتألشده بـوده اسـت. آنل ير در تكميباعث تأخ ىده و موانعيبه طول انجام ىمدتـ 1استق) 400(سـال البالغـة نهـ اتمـامن كتاب پس از يل با وجود آنكه اين دليد به هميشاطور همان است، دادهر به آن ارجاع يدر كتاب اخ ىشريف رض ،استان گرفته بوده يپا

، ارجـاع اسـت بوده دهيكشها طول نش ساليكه تدو البالغة نه ز به ين كتاب نيكه در ا

.395ص ،ةیالنبو الم�جازات ن،يمحمد بن حس ،یموسونك: . 1

های نسخ خطى گنجينهاز 28

ل يـاز تكم مجـازاتمه كتاب در مقد ىدانيم كه شريف رض مى ،گر سوياز د 1داده است.ن يتدو یتش را برايب نين ترتي) و بد27(ص استخود خبر داده تلخیص البیانكتاب

. از آنجا است كردهاعالم یث نبويجازات احادن بار م يو ا جـازاتم� دربارVگر يد ىكتابن يا ،نوشته شده بوده است ىار كوتاهيت بسق و در مد 401در سال تلخیصكه كتاب در ،شـدهارجـاع داده جازات م�به كتاب البالغة نه ماند كه چگونه در مى ىپرسش باق

ل يو به هر حال پس از تكم 403و 401خ يان دو تاريم جازاتم�ف يخ تأليكه تار ىحال بوده است؟ البالغة نه كتاب البالغـة نهـ را بـه ىمطـالب هابعـد ىف رضيافت كه شرين يد پاسخ را در ايبا ايگو

نيسپس یها افزوده از جـازاتم� كتابارجاع به نيهماضافه كرده بوده است و از جمله ن كتاب خـود را در فواصـل يچند ىبوده است. جالب است كه شريف رض نهـ به یو

در البیـان تلخیص ؛ق 400در سال البالغة نه ف كرده بوده است: يا تأليل يك تكمينزددر جـازاتم�ق و باألخره كتاب 402در سال یـلحقائق التأوق؛ مجلد پنجم 401سال .ق 403سال ن اسـت كـه نسـخهٴ يـا ،شود مىروشن ىانيادداشت پاين يكه از ا یگريا نكته دام

كه یا واسطه شده است؛ نسخهٴ ىسيسنده رونوينو ك واسطه بر اساس نسخهٴ يحاضر با حاضـر است. نسخهٴ ق كتابت شده بوده 404خ يسنده و به تاريات نويخود در زمان ح

خ يار كهـن. تـارياست بس ىخيق كتابت شده كه تار 507داست در سال يهم چنانكه پا از آنجـا كـه همـه ست؛ ام يكدام روشن ن چيه البتهن مجموعه يگر ايد یها كتابت كتاب

یهـا كتاب استنساخخ يد گفت كه تاريبا ،استكتابت شده ین مجموعه به قلم واحدياجوامـM نسـخهٴ اهميت جا نيهم ازخ است. ين تاريحدود هم درن مجموعه هم يگر ايد

ن مجموعه روشـن يموجود در ا ادشدهي ىكتاب اصولآن ديگر ارزش و ىهارون األدلـة ىكـيكه تنهـا است غزالىاز گفته شيپرساله نسخهٴ اهميت ،تر از همه ا مهمام ؛شود مى

اين كتاب. نامذيل ،5، ش تراثنادر ،ىق طباطبايمقاله محق نك: . 1

29 مجازات اآلثار النبويةای نويافته از شريف رضى و نسخه/ هي امام

شده است. ىسيرونو ،سندهينو درگذشتپس از ىدو سال ىشخصـ توسـط ،انيديـار زيمن بوده و در اختين نسخه كه در اصل در يا احتماال

ىاستنساخ كتـاب اصـول ین امر از اهتمام كاتب برايكتابت شده است. ا مذهب یديزمن كتابت يحاضر در هٴ ست كه نسخين آنن سخن يا یمعنا البته ؛شود مىروشن ىهارون

داسـت ين پيآن چن ین مجموعه و محتوايصات اگر مشخ يبلكه از خط و د ؛شده استدر دوران نسـخه نيـاست كه ا محتملمن منتقل شده است. ين نسخه از عراق به يكه ا

افتـه يمـن انتقـال يران و عراق همراه او به يبه ا یديجعفر ابن عبدالسالم ز ىسفر قاض .باشد

الوه شده باشد، ع ىسيرونود در بغداد ين نسخه در عراق و شايا معتقدمنكه يا علت ىف رضـياز شـر ىن مجموعه شامل كتـابياست كه ا آن ،صات نسخهشه و مشخ يبر ر

اسـتداشـته یشـترين دست آثار او در آنجا تـداول بيبوده و ا یاست كه خود بغداد ،استآن كتاب خود را نوشته بوده یهم كه كاتب از رو جازاتم� اصل نسخهٴ نيچن هم(

دوران اقامـت ابوطالـب یها از كتاب األدلة جوامMكتاب زينباشد). ىعراقد ياحتماال باافته و اساس ين شهر يآن را در هم ،ست كه كاتب نسخهيد نيبغداد است و بع در ىهارون

هـم غزالـىز كتـاب يو ن مذكور ىسن ى. در مورد متن اصولباشدكتابت خود قرار داده توسـطمـن ين مجموعـه در يـكـه ا رود مىنال ن احتميا است كه ابدا یا گونه وضع به

ىار سازگارتر است. حت يت بغداد بسيكتابت آن با وضع بلكه ؛ان كتابت شده باشديديز یهـا ان كتابت شده باشد و آنگاه همراه كتابيديز لهٴ يوس هب ید است كه كتاب در ريبع شده باشد.من منتقل يبه ،ا پس از آنيششم و ان در سدهٴ يان و معتزليديگر زيد

ان بغداد كتابت شده باشـد و يدياز ز ىشخص توسطن مجموعه يرسد كه ا مىبه نظر ف ياز شـر ىبـوده اسـت، متنـ ىكه در اصول فقه معتزل ىبر كتاب هارون افزون ،در آن

گرفتـهقـرار ،ز بـودهيـن ىعيش یدانشمنداز داشته و ىالت روشن معتزليكه تما ىرضرا هـم غزالىاز ىمتن یگريدو ىدر اصول سن ىكيدو متن: ،الوه بر آن. كاتب ع باشد

ست كـه يحاضر ناقص است و معلوم ن ه مجموعهٴ البت ؛است داده قراردر مجموعه خود

های نسخ خطى گنجينهاز 30

ن چهـار يـا نفس قرارگـرفتن اام ؛است بودههم یگريد یها در اصل شامل چه كتابف ياست و نشان از گسترش آثار شـر اهميت حائزار يخود بس ،ك مجموعهيكتاب در

نك نسـخهٴ يا فانه همدارد. متأس ىيايو جغراف ىمتفاوت مذهب یها ان حوزهيدر م ىرضن نكتـه يا ،انيدر پا 1.كنم فيتوص را آن یشتريت بست تا با دق يار من نيدر اخت مذكور

ن عبارت آمده است: يبا ا زين ىكتمل ىحاضر گواه ان نسخهٴ يكه در پا ميفزايبرا اهللا سـبحانه ىر إلـيـملـك الفق ىه من الكتب إليانتقل هذا الكتاب بما اشتمل عل«

الحداد ؟ وفقه اهللا ؟؟ منها كوقف سـائر كتبـه و؟؟ مـا ىيحيبن ىسيعفوه ع ىالراج ».ر منه و...يتقبل الخ

من.ين نسخه در يرتر است و مربوط است به دوران حضور امتأخ ىن گواهيه االبت

. از اين نسخه بعدها عكسى در اختيار نويسندV اين سطور قرار گرفت. اميدوارم كه اين نسخه را با همكاری خانم 1

زابينه اشميتكه به صورت نسخه برگردان در تهران منتشر كنيم.

31 ىف مرتضيشر تنزيه األنبياءكهن از یا نسخه / هي امام

ىف مرتضيشر تنزیه األنبیاءكهن از یا نسخه. 4

ن يتـر از كهـن ىكـيق) 436(م ىضـف مرت يف شـريتـأل ةتنزیه األنبیـاء واألئمـكتاب ىچگـونگ ،اءيـعصمت انب نه بحث از مسئلهٴ يمستقل در زم ىكالم یها كتاب یها نمونه

در ىن موضوع اسـت. حتـيا حولبحث از شبهات نيچن همد از آن و ر متعد يتفاس ،آنشـتاز و يپ ىكتـاب ىف مرتضـيهـم كتـاب شـر ىعير شيعالمان غ یها سه با كتابيمقا

كتـاب تحـت عنـوان یتعـداد ،ىاسالم یها سده نينخست درد. يآ مىشمار هب یابتكار ان يـهـا از م آن ه عمـدهٴ كه البتـ است شدهآن نوشته بان مشابه يا عناوي عصمة األنبیـاء

رفته است. ر و حـدود عصـمت يدر تفسـ ىمان مـذاهب مختلـف كالمـان متكل يم كه ميدان مى

ه يـامام یعلمـا ن مواضع از آن يرت ان سختين مياست. در انظر بوده امبران اختالفيپ گـر،يد یسو در. ندا كردهامبران ارائه ير را از عصمت پين تفسيرت كه گسترده استبوده

را یار محـدوديبسـ ند كـه دامنـهٴ ا بوده ىاشخاص تسن اهلعالمان ىان برخيگاه در مو یاعتقـاد یها هيـبر پا ىه مبتنبت ن امر اليند. اا گرفته مىامبران در نظر يعصمت پ یبرا

هـا در ن گـروهيك از ايكه هر ىن بر موضعيچن مذاهب مختلف بوده است و هم ىكالمامبران نسـبت داده يگناه را بنا بر ظاهر به پ ىا حت يخطا یا از قرآن كه گونه ىاتيبرابر آ درهامـات و طـرح ات یبرا یا نهينظرها زم ن اختالفيز ايند. گاه نا كرده مىاتخاذ ،است

در ىاسيو س ىاجتماع ثيح ازان فرق مختلف متخاصم كه يم ىكالم یها گرفتن جدل نقضالـدر كتاب ىمجادالت نيچنروشن . نمونهٴ نمود مىفراهم ،بودند گريكدي باتقابل

یر یان اشـعريموضع او در برابـر شـافع وسده ششم ىعالم امام ،ىنيل قزويعبدالجل ىكتـاب یمـذهب مشـاط راز ىاز افراد خاندان شـافع ىكيشود. گفته شده كه مىده يد

ل در كتاب ين امر مورد انتقاد سخت عبدالجليكه هم ة األنبیـاءزلنوشته بوده است به نام نمونه یبرا ،ندا نداشته ىين رأيه همواره چنالبت یقرار گرفته است. عالمان اشعر الـنقض

های نسخ خطى گنجينهاز 32

دفاع از عصمت برای كه كرد اشارهق) 606(م یفخر رازعصمة األنبیـاء به كتاب ديباان هـم يان حنفيو پاسخ به شبهات مطرح حول آن به نگارش درآمده است. در م اءيانب

از عصـمة األنبیـاءبـا عنـوان ىكهـن از كتـاب یا ن منوال بوده است. نسخهيوضع بر هم یها ن كتابيتر بزرگاز ىكيد يار است كه شايچهارم در اخت سدهٴ در ىحنف یدانشمند

برابر شبهات مختلـف دفـاع دراء يدر آن از عصمت انب كهن موضوع باشد يمستقل در احدود و ثغور عصـمت دربارVمسأله نيا در ىه چنانكه گفتم بحث اصلالبت 1.شده است

شـده فيتـأل تنزیه األنبیاءز تحت عنوان ين گريدن كتاب يبوده است و نه اصل آن. چندف يتـأل ثالـة األغبیـاءسـب الـیهم حoا نتنزیه األنبیاء عمها به نام از آن ىكي كه اتفاقا استبـن أحمـد ىبه نام ابوالحسـن علـ یفخر راز معاصر با ،از مغرب یاست اشعر ىعالم یاثـر ،موضـوع نيا درگر يد ىكتاب 2ق). 614. مر (يمخ ى األموی معروف به ابنالسبت 3.األغبیـاء هتنزیـه األنبیـاء عـن تسـفیعنـوان باق) 911(م ىسيوط نيالد جالل از است

ىهـم كتـاب یپـنجم قمـر خراسان در اواخـر سـدهٴ ى، عالم نامدار معتزلىمش ج حاكم كـم دو نسـخه در دسـت ،از آن لىواست؛ ن عنوان دارد كه تاكنون منتشر نشده يبا هم 4ار است.ياخت

اهميـت یو ىگـاه كالمـيل قدمت و جايبه دل ىف مرتضيشر تنزیه األنبیاء واألئمـة یمـرق 1290 ىتاكنون به جز چـاپ سـنگ دانم مى كه آنجا تان كتاب يدارد. ا یا ژهيو

شده كه منتشربار در نجف كيده است: يبه طبع رس زين ىحروف صورتز، دوبار به يتبربار هـم در قـم بـه كوشـش كيگرفته است و قرار یبعد یها چاپ یمبنا ،آن پس از

يم. ا . اين نسخه را در همين كتاب معرفى كرده1 دارالفكر ة،يالدا رضوان محمد :قيتحق، ثالة األغبياءسب اليهم حoا نتنزيه األنبياء عمالسبتى االموی، على بن احمد، . 2

.روتيب ق، 1411 دمشق، دارالفكر و روتيب المعاصر، تحقيـق: خالـد عبـدالكريم جمعـه، عبـدالقادر احمـد األغبيـاء هتنزيه األنبياء عن تسـفي، نيالد جالل ى،سيوط. 3

ق، كويت. 1408عبدالقادر، مكتبة دار الغروبة، ، از تنزيه األنبيای شريف مرتضى تا بررسیهای تاریخ$ در حوزۀ اسالم و تشـیعانصاری، حسن، نك: دربارV اين اثر . 4

.477تنزيه األنبيای حاكم جشمى، ص

33 ىف مرتضيشر تنزيه األنبياءكهن از یا نسخه / هي امام

آمده است كـه فراهم ىدو نسخه خط هيپار بر ين طبع اخيا 1م.يون كرس فارس ح یاآقمحفـوظ در آسـتان قـدس یمـرق 787ق به سال است متعل ىها نسخه كهن از آن ىكي

كهن یها او ـ نسخه $امالاز ژهيو هب ـ ىف مرتضيآثار شر ىاز برخ خوشبختانه. یرضوالوه بر ع كه افزودد يرا هم با نيا األنبیـاء تنزیهكتاب دربارVار است. يدر اخت یارزشمند

كـه دارده يهم در ترك یگريكهنه د ن كتاب، نسخهٴ ير اينسخه مورد استفاده در چاپ اخ ق است به كتابخانهٴ ن نسخه متعل ي. اشود هكتاب بهره برد یبعد یها از آن در چاپ بايد :ميپرداز مىن نسخه يا ىمعرف بهنجا ي. در ا2168، شماره ىالله ل

. در »کتـاب تنزیـه األنبیـاء صـلوات اللـه علـیهم أجمعـین«ن است: يعنوان نسخه چن ن آمده است:يب چن 112ن نسخه در برگ يان ايپا

هم أفضل الصـالة والسـالم وفـرغ مـن نسـخه العبـد يعل تنزیه األنبیاءنجز كتاب «د آل محمـ ىمولد مان بن محم يوسف بن سليد بن ه وغفرانه محم رحمة رب ىالراج ىف ىگر) الموصليد ى؛ با خوانشى(الزنجان ىحانيهم المعروف بابن الرياهللا عل ىصل

.»ع اآلخر من شهور سنة ست عشر وسبعمائةيلة السبت التاسع عشر من ربيلده يـن نسـخه ديمذهب هـم در بـرگ آغـاز ىحنف یك پدر و پسرتمل ىدو گواه

شود: مىاهللا عنـه ىعفـ ى(؟) الحنفـ یبن عمـر السـند ىبن عل دمحم ،اهللا ىر إليكه الفقمل «

»ىبالشراء الشرع :یگريو د

ى(؟) الحنفـ ىبن عمر بـن علـ ىد بن علأحمد بن محم ىاهللا تعال ىلإر يكه الفقمل « .»نين آمين آميع المسلميعنه ؟؟؟وعن جم ىوعف ىعامله اهللا بلطفه الخف

د يـتر اسـت و با كهن ىآستان قدس هفتاد سال استانبول از نسخهٴ به هر حال نسخهٴ ن دو نسخه وجود دارد.يان ايم ىيها د كه چه تفاوتيد

ش، بوسـتان 1387، تحقيق: فارس حسـون كـريم، چـاپ دوم، واألئمة اءیاألنب هیتنزموسوی، على بن الحسين، . 1

كتاب، قم.

های نسخ خطى گنجينهاز 34

بـه یا مذهب بوده و عالقـه ىسن وگو گفت مورد كه ظاهرا كاتب نسخهٴ است ىگفتنرا ىانيـن بخش پاينداشته است. او ا ىف مرتضيشر تنزیه األنبیـاءكتاب :هبخش ائم

اسـت. انداختـه یا چ اشـارهيكتابت نكرده و آن را بدون هـ ىمرتضد يمتن كتاب س ازمورد احترام بوده ىتيشخص ،همعتزل نيزت و ان اهل سن يدر م ىف مرتضيم كه شريدان مى

محـل اسـتناد و ـاو در اصول فقـه ةالذریعـ ىو حت مال$أمانند ـاو یها كتاب ىو برخبخـش ليكن ،آثار بوده است ليقبن يهم از هم او تنزیه األنبیـاء. كتاب است بودهتداول

آن را ليـدلن يقا بـه همـيدق نجايا دركاتب لذا و 1عه آن مورد عالقه آنان نبودهيه شائم حذف كرده است.

از تنزيه األنبيای «ى با عنوان مش چ او و حاكم تنزيه االنبيـای قايسهم خصوصخصوص نك: مقاله من در نيادر . 1

های تاریخ$ در حوزۀ اسالم بررس$: انصاری، حسن، چاپ شده در» شريف مرتضى تا تنزيه األنبيای حاكم جشمى .477، ص و تشیع

35 تازه از آن یا و نسخه ىف مرتضيشر امالى / هي امام

1تازه از آن یا و نسخه ىف مرتضيشر $مالا. 5

معروف امال$ق) كه به 436(م ىف مرتضيشر الفرائد و درر القالئد/ غرر الفوائدكتاب ىبـه چـاپ سـنگ ديـباكه از آن جمله استده ين بار به چاپ رسيتاكنون چند ،است

تر حيتر و صح م قاهره و از همه مهميد) طبع قد(در دو مجل یتهران و چاپ چهار جلدد بـزرگ ك مجلـيـر در ياخ یها م كه در ساليد ابوالفضل ابراهر طبع محم ت یو انتقاد

خـود از یح انتقـاديم در تصـحيد ابوالفضل ابراهاشاره كرد. محم ،ديگردد چاپ يتجدر ت ن نسخه كهنهياو چند راستيو چاپاز پس امابهره برده است؛ $امالكهن یها نسخه

2ـ به دست آمدگردد مى باز یهجرپنجم سدهٴ به ىها حت از آن ىكه قدمت برخ ـ گريداستفاده قـرار نگرفتـه اسـت. موردن كتاب يا از یديح جديتصح درفانه هنوز كه متأس

آن متقدم یها نسخه كتاب بر اساس همهٴ نياز ا یديجد یح انتقادياگر تصح ،ديردت ىب ،داده اسـت نشـرم يابوالفضل ابـراه محمد آنچهبه مراتب بهتر از ىرد، چاپيصورت پذ

.شد خواهد عرضهشـده نيتدومجلس 80در ،است ىف مرتضين كتاب كه شامل مجالس شرياصل ان آ یها هم به نسخه ىليتكم ىكتاب، بخش متقدم یها از نسخه یه در شماراست و البت

دارد. هم ىوه متفاوتيكل و شبا مجالس او ندارد و ش ىارتباط چيهكه استافزوده شده كه ىف مرتضيمسائل شرال ةجوبأا ياست از رسائل یا عمده مجموعه طور هبتكمله نيا ىكي هب دي سبه درخواست و انتخاب خود ـ استشده اشاره ها ن نسخهيچنانكه در ا ـ

كه بـر اسـاس ىيها از نسخه یدر شمار رت پسانن كتاب افزوده شده و يا یها از نسخه

نوشتۀ نويسندV اين سطور منتشـر شـده عیاسالم و تش ۀدر حوز $تاريخ یها $بررستر در كتاب اين يادداشت پيش. 1به بعد)، لكن به دليل ارتباط آن با موضوع دو يادداشت بعدی در اين كتاب، مجدد در اينجا اقدام 979است (ص

شـريف مرتضـى را هـم بعـدها ل$امـای ديگـری از ها به انتشار آن با اندكى اصالحات نموديم. اينجانب نسـخه ها كنم. يى كردم كه بايد در يادداشتى ديگر اقدام به معرفى آنشناسا

.787، ص 7ج ، دنافهرستواره نك: . 2

های نسخ خطى گنجينهاز 36

اثـر نيـا یها گر نسخهيكه در د ىحال در ،دهيگرد درج زين است شده كتابتآن نسخه ن يهمـتـر قـاهره م بر چاپ كهنيد ابوالفضل ابراهاز چاپ محم ي. امتاست امدهين اصال

ست.ه زين ادشدهي ى لين چاپ شامل بخش تكمياست كه اسـئله أمختلف به یها شه بوده كه پاسخين انديدر ا یا در دوره ىف مرتضيشر ايگو

نوشـته یازيـدر پاسخ به ن ىني مع یها كه به مناسبت ىكوچك متعددرسائل نيچن همو كـرده مىن يچن نخستعمل هم در ی. وديبرافزاخود $امال یها بوده است را به نسخه

است شدهاد يچندان ز ها المسائل جوبةأن يتعداد ا جيتدر بهآنجا كه از ظاهرا ا ام ؛است گشـته منصـرف نشينخستشه يو اند قصدن آاز ،دهيگرد مىگر فرع زائد بر اصل يكه د

ان يـن دسـت رسـائل او در پاياز ا ىتنها تعداد اندك كهروست نيهم از احتماال است. . است شده درج یوامال$ از ىيها نسخهابوالفضـل محمـد ،وصـف نيا با ،استران موجود يدر ا رر�غـكهن یها نسخه شتريب یها كـه در كتابخانـه $امـال كهنـهٴ یها نسخه آنبر عمدتا در ويراست خودش ميابراه

ه كـرده اسـت. از يتك استانبول، از كهن یا نسخه جمله از است، محفوظران يا ازخارج بـر هعمـد طـور هبن است كه يا ىكي ىف مرتضيشر امال$كتاب یها نسخه یها ىژگيو

بالغ و اجازه یها ىگواه با همراه كه افتهي نگارش ىه كهنيو اصول اول ها نسخه اساس $امـال یها نسـخه عالمـان نيا. استبان طراز اول بوده ياست و در تملك عالمان و اد ىقـاتيتعل و ها هيحاشـ ،نيو افزون بر ا اند ا عرضه كردهيخود را بر استادانشان خوانده

یها كه در نسـخه قاتيو تعل ىحواش نيااز ى. بخشندا نوشته آن بر زين ارزشمند اريبسشـده از ارائـهدر چاپ نكيا هم ،بوده است مضبوطم يابوالفضل ابراهمحمد اساس كار

است. مندرجاو یسوك متن يبه مثابه ،ر الفوائدر�غر ت ا با عنوان درستي ىف مرتضيشر امال$به هر حال

شـاگردان ىو ادب ىعلم یارتقا یبرا ىمتن مهم ،ىو كالم یرين حال تفسيو در ع ىادب توجـهان يـن ميـدر ا ،ندا داشته ىادب ديشد عالئقكه ىژه عالمانيو و به شده مىقلمداد

. ندا داده نشان خود از آن به نسبت یشتريب

37 تازه از آن یا و نسخه ىف مرتضيشر امالى / هي امام

و بـرادرش ىف مرتضـيطور خاص در انتشار آثار شر به یاهللا راوند الرضا فضلابوت و تـداول يـوادر ر یو نقـش ،انيـاز آن م كهداشته ىمهم ار يسهم بس ىف رضيشر

ت يـعنا كـهاسـت ىعـالم یاست. و اهميتحائز اريبس ىد مرتضيس $امال یها نسخه یا ار برجسـتهيبسـ ىبان و ناقدان ادبياد Vزمردر زينو خود داشته ىبه آثار ادب فراوانتاكنون مورد مطالعه قـرار نگرفتـه اسـت. ىفانه سهم او در ادب عربكه متأس دارد قرارث ط مرحـوم عالمـه محـد وان شعر اوست كه توس يد نه،يزم نيا در توجه قابل اثر تنها

1.شد منتشر و حيتصح یورم ا خود او $امالاشاره كرد كه یالشجر د به ابوالسعادات ابنيگر بايبان برجسته دياز اد

بـه ىمرتضـ $امالاز یا نسخه هموبوده و ىف مرتضيشر امال$ر يهم در ادب تحت تأث $امالاز ىكم بخش ا دستي ىگردآورنده تمام خودش فراهم كرده بوده است. ظاهرا خط

یها از نسخه ىان برخين نكته از پاي. ااستق) بوده 463(م 2یجعفر ى عليابو ،ىمرتض 28 پنجشنبه روز در شا آمدن نسخه خ فراهميبه تار ى علياست. ابوديهو ن كتاب كامال يا

آمـده از مجـالس نسخه فراهم 3.استكرده حيتصر یمرق 413از سال ىولاأل یمادج كه ميدان مى نيهمچن. است شده مى قرائتبر خود او رت پسان ىف مرتضيهشتادگانه شربـر یگـريد شـخص بـه قرائـت ىف مرتضـين كتاب را از شريا هم ىابوالصالح حلب

در یاهللا راونـد فضـل اصول و مـورد اسـتفادهٴ نسخده بوده و نسخه او از يسنده شنينو 4بوده است. $امال تيروا

ازن مجلـس يشود كه آخر مىش معلوم ا ان نسخهيدر پا یجعفر ى علياز عبارت ابو ی. واستق بوده 413سال ىولاأل یمادج 28ش از پنجشنبه يپ ىزمان $امـال مجالس

1 . ، ، عنى بتصحيحه وطبعه السيد جالل الدين األرموی، الطبعة األولى، وانیدالراوندی القاسانى، ضياء الدين فضل اهللا

ق، مطبعة المجلس.13742 .Vىمتنـراقـم سـطور . 434ص ،6 ج$، دائرة المعارف بزرگ اسالمل مدخل او در مقاله من در ذي :او نك دربار

شود.منتشر یكه اميدوارم به زود ستسالها پيش در تهران تصحيح كرده اكوتاه از او در امامت را .19، ص 1ج الفضل ابراهيم، ابوتحقيق: محمد ، $ المرتض$ (غرر الفوائد ودرر القالئد)امالنك: . 3 همانجا.نك: . 4

های نسخ خطى گنجينهاز 38

ن دست مجالس يكه ا است كردهح يتصرامـال$ ن مجلس موجود در نسخه ياز آخر پساست: افتهين ادامه ،ت حجيمسئول یدار عهدهاو در یها یل گرفتاريبه دل ىف مرتضيشراز نوع مجـالس ىبعدها مجالس ىف مرتضياگر هم شر 1.»ثم تشاغل عنه بأمور الحج «

ش از يپـ ىف مرتضـيه شـرالبت ؛ميندار ىالعما از آن اط ،استداشته $امـالموجود در ى عليا از نسخه ابـوام است؛امور حج بوده ىق، متول 406از سال ىعني ،ق 413خ يتار

ن يـن مجلس خود از ايآخر ىف مرتضيق شر 413خ يدر تار ا واقعا يست كه آيمعلوم نن يـنسخه خود را در ا یجعفر ى عليابو فقطنكه يا ايبوده كرده برگزاردست مجالس را

ش از آن (در فاصـله يپـ ىان مجالس مربوط به چند ساليل كرده بوده و پايخ تكميتارخ مجالس يفانه توارل است كه متأس يدل نيدن ابهام بي. ااست بوده) یقمر 413تا 406م آنچه مسل 2ثبت و ضبط نشده است. ىف مرتضيشر $امال یها ها در نسخه ت آنيفيو ك

ن مجـالس را عرضـه كـرده كـه هنـوز يـا ىدر زمان ىف مرتضيت كه شرن اسياست اعظمـت آن اوج دهنـدهٴ نشـان امرن يا كهات بوده است يد حيد در قيخ مفيش ،استادش

.است روزگار یهمتا بىعه و يدانشمند برجسته شه، در يمانيدر كتابخانه سـل ىكنم كه به تازگ مى ىفرا معر امـال$از یا نجا نسخهيدر ا

توانـد مـى كهـننسـخه نيـا. ما كـرده مشـاهده 711ضمن مجموعه راغب پاشـا، ش ن ين نسـخه چنـيـالـف ا 229. در برگ دهد یاريما به ادشدهيۀ شدن مسئل روشن در

آمده است:عشر وأربعمائة ووقـع ىسنة اثنت ىاهللا عنه وأرضاه ف ىماله رضأهذا آخر مجلس «

ثـالث الجمعة سلخ شهر اهللا األصب من سنةوم يالفراغ من نسخه ومعارضته باألصل

بر اينكه ىمبناست نقل شده مطلبى 42، ص 16 ج ،الذريعة و از آنجا در 393تا 392 ص، صبجoکشف الحoدر . 1گويـا ا ايـن مطلـب ، ام است ايراد شده یدو در مجالس متعد ىشريف مرتض اين مجالس در طول يك سفر حج

تنها رود كه اين احتمال هم مىجعفري. ىيعلپيشگفته ابو عبارتاست از یتفسير فقط احتماال و مستندی ندارد .و نه همه آنها برگزار شده باشدچند مجلس آخر در سفر حج

: انصـاری، حسـن، در شـده چـاپ"» مجلـس النظـر"انواع مجالس اهل علـم و «مقاله نك: در اين خصوص . 2 .115، ص عیتش و اسالم ۀحوز در $خیتار یهایبررس

39 تازه از آن یا و نسخه ىف مرتضيشر امالى / هي امام

م أبو عبد اهللا جعفر بن عبـد اهللا بـن يرحمة ربه األث ىر إليمائة وكتب العبد الفقوست ن يد بن جعفر بن محمد بن أحمد بن محمد بن الحسيجعفر بن محمد بن جعفر بن ز

طالب صـلوات ىبن أب ىن بن عليبن الحس ىبن جعفر بن محمد بن علبن إسحاق . »ن وكتب بدمشقين الطاهريبيمحمد وآله الط ىاهللا عل ىه وصل ياهللا عل

ن مجلـس، يخ آخريشود كه تار مىمعلوم ،ضبط شده باشد ىدرست هخ بين تارياگر اسـال بـوده انهم ةحج یش از آغاز مراسم حج در ذيپ ىاندك احتماال وق 412سال

بر اسـاس ،استق كتابت شده 603خ يتار درن نسخه هم كه ياد، اياست. به احتمال زبـوده ىف مرتضـيكه حاصل امالء در مجالس شـر یا نسخه ىعني ـ امال$ ىنسخه اصل

ى عليابـو م كه نسبت آن با نسـخهٴ يدان مىن ىدرست هب فرض،ن يكتابت شده و با ا ـ استن يـاز ا است و در آن ظاهرا امـال$ شدهٴ تاكنون شناخته یها نسخه اكثركه اصل یجعفر ى عليابو با نسخهٴ ىيها تفاوت ،ن نسخهيا ايست؟ آينرفته بوده، چ ىق سخن 412خ يتار

یها متفاوت از تبار نسخه یا ق به شاخهن نسخه متعل ين است كه ايدارد؟ ظاهر امر چنمختلـف یها ق نسخهيو مقابله دق ىبررسبا تنهان پرسش ياست. پاسخ بد امـال$كتاب

ر است.يپذ امكان $امال

های نسخ خطى گنجينهاز 40

ىف مرتضيشر امال$ گر ازيد ۀچند نسخ ىمعرف. 6

وجود ثيح از آن متفاوت یها و نسخه ىضف مرت يشر امال$ Vادداشت درباريشتر دو يپشـد. تحرير كهنه از آن در استانبول یا نسخه ىمعرف و آن ىالحاق بخش وجود عدم اي

كنم: مى ىفمعر ،ما دهين كتاب را كه در استانبول ديگر ايد یها نجا نسخهيدر اان يـكهن كتابت شده كه در پا یا نسخه بر اساس نسخه نيا: 1296ش ،مراد مال )1 ن آمده بوده است: يآن چن

ف يوم الجمعة الثالث من شهر اهللا الشـريال ىرة فيره بعد صلوة الظهيوفرغ من تحر« .»ن وخمسمائةيشعبان من شهور سنة ست وثمان

اسـت. از شـده كتابـت هيق در قسـطنطن 1040در ىحاضر در عصر عثمان نسخهٴ ه دانشـمندان ن كتاب مورد توج يدر استانبول معلوم است كه امـال$ اموجود یها هنسخ است. مذكورتكمله همانن نسخه همراه با يا بوده است. زينآنجا ىسن

ىكي. 594ه ش ير در نور عثمانمتأخ ا نسبتا ام ،خيتار ىبدون تكمله و ب یا نسخه )2 افتاده است. آنآغاز ازدو برگ

.ادشدهي هٴ ق بدون تكمل 1078خ يبا تار 787ش ،پاشا ىچ عليقل نسخهٴ )3 یها از مجموعـه نسـخه 986جـامع ش ىكتابخانه ينـخ در يارت ىنسخه كهنه ب )4

ل الجزء األو «ب معروف. در آغاز آن آمده است: ي، عالم و ادیعبدالقادر بن عمر البغداد ...».من كتاب

. تكمله با همراه 1080 خيتار 2840ش ،یاسعد افند نسخهٴ )5 ىن عثمـانيسـالط یق كـه بـرا 1173 مورخ 712راغب پاشا به شماره نسخهٴ )6

تكمله. بر است مشتمل وكتابت شده

41 ىف مرتضيشرامالى كهن از یا و نسخه ىرك قميخاندان ز / هي امام

ىف مرتضيشر $امال كهن از یا و نسخه ىرك قميخاندان ز. 7

در كتابخانـهٴ ىف مرتضـيشـر امال$از كتاب یمرق 544خ يار كهنه به تاريبس یا نسخهق بـه متعل یا ) موجود است كه بر اساس نسخه169]، 2ترمن [ين (با شماره پيبرل ىدولت

ن نسـخه يكتابت شده است. ا ىرك الواعظ القميبن ز ىبه نام الحسن بن عل یدانشمند را ندارد. ىاست و بخش الحاق امال$تنها شامل اصل شـده ىفـن معر يچنـ نيكتاب ا ،ىف مرتضيشر امـال$ن نسخه از ين ايبر برگ نخست

است:د يد اإلمام األجـل السـعيالقرآن. امالء الس یآ ىكتاب غرر الفوائد ودرر القالئد ف«

أحمـد ىالمناقـب أبـ یبـن ذ ىالقاسم علـ ىن أبيذو المجد یعلم الهد ىالمرتض .»نيرفع اهللا درجته وحشره مع آبائه الطاهر یالموسو

د بن الحسن د ـ محم يم ديچنانكه خواه ـمه كاتب، كه نامش يترقب، 274برگدر نسخه حاضر و شهٴ يكه در آن ر یا مهي. ترقاست آمدهب است، د بن جعفر المؤد بن محم

دهد: مىنشان ىرك القميز انتساب آن نسخه را به ابنن الخامس عشر من شهر اهللا المبارك شعبان سنة أربـع يوم االثنيوفرغ من نسخه «

ة ن حجـيخ اإلمـام العـالم نصـرة الـدية من نسخة الشين وخمس مائة هجريوأربعأطال اهللا بقـاه وحـرس ىرك الواعظ القميبن ز ىد الحسن بن علمحم ىاإلسالم أب

ن من خلقـه يالمصطف ىاهللا عل ىاتمامه وصل ىان عله فضله وبهاه والحمد هللا المن يعل .»ته ما اختلف الملوانيد وأهل بمحم

سـنده يد نوخ تولـيتـار Vبـاردر ىمطلب ،رترمتفاوت و متأخ ىن برگ با خط يهمدر د بن أحمد د بن محم أبومنصور محم ىالقاض یرو«دارد: ىف رضيكتاب و برادرش شر

».قول...ي یعلم الهد ى: سمعت المرتضیالعكبركـه ىف مرتضـيشـر امـال$ن نسخه كهنه ين است كه در دنباله ايا توجهنكته جالب

ح مـتن يق و تصـحيـاست و تاكنون هم در تحق $امال یها ن نسخهيرت از كهن ىكيخود

های نسخ خطى گنجينهاز 42

المسـائل از كهـنخ يشـود بـا همـان تـار مـىده يد یا نشده است، نسخه استفاده $امالگـر هـم يك نسـخه كهنـه دي المسائل السالریةنكه ي. با وجود اىف مرتضيشر ریهالسال

ن كتـاب ارزشـمند يـا ازشـده موجـود نسخه شناختهن يرت ا نسخه حاضر كهنهدارد، ام گو همان كاتـب و ن كتاب دوم هم در مجموعه مورد گفتياست. كاتب ا ىف مرتضيشرشـود و در مـىالف آغاز 275از ادشدهين كتاب در مجموعه يگفته است. ا شيپ $امـال ن است:يمه دوم كاتب چني. ترقابدي مىان يب پا 287

ار يـد وآلـه األخمحمـ ىاهللا عل ىوهللا الحمد والشكر وصل ة يتمت المسائل السالر«د بـن جعفـر د بن الحسـن بـن محمـل فرغ من نسخها محم يونعم الوك ىواهللا حسب

ن ين من شهر اهللا المبارك شعبان سنة أربع وأربعـيخ الخامس والعشريب بتارالمؤد .»)مبهمار يوخمسمائة (بس

كه باز آمدهمقابله نسخه حاضر بارVدر ىح و گواهين توضين برگ ايه هميدر حاش دهد: مىنشان ىرك قميز انتساب نسخه اصل را به ابن

ىن أبـيخ اإلمام العـالم الزاهـد نصـرة الـديمنها للش ىقابلها بالنسخة المنتسخ ه«وكانـت ىرك الواعظ القمـيبن ز ىد) الحسن (؟) بن ؟ علك كلمه: محم ي ى(افتادگ

حة رك الواعظ مصح يبن ز ىن عليد الدياإلمام رشخ يالش ىتلك النسخة مقروة علخ المنتصف من صفر يقدر الوسع وامكان الجهد والطاقة وفرغ منها بتار ىفقابلها عل

ن والصـلوة ين وخمس مائة بسرراباذ (؟)والحمـد هللا رب العـالميسنة خمس وأربع .»د وآله ؟ وحسبنا اهللا وحدهدنا محم يس ىعل

از كتابـت بـر اسـاس نسـخه پسحاضر د كه نسخهٴ شو مىادداشت روشن ين ياز اان آن يـبا آن نسخه مقابله شده است كـه پا ىرك القميبن ز ىن الحسن بن عليالد نصرة

كه نسـخه ديآ مىبر نيهمچنح ين توضيا ازبوده است. یمرق 545مه صفر يخ نيتار دررك يـبـن ز ىن علـيدالديخود بـر رشـ ،رك بودهيز ن ابنيق به نصرةالداساس كه متعل ن دو تن از يبنابرا ؛ح شده بوده استيقرائت و تصح ،دانشمند نسخه مالك الواعظ، پدر

در یاواخر سده پنجم و اوائل سده ششـم قمـر ىواعظان دانشمند قم در محدوده زمان

43 ىف مرتضيشرامالى كهن از یا و نسخه ىرك قميخاندان ز / هي امام

ف ين آثـار شـريرت ن و عالمانـهيرت ن و مشكليتر از مهم ىكيح و تداول يت، تصحيروا نقـش ،از استير نيژه در ادب و علوم كالم و تفسيو ىصتخص فهم آن یكه برا ىمرتضان دانشـمندان بـر يواعظان از م ،بعد یها ند. در آن دوران برخالف معمول دورها داشته

ن يـم اينينهد. حال بب مىن دست را فرا چنگ ياز ا یا ن نمونهيند و نسخه برلا خاسته مى :است دسترس در يىها ىآگاهها چه و از آن ندا بوده ىپدر و فرزند چه كسانرك يـبن ز ىن ابوالحسن عليدالدي، از رشنقضالدر كتاب یراز ىعبدالجليل قزوين

ان دانشـمندان و يـدر م موضـعدر چنـد ــ" ىرك قميز ىر او: "عليا به تعبيو ـ ىالقمه اإلمـام" ير "الفقياز او با تعب ىمواضع در ،نام برده است. از جمله ىعيمفاخر برجسته ش

خ يرا "الش یبرده و و اسمخود از او الفهرستز در ين نيالد منتجب خيش 1.است كرده اديالـدين معـينه يـنـزد الفق یح كرده كه ويه" خوانده و تصريث فقالواعظ" و "فاضل محد

كـه از ،)ق 514(م اللجيم بن أميرة المصـدری العجلـى القزوينـى أميرك ابن أبى أبوالحسندر 2ن قرائت كرده بـوده اسـت.يدوران بوده است، در قزو آن ىمان برجسته اماممتكل

از ،النهایـةژه كتـاب يـو ، بـهىخ طوسـيت آثـار شـيواز به مناسبت ر يه نياجازات امامن يالـدت عز يـواكه در سـند ر یطور به ،رك نام برده شده استيبن ز ىن عليدالديرش

ن سخن رفته است:يدالديت او با دو واسطه از رشيوازهرة از ر أبوالمكارم ابنن المعروف بابن يالحسن بن الحس ىعل ىأب یف الزاهد القاريخ العفيقراءة على الش«

سـهل ىبـن أبـ ىن بـن علـيعبد اهللا الحس ىل أبيخ الجليعن الش ىالحاجب الحلب ىد العـالم أبـيو الس ىالقم ركيز بن ىن عليد الديه رشيخ الفقيعن الش ینواباذيالز

ار بن د عبد الجب يعن المف عا يو أخبراه جم ىنيد الحسية بن زهاشم المجتبى بن حمز 3.»ف.و أخبرهما عن المصن یالراز یعبد اهللا القار

.444، 212، 41 صص ،النقض ،یراز ىنيقزو. 1 .56 ، ص6 ، جالفقهاء موسوعة طبقات : نك اين استاد ی؛ برا81، ص الفهرستمنتجب الدين رازی، نك: . 2، 2 ، جاآلمـل أمـل حـر عـاملى، ؛ نيز نـك: 38، ص 106 ؛ همان، ج158، ص 104 ، جبحار األنـوارمجلسى، نك: . 3

.170، ص 3 ، جالمسائلمستدرك الوسائل و مستنبط خاتمةنوری، ؛ 188ص

های نسخ خطى گنجينهاز 44

د عبـدالجبار بـن عبـداهللا يـرك از شاگردان المفيبن ز ىن عليدالديب رشين ترتيبدك يـبا یو جهينت دربوده است. ىخ طوسيشاگرد ش او بوده كه او خود یالراز یالمقر

د يـاساس احتمـاال با نيا بركرده است و مىت يق) روا 460(م ىخ طوسيواسطه از ش درگذشته باشد. زين ق 530ال بوده باشد و حدود فع یمرق 500در حدود سال

رك يـبن ز ىد الحسن بن علن ابومحم ينصرةالد ىعنين از فرزند او يالد منتجب خيش كـرده اديـه" ياالمام" و "واعظ صالح فق خيز با اوصاف "الشين ق) 544(زنده در ىالقم

1است.

.50، ص الفهرستمنتجب الدين رازی، نك: . 1

45 تأليف شريف مرتضى أجوبة المسائل الطرابلسية األولى معرفى / هي امام

تأليف شريف مرتضى $ة األولیجوبة المسائل الطرابلسأمعرفى . 8

فهرسـتژه يو به ،ىف مرتضيم آثار شرمتقد یها طبق آنچه در فهرست در كـه یصـروبچهار دفتر مختلـف در ىمرتض فيشر است، شده وارد ده،يرسبه چاپ $ادب المرتضـ

دفاتر چهارگانه تاكنون دو دفتر نيا. از استرسيده از طرابلس داشته یها پرسش بهپاسخ . بود شدهن مفقود فرض يو چهارم نياولمجموعه دواست و شدهدوم و سوم شناخته

به مجموعه ىضف مرت يمختلف مجموعه رسائل شر یها نسخه ىدر بررس ىتازگ بهن نسـخه ينكـه از آن چنـدين رسائل برخورد كردم كه متأسفانه با وجـود اين اينخست

،. دفتر نخستبودموجود است، تاكنون مورد توجه قرار نگرفته ،یصروبنابر گزارش ب ،ما دهيـد ها ن نسـخهيوصف، آنچه من تاكنون در ا نيا با .مسئله بوده است هفده یحاو ند.ا قصاان نياز پا ها نسخه نيا نكهيا گو ،شامل شانزده مسئله است تنها

یها از نسـخه ىكينمونه یبرااست به نسبت پر برگ كه ی، دفترنخست مجموعهٴ ف يشـر "اجوبه مسائل" یها ن مجموعهيتر ن دفتر از مهميآن شامل پنجاه برگ است. ا

یرد نيهمچنـو ىن مسـائل كالمـيتر از مهم یمشتمل بر تعداد كه رايزاست؛ ىمرتض ارزشـمند یها شامل بحثتر از آن ز مهميد معتزله در مسأله امامت و نيبر عقا مبسوط

یا جز اشـارهب ـفانه تاكنون قرآن است كه متأس یريپذنا فيتحر دربارV ىف مرتضيشرعه در برابـر يشـ یمورد اسـتناد علمـا ـ 1است آمده ىطبرس مجمM البیـانآن در به كه

مخالفان قرار نگرفته بوده است. ا در يـن كتـاب يـكوتـاه ان تنها چهار مسئله نسـبتا يش از ايالزم به ذكر است كه پ

ده يبه چـاپ رسـ ،"$رسائل الشریف المرتضا در "ي ىف مرتضيشر تکملة األمال$بخش پراكنـده ىبلكه در قالب مسـائل نبوده،ات يل عنوان طرابلسيها ذ آن نشره كه البت است

بوده است.

.43ص ،1ج ،انیالب مجمM ،ىطبرس. 1

های نسخ خطى گنجينهاز 46

ن قرار است:ين دفتر از ايفهرست ا ىنظر كالمـ آن از نقطه دربارV ىيجزق و يقات دقمسئله "نص" در امامت و متعل ـ 1

.معتزله بر رد درا يـضرورت انتخـاب از بحث وبر معتزله در مسئله انتخاب و عصمت امام رد ـ 2

.نص بر امام .مبحث انتخاب مفضول در امامت خصوصه بر معتزله در يرد ـ 3 بر فالسفه. و رد ىوليموضوع ه دربارVق يدق ىبحث كالم ـ4 2 $رسـائل الشـریف المرتضـز در ضمن يو ن1ىمرتض امال$ن در ياز اش ين بخش پيا

.استمنتشر شده جداگانه طور هب ه.يامامت امامان مورد اعتقاد امام دربارVه يديه بر زيرد ـ 5 اء و امامان.ي"عصمت" در انب یامعن دربارVبحث ـ 6منتشـر 4$المرتضـرسائل الشریف ز در ضمن يو ن 3امال$ شتر در تكملهين مسئله پيا

شده است. دربـارVالسـالم) هيـت از امـام رضـا (عليوات و ر يالسك خبر ابن دربارV ىـ بحث 7

؛اسـت دهيرسـ چاپ به 5طرابلسیات ثانیهآن در ضمن ىلياء كه بحث تكميمعجزات انب تاكنون منتشر نشده است. ،استل آمده دفتر او نياا آنچه در ام

عالم ذر. دربارV درازدامن ىبحث ـ 8بـه هـا ىاء و خوراكياشـ در خصوص مـدح و ذم واردهات يواـ بحث اخبار و ر 9

ت.يرش واليا عدم پذيرش يتناسب پذ

.به بعد 344 ، ص3، ج امال$ الشریف المرتض$موسوی، على بن الحسين، . 1 به بعد. 329 ، ص3، ج رسائل الشریف المرتض$همو، . 2 .به بعد 347 ، ص3، ج امال$ الشریف المرتض$موسوی، على بن الحسين، . 3 به بعد. 325 ، ص3، ج رسائل الشریف المرتض$همو، . 4 به بعد. 347 ، ص1، ج رسائل الشریف المرتض$همو، . 5

47 تأليف شريف مرتضى أجوبة المسائل الطرابلسية األولى معرفى / هي امام

.استمنتشر شده 1امال$ن در ضمن تكمله يش از اين بخش پيااز جوانب مختلف مسئله یاريف قرآن كه به بسيتحر رد دربارV ىليتفص ىبحث ـ10

در آن پرداخته شده است. قلب سلمان لقتله". ىما ف ىلع أبو ذر علت "لو اط يوار دربارV یگفتارـ 11

.است دهيرس طبع به 2امال$ن در تكمله يش از ايپ بخش نيا .ىكالم دگاهيدقت انسان از يحق دربارV ىبحث ـ12 .ىنظر كالممآن از دربارVبحث امت و يموازنه اعمال در ق دربارV یگفتار ـ13منـاط در ىنظـر كالمـ نكـه از نقطـهين موضوع كه با وجود ايا باببحث در ـ14

ر العمـل ـ يـخ ىعل ىچرا در اذان ـ در عبارت: ح ؛ت انجام آن استعظمت عمل مشق .دارد یشتريمشقت ب ،هادكه ج ىند، در حالا ن عمل خواندهيصالة را بهتر

هيـر (عليـحضـرت ام ركنندهٴ يتكف ،شود مى گونهنكه چيا خصوصدر ىمبحثـ 15ن يـالسالم) با خوارج بر ا هير (عليكه رفتار حضرت ام ىالسالم) را كافر خواند، در حال

اساس نبود.ات بحـث ييـو جز ىكالم دگاهيدقت انسان از يحق دربارV مبسوطار يبس ىـ بحث16Vالفع ىقت "حيحق دربار".

از ىف مرتضـياد شرينسبتا ز یها د به نقلين دفتر بايه اار جالب توج يبس كاتاز ن نوبخت اشاره كرد. به و آلق ابن دربارV ىمباحث نيهمچنو ىو امام ىمان معتزلمتكل

به مناسبت ،ر استينك در دست تحريا كه هم ىف مرتضيشر دربارVدر كتاب خود ن يـمختلـف ا یهـا بخـش دربارV ىليتفص ىليها، تحل وستين دفتر در بخش پيدرج ا

.ما كردهارائه ،قه كالميمربوط به مباحث دق یها ژه قسمتيو مجموعه اجوبه، به

.به بعد 349 ، ص3، ج امال$ الشریف المرتض$موسوی، على بن الحسين، . 1 .به بعد 396 ، ص3، ج امال$ الشریف المرتض$موسوی، على بن الحسين، . 2

های نسخ خطى گنجينهاز 48

تأليف شريف مرتضى ةیجوابات المسائل الس02رمعرفى . 9

نگرفتـه قـرارت يـه و عناكه تاكنون مورد توجـ ىف مرتضياز آثار ارزشمند شر ىكي ىكالم آثار نيتر مهم از را آن ديبا كه ،ن كتابياست. ا جوابات المسائل السـ02ریة، استبـه هشـت ىليتفصـ یهـا است از پاسـخ یا مجموعه آورد، حساب به ىمرتض فيشر

دانـش دقيقـهو ىمقـوالت فلسـف بـا ارتباط در ىنه علم كالم كه همگيپرسش در زم ىمهشـب یها شيگرا گر تيحكا ،كتاب نيدر ا ىف مرتضيو منهج شر مسلك. اند كالم

مذهب است. ىن دانشمند برجسته امامياا اسـت؛ امـ مانده ىالبته عمدتا متأخر، باق ،یدمتعد یها نسخه المسائل السـالریةاز

از ،نيـش از ايده اسـت. پـيت قرار نگرفته و به چاپ نرسيشگفتا كه تاكنون مورد عنا 1م.يالع داشـتدر كتابخانه آستان قدس هم اط یمرق 676خ يكهن با تار یا وجود نسخه

ىف مرتضـيئل شراز مسا یا اثر هم در ضمن مجموعه نيا از ىنسخه كهنسال ،الوهع بهنسـخه نيرت ميقد 2ن موجود بوده است.يدر كاظم یخ أسداهللا التستريدر موقوفه آل الش

اب كتاب، در يدست یها گر نسخهين است كه از آن در كنار ديبرل كتابخانهن كتاب در يا م.يا اثر بهره گرفته نياح يتصح

در ىعنـي ــ ىمرتضـف يگانه كهن آثار شر سه یها در فهرست المسائل السالریةاز از آن در ىبخشـ اامـ ؛امده استين ىـ نام ىخ طوسيو ش ى، نجاشیوبصر یها فهرست

ن يـدر ا ىللـخ مـال$املحقـات یها او درج شده است. ظاهرا در نسخه امال$ملحقات ؛اسـت امـدهين ها ن نسـخهين مسائل در ايمتن تمام ا ،رو نيوجود دارد و از ا خصوص

درج در تكملـه یبـرا المسـائل السـالریةاز ىكه تنها بخش رود مى هماحتمال نيا البتهالمسـائل ل عنـوان يـن كتـاب، ذيشهرآشوب از ا . تنها ابنباشدگرفته قرارنظر مد مـال$ا

.173، ص یفهرست الفبايي آستان قدس رضوق؛ نك: 676ضمن "جواب مسائل"، نسخ . 1 حاشيه. ،15ص ،3ج ،الفوائد الرجالية ،مهدىمحمد د سي ،بحر العلومنك: . 2

49 تأليف شريف مرتضى جوابات المسائل السالرية معرفى / هي امام

توجهبا 2استاز آن نام برده ىطوس خيشكه المسائل الدیلمیـة 1نام برده است. السالریة ىلمـيد سالربه مسائل ىشود كه در فقه بوده و ربط مىشهرآشوب معلوم ح ابنيبه توض ندارد.

بـن سـالر یدر واقع از سـو جوبة المسائل السـالریةأدر كتاب موجود یها پرسش ىف مرتضـين شاگردان شـريتر و از مهم ىعيشم نامدار ه و متكل ي، فقىلميز الديعبدالعز

گـاه يند، جاا مطرح شده ىليبه صورت تفصها كه گاه مطرح شده است. از خود پرسشدر مباحـث جـواهر و اعـراض ىم كه او كتابيدان مىشود. مىاو در دانش كالم روشن

طـور هب ،استگو مطرح كرده و مورد گفت المسـائل أجوبةن يكه در ا ىداشته كه با مطالب مـهمقد و كتـاب نيـا به اشاره باق بحرالعلوم محق یهدد م د محم يس 3وند دارد.يكامل پ

شيستاعلم كالم در ىلميددانش سالر ازن كتاب ياستناد هم به آن، بر ىمرتض فيشر :است كرده

مسـائله ىلقد سـأل هـذا الفاضـل فـ ید، ولعمريالس من له النعت بهذا كيوناه...« ىعلى كمال فضله واقتـداره فـ دل يد ير متقن سديصة بتحريالمذكورة عن أمور عو

لة يعلم منـه مقـدار فضـيالمرتضى بما د األجل يق السره، وقد تعم يصنعة الكالم وغله علـى يطه على العلم، وقد كان سؤاله عن ذلـك حـال تحصـالسائل وتمهره وتسل

4».ه.يد وقراءته عليالس

را یريـن تعبينـچ كننـدهٴ پرسـش دربارV ىف مرتضيكتاب، شر یها در آغاز پاسخ : برد مى كار هب

ان جوابهـا يه من المسائل و سأل بما أنفذه األستاد أدام اهللا عز و قد وقفت على ...«

.70، ص العلماء معالمابن شهر آشوب، . 1 .289، ص فهرستال ،ىطوس. 2، 20 ؛ همـان، ج223، ص 5 ؛ همـان، ج84تا 83، ص2 ، جالشيعة تصانيف الذريعة إل� تهرانى، آقا بزرگ، . نك: 3

.171، ص 7 ، جالشيعة أعيانامين، سيد محسن، ؛ 352ص .16 ـ 13ص ،3ج ،الفوائد الرجالية ،مهدىمحمد د سي ،بحر العلوم. 4

های نسخ خطى گنجينهاز 50

ال على نكتة و موضع شبهة و أنـا إمسألة ىده فيده ما وضع ييو وجدته أدام اهللا تأة ان حجـيـر إخالل معهما ببيجاز من غيلالختصار و اإل ب عن المسائل معتمدا يأج

». أو دفع شبهة.

:است كردهشروع عباراتن يخود را با ا یها ز پرسشين سالرالمرتضى علم الهدى أطـال ف األجل يدنا الشريأنعم اهللا تعالى على الخلق بدوام س«

ه و بسطته و كبت أعدائه و حسدته و األلسن تقصر عـن ه و سمو اهللا بقاه و أدام علو ه سالم ظلـا و عن اإلضعف عن تعاطى نشرها فال أزال اهللا عن يأداء شكرها و المتن

خـتلج يعرض لـه و يل إلى إلقاء ما ير، و بعد فمن كان له سبيامه من الغيو حرس أف و استمداد الهدى مـن جهتـه فـال معنـى يصدره من الشبهة إلى الخاطر الشر ىف

ق الـنهج و يـقـف علـى الطرية اقتباس نور اهللا سبحانه ليإلقامته على ظلمتها و الغا ىراد ذلـك فـيـنا من إم و الخادم و إن كان متمك يل الواضح و الصراط المستقيالسب

ه سـائل اإلنعـام المجلس األشرف و أخذ الجواب عنه على ما جرت به عادته فإنـحصـل بـذلك يالنفع بهـا ف عم يضاح ما أشكل منها ليبالوقوف على هذه المسائل و إ

ه يـنوة و التن كافـيو عموم النفـع للمـؤمن بمجموعة من الوقوف على الحق ىالمبتغذلـك ىف المرتضى علم الهدى أدام اهللا قدرته فـيدنا الشريرى سيباسم الخادم، و ل

.»ه إن شاء اهللا تعالى.علو

كرده مىشركت ىف مرتضيدر مجالس شر ىالديلم سالرشود كه مى روشننجا ياز اصـورت مكتـوب $مالاتا در يكه نها یو "نظر" محور ىد همان مجالس كالمياست. شا

ن يـق معمـول در آن مجـالس، ايـهـا بـه طر طرح پرسـش یا او به جاام ؛است افتهين ياست و به همـ كردهم ياستاد تقد محضر همكتوب و مستقل ب صورتها را به پرسش

آن در تكملـه یها ن مسائل و پاسخيكه ا استم گرفته شده يتصم نيچند يل هم شايدل درج شود. مال$ا

تکملـة مجموع سه پرسش و پاسخ در درتنها ،آن یها و پاسخ المسائل السـالریةاز منتشـر ىف مرتضيشر ىز به صورت پراكنده در رسائل چاپيو ن ىمرتض فيشر مال$األ

51 تأليف شريف مرتضى جوابات المسائل السالرية معرفى / هي امام

در ىف مرتضـيجوبه مسائل شـرأاز یشدن تعداد ل پراكندهيفانه به دلاست. متأس شدهمـورد ن كتـاب تـاكنونيا ،ىخط یها مسائل و رسائل او در نسخه یها ضمن مجموعه

ريغ یگرين ديآن تحت عناو ازسه قسمت ىبه طور اتفاق تنهاه قرار نگرفته بود و توج اسـت ىن در حاليمنتشر شده است. ا $رسائل الشریف المرتض، در سالریةالمسائل الاز .ديآ مى شمار به ىف مرتضيشر ىن آثار كالميتر قتا از مهمين اثر حقيكه ا

ن كتاب را كه در ضمن هشت پرسش يدر ا موجوداز موضوعات ىنجا فهرستيدر ا :كنم مىند، ارائه ا مطرح شده

ست.يت جوهر به فاعل آن ني نكه چرا جوهريح ايتوض دربارVپرسش نخست:

شود و مىقدرت ن محل ینكه قدرت مستوجب حال برايا خصوصپرسش دوم: در ىح / قادر ىقادر است به جملگ ،قادر ،قادر جملة. در واقع یبل موجب حال است برا

قدرت. اجزاء محل سبببه فقطو نه

.تايصفت ح دربارV نيشيپپرسش انپرسش سوم: هم

ش به فاعـل به محل ىنكه اعتبار در اختصاص عرضيا خصوصپرسش چهارم: در ر قاصد است.يغ نكه مخالف شرط كند كه منظورش از فاعل، فاعل يو لو ا ،ستين

ر كواكب بر حوادث است.يمان در خصوص تأثده منج يعق رد رVدرباپرسش پنجم: مطـرحة ياز مسائل سـالر ىكيبه عنوان مال$ادر ملحقات ،ن پرسش و پاسخ آنياك يـعنـوان بـه $مجموعه رسائل شریف مرتضـمستقل در طور هب همچنين 1.است شده

نكه آن در كتاب يو امسائل السالریة المبهم به یا با اشاره البته 2؛مسئله چاپ شده است آمده است. ىمرتض فيشر $امال اي غرر ودرر

جملـه ازوابسـته بـه آن ىت آن و مسائل كالميخواب و ماه دربارVپرسش ششم: عنـوان بـه مال$ادر ملحقات شهمراه پاسخ به زين پرسش نيجنس و فاعل آن است. ا

به بعد. 384 ص ،3 ج ،$المرتض فیالشر $امال ن،يبن الحس ىعل ،یموسو. 1 به بعد. 301 ص ،2 ج ،$المرتض فیالشر رسائلهمو، . 2

های نسخ خطى گنجينهاز 52

مجموعـه رسـائل جداگانـه در طور هب نيهمچن 1.است شده رجد هياز مسائل سالر ىكيده يرسـچـاپ بـه ،همسـائل سـالریبدون اشاره بـه ،ك مسئلهيعنوان به $شریف مرتض

مـال$ا ايـالغرر والدرر ا وجود آن در ي المسائل السالریةبه نام یا نجا اشارهيدر ا 2است.ن مسئله از مسـائل يششم ،پرسش نيا كه دهيگرد ديقو تنها است نشده ىمرتض فيشر

دارد.مسائل السالریة ال ةجوبأآشكارا نظر به ديق نيا. استشتر در كتـاب ين رساله را پيه است. امسئله "نظر" و ترادف ادل دربارVمسئله هفتم:

ا نشده است؛ امـ ثبت امال$ن مسئله در يا 3م.يا ل قرار دادهيمورد تحل $تاریخ یها بررس$، به چاپ همسائل سالریبدون اشاره به ،"ةتوارد األدلبا عنوان " $مرتض فیشررسائل در 4ده است.يرس

گـر اقسـام ي"اراده" در خبـر و امـر و د ىل كالمـيتحل خصوصپرسش هشتم: در ا يباشد یخبر یا نكه جملهير در امؤث امرن است كه يخطابات است. پرسش در واقع ا

ر را دارد. يخـود اراده منـاط تـأث نكـهياا يـم است كه اراده كنـد ا خود متكل يآ ،یامر از يىجز ،ىينكه هر جزين است كه شرط ايرا رد كرده ا آن ىف مرتضيكه شر یا دهيعق

باشد. یا اراده با مقارن خبر از يىجز هر كه است نيا ،شود قلمداد خبركامل در طور هباست یا مجموعه جوبة المسائل السـالریةأشود، مىچنانكه مالحظه

رات و يتـأث اعراض و مسـئلهٴ انواعژه در موضوع جواهر و يو و به ىق كالميمباحث دقمـان متكل نيبـن موضـوعات مـورد بحـث در يتر ن مباحث جزء مهميرات. همه امؤث

.به بعد 392 ، ص3، ج امال$ الشریف المرتض$موسوی، على بن الحسين، . 1 ».مسألة فى المنامات: « 7، ص2، ج $المرتض فیالشر رسائل موسوی، على بن الحسين،. 2تر در سايت كاتبـان يادداشـتى به بعد. پسان 157، ص عیتشـ و اسالم ۀحوز در $خیتار یهایبررس. انصاری، حسن، 3

الحاقى دربارV اين مقاله منتشر كردم و در آن نشان دادم كه در اين قسمت، كالم شريف مرتضى ناظر به ابن سينا شريف مرتضى و ابن سينا: «خطايى صورت گرفته است؛ نك: يادداشت رسائلنيست و در واقع، در نسخۀ چاپى

؛ منتشر شده در:»تصحيح يك خطاhttp://ansari.kateban.com/entry1932.html

.به بعد 147 ، ص2، ج رسائل الشریف المرتض$، موسوی، على بن الحسين. 4

53 تأليف شريف مرتضى جوابات المسائل السالرية معرفى / هي امام

كه ـ ها ن پرسشيدر پاسخ به ا ىف مرتضيبوده است. شر ىمهش ب خصوص و به ىمعتزل ىمطرح شده است و نشانگر عمـق آگـاهكر جزئيات با ذنسبت بهق و يار دقيخود بس ىمهش ب ىمشبا مفصال را ىمباحث اريبست دق اب ـ است ىلميد سالر ىعني ،كننده پرسش

خـود هـم صالملخـن نوع مسائل در كتاب ياز ا ىف مرتضيه شرالبت .پاسخ داده استر و ت قيـار دقيبسـ السـالریةجوبه المسائل أاو در یها ا پاسخام ؛را ارائه داده ىيها بحث ست.ها هيناظر به شبهات و رد نيهمچنر و ت ىليتفص

در موجـودشود كه از مجموعه هشت پرسـش و پاسـخ مىمعلوم ذشتاز آنچه گپنجم و ششم و هفـتم بـه چـاپ یها ، تاكنون تنها مسئلهجوبة المسائل السالریةأكتاب

تاكنون منتشر نشده است. مه آنكتاب همراه مقد یها بخش ريساو استده يرس

های نسخ خطى گنجينهاز 54

ىخ طوسيش تهذیب األح4ام دار خيتار ىخط ۀن نسخيتر كهن. 10

قـان و از از محق یط شمارتوس شيپ سال چهل حدود ،ىخ طوسيمناسبت كنگره شبه خ يشـ ىخطـ یها نسـخه ىكتابشناسـ دربـارV ىيكارها يىق طباطباجمله مرحوم محق

زاده و واعـظ یز آقـايها منتشر شد و بعدها ن از آن ىرفت كه بخشيصورت پذ ىطوسك كـار ي یهنوز جا ،ن وصفيبا ا ها را منتشر كردند. از فهرست یا پاره ،گريد یشمارد از يـخ مفيكنگـره شـ یها ىاز نوع كتابشناسـ یاست؛ كار ىن مورد خاليدر ا ىاساس

یها ها نسخه ن ساليژه كه در طول ايو قان. بهگر از محق يد یتعدادو يىمرحوم طباطبا ىاهللا مرعشـ ةيـهماننـد كتابخانـه آ ىيها و فهرست شده و كتابخانـه ىيشناسا یاريبس .دار دارنيدر اخت ىخ طوسيكهن را از ش یها از نسخه یاريبس

او در نجف ىفقه نكه مدرسهٴ يل ايت آثارش و هم به دلي ل اهم يهم به دل ىخ طوسيشاو یريو تفس ى، فقهىثياز تداول آثار او را دارا بوده و آثار حد ىتسن ،هدر حل هاو بعد

را داشته است بختن يه، ايكهن امام یر علمايش از ساي، باست شده ىقرائت و سماع م بماند. ىباق ىكهن نسبتا ىخط یها نسخه آثارشكه از

جهـات یارياز بس ىخ طوسين اثر شيتر كه مهم تهذیب األح6امكتاب خصوصدر م و ا نكـرده ىقيمانده است، من تاكنون تحق ىباق یاديار زيبس یها است و از آن نسخه

ا نسخه المثل تا سده هشتم دارد؛ ام ىكهن ف ىاد نسخه خط دانم كه چه تعد مىن ىدرست هب است مشهور. یا نسخه المیزان ، صاحبيىكتابخانه عالمه طباطبا ىخط

)699ص 8(ج دانشنامه جهان اسـالمدر یريبدجواد ش محم یآقا ۀعالمان ۀدر مقال وجـوددر قـم ىاهللا گلپايگان آية ۀدر كتابخان تهذیب األح6ام از یا كه نسخه است آمده

نياق. 575خ كتابت ين كتاب است با تاريدار ا خين نسخه تاريرت ميقد ،دارد كه به نظرگويا اين گزارش درست نيست است. 5از جلد ىو بخش 4ه تنها شامل جلد نسخه البت

و اين نسخه متأخرتر است.ونال)، يوتـك ناسـيبليس (بيپـار ىش در كتابخانه مليدو سال پ ىكي ،ن وصفيبا ا

55 ىخ طوسيش تهذيب األحكام دار خيتار ىخط ۀن نسخيتر كهن / هي امام

ىار خوبيكهن و نسخه بسبسيار خ آن يدم كه تاريد را تهذیبد نخست از مجل یا نسخه یبعد یها منتشر شود و در چاپ(عكسى) فاكسيميلهسته است به صورت يشا واست

و شـود ىمـ ینگهدار ىعرب 6598ن نسخه به شماره ياز آن استفاده شود. ا زين تهـذیب بالغ و سماع. یها ىو گواه ىاست با حواش یا نسخه

:ن آمده استين چنينام كتاب بر برگ نخستاألوحـد خ األجـل يف الشـيالفقه تصن ىف تهذیب األح6امل من كتاب الجزء األو «

ىد بـن الحسـن الطوسـعة محم يعة معتمد الشرين ركن الشيالعالم الواصل عماد الد ».ن.يد وآله الطاهرحه بمحم يقدس اهللا روحه ونور ضر

و یسـترابادد بن الحسن االو از جمله محم ىت كسانيمالك ىگواه ،نسخه یبر روالـف آن در 198. در بـرگ دكر ىيد آنان را شناسايآمده است كه با ىن الحل يمحمد أم

ن آمده است:يان نسخه چنيپا . »كتاب الصالة ... ىالثان ىتلوه فيل وتم الجزء األو «

نويسد: ىم و بعد ق است 569نوشته كه نيمه شعبان در دنباله هم تاريخ كتابت نسخه را آل ىولـ ىن الحلـيبن أحمد بن الحس ىيحي ىرحمة اهللا تعال ىر إليكتبه العبد الفق«

.»والرحمة. رسوله وداعيا له ولجميع المؤمنين بالمغفرة ىيا علد حامدا هللا ومصل محم خ یا نسخه ،اين كتابخانه بنابراين نسخهٴ كتابخانـه سال اقدم از نسخه 6ق و 569 مور

ازمنـد ين ،ن وصفيا با اام ؛است یا زهينسخه پاك ،است. نسخه به نظر نخست ىگانيگلپا مقابله با ايـن نكـه يا ت آن روشن شود. به هر حال بـه دليـلخ است تا ميزان دق س ديگر ن

كاتب را . دارد ىروايت بالغ است، روشن است كه ريشه در سن یها ىنسخه همراه با گواه آقا بزرگ باشد. عةیالش اعالمطبقات شايد نامش در ؛كنم ىشناساي ،ما هم من فرصت نكرده

خ بـدون يشـ تهـذیباسـت از یا ن كتابخانه نسـخهينكه در هميگر اينكته جالب د نياد يكه با 6655ق با شماره 436خ شده بر اساس نسخه كهن مؤر كتابت ىول ؛خيتار

؛است ف نبودهنسخه اصل مؤل ق طبعا 436بيشتر قرار گيرد. نسخه ىمورد بررسهم نسخهبـه هـر ىول ؛ل شده بوده استينوشته و تكم خيتار نياش از يها پ تمد تهذیبچرا كه

در بغداد. ف و آن هم احتماال ات مؤل يشده در زمان ح كتابت استبوده یا حال نسخه

های نسخ خطى گنجينهاز 56

ت آن يوار ت و سن ىخ طوسيش تهذیب از مهم یا نسخه. 11

د يار شهياو در اخت خود ق) به خط 460(م ىخ طوسيش تهذیباز یا م كه نسخهيدان مىدر تهـذیبهـم از یگـريد كهنـهٴ یها بوده است. نسخهمعـالم دوم و فرزندش صاحب

ن بن يحس خيشاز جمله نزد ،د دوم و نسل شاگردان و شاگردان شاگردانشيار شهياختشـده اسـت. در ىيها شناسـا از آن ىبوده كه تاكنون برخ ،1يىخ بهايعبدالصمد، پدر ش

ها از از آن نسخهخ هست كه دو يش تهـذیباز ىمختلف یها س نسخهيپار ىكتابخانه مل اسـت تهـذیبن نسخه يرت ها كه در واقع كهن از آن ىكيبرخوردار است. یاديت زياهم .كردم ىفمعر در يادداشت پيشينرا

تهـذیبز از ي) نىبرگ و در قطع رحل 621در هخي(همراه با مش یگرينسخه كامل دا امـ ؛سـتين كتابخانه موجود است كه آن هم گرچه چندان كهنه نيدر هم ىخ طوسيشكنـد. مـىت يـت و انتقـال كتـاب حكايـوار یها تاست و از سن ار مهم يشه آن بسير

نشـده اسـتفاده تهـذیبح كتـاب ين دو نسخه تاكنون در تصـحيك از ايچ يفانه همتأس ت وقـف شـاهزاده اسـ یا شود و نسخه مى ینگهدار 6655ن نسخه به شماره ياست. اق در دارالسـلطنه 984ل ع األو يـل ربنسخه، شـب او ىانيپا بخشرزا. كتابت يبهرام م

بـهاز درگذشت شـاه طهماسـب آن را پسكاتب پانزده روز ۀبه گفت بنان است و يقزوصـورت گرفتـه 984تـا 982 یهـا نسخه در فاصله سال ان برده است. كتابت كل يپا

شـود. در مىده يد وستهيپعالمات بالغ و سماع ،ر برگپ ن نسخهيا سرتاسراست. در د ظاهرا به نـام محمـ ىگر از شخصيد ىسماع با خط یها ىن گواهياز هم ىكيه يحاش

است يىخ بهايش به خط ىن گواهيشده كه ا ابراز ،يىخ بهاياز شاگردان ش ىقاسم الداع

یا وجـود نسـخه Vدربـار $جoنگ انجمن نسـخه شناسـدر جلد سوم ىد كاظم رحمتمحم ۀمقال: نكدر اين زمينه . 1 د جـواد د محمـبـه قلـم سـي دانشـنامه جهـان اسـالمدر »تهـذيب« ۀنك: مقالنيز ؛ معالمشيخ نزد صاحب به خط ، در ذيـل بحـث از ىزنجـانسـيد موسـى شـبيری رجـال آيـة اهللا صـوتى یهـا و نيـز درسزنجـانى یشبير

.جماعاصحاب ا

57 ت آنيوار ت و سن ىخ طوسيش تهذيب از مهم یا نسخه / هي امام

خ يش خط هشباهت ب بى البتهز يالف و در كنار "بلغ سماعا"). خط ن 72ه برگ ي(در حاش ست.ين يىبها

ىخيالعـات تـارن اط مه كاتب متضـم يو ترق ىن نسخه، گواهيل اان جزء او يدر پا الف: 71 برگشود. مىنا نقل ينجا عياست كه ا یارزشمند

ر األجـل يـب األحكام وكتـب لخزانـة األميل من تهذتم الكتاب وهو الجزء األو «قـه بن حماد أدام اهللا سعادته وسـالمته ووف ىن المفرج بن عليدر ركن اليد الكبيالس

اآلخر یمادأواخر ج ىن. وافق الفراغ من نسخه فيد وآله أجمعه بمحم يالعمل بما ف ىن وخمس مائة وكتب أبو الفوارس بن نصـر اهللا بـن الموصـليمن سنة أربع وسبع

هم يه وعلـيـاهللا عل ىعترتـه صـل ن من يد والطاهره محم ينب ىا عليحامدا هللا ومصل را؛ ونقـل يما كثين وسلم تسليد وآله أجمعر خلقه محم يخ ىوالحمد هللا وصلواته علح يها خطه بالقرآءة والتصـحيالمصنف قدس اهللا روحه وعل ىمن نسخة قد قرأت عل

نعمه. وافق الفراغ ىن وأربعمائة والحمد هللا عليخها شهر رمضان سنة ست وثلثيتارن يل مـن شـهور سـنة اثنـاألو یمادهذه النسخة ضحوة نهار األربعاء سابع ج من

رحمة ربه وغفرانـه ىر إلين دار السلطنة، علقها لنفسه الفقين وتسعمائة بقزويوثمانم والحمـد هللا يه جـواد كـرعامله اهللا بعفـوه إنـ 1ىالشقط ىنيد الحسحسن بن محم ».م.يالرحمن الرح

بلـغ «شـود: مـىده ين بالغ هم ديا تهذیبل ان جلد او يپاه همان برگ در يدر حاش .».ىته عن يوقد أجزت له روا ىده اهللا تعاليسماعا أ

توسـطكه یمرق 574خ يبوده با تار یا نسخه ،نسخه موجود م مادر ينيب مىچنانكه د يالسـ ر األجـل يـخزانـه "األم یبرا "ىالموصل بن نصراهللا بن الفوارس"أبو نام به ىكاتب

تـا 82، ص 10 ، جالفقهـاء موسـوعة طبقـات نك: است اين كاتب كه خود از اهل علم و از جبل عامل بوده یبرا. 1

، المعروف بالحسـن بـن نـور الـدين؛ از ى، الفقيه اإلمامىالعامل ى، الشقطىالحسين ىد بن علحم الحسن بن م :83 استنساخ ،حسين عبد الصمدشيخ ، ىرا به درخواست پدر شيخ بهاي $کـافاز كتاب یا راويان شهيد دوم كه نسخه

.كرده است

های نسخ خطى گنجينهاز 58

ز بـه يـن نسـخه ني. ااستكتابت شده بوده " بن حماد ىن المفرج بن علير ركن الديالكبدر وبوده یمرق 436خ كتابتش يكه تار استكتابت شده یا نوبه خود بر اساس نسخه

436 مـورخنسـخه نيـا ی. بر رواستخوانده شده بوده یسنده بر ويات نويزمان ح نسـخهٴ مـادر . نسـخهٴ شـود مـىده يد ىوسخ طيقرائت ش ىحات و گواهيو تصح خط

اد كتابت شده بن حم ىخزانه المفرج بن عل یكه برا ىهمان ىعنيس، يپار ىكتابخانه مل 1ن قرار گرفته است.يد محسن اميمورد اشاره س ،است

د دوم و خانـدانش هنـوز ينزد شه ىخ طوسيش به خط یا وجود نسخه خصوصدر ، ىخ طوسـيبه رقم شـ یا چرا با وجود نسخه كهست يكار هست. درست روشن ن یجا

یگـر بـرايد یها ن بن عبدالصمد اقبال به نسـخهيحس خيشو معالمدر دوران صاحب كتابت و استنساخ وجود داشته است؟

ار ين نسـخه بسـيـمراجعه به ا ىطوسخ يش تهـذیبد ح مجد يتصح یبه هر حال براايـن نسـخه قيـبتـوان از طر كـه كند مىآن را فراهم نهٴ يزم امر نيات است. ي حائز اهم

قرار داد. ىرا مورد بررس ىاصالحات شيخ طوس

.228، ص 8 ، جالشيعة أعيانسيد محسن امين، . 1

59 ىو كالم ىفقه گر يد ۀو چند رسال ىشاذان قم ث از ابنيدر حد ىيجز / هي امام

ىو كالم ىفقه گر يد ۀو چند رسال ىشاذان قم ث از ابنيدر حد ىيجز. 12

یمرق 1336خ كتابت يبا تار 10005هست به شماره یا در كتابخانه مجلس مجموعهار يد كه اآلن در اختيد ديست؟ (فهرست كتابخانه را بايك آن تبكه بر من معلوم نشد كا

نيـاباشد). در ضـمن ىزنجاناهللا االسالم فضل خيد خط و قلم مرحوم شيا بايگو ندارم.: ىشاذان الفـام بن أحمد بن ىنام عل اب ىمنسوب به شخص دارد وجود ىيجز ،مجموعه

ىالنسخة الت ىكذا ف ،ىبن أحمد بن شاذان الفام ىعل ث نقلت من خط يجزء من األحاد« .»نقل منها

ظـر ن را به خود جلب نكرده است، از نقطـه ىه كسظاهر تاكنون توج بهن جزء كه يا .گفت ميشتر سخن خواهيب ،ن جزءيا دربارV ،ت دارد. در دنبالهي ث و اسناد آن اهم ياحاد عبارت است از: داردقرار مجموعه نيدر ا كه يىها رساله گريد .ىف مرتضياز مسائل شر ی) تعداد1 .ىيخ بهاير در مواطن اربعه از شييدر قصر و تخ یا ) رساله2 .ىاز خواجه طوس »ةينسانبقاء النفس اإل ىف«) رساله 3 .ىهد حل ف ابن از »معرفة منازل القمر«) رساله 4عـة مسـائل مـن فنـون متنو ىرسالة فـ«ركه با عنوان ن ت يالد از افضل یا ) رساله5

.»موسوم به انموذج العلوم6 شـدهن مجموعه درج يدر آغاز ا كه ىف مرتضيفات شرياز تأل یوصر ) فهرست بو 1ریـاض العلمـاءدر ویصـر�فهرست بoدارد و ناقص است. ىانتها افتادگ از البته واست

هـم در آسـتان قـدس یا و از آن نسـخه اسـتده يبه چاپ رس 2$ادب المرتضز در ين .است موجود های ديگر ايران و عراق و نيز در برخى كتابخانه یرضو .ىار معتزلعبدالجب ىقاض فيتأل ،»رةجب الم ىعل الرد ىمقالة ف« موسوم به رساله) 7

.36، ص 4ج ،العلماء اضیرافندی اصفهانى، . 1 م. 1957، بغداد، مطبعة المعارف، وآثاره رتهیس من $المرتض ادبمحى الدين ،عبدالرزاق ، . 2

های نسخ خطى گنجينهاز 60

ك يـبـر اسـاس تنهـا عبدالجبار را ىقاض رسالهٴ نيش، ايپ ىبر چند ساليدا یآقا ادداشـتي دو ن سـطور دريسنده اينو 1منتشر كرد.و با عنوانى غير دقيق ر نسخه متأخ

،2كه دربارV ماهيت اين كتاب و هويت نويسنده آن منتشـر كـرد مجزا در سايت كاتباندر ضـمن ىف مرتضـيكم دو بار با انتساب غلط به شـر ن رساله دستيار شد كه متذك

مسـائل الشـریف روت ضـمن يـر در بيـاخ یها ز در ساليو ن 3او در قم رسائل مجموعهم در نجـف موجـود يةاهللا حكـيـبر در كتابخانه آيمنتشر شده است. نسخه دا 4$المرتض

بر، آن نسخه مشـتمل يداف ياست. بنابر توص ید سماوخ محم يفرزند ش است و به خط ىمشتمل بر رسـائل زينم يةاهللا حكيكتابخانه آ كنم نسخهٴ ىبوده و من گمان م ىبر رسائل

سـال ،آن ن تفـاوت كـه كتابـت يبا ا ،5ش مشابه مجموعه كتابخانه مجلس باشديوب كم است. یمرق 1336سال مورخمجلس مجموعهكتابت ىلو ،است یمرق 1335 ،ندا شـده كتابـت ىف مرتضـيبـا انتسـاب بـه شـر كهساله ر نيا یها نسخه ىبرخار عبدالجب آثار قاضى محدود یها واقع از نمونه درهستند. اين رساله یرت كهن یها نسخه

6ه محفوظ مانده است.يت امامدر سن ،هيدير زيان غيمن و در مير ياست كه در غنكـه يكنم: نخست ا اشارهبه چند نكته نجا يدر اد يادشده باي ى ثيجزء حد Vدربارا ام

نگريد به:. 1

Hans Daiber, Maqāla fī l-radd ‘alā al-Mujbira (MS Najaf), attributed to ‘Abd al-Jabbār al-Hamadhānī,

published in: A Common Rationality: Mu’tazilism in Islam and Judaism, edited by: Camilla Adang,

Sabine Schmidtke, David Sklare, WÜRZBURG, 2007, p: 101-126. ای و بررسى رسـاله ی): پنج نسخه جديد از كتابى از ابوالحسن عامر1نامه ( امریع«. از جمله ذيل اين يادداشت: 2

كه در همين كتاب منتشر شده است.» ىار معتزلعبدالجب ىمنسوب به قاض

.»األنبياء معجزات ىف مسئلة«: بعد به 277 ، ص4ج ،$المرتض الشريف رسائل: نك. 3به بعد: 162، ص م 2001ق/ 1422 ،مؤسسة البالغى، تحقيق وفقان خضير محسن الكعب، $المرتضـ مسائل :نك .4

"مناقشة رأی المجبرة والمشبهة". .فانه در اختيار ندارمديد كه متأس در اين مورد بايد فهرست كتابخانه حكيم را . 5همـه ايـن دربـارV (بر اساس همه نسخه های موجـود از آن)، قاضي عبد الجبار مه تصحيح تازه اين اثر در مقد . 6

.رود در آيندV نزديك منتشر شود رفته است كه اميد مى مطالب سخن

61 ىو كالم ىفقه گر يد ۀو چند رسال ىشاذان قم ث از ابنيدر حد ىيجز / هي امام

؟ بـه اسـت ىبه چه كس مربوط ،شده داده نسبت او بهكه جزء ىست نام شخصيمعلوم ن ،مائـة منقبـةصاحب ،ىشاذان قم تواند به ابن مىنه ،آن ىنام، در شكل كنون نياهر حال

،نـام پـدر به پدرش. متعلقم ـ و نه ياو بدان اسمف مگر آنكه آن را محر ـمربوط باشد و نـام فرزنـدش هبـود ىالقمـ ىبن الحسن بـن شـاذان الفـام ىاس احمد بن علابوالعب

از یبـه بـرادر باشد متعلقن نام يا كه دارد وجود هم ىفيد. احتمال ضعابوالحسن محم كتـاب را ید ابتـدا سـندهاين موضوع بايا ىبررس ی. برامائة منقبـةصاحب ،شاذان ابن

ب است:ين ترتياست، بد ىفاتيكه گاه دچار تحر ،ثياحاد یمرور كرد. سندهابن الحسـن ىاس احمد بن علآمده است از ابوالعب ىتيوار ،درست در آغاز متن )1

ه باشدــ بـه صـورت: يقولو ابن هماند يد" ـ كه شابا عنوان "جعفر بن محم ىاز شخصجعفر بن ىثنقال: حد ،طاعته ىبن الحسن أعانه اهللا عل ىاس أحمد بن علثنا أبوالعب حد .محم د رحمه اهللا

ن يـا اامـ ؛ن جـزء اسـتياس صاحب ان ابوالعب يهما ياست كه گو یا ر به گونهيتعبن يـبتـوان ا ديشـاست. يدر كتاب هماهنگ ن موجود یمطالب و سندها گريدمطلب با

فرض كرد. ،مائة منقبةشاذان صاحب شخص را پدر ابنه و او از يـبـن بابو ىد بن موسـن بن الحسن بن محم يت از ابوعبداهللا الحسيوار )2

...يثنا الشحد «: عبارت اپدر ب ه يبابو اش ابن ىيدا ».خ أبوعبداهللاخ يش شـيه از عمـويـبـن بابو ىبـن موسـ ىد بن الحسن بن علت از محم يوار )3

».ثنا...حد «صورت همانصدوق. باز به د بـن از محمـ ید المذارم بن محم يد بن أحمد از ابراهت از ابوالحسن محم يوار )4

الخطـاب. بـاز بـه همـان صـورت ىن بـن أبـيد بـن الحسـو او از محم ىجعفر القرش ».حدثنا...«

خــتير همــان بــه بــاز. یراراس بــن أحمــد از ابوغالــب ز ت از ابوالعبــيــوار )5 ...».حدثنا«

بـه ،یراربـن الحسـن از ابوغالـب ز ىاس احمد بن علـه ابوالعب يت از الفقيوار )6

های نسخ خطى گنجينهاز 62

.»طاعته ىبن الحسن أعانه اهللا عل ىاس أحمد بن عله أبو العب يثنا الفقحد «صورت: اث الشـاهد از يـد عبـداهللا بـن غد بن أحمد از ابو محم ت از ابوالحسن محم يوار )7

د بـن أحمـد ثنا أبو الحسـن محمـحد «به صورت: ،د بن عجالن الحافظاحمد بن محم ».إمالء از احمـد ىن الفارسـيد عبداهللا بن الحسخ الثقة ابومحم ياز او (عنه) از الش دوباره )8

.یدهاشم از جعفر بن عبداهللا المحم ىبن ىد بن عجالن مولبن محم الدقاق از ىاز جعفر بن عل یالتلعكبر ىاز او (عنه) از هارون بن موس گريد یربا )9 ا.يد بن زكرمحم

بـن ىد بـن أحمـد از علـثنا محم حد «د بن أحمد. به صورت: محم ت ازيوار )10م يد بـن أحمـد از پـدرش از عبـدالعظنـا) از محمـي(قدم عل ىاس الهاشمد بن العب محم

. ىالحسن ن آمده است:يچن ین سند كتاب و در نقل خبريدر آخربـن أحمـد ىالحسن عل ىه أبيخ الفقيالش كتبت هذا الخبر من جزء كتاب من خط «

.»المؤدب الصباغ ىن بن عليبن الحس ىوكتب عل ىبن شاذان الفاما(كذا) تـوان مـىن سـند يآخر نيااز كهتوجه به آنچه باژه يو هب ،ن جزءيرسد ا مىبه نظر

از یا دهيـگز ــمائة منقبة شاذان صاحب ف از ابنمحر ىگرچه ظاهرا با نام ـ ،افتيدررا از هـا آن ،المؤدب الصـباغ ىن بن عليبن الحس ىبه نام عل ىشخص كهث است ياحاد 1مائـة منقبـةشاذان صـاحب ابوالحسن ابن ىثيات و اجزاء حديث و رواياز احاد یدفتر

ث يهم از احاد یشاذان، دفتر ات ابنيدر آن مجموعه از روا ايگواست. كرده یگردآورث يـث را بـا احاديـآن احاد ك،يـه و بـدون تفكوج ت ىپدرش بوده كه گردآورنده ما ب

ىيـروا ن جـزء بـا طبقـهٴ يـث ايـشـتر احاديواقع، ب درخته است. يهم آم درفرزندش ت از يات، روايروا ىدر برخ البتهز با طبقه پدر. ين ىپسر متناسب است و برخ شاذان ابن

كـه از است از شاگردان او بوده ىبه روايت يك ىابو الحسن ابن شاذان بوده و مابق از آن به خط ىبخشه تنها البت . 1

كرده است.روايت »حدثنا«با تعبير یو

63 ىو كالم ىفقه گر يد ۀو چند رسال ىشاذان قم ث از ابنيدر حد ىيجز / هي امام

استفادهات از دفتر او اخذ شده بوده (مانند يروا ىياست كه گو یا گونه شاذان به پدر ابنفرزندش یها از نوشته یا كه در مجموعه یدفتر همانطاعته)؛ ىر: أعانه اهللا علياز تعب

ث آن را در يـاز احاد ىالمؤدب الصباغ برخـ ىن بن عليبن الحس ىو عل ماندهمحفوظ ن جزء گردآورده است.يث فرزند در ايكنار احاد

آنكـه خصوص هب ،استرفته ىيست كه در عنوان نسخه خطاين یديبه هر حال تردمغلوط بـوده اسـت. یا اساس او نسخه كه نسخهٴ است كردهح يان تصريكاتب هم در پا

از بـرادر یآن است كه مجموعه مورد استناد الصـباغ را اثـر هم گريد فياحتمال ضعث پـدرش يـهـم از احاد یم كه در آن، دفتريبدان مائة منقبةصاحب ،معروف شاذان ابن

ر ه مكـر يـ(بـا كن ىعلـ ىعني ،ن برادريث مخصوص خود هم اياحادموجود بوده و در ت كرده است.يروا ،مائة منقبةصاحب ىعني ،بزرگترش ديشااز برادر ،ابوالحسن؟)

ده بـوده اسـت ـ ين دفتر را ديكه ا ىمان البحرانيخ سليه به نقل از شالبت ـن جزء يا أعیاندر همن يد محسن اميس 1.استقرار گرفته ىمورد اشاره مرحوم آقا بزرگ طهران

كـه در نسـخه افـزودهو كردهن نقل قول اشاره يبه هممنته� المقـال به نقل از 2،الشیعةده يـد ىد الحلـيى بن سعيحين يالد بيه نجيخ الفقياز الش یا اجازه ،ىمورد اشاره بحران

اطـالع نظـر بهالمؤدب الصباغ ىن بن عليبن الحس ىت عليهو دربارV 3شده است. مى ست. يدر دست ن ىخاص

.120، ص فى القرن الخامس) النابس( 2، ج عةیالش أعالم طبقاتتهرانى، نك: . 1 .486، ص 5 ج، عةیالش انیأعامين، . 2 .الصباغ ی: الصائغ، به جا51، ص فهرست آل بابويه ىنك: متن چاپى نقل بحران یبرا. 3

های نسخ خطى گنجينهاز 64

الدرجات بصائرافته از ينو یا نسخه Vدربار ىحيتوض. 13

از كتاب یا نسخه Vدربار 1درج شده است ىادداشتي ،کتاب شـیعهه سوم مجل Vدر شمارنسخه در مكه كتابـت نيااست. یمرق 1048شعبان 20خ آن يكه تار الـدرجات بصائر 24الغيـث بـه تـاريخ اهيم بن أبىابر به خط یا كاتب بر اساس نسخه یعااد به وشده

بنابر نوشته منقول از ،ثيالغ ى. ابراهيم بن أبشده است نوشته یمرق 725القعده سال یذ 275خ يتـار درشـده كتابت است یا كه نسخه اساس خود او نسخه استعا كرده اد ،او ؛شده است مىده يد آنر يو غ یشهر ر یاز فقها ىآن خطوط جماعت یكه بر رو یمرق

خالبته در نسخه حاضر چنـدان 275 خيسـت (در تـاريكلمـه دو یمـرق 1048 مور ( ان رخ داده باشد.ين ميدر ا ىد اشتباهينوشته نشده و شا ىدرست هب

ن نسـخه يا ايمشتاقم بدانم كه آ ىليو خ 2ما دهين نسخه را نديتاكنون ا بندهفانه متأس است بـر اسـاس آنچـه یا ا نسخهياست بصائر الدرجاتره يكب یها نا همانند نسخهيعز يـك چيـبه هـر حـال شده است. مىن كتاب قلمداد يره ايشود كه نسخه صغ مىعا اد

م از يشناس مى بصـائرالدرجاتعنوان كتاب هنك بيا ن نسخه با آنچه هميا ايم است: مسل نكـه يا ايـها متفاوت اسـت ث و تعداد آنيب احادير و اندازه آن و ترتيلحاظ نوع تحر

است. ىره چاپيهمانند نسخه كب درست ىبررسـ ديـبا وه خواهد بـود ار جالب توج يبس ،باشد ىر متفاوتياگر نسخه و تحر

ث در يـاحاد كدامقا يو چه مقدار و دق ؟ستيچ ىآن با نسخه چاپ یزهايقا تمايشود دقن ينـا همـيا اگر نسخه حاضـر عست؟ ام يره موجود نير هست كه در نسخه كبين تحريا

خ نسخه مادر يعنوان تار به یمرق 275خ يتار كهد گفت يد بايردت ىب ،ره باشدينسخه كب

.در حاشيه 293تا 292 صص، 3، ش عهیش کتابمجلۀ . 1. پس از تحرير اين يادداشت به لطف يكى از دوستان عكسى از اين نسخه در اختيار بنده قرار گرفت. اميدوارم در 2

Vست تحرير نهايى است در خصوص اين نسـخه و مقايسـۀ آن كه در د الدرجات بصائرمقالۀ تفصيلى خود دربار ی ديگر كتاب مطالبى را ارائه كنم. ها با نسخه

65 بصائرالدرجات افته ازينو یا نسخه Wدربار ىحيتوض / هي امام

هـا و بـل ن كتـاب سـاليـا ىر فعلين نسخه نادرست است؛ چرا كه اصال تحريا ىاصل ده بوده است.يظهور رس به منصهٴ ،خين تارياز ا پسست سال يكم ده تا ب دست

م كـه ا نشـان داده بصـائرالدرجاتشـه كتـاب ير دربارVخود ىليتفص من در مطالعهٴ ؛سـتيد بن الحسـن الصـفار نن محم يف و تدوياساس تأل از ،بصائركتاب ىر فعليتحر

یسـوبعـدها از كه ىار و با اضافاتالعط ىيحيد بن ر محم يتحر بهاست یا نسخه كهبلد بن الحسن الصفار ن اثر به محم يشه انتساب اير دربارVگران بدان افزوده شده است. يد

هـم در آنجـا یعبـداهللا األشـعر ف سعد بـنيتأل بصـائرالدرجاتن كتاب با يو نسبت ا راقـم ،سـتا دهيبه چاپ رسـ کتاب ماه دیـنكه در یا مقاله درم. ا ل بحث كردهيفصت به

1.ستا كرده ارائهوار را خالصه ستا دهيموضوع بدان رس نيا درآنچه از ىاتيسطور كل

، شـهريور 143، ش نیـد مـاه کتـاب، »آن سندهينو تي هو و الدرجات بصائر كتاب ىتبارشناس«انصاری، حسن، . 1

.62ـ 71ش، صص 1388

های نسخ خطى گنجينهاز 66

یابوالفتوح راز هاب األخبارش> شرح ىنسخه خط . 14

ر و دانشـمند ، مفسـیابوالفتوح راز هاب األخبارشرح ش= ،ديجد ىقاتيآثار تحق شتريبدر امـرن يـند. اا انگاشته ىبه زبان فارس ىرا كتاب یدر سده ششم قمر یر ىبرجسته امام

و بوده ا هب ىبه زبان فارسهاب األخبـار شرح ش=ك ياز ىيها ل انتساب نسخهيد به دليشاهاب ش=ـشـروح دربـارV یاديـقان زتاكنون محق 1ست.يشد از او ن روشن هاه بعدكه البت

ىتقمحمـدمرحـوم یها نوشـتهد بـه يـتر با از همه مهم كه ندا كرده يىفرسا قلماألخبار اشاره كرد. یورم ث ا پژوه و مرحوم محد دانش

الوه بـر روشن اسـت كـه او عـ ىخوب هب یاز منابع كهن شرح احوال ابوالفتوح راز. با وجود استداشته ىضاعق ىقاض هاب األخبارش=ز در شرح ين ىكتاب ،ر معروفشيتفس

یت علمـايـمورد عنا یو هاب األخبارش= ،مذهب بوده است ىسن ىقضاع ىنكه قاضياو عراق عجم و خراسان قرار داشته و بـر آن یدر ر یژه در سده ششم قمريو هب ،عهيش

اهللا فضـل ضـوء الشـهابد بـه يها با ن آنيتر شده كه از مهم نگاشته زين ىمهم یها شرح خيشـ فهرسـتاسـاس بـراشـاره كـرد. 3ین راونديالد الشهاب قطبضیاء و 2یراوند

روح األحبـاب و روح األلبـاب فـ$ ،یابوالفتـوح راز ش=هاب األخبارشرح ،نيالد منتجب ،ءعـالم العلمـام�شهر آشـوب در ابن گزارش Vنحو به توجه با كهنام داشته شرح الشهاب

نيـا. است بوده شده فيتأل ىبه زبان عرب اثر نيا اديز احتمال به كه زد حدس توان مى یخـود شـاگرد ابوالفتـوح راز كه ،ق) 588هر آشوب (م ش كه ابن روست آن از احتمال ؛اسـت ىزبان فارس بهاثر نيح كرده است كه اير ابوالفتوح تصريتفس Vدربار است،بوده آثار اسـتادش نيباست كه از یگريكه تنها كتاب د شرح الشـهاب خصوصهمو در اما

.هاب األخبارش= ىث بر شرح فارسالدين محد مه مرحوم جاللنك: مقد . 1 .است یدر دست آماده ساز عكسى اين اثرچاپ . 2، ديسع نيالد قطب ،یراوند. نك: 3 ، تحقيق: مهدی سليمانى آشتيانى، األخبار ش=هاب شرح $ف الشهاب اءیضبن عبداهللا

ق، قم. 1431دار الحديث،

67 یابوالفتوح راز شرح شهاب األخبار ىنسخه خط / هي امام

بـه زبـان كتـاب نيا اگراست. هنكرد آن ودنب ىفارسبه یا اشاره چيه ،است برده نام آن بـودن ىفارسـ هبـ الفتوح،ر ابويشهر آشوب همچون تفس شده بود، ابن فيتأل ىفارس خاطرنشـان ریـاض العلمـاءهم كـه در ىاصفهان یرزا عبداهللا افنديم 1.نمود مىح يتصر

كه یديبا وجود تأك 2،ده بوده استيرا د یراز شرح الشهابكرده كه دو نسخه از كتاب ا منسوب به ابوالفتوح داشته اسـت، در ي ىقيحق یها گر نوشتهيد ینوشتارزبان ذكربر هـم كـه ىزمان ،بر عكس بلكه؛ است ننموده آنبودن ىبه فارس یا اشاره چيهن مورد يا

به لفـظ نقـل لفظـ یر» خان عالن«از ابوالفتوح در ىتيحكا Vدربار ـ رااز آن ىمطلب عمـومكـه اسـت تعجـب یجـااسـت. ىبـه زبـان عربـ شده، نقل مطالب است، كرده

ند ا نقل كرده زينن مطلب را يو ا استابوالفتوح نوشته شده دربارVكه تاكنون ىيها نوشته ىعرب زبانكتاب به اصل كه ندا كردهه نتوج كي چيآن را) ه ىا ترجمه فارسمدته ع(البت

. ىنه به زبان فارس است،بوده قـرار گرفتـه هم ىاصفهان عبداهللا رزايمه توج موردكه شرح الشهابكات جالب از ن ش بـه يز گـرايو ن گانه سه یاز فضائل خلفا ى، برخاثر نيان است كه در يا ىكي است،از ضرورت یا امر را نشانه نياه البت عبداهللا رزايم. شود مىده يان دياز صوف ىمطالبنقل از یابوالفتـوح راز كه گفت ديبا اما ؛دانسته است یابوالفتوح راز یه از سوي ت تقيرعا

بـوده برجسته ىواعظ ،ابوالفتوح .ىاعتدال یها شيبا گرا ىاست امام یاساس دانشمندنقـل زيـنانه را يدر آثار خود مطالب زاهدانه و صـوف كهامر موجب شده نيو هم است؛ چرا كه ستينانه تند يعيبا نقل مطالب ش ختهيدرآم یمجالس وعظ و حال، نيا باكند.

ان در يـبود كه حنف یدر آن روزگار شهر یرداشت. ىين اقتضايچن یدوران و در یر

و به هر حال معلوم است كرده است،ابو الفتوح اشاره شرح الشـهابهم به نقض ال Vجا اشاره كنم كه نويسند همين. 1؛ ابـن 41، ص الـنقض، یراز ىشـده اسـت؛ نـك: قزوينـ مـى ىتلق یكتاب ارزشمندنزد عالمان كه اين شرح، ، 1 ، جبحـاراألنوارمجلسـى، ؛ نيـز نـك: 45، صالفهرسـت؛ منتجب الـدين، 141 ص ،معالم العلمـاءشهرآشوب،

.487 ، ص3ج ، مستدرک الوسائل، ی؛ نور22ص به بعد. 156، ص 2، ج العلماء اضیرافندی اصفهانى، . 2

های نسخ خطى گنجينهاز 68

هـا، كنار آن درداشتند و یاريبسنفوذ زين یان اشعريسن بودند؛قدرت برتر صاحبآن ىاعتـدال یهـا شيرنـگ و قابـل اعتنـا داشـتند. گرا پر یحضور همه يان و اماميديز

ى عيش یريد تفسير او را بايجهت تفس نيهم بهو است آشكار زين اور يتفساز ابوالفتوحسـنده ينو ،یراز ىنـيقزو ليعبـدالجلدر ،ىشـيگرا نيچنـ ريـنظقلمداد كرد. ىاعتدال

ن احتمال را هـم يه االبت ىعبداهللا اصفهان رزايمشود. ىده ميهم د ،نقضالدانشمند كتاب او یخـود را بـرا هاب األخبارش= شرحكه ابوالفتوح ىن ناميالد كه تاج است كرده طرحم

ن مخـدوم را يـا حـالت يجهت ابوالفتوح رعا نيبدمذهب بوده و ىسن است،نگاشته جا آورده است. هب

سنده يا نوام ؛شد مىمفقود قلمداد یابوالفتوح راز هاب األخبارشرح ش=تاكنون اگرچه دسـت شـورااز كتابخانـه مجلـس یا ناقص از آن در مجموعه یا ن سطور به نسخهيا. رديـگقـرار ىبررسـو انتساب آن مـورد شود ىفنجا معر يا دركه مناسب است افتي

هـم ىكـراج گر از ك ياست كه در آن دو رساله د یا ن كتاب در ضمن مجموعهينسخه اهاب شـرح ش=ـن يمتأخر است همـ یا ه نسخهن مجموعه كه البت ي. كتاب سوم ااست آمده

یفخـر راز فيتألاثر را نيانسخه، ىفدر برگه معر كه است ىگفتناست. یازر األخبار هاب األخبـارشـرح ش=ـكتـاب اثـر، نيابرگ نخست نسخه، یا بر روام ند؛ا كرده فيتعر

فانه چند شده است و متأس فيتأل ى. كتاب به زبان عرباست شدهدانسته یابوالفتوح رازن نسـخه يـا از ىدارد. از قسـمت یا هم نقص عمده انيافتاده و از پا آناز آغاز یسطر ؛ده بـودهيد شتريپرا هاب األخبـارشرح ش=ن ياز ا یا نسخه 1افتم كه آقا بزرگ ظاهرا يدر ن است: ين چنيا الذریعةنشده بوده است. عبارت آنف مؤل ىيق به شناساف وم ىول

د يكتـب السـ ىته في، لبعض األصحاب، رأىضاعالق ىهاب االخبار للقاضشرح ش «ر قال الشارح عند شرح ية التطهيالنجف، و لما ضمن خطبة الشهاب آ ىر فب ش ىعلان يه كان هناك رجس أذهبه اهللا تعالى عنهم، بل المراد بس المراد أن ية ما لفظه: لياآل

در ادامه يادداشت. نك: پس از اين. 1

69 یابوالفتوح راز شرح شهاب األخبار ىنسخه خط / هي امام

ىة فيقه. ثم ذكر نزول اآليار من لطف اهللا تعالى و توفيامتناعهم عن الرجس باالخت.. إلى أن قال: و ذكر أبـو یبريو آله ص بالكساء الخ ىة النبيعند تغطت أم سلمة يب

ث ية أصـحاب الحـدصاحب كتاب (سوق العروس) و هو من أئم ىعبد اهللا الدامغان 1.»أشعارهم. ىسناد و ذكر ما قاله الشعراء فكتابه باإل ىهذا الخبر ف

زينما یوگو در نسخه مورد گفت ،ز اشعار مورد اشارهين عبارات و نيك به همينزدد يكه آقا بزرگ در كتابخانه س یا نسخه نيبنابرا ؛است آمده ريتطه يۀآ از بحثل يدر ذ. اسـت بـوده یابوالفتوح راز هابشرح الش نيهم احتماال ده بوده، يبر در نجف دش ىعل

شـرح آنچـه كـه در بامشابه ىمطالب ،بحثمن يل هميهم ذ خودشر يابوالفتوح در تفس ن است:ينقل شده را آورده است. عبارت او چنالشهاب

ما « ل ير يإن جس أهل الب يد اهللا ركم تطه يت و يذهب عنكم الر و ابـو عبـد اهللا ...را يطهارد در كتابش، و عقـب خبـر ين خبر بي، ا»سوق العروس«الدامغانى صاحب كتاب

شعر: ـارد يتها بين بيا اءــه اهل الكسيم فاز بالفضل فيوم عظيوم الطهور ين إ

ىدعائ ىهم الهيفاستجب ف ىـتيل بـنهم اهإا رب يال ــق اذهب الرجس عنهم و عن االبناء منهم و عن بنى االبناء

2...». اءيتقكم و صالة األبرار و األيرحمة اهللا و السالم علوه و منش ينسخه موجود در كتابخانه مجلس، مشابه ش سندهٴ ينو وهٴ يگر سو، شياز د

، بـه آنك موضـع از يـدر ادشـدهي ۀنسخ Vسندينورش است. يدر تفس یابوالفتوح راز مؤلـفنكـه يباشد بـر ا یديمؤ است ممكن امر نياكه است دادهر خودش ارجاع يتفس

دادهرش ارجاع يآن به تفس یبرا یوكه ى. مطلباست ینسخه، همان ابوالفتوح راز نيا 3م.ينيب مى زين دربارV احاديث عقاب شارب الخمر است كه آن را در تفسير ابوالفتوح است

.343 ، ص13ج ،عةیالش فیتصان $إل عةیالذرآقا بزرگ تهرانى، . 1 .421تا 420ص ،15 ، جالجنان وروح الجنان روض رازی، نك: . 2 به بعد. 209 ، ص3همان، ج نك: . 3

های نسخ خطى گنجينهاز 70

ده يـد ىو معتزلـ ىعيمان شـاز متكل ىمطالبو نقل ىدر متن كتاب گاه مباحث كالمخنا أبـوجعفر ي(ش ىخ طوسيو ش ىف مرتضيشر ءبه نقل آرا سندهيجمله، نو ازشود؛ ىم

اد شـده ي یاز زمخشر زينكم در دو مورد ن نسخه، دستي) پرداخته است. در اىالطوسو است كردهنقل را ىمطلب یزمخشرالفـائق از كتاب سندهينوك موضع از آن، يكه در

معاصر ابوالفتوح بـوده یكرده است. گرچه زمخشر ادير ياألث ابن ةالنهایـاز ،در كنار آناز ضع،رش، در سه مويدر تفس یو و دارد سابقهر ابوالفتوح يدر تفس اواما نقل از است؛

یدانشـمند ديردت ىر كه بياألث ابن ةالنهای نقل از حال، نيع دراست. كردهاد ي یزمخشركه در انتساب نسخه كتابخانه مجلس به شود مى موجباست، بودهر از ابوالفتوح متأخ

فات و از تصـر ،ن نقـليـست كـه ايدور ن ،ن وصفي. با اشودجاد يا یديابوالفتوح ترد بـهناقص است و مذكورفانه نسخه ه به متن باشد. متأس ياضافات كاتبان و نقل از حاش

از نسـخه كتـاب ىعبداهللا اصفهان رزايماشاره وسه دو مورد نقل يامكان مقا ليدل نيهم ابوالفتوح وجود ندارد.

ظـاهر بـهر در متن كتاب، ياألث ابننقل از مورد همانجز ،ن نسخهيبه هر حال در اوجود نـدارد. بـر ،سازد مواجه ديترد با راابوالفتوح به اثر نيا انتسابكه یگريدز يچ

رتر از سـده آن متأخ فيتأل احتماال كه است همانندكهن یا عكس، متن كتاب به نوشته یها نسـخه سه آن بـاين متن و مقايتنها انتشار ا ،ن وصفي. با ااست نبوده یششم قمر

كند. مشخص قيدقن نسخه را به طور يت ايتواند هو مىگر يد ىاحتمالاشـاره آقـا مـوردنكه نسـخه يهم وجود دارد و آن ا یگرياحتمال د البته نجايا در

باشـد از ىا نسخه مجلـس، نسـخه شـرحام ،باشد از كتاب ابوالفتوح یا بزرگ نسخه ابوالفتوح داشته است. هاب األخبارشرح ش=بر ىكل یرتر كه اعتمادمتأخ یا سندهينو

اد شده كه ي ىعرب األخبار ش=هابشرح ك ياز دنا واره كه در فهرست ميفزايب نيهمچناز یگـريكه آن نسخه، نسـخه د ستين ديبع 1.استموجود یورم ث ا در كتابخانه محد

.824، ص 6 ، جدنا فهرستواره نك:. 1

71 یابوالفتوح راز شرح شهاب األخبار ىنسخه خط / هي امام

ما بهنسخه نياق يدق يىكم بتواند در شناسا دست نكهيا اينظر ما باشد موردمتن نيهم كمك كند.

از كتاب یا است كه نسخه كتابخانه مجلس را نسخه آنر ت یاحتمال قو ،ن همهيبا ا از ،آن را مـتنر در يـاألث و اشـاره بـه ابـن ميبـدان یرازابوالفتوح شرح ش=هاب األخبار

ادشدهي. آنچه احتمال ميريبگ نظر در ىالحاق ىمطلبواقع، دركاتبان و نيتصرفات سپس ىن نسخه آمده در كتاب موليكه در ا ىاز مطالب ىن است كه برخيا ،سازد مىر ت یرا قو

روح األلباب فـ$ شـرح الشـهابر از كه مكر بحر المعارفبه موسوم ىعبدالصمد همدان شود. مى مشاهده زين است، كردهنقل ىبه زبان عرب یابوالفتوح راز

های نسخ خطى گنجينهاز 72

ىدر آمليد ح يبه خط س یاهللا راوند فضل هابالش ضوءنسخه . 15

ىشـرح ،اسـتنوشته شده ىضاعق ىقاض هاب األخبـارش=كه بر كتاب ىشروح از ىكياز هاب األخبـارش=ـ. یدر سـده ششـم قمـر ىعيعالم بزرگ ش یاهللا راوند است از فضل

نـزد ىامـا كتـابش حتـ ؛مذهب بوده ىسن ىآن عالم است كه گرچه گردآورندهٴ یآثارند. بر كتاب ا نسبت به آن توجه داشته زيان نيان و اماميديان شهرت داشته و زيلياسماع

ىامام عالمان خامه به ها آناز ىبرخ كهنگاشته شده یدمتعد یها شرح هاب األخبارش=توسـط عالمـان كه ىفراوانح وشر ىاسام ةذریعـال ن و دريالد منتجب فهرستاست. در

،اسـت شـده نوشـتهن كتـاب يـا بر یژه سده ششم قمريو مختلف و به یها سده ىامام ین راونـديالـد اثر قطب هابشرح ضیاء الشز در قم ين شيپ یچنداست. دهيدرج گرد

1ق) منتشر شد. 573(م هابضـوء الشـبـا نـام هاب األخبـارش=ـ بر یاهللا راوند فضل مفصلاز شرح بزرگ و

است ىيها اد شده نسخهيتاكنون ها كه آنچه از آن 2استمانده ىباق یدمتعد یها نسخه یجـراز سـده چهـاردهم ه ها ن نسخهياز ا ىبرخ ىر (و گاه ناقص) و حت ار متأخ يبس

ین كتاب را در كتابخانه عاطف افنـدياز ا یا سنده سطور نسخهينو ،انين مياست. در ا، عالم و عـارف مشـهور ىر آملد يد ح يس كرده است كه به خط مالحظه 593به شماره

م شـده يد تنطـك مجلـيء و در زن نسخه در دو جياست. ا یدر سده هشتم قمر ىعيشبرجسـته یدانشـمند آنكه بـه خـط ثيحاز نيهمچنو از جهت قدمت نسخه و است

د يم كـه از سـيدانـ مىدارد. خاصت ي اهم ،شده است نگاشته ىدر آمليد ح يهمچون س گـاه ی. احتمـاال واستمانده ىباق یو به خط هم یگريد یها وكتاب ها در نسخهيح

خ يتـار یا كتـاب راونـديكرده است. گو مىكتابت ىاستفاده شخص یرا برا ىيها كتاب

، ديسع نيالد قطب ،یراوند. 1 ، تحقيـق: مهـدی سـليمانى آشـتيانى، األخبار ش=هاب شرح $ف الشهاب اءیضبن عبداهللا ق، قم. 1431دارالحديث،

.251 ، ص7ج ، فهرستواره دنا :نكها برای آگاهى از اين نسخه. 2

هاب ضوء نسخه / هي امام 73 ىدر آمليد ح يبه خط س یاهللا راوند فضل الش

1بر خود دارد. را ق 552 ىالثان یجماد 20شنبه سهد يـ. امكـنم مى ميتقد ،ما ادداشت كردهيصات آن ن نسخه و مشخ ينجا آنچه از ايدر ا

.شود ارائهك ينده نزدين نسخه در آياز ا ىعكس ىچاپ مبر ىم عنوان نسخه:

ل أفضـل يـالجلف يد اإلمام العالم الشريد السعيمن إمالء الس ضوء الشـهابكتاب «الرضـا ىأبـ ىد اهللا الحسـنيـبن عب ىن فضل اهللا بن عليرن وأكمل المتأخ يمالمتقد ف يفه كاتبـه العبـد الضـعز. صاحبه ومالكه ومتصـر يقدس اهللا روحه العز یالراوند

بحـور ىق فـيف أضعف عباد اهللا جرما وأقواهم جرما الغرينعمة ربه اللط ىر إليالفقدر يـبـن ح ىدر بن علـيح عليهم السالم تيء أجداده أهل البك بوالاآلثام المتمس

الحجة من ین ذيأصلح اهللا شأنه وكتب ذلك تاسع وعشر ىاآلمل ىنيالحس یالعلور خلقـه يخ ىاهللا عل ىن وصل ين وسبعمائة والحمد هللا رب العالمين وستيسنة (؟) اثن

.»نين الطاهريبيد وآله الطمحم الف: 135ل كتاب در برگ ان جزء او يپا

د اإلمـام يمن كـالم السـ ضوء الشـهابل من كتاب نه الجزؤ األو هذا آخر ما تضم «تجـاوز اهللا عنـه یالرضا الراوند ىأب ىد اهللا الحسنيبن عب ىد فضل اهللا بن عليالسع

ر يـر الحقيـمن الكتاب المذكور ... كتبـه العبـد الفق ىالجزؤ الثان ىوغفر له وتتمته ف تيـك بوالء أجداده أهل الببحور اآلثام المتمس ىق فير الغريالقده رب ىالمحتاج إل

یدر العلويبن ح ىدر بن عليأضعف عباد اهللا جرما وأقواهم جرما ح عليهم السالمالقعـدة یأصلح اهللا شأنه وغفر اهللا ذنبه واتفق الفراغ منه عاشـر ذ ىاآلمل ىنيالحس

. »ن وسبعمائة بدار السالم بغدادين وستيسنة اثن ب:268ان كتاب در برگ يپا

العبـد یدي ىعلصلى اهللا عليه وآله كالم رسول اهللا ضوء الشهابالكتاب وهو تم «

از اين نسخه به اجمال ياد كـرده انـد (بـر اسـاس تراثنـادر ىق طباطبايمرحوم محق .، همانجادنا فهرستوارهنك: . 1 ند.ا د حيدر نكردهسي یبه قدمت و تاريخ نسخه و كتابت آن از سو یا ا اشارهفهارس) ام

های نسخ خطى گنجينهاز 74

أصـلح ىاآلمل ىنيالحس یدر العلويبن ح ىدر بن علير حينعمة ربه القد ىر إليالفقة الحجـ ین ذيوم األحد تاسع وعشريده ظهر ياهللا حاله ببغداد وكان الفراغ من تسو

مرسـله ىاهللا عل ىذلك وصل ىة والحمد هللا علية نبوين وسبعمائة هجرين وستياثنت .»نيد وآله أجمع(؟) محم

كتابـت و ىار كوتـاهيت بسـنسـخه در مـد نيـاداست كه يپ ادشدهي یها خياز تار .استنساخ شده است

75 یراوند خرائجكهن از یا نسخه ىفمعر / هي امام

یراوند خرائ كهن از یا نسخه ىفمعر . 16

ۀ چند نسخبنياد ربق) 573(م یالدين راوند قطب الجرائ_D الخرائ وكتاب فعلى چاپ ها از اين نسخه بعضىابواب از يى در برخى ها كه گاه نقص 1خطى صورت گرفته است

تحقيقـى و انتقـادی منتشـر یا شيوه هكتاب بار ديگر ب اين است . شايستهشود مىديده خـودش ی كالمى كتاب ها در برخى از فصل یدانيم كه و مى اكنونويژه اينكه به ،شود

2.بوده است ىمالح الم محمود ابنالدين ركنی ها نوشته ركى بمت ا بـن سـنان اين كتاب كه كتابت مهن ۀرين نسخت كهن ازبايد اين اثر ر چاپ جديد دبهـره نيز شود، مىنگهداری ات مشهد الهي Vدانشكد ۀدر كتابخانو 3است ىمدن ىحسينفهرسـت ايـن نسـخه كـه بـه اشـتباه در .قرار داد ساس تصحيحانسخۀ و آن را گرفت

بـه غلطبه نيز و تأليفش معرفى شده المعجزاتبه نام ات مشهدالهي ۀد6دانش ۀکتابخان خـرائ ی اسـت كهنسـال از كتـاب ا در واقـع نسـخه 4است، كاتب نسخه منتسب شده

26در مدينه به تـاريخ دوشـنبه ىا بن سنان بن عبدالوهاب الحسينبا رقم مهن یراوندنسـخه يى دارد و كاتـب در پايـان ها ه اين نسخه هم نقصالبت مری؛ق 748ال سال شو 5.اصل خود شده است ۀر مشكالت نسخذك مت

سة االمام المهدی، قم، 3، والجرائ_ الخرائ . راوندی، قطب الدين، 1 ق. 1409ج، تحقيق و نشر: مؤس

ی.در خصوص قطب الدين راوندكاتبان من در سايت مقاالت: گريد بهندر اين مورد .2

هشـتم Vنسخه هم بـا سـد شود و نه كاتبى كه از او نقل كرده باشد. خط مىدر پايان اين نسخه تنها رقم او ديده . 3 .شود بررسىبايد اصل نسخه با اين وصفناهماهنگ نيست؛ هجری قمری

اسـت؛ نيـز 1304كه در اختيار من اسـت عكسى V؛ شمار20375ره نسخه: ؛ شما441 ، ص2ج ، فهرستنك: . 4 . 843 ، ص9ج ، دنا ۀفهرستوارنك:

أعـالم طبقـاتبرای شرح حال كاتب دانشمند كه خود از علمای نامدار اماميه است؛ نك: آقـا بـزرگ طهرانـى، .5سـلطان العلمـاء در ۀدر كتابخان خـرائ كتاب ی از ا . آقا بزرگ به نسخه225تا 223 صهشتم، ص Vسد / الشیعة

.ا نوشته شده استمهن خط ۀكه بر اساس نسخ كرده استتهران اشاره

های نسخ خطى گنجينهاز 76

قرائت از او ىك گواهيو ىطوس ۀخواج خط ۀنمون. 17

آن به نسبتو اصالتار است و يآنچه امروزه در اخت ىخواجه طوس خط یها از نمونهبه صورت چاپ شيپ یچندكه $شرح اشاراتار محدود است. نسخه يبس ،دهياثبات رس

خواجه خط به د يبه چاپ رس ىرانيااكبر یآقاجناب تنسخه برگردان در تهران به هم یمنتشر شـد، آقـا گزارش میـراثه در نين زميكه در ا یا الوه بر مقالهست. ع ين ىطوس

ـآن حضـور داشـت درسـنده هـم يكـه نو ـن يدر برل ىك سخنرانيرا در يگاچك اخن يـسـنده اينو یكه بـرا یا نكته ؛ل مطرح كرديتفص هن نسخه را بيصالت ال عدم ا يدال

آن كـه خواجـه بـاگـر سـو يش معلوم بود. از ديمتفاوت از پ ینظر سطور هم از نقطها يـاز اجـازات ىار انـدكيتعداد بسـ ،داشته است هم یادينسبت ز بهشاگردان ىطوسبه دسـت مـا ،استها نوشته شاگردانش به بهانه قرائت كتاب یبرا یكه و ىيها ىگواه یس رضومدر مرحوما اجازت را ي ها ىن دست گواهيدو مورد از ا ىكيده است. يرس

ىرسـن مد ينقل كرده اسـت. همچنـ »$طوسـ نیرالدینص خواجهاحوال و آثار «در كتاب خواجـه $د فلسـفیـسرگذشـت و عقارا در كتـاب هـا ىن گواهيـگر از ايد ىكي ىزنجان

رزا عبداهللا ي. ماست منتشر كرده ریاض العلمـاء بخش عامۀبه نقل از 1ىطوس نیرالدینصنقـد ه بـر ظهـر كتـاب يقرائت را در قسـطنطن ىن گواهيكه ا كردهنقل ىاصفهان یافند

كـه ،اسـت كردهنا نقل يآن را ع هاده بوده و بعديد یخود و خواجه و به خط لالمحصن نسخه ين سطور اصل ايسنده اي. نوميهست آن شاهد ىس زنجاننك در كتاب مدر يا هم

ىن گواهيو نقل ا ادشدهينسخه ىفنجا به معر يا درده است. يه ديمانيرا در كتابخانه سل م.يپرداز مى

ه و البت ـاو خواجه به خط ىو در متن گواه نقد المحصـلآنچه در نسخه كهنه سال دارد. خط ىيها تفاوت ىزنجان ىسده شد با نقل مدر يد ـكو ينه چندان واضح و ن ىخط

. 27تا 26 صص، ىطوس خواجه نصیرالدین $سرگذشت و عقاید فلسف، ىزنجان ىرسمد . نك: 1

77 قرائت از او ىك گواهيو ىطوس ۀخواج خط ۀنمون / هي امام

شناخت خطوط منسوب به یبرا یاريل و معيه اصن نسخه البت يمنسوب به خواجه در اق است به كتابخانـه فاضـل احمـد پاشـا در متعل ،نسخهن دانشمند روزگاران است. يا

شده است: ىفمعر نيچن نسخه ن،يآغاز برگ در. 834 ش ،ىليمجموعه كوپر ىف المـوليعلم الكالم مـن تصـان ىل فشرح المحص ىل فص المحص يكتاب تلخ«

ط ين محـيقن وأكمـل الحكمـاء المـدق يقم أفضل العلماء المحق م والعالم المكر المعظ ر الحـق يآدم نصـ ىن عالمة العـالم خالصـة بنـين ومتمم علوم األقدميم األولعلوأطـال اهللا ىد بن الحسـن الطوسـد بن محم ن محم يسالم والمسلمن برهان اإليوالد ».ارتقاه. ىدرج المعال ىبقاءه وأدام ف ىتعال

كـدام خزانـه یمذكور برا نسخهنكه ين و ايبرگ آغاز یكتابت رو ى فانه گواهمتأس ن است:يان نسخه رقم كاتب چنيست. در پايپاك شده و قابل قرائت ن ،دهيگردكتابت

م الصاحب األعظم سلطان فضالء العالم ره موالنا المعظ يالف / وفرغ من تحر 187« ىن أعلياء والمرسلين وارث األنبية االسالم والمسلمن حج ية والدر الحق والمل ينص

ن يالسابع عشر من صـفر سـنة تسـع وسـت ىن بطول بقائه فيمسلمع الاهللا قدره ومت ن ية المسـلملكافـ ىف الـداعيده الضـعيـره أصـغر عبيـمائة وفـرغ مـن تحروست یمـادن مـن ج يوم العشـريـ ببلدة (كذا: مشـطوب) ین بن الحسن الزرنديالحس . »وبهيم ذكره غفر اهللا ذنوبه وستره عخ المقد يالتار من (فى: بين السطور) ىاألول

از آن بهـره گرفتـه لنقد المحصـح كتاب يفانه در تصحن نسخه كه متأس ين، ايبنابرال كتاب كتابت شـده يخ تكميخواجه و در همان سال و تار اتيحدر زمان ،استنشده از شاگردانش كه كتاب را بر او به بحث و نظـر ىكي یان براينهاء خواجه در پااست. ا

ن است:يخوانده بوده چنن شـمس االسـالم ية والـدخ نـور الملـير الزاهـد العـالم الشـيـبحث اإلمام الكب«

خ وأهـل ين قدوة العلماء واألفاضل مفخر الحكماء واألكابر قـدوة المشـايوالمسلم(كـذا) هـذا ي أدام اهللا فضـله وفضـائله علـ یرازيالشـ ىعل ىقة أبوبكر بن أبيالطر

مواضـع األسـؤلة واألجوبـة ىودقق ف ىا مستقصبحثا تام ى الكتاب عند قرائته عل

های نسخ خطى گنجينهاز 78

ىتمناه فـيه ورزقه ما يرضيآخره وفقه اهللا لما ىإل ىأن أت ىإل ىقا بالغا مستوفيتدقد بـن د بن محمـه محم ين بحق حقه وقد كتب هذه األسطر أحوج خلق اهللا إليالدار

(كـذا) ن ياآلخرة سنة تسع سـت یمادأواسط ج ىبسبب إلتماسه ف ىالحسن الطوس ».ة والحمد هللا مشكورا.يمائة (كذا) هجرست

Vدربارد يدر ذهن ندارم و با یزيچ اكنونن شاگرد يا دربارV كرد. یشتريق بياو تحق .نمود ىيد شناساين خوانده است كه منبع آن را بايدالدياو را فر ریاض العلماءصاحب

79 قيطرالب ابن العمده افته از كتابيكهنسال نو ۀدو نسخ / هي امام

ق يطرالب ابن هعمدالافته از كتاب يكهنسال نو ۀدو نسخ. 18

ىسنده امـاميو با وجود آنكه نو افتي راهمن يق به يبطر در زمان خود ابن ةعمدالكتاب كاتبانت يشتر در سايمن قرار گرفت. پيان يديش مورد استقبال زيها مذهب بود، كتاب

،من موجود اسـتي یها از كتابخانه ىكيرا كه در ةعمـدالار كهن از كتاب يبس یا نسخهق 644، در سـال شود مى ینگهدار یا آن نسخه كه در ضمن مجموعه 1م.يكرد ىفمعر

ت يـق را بر اساس نسخه مادر نقل كرده بـود كـه اهميربط از ابن یا كتابت شده و اجازهفانه من موجـود اسـت كـه متأسـيهم در یگريكهنه د یها ن كتاب نسخهيداشت. از ا

كار قرار نگرفتـه اسـت. یمبنا ها آنچ كدام از يه ةعمدال ح متن كتابيتاكنون در تصح ىفـمعر م،ا دهيـد انـاين كتاب را كـه در كتابخانـه آمبروزيا گر ينك دو نسخه كهنه ديا

كنم. مى :96 ىشماره س نسخه

//نير المـؤمنيمناقب إمام األبرار أم ىف //ون صحاح األخباريع ىكتاب العمدة ف« ة األطهـار//ته األئمـيذر ىه وعلياهللا عل ىصل // المختار ىطالب وص ىبن أب ىعل

ن نجـم يه شـمس الـديـالفاضـل الفق //خ اإلمام األجل األوحد العالميف الشيتصن ىأبـ علـيهم السـالم آل الرسـول //ىد النطـق مفتـيتاج العلماء سـد // اإلسالم

د بـن محمـ //بن ىن بن عليبن الحسن بن الحسن (كذا) بن الحس ىيحي //نيالحس ».ضاعف اهللا مجده. ىالحل یق األسديالبطر

ه نگاشته شده است:يدر حاش غشـاه بأوسـع الرحمـة ياهللا وم من وقف الوالـد العالمـة رحمـه يهذا الكتاب العظ«

كتبـه ،1233] القعدة سنة یوحرر شهر [ذ ،هيد رضوان اهللا عليد بن أحمد الشهيحم

سايت كاتبان با نشانى:منتشر شده در » دربارۀ ابن البطريق یيها تازه«: يادداشت به دينگر. 1http://ansari.kateban.com/entry822.html.

های نسخ خطى گنجينهاز 80

یالنحو الـذ ىعل ىد المحلد بن أحمد بن محم يد وقفه مالكه حميد صالح حممحم .»ها ضاعف اهللا أجره.يته كما هو مذكور فيه األكثر من كتبه وواليوقف عل

ن آمده است:يت چنيروادر آغاز كتاب، سند خ األجل العالم الفاضـل ين، أخبرنا الشيم وبه نستعيب/ بسم اهللا الرحمان الرح 2 «

ه الفاضل اإلمام بهـاء يقال: أخبرنا الفق ،هيد بن القسم األكوع قراءة علأحمد بن محم اهللا عنـه) ىه: رضـين المعروف بـاألكوع (در حاشـيبن أحمد بن الحس ىن عليالد

مناولـة ىالصـنعان ىمنيد بن حامد البن محم ىن عليف الديقال: أخبرنا عف ،مناولةقـال: أخبرنـا ،ن وخمس مائـةيالحجة من سنة ثمان وتسع یسابع عشر من ذ ىفبمحروسـة ىالحل یق األسديد البطربن محم ىن بن الحسن بن عليبن الحس ىيحي

قراءة وهو المصنف ن وخمسمائةيمن سنة ست وتسع ىاألول یغرة جماد ىحلب ف .»...لهذا الكتاب

:است مكتوبن يل كتاب را شامل است، چنكه تنها جلد او ،ان نسخهيدر پا ىمناقب إمام األبرار علـ ىون صحاح األخبار فيل من عب/ نجز الجزء األو 137«

صلى اهللا عليـه قوله ىالجزء الثان ىتلوه في ،ه وسالمهيطالب صلوات اهللا عل ىبن أب ىن وصلواته علـيوالحمد هللا رب العالم ،خاصف النعل عليه السالم ىلعل وسلموآله

ىن وسالمه. قوبل عليمن وصحبه المكر يبيته الطيأهل ب ىد وعلن محم يد المرسليسنا عنه وأجازها لنا وهو يالنسخة المسموعة لمن رو ىالنسخة الواردة من الشبام وه

اهللا عنه وصحح ذلك بقـدر اإلمكـان ىبن أحمد رض ىن عليه الفاضل بهاء الديالفقد بن أحمد يمائة وكتب مالك الكتاب حمن وست يل شعبان سنة أربعأو ىوفرغ منه ف

.»د وآلهدنا محم يس ىا عليم نواله ومصل يعم ىعل ىحامدا هللا تعال ىد المحلبن محم است: شده نوشتهدر همان برگ ىمتفاوت بعد با خط ن رحمه اهللا (؟) ووقاه بمنه ولطفه عذاب النار ورافق بـه يوالد حسام الدرحم اهللا ال«

بحبـوح جنتـه ودار كرامتـه بحقـه ىنه فيننا وبين وجمع بين والمالئكة المقربييالنبعفو اهللا ىر إليد وكتب الفقدنا محم يرسوله س ىاهللا عل ىم وصل يم ورسوله الكريالعظ

.».ىيحيد بن دارد] محم ىومغفر[ته؛ افتادگ

81 قيطرالب ابن العمده افته از كتابيكهنسال نو ۀدو نسخ / هي امام

ىفـمعر كاتبـانت يشـتر در سـايكـه پ یا ن نسخه از نسخهيم اينيب مىهمانطور كه د بن يم ح یديم برجسته زق به دانشمند و متكل متعل مذكورر است. نسخه ت كهنه ،ميا كرده

ن يده شـده از بهاءالـديكـه شـن یگـرين نسخه را با نسخه ديبوده و او ا ىحل أحمد الم در سرتاسـر ها د بن أحمد بوده، مقابله كرده است. در واقـع مقابلـهيحم األكوع، استاد

كتابت ،قيبطر ابن ىعني ،سندهياصل نسخه در زمان خود نو د است. ظاهرا يم كتاب با ح مسـموعهٴ د با نسخهٴ يم ح لهٴ يوس ) و بعد به؟ستيست از كينسخه معلوم ن شده بوده (خط

ق شـعلة يـت كتاب را از طريواآمده كه ر یهم سندادشده مقابله شده است. در آغاز ي 1دهد. مىن األكوع نشان ياز بهاءالد یديز ث برجستهٴ األكوع، محد

در ىحلـد الم يـم ح كتابخانهٴ یها وقف كتاب دربارVاست كه ىحيتوض ،نكته جالب .است آمدهن نسخه يا

:245شماره اف نسخهن ي"خاصف النعل" به بعد. بدون سند آغازق است از فصل يابن بطر العمدةجلد دوم

ش از ين كتابخانه كـه پـين كتاب در هميگر ايهم با نسخه دنسخه ا با بسم اهللا و خط ام ار كهنه و نسخ كهن واضح و روشن بـا يمتفاوت است. قلم نسخه بس ،ميكرد ىفن معر يا

ل متأسـفانهيـن دليبـه همـ ،س شده اسـتيخطوط درشت است. چند برگ آخر نونوله جلد ين وسيا به هر حال بدام ؛ندارد ىميكاتب قد یان كتاب از سويپا ىگواه ،نسخه

دوم كامل شده است.

، نك: كتـاب مشـترك ىها در روايت متون كتب حديث و سهم آن ی يادشدهها تجزييات مربوط به شخصي یبرا. 1

ر بعد (در دست انتشار). از نويسنده اين سطو عبداهللا بن زيد العنسي دربارVنويسنده اين سطور با زابينه اشميتكه بطريق در ميان زيديه ابن عمدهای تفصيلى دربارV روايت از تحرير اين يادداشت با همكاری زابينه اشميتكه مقاله

به زبان انگليسى منتشر شد با اين مشخصات: Hassan Ansari and S. Schmidtke, “Between Aleppo and Ṣaʿ da: The Zaydī reception of the Imāmī

scholar Ibn al-Biṭrīq al-Ḥill ī”, Journal of Islamic Manuscripts, 2013.

های نسخ خطى گنجينهاز 82

ىسبر ت ط يوابه ر عليه السالم اب از امام صادقي تازه ۀانيصوف ى ر قرآنيتفس. 19

ت در سـن 7ر منسوب به امام صادقيتفاس Vباردر یا ن سطور مقالهيا Vسنديتر نو شيپكـه كـنم مـى ىفـرا معر یگـرير دينك تفسـيا 1درآورده بود. ريانه به رشته تحريصوف

از ىيهـا نقل گاهو :گر از امامانيد ىو برخ 7صادقات امام يوامشتمل است بر ر ه) يماني(در مجموعه سـل یدر كتابخانه مراد بخار یا ر ضمن مجموعهين تفسيگران. ايد

آثـار جملـه ازف و ر تصـو د ىرسـائل بر است مشتمل وموجود است 324به شماره .مناقب بایزید بسطام$ همچون ىز چند متن فارسيو ن ىعرب ابن

:صورتن ياست بد آمدهب آن (در آغاز كتاب ظاهرا) 6در برگ یسند ىن ثقـة االسـالم أبـو علـين الـديخ اإلمام األجل العالم الزاهـد أمـيأخبرنا الش«

ىالقاضـ ىقـال: أخبرنـ ،هي) رحمة اهللا علىسبر (كذا: الط یالفضل بن الحسن الطبرن يشـعبان سـنة أربـع وعشـر ىفـ ىالعـارف النوقـان ق بـن عبـد اهللا اإلمام الموف د الحسـن بـن أحمـد خ االمـام الحـافظ أبـو محمـيالش ىثنقال: حد ،وخمسمائةد بن س (؟) أبو عبد اهللا عبد الرحمان بن محم يالحاكم الرئ ىقال: أخبرن ،یالسمرقندخبرنـا قال: أ ،ن وأربعمائةيم سنة تسع وثلثمحر ىاهللا عنه ف ىرض یسابوريجعفر الن

الـواعظ المعـروف بالصـفار ىد بن عبد اهللا بن عباس البلخـخ أبو أحمد محم يالش ».نا...يقدم عل

؛جا شده اسـت الف ادامه مطالب قطع شده و اوراق نسخه جابه 7در دنباله در برگ قطع شده بـود، ادامـه كه همانجا ازگفته درست شيپ ادامه سند ،ا در چند برگ بعدترام افته است:ي

،عبـد اهللا ىأب ىثنقال: حد ،د بن عبد اهللا ثنا أبو نصر محم قال: حد ،سابور حاجا يبن«

چاپ شده در: » ىنعمان ريتفس و انيصوف سنت در هادی عليه السالم امام تيروا به صادق امام ريتفس«مقالۀ نك: . 1 .523، ص های تاریخ$ در حوزۀ اسالم و تشیع بررس$، حسن، یانصار

83 ىسبر ت ط يوابه ر عليه السالم اب از امام صادقي تازه ۀانيصوف ى ر قرآنيتفس / هي امام

ىبن موس ىثنا الرضا علحد ىثنا أبقال: حد ،ثنا عبد اهللا بن أحمد بن عامرقال: حد ن عـن يه الحسـيـعن أب ىه عليد عن أبه محم يه جعفر عن أبيعن أب ىه موسيعن أب

.»ن...يهم أجمعيوعل عليه السالم طالب ىبن أب ىه عليأبنقـل شـده :گر امامـانياز د گاهاز امام صادق و یريتفس ىاتيوار ،ن كتابيدر ا

در ظـاهرا یو نكـهيا گـو ؛باشـد ىسبر ت ط يوان جزء به ر يا ست كه كل يد ني. بعاستاو یهـا ه در كتابيلن سند او يات استفاده نكرده و به هر حال ايوان ر ير خود از ايتفاس

كه از رجـال اهـل ىالنوقان ىعني ،ن استاديبه ا یا تنها اشاره ن،يب نيا درشود. ىده نميد .است شده یعالم الورإدر كتاب است،ت بوده سن

،ميات قـرآن كـريـآ خصوصدر یريه در كنار نقل اقوال تفسالبت ادشده،يدر دفتر انه يصـوف ىشـيبـا گراات يـر آيانه هم نقل شده و روشن است كـه تفسـيمطالب صوف

ر قـرآن اسـت كـه يگـر از تفاسـيد ین جزء هم همانند تعـداديا گرفته است. صورت تفسـیر آن در از يىها شـده و نمونـه مـىعه نقـل يان به نقل از امامان شيت صوفدر سن

گفتـه شيقـرآن ـ كـه در مقالـه پـ از یريز در نسـخه تفسـيـادات آن و نيـو ز لم$سoـ بـاز هـم ها ن دسـت نسـخهيـست كـه از ايد نيشود. بع مىده يد ـ ميا گفتهاز آن سخن

شود. كشفدر آغاز سند كتاب ىسبر سالم ط ن اإليت اميواوجود ر ،است مهم نجايآنچه در ا اما

ست. يروشن ن یريتفس ن دفتر يا ق نسبت او با كل يدق طور هبه چنانكه گفتم است كه البت ن است:يالف رقم كاتب چن 39برگدر

مائة أصـغر العبـاد ن وسـت يوثمـان یع اآلخر سـنة إحـديرب ىره فيفرغ من تحر« .»وبهيغفر اهللا ذنوبه وستر ع یرازيد الشعثمان بن محم

بـوده ىسبر ط مذهب ىكه از استادان سن ـ ىالنوقان Vدربار ،ىفارس السیاقدر كتاب است: آمده ىمطالب ـ است

د العارفالقاسم بن (كذا) عبد ا ىه أب يبن الفق الموفق« بن محم ، عهـدناه ىالنوقـان هللا بكـر ىحضر المجـالس. سـمع معنـا مـن أبـيا ينصر صاعد صب ىه أب يه وأخ يمع أب

های نسخ خطى گنجينهاز 84

د بن إبراه د بن محم 1 .»ن وأربع مائة ية سنة ثالث وسبع القعد یذ ىم ف يمحم ن است: يچن یرعالم الو�إت او در يوار

ة ما أخبرن « ا روته العام وقـان ىفممالعـارف الن قـال ىبه الحاكم الموفق بن عبد اهللامرقند أخبرنا الحسن بن أحمد د الس د بن علـ یبن محم ث قال أخبرنا محم ىالمحد فار قال أخبرنا أبو سع اهد قال أخبرنا عبد العز يالص ـيد الز ه الش یراز يز بن عبـد ربـ

د ثنا عمر بن محم ثنا عل بمصر قال حد ىبن عراك قال حد د الش قال ىروان يبن محمثنا عل اء الكوف ىحد 2.»خرجت من الكوفة إلى خراسان قال ىبن أحمد الوش

د يـجد ىقيطر ىير، شناساين تفسيدر ا ىشده از النوقان كات جالب در سند نقلاز ن ت عبداهللا بن أحمـد بـن يوابه ر 7منسوب به امام رضا صـحیفه) به ىسبر ت ط يروا(با

عامر است.

.502چاپ بيروت، ص ،من کتاب السیاق المنتخب فارسى،. 1 .321ق، ص 1390تهران، چاپ سوم، ،اسالميهانتشارات ، إعالم الورى بأعالم الهدىطبرسى، نك: . 2

85 شورامجلس ىچاپ عكس غنية النزوع ۀخ نسخيتار Wدربار یانتقاد ۀچند نكت / هي امام

شورامجلس ىچاپ عكس غنیة النزوعD ۀخ نسخيتار Vدربار یانتقاد ۀچند نكت. 20

ۀت كتابخانـبه همـ ىحلب ههرز ابن غنیة النزوعDنسخه برگردان كتاب چاپ شيپ یچندن چـاپ يا ۀم. مقد رفتيپذ صورتسته يشا یدر تهران به طرزشورای اسالمى مجلس

ۀمـمقد زيـنجلـد و یفانه بر روچاپ، متأس نيا درند. ا نوشته یحائر یعماد یآقارا دانـم مـى الزمنجا يكه در ا استخ نسخه صورت گرفته يدر قرائت تار ىيكتاب خطاها

بپردازم. ها آن حيتصح به ىطوس نيالدرينصخواجه است. یمرق 614ه سال الحج یذ ۀميكتابت ن ،ن نسخهياشتر مطالب جزء دوم آن يب ،ق 629و در سال هار گرفتينسخه را در اختن يها بعد ا سال

جزء سوم آن كه در فقه است را نـزد دانشـمند ىتمام نيكه در اصول فقه است و همچنق اسـاس، محقـ نيا بر ؛است خواندهبه قرائت و بحث ،سالم بن بدران ،ىبرجسته امام

اثر را نزد سالم بن بدران فرا نگرفته بـوده اسـت. سـالم بـن نيا ىكالم بخش، ىطوسبه خواجه یا اجازه ،یقمر 629اآلخره سال یجماد 18بدران بعد از اتمام قرائت، در

.است داده ىطوس نيالدرينصگـر يد یا نزد استاد گاه همراه با مقابله نسخه با نسخه ها م كه خواندن نسخهيدان مى

نيادر وقت قرائت ىخواجه طوس قتيحق دراست كه ین كارياا اصل آن بوده است. يرا سـامان ها گو مقابلهو گفت نسخه محل یكتاب نزد استادش انجام داده بوده و بر رو

ن نكتـه يـان جزء سـوم، بـه ايان نسخه كتاب، در پايدرست در پا یداده بوده است. وخ يتـار كـهلـه كـرده مقاب ىحيكرده است كه قسم سوم كتاب را با نسخه صـح حيتصرق است. درست در هجـدهم مـاه 629سال ىاألول یمادنجا ج يدر ا مقابله نيا ىگواه رينص خواجه یبرا یا سالم بن بدران اجازه ق، 629 سال اآلخره یجماد 18 ىعني ،بعدواقع اشـاره بـه قرائـت درم يكه چنانكه گفت استكتاب نگاشته نياآغاز جزء سوم در

و دو سال داشته و خود دانشـمند ىس ىن زمان خواجه طوسيخواجه نزد او دارد. در ار يسـالم بـن بـدران از او بـا تعـاب ،ليـن دليبه هم درستشده و مىقلمداد یا برجسته

های نسخ خطى گنجينهاز 86

ة ر المل يق نصاإلمام األجل العالم األفضل األكمل البارع المتقن المحق «مانند: یا برجستهاد يـ» ة واألفاضل مفخر العلماء واألكـابر...ن سند األئم يسالم والمسلمه اإلين وجيوالد .است كرده

تهران چه النـزوع ةغنی ىمه چاپ عكسدر مقد زيجلد كتاب و ن یم بر روينيبب اكنون شده است. درج

خيتـارنسـخه را بـا نيا ـ شان در انتشار كتاب مشكور باديكه سعـ یعماد یآقا) و اجازه سالم بن بدران بـه او یقمر 629(و نه یمرق 624در ىمقابله خواجه طوس

ىل بـدخوانيه به دلند و بعد البت ا و منتشر كرده ىف) معر یقمر 629(و نه یمرق 619در ند كـه ا الزم دانسـته مسألهن يا یرا برا هيتوج ىخواجه، نوع ىخ مقابله و گواهيدر تارا مقابله ام ،كتابت شده باشد 614ه سال الحج یمه ذياست خود نسخه در ن ممكنچطور

هيتوج نيچن شانياپس س. باشد گرفته صورتق 614سال ىاألول یمادخواجه در ج ىب و تـواليـمشـكل در ترت تا ميبدان یمرق 624خواجه را در ىد گواهيكه با ندا كرده 1.دياينش يپ یقمر یها ماه یمـادج ىفـ«د خوانده شود: ين بايخواجه چن ىخ گواهيكه تار است ىدر حال نياد) را ينما مىن ي(كه ظاهرا چن »عشر«نكه يشان در اي. ا»مائةن ست يسنة تسع عشر ىاألول

ل و خوانش يا دلام ؛بر صواب است ،خواند »نيعشر« ىدرست خواجه به ىد در گواهيباكـردن دهـه بـا سـال نوع وصل ها ىن دست گواهيخ نادرست است. در ايشان از تاريا

»مائةن سـت يعشـر«خ يصال عشر و ستمائة گواه آن است كه تارن بوده و ات يعموما چن ىدر گـواه شـانيااست كه آننجا يا درشان يخوانش ا در گريد اشكالدرست است.

طبعا در هنگـام قرائـت مـتن بـر ىند. خواجه طوسا خوانده »ربعأ«را »تسع« ،خواجهار كوتاه هم سر يبس ىتسالم بن بدران دست به مقابله همزمان زده و بعد از مد ،استادش

ن اجـازه مفتخـر كـرده يخواجه، را به ا ىعنيدانشمند، شاگرد ،فرصت، سالم بن بدران

.4مه، شماره مقد از 31صفحه ىپاورق، النزوع ةیغنچاپ عكسى نك: . 1

87 شورامجلس ىچاپ عكس غنية النزوع ۀخ نسخيتار Wدربار یانتقاد ۀچند نكت / هي امام

است كه شاگرد خود ىدرست مربوط به زمان ،كه او از شاگرد دارد یريبوده است. تعابخواجه نبوده است. از ىست و دو سالگيق به ببوده و طبعا متعل ىعلم ىن پختگيدر سن

برخواننـد و بعـد از یرا بـر اسـتاد یا ن مرسوم نبوده كه نسـخهيچن اساسا گر سو، يدسال ـ آن را با 5، بعد از گذشت یعماد ینجا بر اساس قرائت آقايا ـ ىانيگذشت سال

نادرست یعماد یر حال خوانش آقاسند. به هينو ىمقابله كنند و گواه گريد یا نسخه شده است. مذكورامر موجب اشكاالت نيهمبوده و

Vمطالـباو یهـا ن نسخه و مسائل مربوط به مـذهب خواجـه و آمـوزشيا دربار ار يـآن را در اخت ىزمـانن شـاء اهللا ـ إ ـم كـه ا ش گـردآوردهيها پ هم از سال یگريد

ن ياصـالت همـ دربـارVاسـت ىبحث مطالب، نياخوانندگان قرار خواهم داد. از جمله عالمـه ىا حتـيـگو ــ سـندگانينو ىبرخـ ىز بدخوانيو ن النـزوع ةنیغنسخه از كتاب

مرحـوم نيهمچنم ـ و يرا غلط نسخه بدان ىبدخوان نيا؛ مگر آنكه اجازاتدر ىمجلس هـمل يـن دلينـد و بـه همـا فرض كرده یمرق 619خ اجازه را يكه تار یس رضومدر نـد ا زودتر فرض كرده ىليخ ىليخ ورود خواجه را به قالع اسماعيد تاريقات جديتحق

و ظاهرا یمرق 629كه او بعد از ىدر حال ؛)یمرق 619بعد از ىا حت ي 624 سال ىعني(وسـته اسـت. يپ ىليآن، به قالع اسماع ىحوال اي یمرق 632از رجب شيپ ىتنها اندك

گفتـه بـه بحـث شيكـه آن را در مقالـه پـشده ىغلط یرهاين اختالف موجب تفسيا م.يا اردهذگ

های نسخ خطى گنجينهاز 88

د بن صدقة؟الدين محم يا از شمس یيوراز مقداد س یاثر؛ االعتقاداالعتماد ف$ شرح واجب . 21

واجـب اسـت بـر ىكـه شـرح االعتماد ف$ شرح واجب االعتقـاد كوچك ىكتاب كالماست و همواره دهيرسچاپ بهكم دوبار ق) تاكنون دست 726(م ىعالمه حل عتقـاداال ىق)؛ دانشـمند امـام 826(م یيورقداد س م است از فاضل ىر شده كه كتابتصو نيچن

آن (در ضـمن ىالوه بر چاپ سنگع 1مشهدن اثر در ي. در چاپ اینهم قمر Vآغاز سد است. گرفته قرار استفاده موردز ين كتاب نيا ازر ك نسخه متأخ ي)، قینکلمات المحق

شـارحاز ىن اثر به وضوح عبارتيمه ااست كه در مقد آنن كتاب يجالب در ا ۀنكتدر مقدمـه، .باشـد یوريقـداد سـف م يتـأل تواند مىدهد كتاب ن مىكه نشان استآمده

ن يهمـ و اسـت كـردهاد يـ »أوحـد فضـالء العصـر«عنـوان به ىحل عالمهسنده از ينوسـنده ي. عبـارت نودهـد مىد قرار يرا مورد ترد یوريقداد س مطلب، انتساب كتاب به م

ن است:ينچ واجـب «بـهذه الرسالة شرح ما تضمنته المقدمة الموسومة ىمورد ف ىأما بعد: فإن «

ن، حجـة يس المعظم، قدوة المحققـيخ األعظم، و الرئيف موالنا الش يتصن» االعتقادن، عالمـة ين، ركن اإلسالم و المسـلمين، ملك الفقهاء و المتكلمياألفاضل المعاصر

ىن: أبـيالملـة و الحـق و الـد د المغفـور جمـال يالدهر، أوحد فضالء العصر، السعل يعلـى سـب ـحه يقدس اهللا روحه و نـور ضـر ـ ىمنصور الحسن بن المطهر الحل

ال علـى ين و تسـهيبا بها الى أذهان المكلفـيل و اإلكثار، تقرياالختصار دون التطوب شرح واجـ ىاالعتماد ف«تها بكتاب: ين، و تقربا بذلك الى اهللا تعالى، و سم يالطالب

2».ق و السداد.يالتوف ىو اهللا ول» االعتقاد یريـن تعبيقفخـرالمحق دربارVسنده ينو ،ن شرحياز ا یگريد یدر جا ،گر سوياز د

1 . ، تحقيق: صـفاء الـدين البصـری، مجمـع البحـوث ،شرح واجب االعتقاد $االعتماد فالسيوری، المقداد بن عبداهللا

ق. 1412اإلسالمية، مشهد، 2 . ، .39، ، صشرح واجب االعتقاد $االعتماد فالسيوری، المقداد بن عبداهللا

89 د بن صدقة؟يا از محم یيوراز مقداد س یاثر؛ االعتماد فى شرح واجب االعتقاد / هي امام

سـنده ي. عبـارت نوسـازد مـى ىرا منتفـ یوريقـداد سـدارد كه باز انتساب كتاب به م ن است:ينچ

»[ أكثر كتبه. ثم رجع عن القول بالندب و أفتـى ىف ... و اختاره المصنف [رحمه اهللاأدام اهللا «ن محمـد يالعالمة ولده موالنا فخر الد خه]يبالوجوب، على ما نقله [عن ش

1».امه.يأاسـت، یوريسنده كتاب مقداد سيل آنكه فرض كرده نويح به دلنجا مصح يه در االبت

در واقـع ىعنـي ؛استبسنده كرده یره به تذك يدر متن نسخه دست برده و تنها در حاشدر نسخه مـورد اسـتناد او كـه ىح كند. عبارت اصليخواسته است متن كتاب را تصح

بوده است: نيچن ،همان هم درست است»[ أكثر كتبه. ثم رجع عـن القـول بالنـدب و أفتـى ىف واختاره المصنف [رحمه اهللا

أدام اهللا «ن محمـد يموالنا فخر الـد خنا العالمة ولدهيبالوجوب، على ما نقله عنه ش ». امه.يأ

است و در زمـان ق)771(م نيقسنده شاگرد فخرالمحق ينجا واضح است كه نويدر اباشد یوريتواند از مقداد س مىن كتاب نيبنابرا ؛ز شرح خود را نوشته استيات او نيح

م؛ ينـدان یوريداد سـاز مق یاثراست كه متن را ىن مقدار استناد به خود متن كافيو همن كتـاب را بـه او نسـبت يهمگان ا ،ن كتابيا ىنكه همواره بر اساس چاپ سنگيگو ا ند. ا دادهاز پس از كيست؟ پاسخ اين پرسش را بايد ،ستين یورين كتاب اگر از مقداد سيا اام ارزشمند كتابخانه مجلس جستجو كرد. ناشناخته از كتاب و از ميان مخطوطات یا نسخه یا ن اثر كه در ضمن مجموعهيا و كهنهٴ ىميقد ح نسخهٴ ين كتاب بنابر تصريواقع ادر

بن هد بن صدقالدين محم شمساز ،است محفوظ 10706مجلس به شماره در كتابخانهٴ شـدهٴ اسـت كـه از شـاگردان شـناخته ىه و مـتكلم امـاميـ، فقىن بن فائز الحل يالحس

.115 ص همان،. 1

های نسخ خطى گنجينهاز 90

، دانشمند و مـتكلم برجسـتهٴ ىالحل ىبن محمد الكاش ىن عليرالدينص ون يقفخرالمحق است. بوده یسده هشتم قمر

العـات مـا كه اط یدانشمند ،هد بن صدقن محم يالد شمس دربارV یا ابتدا چند كلمهVار انـدك يهشتم و نهم بس یها ه در سدهيامام یگر از علمايد یارياو همانند بس دربار كنم: مى ارائه ،است

خ يدر تـار هد بن صدقن محم يالد ن به شمسيقمبسوط فخرالمحق اجازهٴ م كهيدان مىخ يش به شا در اجازه ىفيمان القطيم بن سليخ إبراهيرا ش یقمر 758القعده سال یذ 15

1) نقـل كـرده اسـت.یقمر 915(در نجف اشرف در سال ىد بن تركن محم يالد شمسق) به 755رجب 10 م( ىالحل ىالكاشان ىد بن علبن محم ىن عليرالديخ نصياجازه ش

ق بـوده اسـت كـه 725سـال ىاألولـ یمـادج 5خ يچنانكه نقل شده، به تـار ،او هممصـباح از یا نسـخه یبـر رو ىخ عبـدالرحمن ابـن العتـائقيش به خط آن از یا نسخه

در یضـاوين بيناصـرالد ىقاضمعروف، یاشعرف دانشمند ي(در علم كالم) تأل األرواحدرسـت ضـبط نشـده و یمرق 725خ ياد تارياحتمال ز بهموجود است. هي غرو هنخزا ن قرار است:ياز ا ىالعتائق صورت اجازه به نقل ابن 2.است یمرق 752آن حيصح

ىن القاشيو الد ة و الحق ر المل يم نصموالنا األعظم االمام المعظ وجدت انهاء بخط «له إلـى اخـره و بحثـه و تفحـص عـن الكتاب من أو امه: انهى قراءة هذا يادام اهللا أ

ن يه العـالم شـمس الـديخ الصالح الفقياهللا الش ىق معضالته األخ فمشكالته و تحق مجـالس آخرهـا ىد بن صدقة نفع اهللا به و بأمثاله و أوصله إلى رتب كماله فمحم

د حمـبـن م ىو كتب أفقر العباد إلى اهللا تعالى عل 725خامس جمادى األولى سنة 3.»ا مسلمايله من امسه حامدا مصل را يومه خيوب نفسه وجعل يعرفه اهللا ع ىالقاش

نـه تنهـا شـاگرد هد بـن صـدقن محمـيالـد دهـد كـه شـمس مىن اجازه نشان يا

.236 ،1 ج ؛ نيز نك: همان،134، ص: 1 ، جالشيعة تصانيف الذريعة إل�تهرانى، . 1 .221 ـ 220: ص، ص1 ، جالشيعة تصانيف الذريعة إل�تهرانى، . 2 .189(قرن هشتم)، ص عةیالش أعالمطبقات تهرانى، ؛374 ،، ص9 ، جالشيعة اعيان امين، نك: . 3

91 د بن صدقة؟يا از محم یيوراز مقداد س یاثر؛ االعتماد فى شرح واجب االعتقاد / هي امام

ن يرالديه نصـيـكـالم و فلسـفه بـه پاآگـاه بـه ین بوده، بلكه از دانشمنديقفخرالمحق را نـزد او یضـاويب مصـباح األرواح مهم ىبرده و متن كالم ىز بهره علمين ىحل ىكاش

آموخته است.خ يرا بـه تـار یدآمـ غـرر الح6ـماز یا نسخه هد بن صدقم كه محم يدان مى نيهمچنن يرالمـؤمنيآن در مكتبه ام ق در نجف كتابت كرده كه نسخهٴ 740سال ىالثان عيسلخ رب

در علـم كـالم معـارج الفهـماز یا او نسخه 1موجود است. 582العامة در نجف به ش در قـم یةاهللا بروجـرديـدر كتابخانه آ نكيا همكه استرا هم كتابت كرده ىعالمه حل

مختلف ىو حواش است ق 763 سال رجب 19 نسخه كتابت خيتار. شود مى ینگهدار. است ىحل ىن قاشيرالدينص ،اد از استادشياحتمال ز بهدارد كه زين ىد و پرحجممتعد

خوانـده ىن قاشيرالدين متن را نزد نصيهم هد بن صدقن محم يالد ست كه شمسين ديبع ن قرار است: يان نسخه از ايدر پا هد بن صدقن محم يالد . رقم شمسباشد

دنا محمـد يتم الكتاب بحمد اهللا تعالى و منه، و الحمد هللا وحده و صلواته على سـ«بعد الظهر من نهار األربعـاء تاسـع عشـر مـن رجـب ن، و ذلكيو آله الطاهر ىالنب

وم الخـامس و العشـرون ين و سبعمائة، و هو الياألصم المبارك من سنة ثالث و ست ر إلى اهللا تعالى محمد بن صدقة بن يد كاتبه العبد الفقيار من شهور الروم على يمن أهللا و صالته علـى سالم ا یف المقدس الغروين بن فائز بن عرفة بالمشهد الشريحس

ن يبـيو آلـه الط ىر خلقـه محمـد النبـيمشرفه، و الحمد هللا وحده و الصالة على خسـادس رمضـان ىفه فـين و كان فراغ مصنفه قدس اهللا روحـه مـن تصـنيالطاهر

2.»مائة.ن و ست يالمبارك من سنة ثمان و سبع

ادشـده يم كه نسـخه يزافيد بيآن با كهنهٴ و نسخهٴ عتماداالدر بازگشت به متن كتاب

قـرن ( عةیالشـ أعـالمطبقـات تهرانـى، ؛ نيز: 567، ص: 1 ، جالتراث فهرس، د حسين محم ى،الجالل ىالحسيننك: . 1 .189، ص )هشتم

را در ايـن ترقيمـه یو مـوارد ه. نويسنده اين سطور به عكس نسخه مراجعه كـرد590 ،، صالفهممعارج حلى، . 2 ه است.اصالح كرد

های نسخ خطى گنجينهاز 92

گـر يد ىبر چند كتاب كالمـ مشتملمجلس كه است در كتابخانهٴ یا در ضمن مجموعهن يالـد ف أبوالعز جـالليتألشرح باب حادی عشـر ن نسخه از جمله شامل يهم هست. ا

هشـتم اواخـر سـدهٴ ىاست كه از دانشمندان امام ىنيالحس یشاه العلو عبداهللا بن شرفنهـم را هـم درك كـرده و از از سـدهٴ ىچنـد سـال واست بودهدر نجف اشرف یقمر

شـاه ن ابـن شـرفيالـد . جاللديآ مى حساب به هد بن صدقن محم يالد معاصران شمسه كـرده بـوده و يها را وقف خزانه غرو داشته كه آن ىارزشمند از آثار خط یا مجموعه

است. ىارزشمند باق ن كتابخانهٴ يها هنوز در ا از آن یامروزه تعدادد بن مهنـا د بن محم ن محم ياست به نام عضدالد ىمجلس به كتابت شخص مجموعهٴ

كه خود اهـل علـم و ادب بـوده و از یمرق 821در سال ىع الحل يالحسن بن نف ىبن أب نسـخهٴ ال بـوده اسـت.فع ىفهد حل ه حله در دوران ابنينيز كه در مدرسهٴ است ىكساناست كه خضر بن ىن همان شخصين مدرسه كتابت شده است. ايدر هم زيبحث ن مورد

التوضـیح األنـور بـالحج الـواردة لـدفM شـبه كتـاب یالحبلـرود یالراز ىمحمد بن عل بردهاز او نام موضع نيچند درخود را به درخواست او نوشته بوده و در كتابش األعور ن است: يمجموعه است، چنن يل در اكه كتاب او عتماداال. عنوان كتاب است

ن يد المرحـوم شـمس الـديف السعيعتقاد تصنشرح واجب اال ىعتماد فكتاب اال« .»د وآله.بمحم ىد بن صدقة رحمه اهللا تعالمحم

را نقـل هد بـن صـدقن بـه محمـيقفخرالمحق ده متن اجازهٴ يد فايمز ینجا برايا در م:يكن مى

ن يو الـد ة و الحـق خ شمس الملـين للشيقما أجازه فخر المحق ضا يو أجزت له أ«و صورة إجازته: "أجزت لـه ىز ليا أجها مم ه ـ فإن س اهللا سر قد ـصدقة د بنمحم رها مـن سـائر ية و غية و األصولية الكالمية و النقليالعلوم العقل ىفته فع ما صن يجم

فـه الفقه و أل ىف ـه س اهللا سر قد ـ یفه والدع ما صن ية و أجزت له جميالعلوم العقلع مـا يـأصـول الفقـه و جم ىفه فع ما صن ير و جميث و الرجال و التفسياألحاد ىف

ر يتفس ىفه فع ما صن يالعلوم الثالثة و جم ىفه فع ما صن يعلم الكالم و جم ىفه فصن

93 د بن صدقة؟يا از محم یيوراز مقداد س یاثر؛ االعتماد فى شرح واجب االعتقاد / هي امام

ه. و أجـزت س سر قد ـ یعن والد ىذلك عن كل یرويز أجزت له أن يالكتاب العزد د بـن محمـن محمـيو الد ر الحق يد األعظم خواجة نصياإلمام السعة كتب يله رواع مـا يجم یعن والد یرويعنه. و أجزت له أن یعن والد ىالعلوم عن ىف ىالطوس

عنه. و أجزت له ی) عن والدىشي(كذا: الك ىثين الليد شمس الديفه اإلمام السعصن ىد فـيالقاسم جعفر بـن سـع ن أبويد نجم الديفه اإلمام السعع ما صن يجم یرويأن

ـه س اهللا سـر قد ـ یعن والد ىرها من العلوم عن يالفقه و الكالم و أصول الفقه و غ. و أجزت له روا ـعنه ى يحين يب الديد نجيخ السعيفه الشع ما صن ية جميرحمه اهللا

فه اإلمـام فـه و صـن ع مـا أل يـة جميعنه. و أجزت له روا یعن والد ىد عن يبن سع یرويـعنه. و أجزت لـه أن یعن والد ىن أحمد بن طاوس عن يد جمال الديالسعن بـن طـاوس يم عن جمال الدين عبد الكرياث الديد غيد السعيع ما رواه السيجم

د يخ السـعيد جعفر ابـن الشـيخ السعيفه الشع ما صن يجم یرويعنه. و أجزت له أن فه والـده ع ما صـن ية جميعنه. و أجزت له روا یعن والد ىبن نما عن نيب الدينجب يخ جعفر ولده عن نجيعن الش یعن والد ىن بن نما عن يب الديد نجيخ السعيالشد بـن د المرحوم محمـيفه اإلمام السعع ما صن ية جمين ابن نما. و أجزت له روايالدر عـن بـن المطهـ ىوسف بن علـين يد الديسد یعن جد یعن والد ىس عن يإدرفه اإلمـام المعظـم أفضـل ع ما صـن ية جميه. و أجزت له روان بن نما عنيب الدينج

باشـد) بـن ىد علـيـثم (كـذا: بايـن) مين (كذا: جمال الديالعلماء موالنا كمال الدوسف عنه. و أجزت لـه ين يد الديسد یعن جد یعن والد ىعن ىمان البحرانيسل ىسـعادة البحرانـن بـن يفه اإلمام العالمة أفضل عصره كمال الدع ما صن ية جميرواعنه. و أجـزت لـه ىمان البحرانين بن سليعن كمال الد یعن جد یعن والد ىعن ن دامـاد يد الـديـد مقصـود، فريـن محسن (كذا: بايد الديفه فرع ما صن ية جميروا

عنه و أجزت له ىن الطوسير الديعن خواجة نص یعن والد ىباشد) عن یشابورينع ية جمينه. و أجزت له روايمحسن بهذا اإلسناد بع نيد الديفه فرع ما صن ية جميروا

عنـه. و یعـن والـد ىشارح نهج البالغـة عنـ ىثم البحرانين ميفه كمال الدما صن

های نسخ خطى گنجينهاز 94

صـاحب حاصـل ین األرمـويفه اإلمـام تـاج الـدع ما صـن ية جميأجزت له روافه اإلمـام ع ما صن ية جميعنه. و أجزت له روا یعن جد یعن والد ىالمحصول عن

ن يب الـدد مهـذ يعن السع یعن جد یعن والد ىعن ین األرمويد سراج الديالسع ىن المعقول و المنقول عنه (كذا؛ در سند قطعـا افتـادگيبن بردة (كذا: ردة) الجامع ب

ىزة عنـيفه اإلمام المعظم سالم بن عزع ما صن ية جميوجود دارد). و أجزت له روا ىوسـف فـي یفه جـد ع مـا صـن ية جميروا عن والده عنه. و أجزت له یعن والد

فه ع ما صـن ية جميعنه. و أجزت له روا یعن والد ىأصول الفقه و هو الخالصة عن وسـف ين يد الديسد یعن جد یعن والد ىد شارح نهج البالغة عن يالحد ىابن أب

خ اإلسـالم أبـو يخنا األعظم و إمامنا األقدم شـيفه شع ما صن يعنه. و أجزت له جمعن والـده عـن یعن والد ىعن ـه س اهللا سر قد ـ ىد بن الحسن الطوسمحم جعفر

ه يـعـن الفق یالسـوراو الفرج (كذا: الفرج) ىى بن أبيحيد بن ى بن محم يحيخ يالشد بن خ اإلمام محم يالحسن ابن الش ىعل ىد أبين بن هبة اهللا بن رطبة عن المفيالحس

ة و يـس اهللا نفسـه الزكقـد ـالحسن د بنجعفر محم ىعن والده أب ىالحسن الطوس یعن جـد یعن والد ىق آخر و هو عن ية. و بطريأفاض على تربته المراحم الربان

ىنيالحسـ یالعلـو ىضيوسف بن أحمد العريد أحمد بن ير عن السوسف بن المطه يد يعن السـ یل الرينز ىنيالقزو ىالحمدان ىد بن علد بن محم ن محم يعن برهان الد

. ىجعفر الطوس ىخ أبيعن الش ىالصمصام الحسن ىعن أب ىالحسن ىبن عل فضل اهللا یار العلـوار بن معد بن فخ د فخ يعن الس یعن جد یعن والد ىق آخر عن يو بطر

یالقاسم العماد الطبـر ىخ أبيعن الش ىل القميخ شاذان بن جبرئيعن الش یالموسو. ىجعفر الطوس ىخ أبيعن والده الش ىد بن الحسن الطوسمحم ىعل ىد أبيعن المف

فات هذا ع مصن ية جمين روايخ األعظم اإلمام العالم شمس الديو أجزت للمولى الشعلـيهم ةث عن األئم يات و األحاديالروا ىب األحكام فيكتاب تهذ خ خصوصا يالش

صـلوات اهللا ــ یبالمشهد الغـرو ـه س اهللا سر قد ـ یقرأته على والد ىفإن السالم ىق الحجاز و حصل الفـراغ منـه و ختمـه فـيطر ىة أخرى فو مر ـلى مشرفه ع

95 د بن صدقة؟يا از محم یيوراز مقداد س یاثر؛ االعتماد فى شرح واجب االعتقاد / هي امام

یمن والد ىستبصار و كتاب الرجال و كالهما إجازة لمسجد اهللا الحرام و كتاب االد المرحـوم يخ اإلمـام السـعيفات الشع مصن يجم ضا يه. و أجزت له أس اهللا سر قد ـ

د يوسـف عـن السـي یعن جـد یعن والد ىد بن النعمان عن د بن محم د محم يالمفد د بن محمـعن البرهان محم ىنيالحس یالعلو ىضيوسف بن أحمد العريأحمد بن

عـن یالراونـد ىالحسـن ىد فضل اهللا بن علـيعن الس ىنيالقزو ىالحمدان ىبن علخ يعـن الشـ ىجعفـر الطوسـ ىخ أبيعن الش ىالصمصام بن معبد الحسن ىالعماد أب

خ يات الشيفات و روافات و مؤل ع مصن ية جميروا ضا يأجزت له أ د المذكور. ويالمفخ يق المذكور إلى الشـيه بالطرين بن بابويبن الحس ىد بن علجعفر محم ىاإلمام أب

اهللا عنهمـا. و أجـزت لـه ىرض ـد عنه يد بن النعمان عن المفد بن محم د محم يالمف ىق المذكور إلى ولده أبيبالطر ه المذكوريبن بابو ىخ اإلمام عليفات الشع مصن يجم

ة يـى بالصدوق عن والده المذكور عنه. و أجزت له رواالمسم ىد بن علجعفر محم ىفات النجاشـع مصـن ية جميروا ضا يد المرتضى و أجزت له أيفات السع مصن يجمو بهـذا ىالصمصام عن النجاشـ ىإلى أب ىل یق الذيالرجال بالطر ىفه فصن یكالذ

ید هارون بن موسى التلعكبـرمحم ىعن أب ىجعفر الطوس ىخ أبيلشاإلسناد عن اعنـه. و ىه عنـيـرويبكتابه أن ىز الكشيد بن عمر بن عبد العزعمرو محم ىعن أب

ىعنـ ىن الحمص يد الديسد ىم األصوله المتكل يخ الفقيكتب الش یرويأجزت له أن یالعلو ىضيالعر وسف بن أحمديد أحمد بن يوسف عن المفي یعن جد یعن والد

یل الـرينز ىنيالقزو ىالحمدان ىد بن علد بن محم ن محم يعن برهان الد ىنيالحسفات ع مصـن يـجم ىعنـ یرويـالمذكور. و أجزت له أن ىن الحمص يد الديعن سد

) ىعن أب ى(كذا: عن ىاته عن عمرو المدنياج و رواز بن البر يد عبد العزيخ السعيالشد يخ السـعيعنه عـن الشـ ىل القميإلى شاذان بن جبرئ ىل یق الذيبالطر یعن جد

عن عا يجم ىد عبد اهللا بن عمر الطرابلسمحم ىخ أبيعبد اهللا بن عبد الواحد عن الشى بـن يـحيه يـخ الفقيم بن مـرزوم عـن الشـيل محسن بن إبراهالمفض ىأب ىالقاض

الخازن عن اريد بن أحمد بن شهرطالب حمزة بن محم ىق عن أبيالحسن بن البطر

های نسخ خطى گنجينهاز 96

عـن ىد بـن علـجعفر محم ىالحسن بن شاذان عن أب ىنصر أحمد بن أب ىه أبجد یها ىر چنانكـه روشـن اسـت آشـفتگيـن چند سطر اخيف كذا (در اوالده المصن

ح يتصـح ها ق بـه نسـخهيـد با مراجعه دقيشود كه با مىده يد در متن اجازه دمتعد د علـى يـتز طرقـا عليه السـالم الصادقد إلى جعفر بن محم ىل گردد). و اعلم أن

جعفـر ىخ أبـيإلـى الشـ ىل ىق التيالطر ىو ه واحدا قا يالمائة و أنا أذكر منها طرد بـن القاسم جعفر بن محم ىد بن النعمان عن أبد بن محم د محم يعن المف ىالطوسد بـن بن محبوب عن محم ىد بن علعن محم ىنيعقوب الكليد بن ه عن محم يقولو

ه جعفـر يـه موسـى عـن أبيبن جعفر عن أخ ىعن عل ىعن العمرك ىضيحمد العرأق إلـى يو هذا طر ضا يأ عليه السالم ق إلى موسىيو هذا طر عليهم السالم الصادق

ما اقتصرت و إن عليه السالم ىق إلى آبائه إلى النبيد الباقر و هو طرجعفر محم ىأبخ يات. و قـد أجـزت للشـيالروا ىالطرق األخرى مذكورة ف ق ألن يعلى هذا الطر

عن اإلمـام جعفـر یرويأن ـأدام اهللا فضائله ـن ياألعظم اإلمام المعظم شمس الدعها. و كذا أجزت يجم ىل ىق و بالطرق التيبهذا الطر عليه السالم د الصادقبن محم مـا ىعنـ یرويـله أن هم و أجزت يإل ىل ىة بالطرق التعن األئم ىعن یرويله أن

ه يبفتاو عليه السالم یو عن المهد عليه السالم یته عن اإلمام العسكريروا ىز ليأجرو ذلك يإلى الصدوق فل ىل ىجواب مسائل الصدوق بالطرق الت ىها فيوقع عل ىالت

د بـن الحسـن بـن أهل لذلك. و كتب محمـ ـامه يأدام اهللا أ ـفهو لمن شاء و أحب ن و سـبعمائة يالقعدة سـنة ثمـان و خمسـ یخامس عشر ذ ىف روسف بن المطه ي

1».ن.يو آله الطاهر ىد النبدنا محم يى اهللا على سة و صل يالهالل

.101تا 97 ص:، ص105 ، جبحار األنوار مجلسى،. 1

97 یول د احمد ع ي س ريم قين روضة المت / هي امام

یول د احمد ع ي س ريم قینKروضة المت. 22

در ميـان ،دامادشيعه و داماد مير ، دانشمند برجستهٴ یول د احمد بن زين العابدين ع ي س ريم 1،اسـت نگاشـتهخواجه و شـروح آن تجریدكه بر ىل و مهم چند شرح و حاشيه مفص

ن يـدر بخش امامت و معاد. ا تجریـدبر كتاب ىشرح قوشچ دارد در نقد و رد یا رسالهران يـدو نسخه از آن در ا ىلو ،استتاكنون چاپ نشده دانم ظاهرا مىكتاب تا آنجا كه

2.استكرده ىفمعر الذریعة اثر در نيا ازآقا بزرگ زين یا و نسخه استشده ىيشناساو موسـوم بـه 216Cن كتاب با شـماره يكامل از ا یا انا نسخهيآمبروزدر كتابخانه در ،ن شكل آمده اسـتيف به هممؤل . نام كتاب در خطبهٴ كردم مالحظه روضة المتیقنین

ران هم هر دو بـه يا یها خوانده است و نسخه روضة المتقـینكه آقا بزرگ آن را ىحالا در امـ ؛اسـت ىرانيا ،نكه نسخهيوجود ان است كه با يرند. نكته جالب اياخ ن نام يهم

،نسـخه یشـود و بـر رو مـى یانـا نگهـداريكتابخانـه آمبروز ىمني یها ضمن نسخهمن بوده است. به هـر حـال ين نسخه در يدهد ا مىشود كه نشان مىده يد ىيها ىگواه

یا مـن درآورده باشـد و در كتابخانـهيه سـر از ق مك ين نسخه از طريست كه ايد نيبع یديز یها كه در كتابخانه ىيها نسخه انيم درباشد. شده ینگهدار ىت زمانمد یديز

كهم ا افتهي را ىرانيا یها از نسخه یموارد ،ما كرده ىيا تاكنون شناساي دهيمن دي ىو سن خيشـ تبیاننسخه كهنسال نسخ، نيا یها ن نمونهيتر است. از مهم دهيگرد منتقل مني به

زين یا گرفتم و مقاله ىدم و عكسيضرموت دم ح ياست كه آن را در كتابخانه تر ىطوسVو كامل ،ید احمد علوي س ريمكتاب ۀنسخ 3نوشتم. کتاب ماه دینت آن در ي اهم دربار انتشار. ۀستيشا ستيا نسخه هبرگ است و البت 149 یحاو

ش، قـم، 1382، كتابخانه آية اهللا العظمى مرعشى نجفـى، االعتقادتجريد $کتابشناس ،ىعل ،ىئخو ىنك: صدراي. 1

.130ـ 135صص .302 ، ص11ج ،الذريعة تهرانى، ؛1069 ، ص5 ج ،دنا فهرستوارهنك: . 2، شـهريور و مهـر ديـن مـاه کتـاب ،»مذهب ىامام ناشناخته دانشمند يك از ماندگار یاثر«نك: حسن انصاری، . 3

. 6تا 3، ص 48و 47، ش 1380

های نسخ خطى گنجينهاز 98

د عبداهللا شبري س جامN المعارف واألح4امDكتاب . 23

نكه خاندان او همچنـان در عـراق حضـور يو آثار شبر با وجود ا ىزندگ خصوص درصورت نگرفتـه ىهتاكنون كار قابل توج ،كنند مىت ي الفع ت شبر ياز ب ىدارند و عالمان

منتشـر شـده و یها و رسـائل كوچـك و بـزرگ و از كتاب یاريبسه شمار . البت تاسآثـار و یبـرا جامع ىك كتابشناسياز به ين ،ن وصفيا با اام ؛ار استينك در اختيا همران يـا ىعموم یها ابخانهدر كت نكهيبا توجه به ا خصوصا شود. مىفات او احساس يتأل

ن يـآنچه من را به نوشتن ا 1.موجود است شبر یها از كتاب یاديز یها و عراق نسخه است. شبر یها از كتاب ىكي دربارV یرو تذك یا نقل خاطره ،ادداشت واداشتي

هست، زين شبر فيتأل نيتر بزرگ قتيحق در كه جامM المعارف واالح6امكتاب مهم نيهمچنـ 2است. دهيرس طبع به آنكوتاه از یا خالصه تنهاتاكنون منتشر نشده است و

است. افتهي نشر، ةیاألصول األصل ىعني ،دات آناز مجل ىكيتنها اثر نيا ازبحـار ازد يبه تقل كهاست ىث و كتابيجامع احاد واقعدر االح6ام جامM المعارف و

یگـردآور صـرفت خـود را همـ ،كه مؤلـف در آنن تفاوت يبا ا شده نگاشته االنوارطلبـد. در مـى یگرين كتاب فرصت مناسب ديل ايتحل است. طبعا كرده ىث فقهياحاداز جملـه در دارد، وجـودن كتـاب يـاز ا ىيها كشـور نسـخه یها از كتابخانه یشمار

.ىنجف ىة اهللا مرعشيكتابخانه آاست محترم مركـز ير ،یبجنورد یآقاناب شنهاد ج يبا پ در اوائل دههٴ هفتاد شمسى

ق بـه متعلـ كـهه كرمـان يـميكه از كتابخانه ابراه بنا شد ،ىدائرة المعارف بزرگ اسالم

شبر در سايت كاتبان منتشر كرد. تحريری هـم بـه تر چندين مقاله دربارV سيد عبد اهللا . نويسندV اين سطور پسان1ی به نسبت تفصيلى دربارV ا م كه هنوز منتشر نشده است. همچنين مقالها ی از آن تهيه كردها زبان فرانسه از گزيده

او در مجلد اول مجموعه مقاالت اينجانب كه توسط نشر ماهى در دست انتشار است، آمده است. بعدها البته در چندين مقاله و حتى كتاب دربارV او منتشر شد كه پس از انتشار مقاالت من در سايت كاتبان بوده است. قم

مجلد، الطبعة األولى، مجمـع 2، والحـرام والحالل األصول $ف واألح6ام المعارف جامMملخص عبداهللا شبر، دي الس. 2 ق. 1398الذخائر اإلسالمية، قم،

99 د عبداهللا شبري س جامع المعارف واألحكام كتاب / هي امام

آن كتابخانـه را بـه یها انتقال عكس نسـخه نهيزمو كردهه يته ىان است، فهرستيخيشكتابخانه ن ياهای خطى عناوين نسخهاز ،سه سفر به كرمان ىم. در طيتهران فراهم نما

ن فهرسـت كوتـاه تـاكنون يه كردم (ايته یا اههيس ،دارد ىكه حدود دو هزار نسخه خط با یها از نسخه ىتر برخ قيدق ىبه بررس كهق شدم ) و در ضمن موف 1است منتشر نشده

را ىمـيابراه یموافقت آقا توانستمن سه سفر يا جهينت درن كتابخانه بپردازم. يت اي اهم دو ىامر سبب شد در ط نيهم و كنم كسبآن كتابخانه یها عكس از نسخه هٴ يته یبرا

برخى ابد. از يانتقال ىبه مركز دائرة المعارف بزرگ اسالم ها ن نسخهيسال بعد عكس اهايى نيز در اختيار نويسنده ايـن سـطور عكس ،ىميابراه یبا لطف آقا ها آن نسخهاز

د عبداهللا ي س یها از كتاب یا ها مجموعه آنان ي. در مبرای مطالعات شخصى قرار گرفتدر آن كتابخانـه .بود یو جامM المعارف واالح6امتر مجموعه كتاب شبر و از همه مهم

،از آن نـاقص بـود ید دو سـه جلـديكه شـا ىكي: استموجود اين كتاب دو دوره از . است بر اساس آن كتابت شده كه یا نسخه ،یگرياست و د شبر نسخه اصل خط

ان كرمان يخيد كتاب شبر در كتابخانه شيز بود كه چرا بايه پرسش برانگمن البت یبراپاسخ، درشان يان گذاشتم و ايدر م ىميابراه ین پرسش را با آقايا ،ن روياز هم ؛باشد ارائـهه در عراق يخيبا ش و خاندانش د عبداهللا شبريارتباط س دربارV ىحات جالبيتوض

یها گر از كتابيد یها و شمار ن كتابيانتقال ا نهٴ يزمن ارتباط ينكه چگونه ايو ا كردندو از ىخيشـ محافلرا به او گران به خط يد یها از كتاب ىيها نسخه ىآن مرحوم و حت جـامM المعـارف اگـر دهـم مـىاحتمـال 2.نمودان كرمان فراهم يخيش آنجا به كتابخانهٴ

.شود بالغمعمول یها جلد به قطع كتاب 50تا 40حدود به ،كامل منتشر شود طور هب

های فرها با دوست فاضل جناب آقای على بهراميان به اين مهم پرداختيم. فهرست كامل عكسدر يكى از اين س .1

فراهم آمده بعدها به وسيلۀ استاد احمد منزوی تهيه و منتشر شـد كـه متأسـفانه در آن فهرسـت، خطاهـايى در صورت گرفته است. ها تشخيص هويت نسخه

شود، گفته كه در مجموعه مقاالت نويسندV اين سطور منتشر مى مقالۀ پيش ی ارتباط شبر با شيخيه درها . از زمينه2 سخن رفته است.

های نسخ خطى گنجينهاز 100

نساب در علم ا ىدليبخ الشرف ع ياب از شي تازه ىكتاب. 24

نگاران سادات ن انسابيتر از مهم ىكيق)، 435 مجعفر ( ى، ابن أبىدليبخ الشرف ع يش ینـه بـراين زمين منابع در ايتر از مهم زين تهذیب األنسـابو كتاب او ديآ مى حساب به

از پـسشـده فيآثار تأل ىكه تمام یا گونه به ،از خود بوده است پسب انسا یها كتاب. ندا كرده بازگو رااو ىبس و اقوال ن ءبوده و آرا یو ميمستقر يتحت تأث ،نهين زميدر ا آن

ت يو شخصـ 1طباطبا منتشر شده ب ابنيبا اضافات و تهذ نسابتهذیب األكتاب یاز وقـرار گرفتـه ىو بررسـ بحثمختلف مورد جستارخود او هم تاكنون در چند مقاله و

.ستين مطالببه تكرار آن یازين نجايا در، ن روياز ا ؛استاز آثـار مختصـر و ىكـياسـت از یا نسـخه ىفـمعر ،اسـت مآنچه اكنون مد نظر

ث و دانشمند و محد ىش به خط و گواها شهيان كه ريانساب طالب نهٴ ياو در زم ناشناختهٴ خط یاز رو را آن یو كهرسد مى ید الموسوع ار بن م مذهب معروف، فخ ىابه امامنس مجلـس بـه در كتابخانـهٴ یا ن نسخه ضمن مجموعـهيالشرف كتابت كرده است. اخ يش

) موجـود 94تـا 89 ىتـاليجي(از برگ د 87993ثبت كتاب و به شمارهٴ 8508شماره بـه ىد رضـيو سـ ىف مرتضـيشـر ین اثر مختصر را به تقاضـايخ الشرف اياست. ش

ن يـت ايـنسخه را كه هو نيبه ا مربوطالعات نجا اط يدر ا نگارش درآورده بوده است.ن كتـاب بـا يـسته اسـت ايم. شايكن مىنقل ،دهد مىرا نشان آنسنده و كاتب ياثر و نو

به چاپ رسد: یح انتقاديتصحطالـب ابـن عبـد ىأعقـاب آل أبـ ىهذا جزء مختصر ف ،ميبسم اهللا الرحمن الرح«

ناقل هذا الكتاب المنقول ىظهر األصل، حك ىد فخار. عليالس لب. نسخة خط المط نقلت منه هذا الجـزء، مـا یظهر األصل الذ ىكان عل منه هذه النسخة بهذه العبارة:

، تحقيق: محمد كاظم المحمودی، مكتبة آية اهللا العظمى المرعشـى األنسـاب بیتهذ. العبيدلى، محمد بن ابى جعفر، 1 ق، قم. 1428النجفى، الطبعة الثانية،

101 نسابدر علم ا ىدليبخ الشرف ع ياب از شي تازه ىكتاب / هي امام

الحسن ابـن ىخ الشرف أبيد شيف السعيالشر ته وهو: هذا المختصر بخط يهذا حكاد ومحمـ ىعلـ ىوالمرتض ىن الرضيديالنسابة كتبه للس ىنيالحس یجعفر العلو ىأب ىاهللا عنهما، هذا صورة ما وجدته مكتوبا عل ىرض یأحمد الموسو ىأبالطاهر ىإبن

نقلت منه هذا الجزء حرفا فحرفا وكتب فخار بن معـد بـن فخـار بـن یاألصل الذا ومسـلما. بسـم يحامدا ومصل یالحائر یالموسو یالعلو ىتيد بن شأحمد بن محم

النسابة: سـألت أن أذكـر ىنيالحس ید العلود بن محم م. قال محم ياهللا الرحمن الرح ىسهل عليل من ولده مما يذيوما ىمختصرا ممن أعقب من ولد عبد مناف ابن قص

آخـره ىسعه جهله ... تم المختصر والحمد هللا وحده، وكـان فـيحفظه وال یالمبتدن ين وتسـعيشـهور سـنة اثنتـ ىد فخار ما هذا صورته: وكان نجازته فـيبخط السخ يد شـيد السـعيبخط مصنفه السـ ىمن نسخة األصل الت ىة ونقلته لنفسوخمسمائالنسـابة المعـروف ىدليـالعب ىنيالحس ید العلود بن محم الحسن محم ىالشرف أب

كذلك نقلتـه ىهذا من لحن فإن ىكتاب ىوجد فياهللا عنه، وما ىجعفر رض ىبإبن أبئا يش ىكتاب ىر من األصل فيه بل ما أحببت أن أغيخ الشرف ووقفت عليمن خط ش

هذا الكتاب لكن لم ىوجد فيه ما يعل ىخفيد المذكور أجل من أن يالس أن یولعمر، وكتب فخار بن معد بن فخار بـن عليهم السالم نيعن المعصوم ال إرفع اهللا السهو ي

رسـوله ىا علـيحامدا هللا سبحانه مصـل یالحائر یالموسو یالعلو ىتيأحمد بن شآخر هذا المختصر بعد فراغه، ما هـذا صـفته وهـو ىوآله. وكان ف ىد المصطفمحم

هذا المختصر من خط مصنفه ىهذا آخر ما وجدته ف …:قوليعبدهما وخادمهما .»اهللا عنه. ىجعفر النسابة رض ىخ الشرف ابن أبيالمذكور ش

الئـد ق" در نسـبش بـه ىتيار بن معد و نسب او و ذكـر "شـاز فخ ىشرح حال یبرا ىمراجعه شود كه شرح حال )331و 330ص ، 4(ج ىالشعار الموصل ف ابنيتأل الجمان

.است كردهارائه 1ایمان أبی طالبسنده كتاب معروف و چاپ شده يه از نوجالب توج

الطبعة ، »ة عل� الذاهب إل� تكفير أبي طالـب الحج« طالب المعروف ب6تاب أبي ايمان ، شمس الدين،ار بن معدفخ . 1 ق. 1384،النجف األشرف ،مطبعة اآلداب ،الثانية

های نسخ خطى گنجينهاز 102

هق ياهل ب سندهٴ يك نوياز ىكالم ىكتاب. 25

ىفمعر ىهقيب سندهٴ يك نويرا از ىكالم ى)، كتاب22/121( ةالذریعـدر ىآقا بزرگ تهرانق و كتـاب نـد د خراسـان ابـن ف يخود، فر یسنده از هم شهرينو ،كه در آن است كرده

د خ محم يكرده است. نسخه كتاب كه در كتابخانه ش مىنقل ىمطالباو معارج نه البالغةن كتاب در دو جزء، جزء يق كتابت شده است. ا 799 ىع الثانيرب 14بوده، در یماوس ماننـد امامـت بـوده ىر مباحث كالمـيد سايات و شاات و جزء دوم در نبو يل در الهاو

ا از ؛ امـاسـت دادهن كتاب ارائـه نـيا دربارV یگريح ديفانه توضاست. آقا بزرگ متأس ق بـه دگاه او كتاب متعل يشود كه از د مىروشن ،است آورده الذریعـةآن را در نامكه نيا

مذهب بوده است. ىامام یا سندهينوگـر يد ىالعـآقـا بـزرگ اط هرا ه از آغاز و انجام ناقص بوده و ظاكتاب البت نسخهٴ

Vارائـه كـرده ىسنده را هم بر اسـاس نسـخه خطـيسنده نداشته و نام نوين نويا دربار شـود كـه مـىمعلـوم ،دسـت داده كه آقا بزرگ از كتاب به ىب ابوابيبوده است. از ترت

یچـرا كـه الگـو ؛اسـتنوشـته شـده ىطوس نيالدريش از عصر خواجه نصيكتاب پ ىكالمـ یهـا كنـد. كتـاب مـى ىندگيشتر نمايش از خواجه را بيدوره پ ىكالمفات يتأل

شـده و مـىش از آن نيدوران پ ىابواب كالم ىشامل برخ دوران پس از خواجه عموما یز الگـويـاألعم در فلسـفه و ن ىات بالمعنير از مباحث الهاق متأث يدر س ىابواب كالم ن يد الـديـسـنده را "االمـام فريبـزرگ نو ند. به هر حال آقاا شده مىم يتنظ یفخر راز

ن شخص بـه يا دربارV یزيچ كند. عجالتا مى ىفهقى" معر يد بن الحسن بن على البمحم خاطر ندارم.

را، دانشـمند از قرن هشـتم قمـری ىهقيك بياز فارسى یك رساله كوتاه اعتقاديش ا ف ناشناختهل ند كه مؤا منتشر كرده محیط ادبش در يها پ سال ىسن مدر يدكتر حس

:استن وصف شده يچنو كتـابش »اهللا رحمه ىهقيد بن المحسن البمحم نيالد ديفر العالمة ديالسع خيالش«

103 هقياهل ب سندهٴ يك نوياز ىكالم ىكتاب / هي امام

1.»واالمامة والنبوة دیالتوح $ف $کتاب ال6اف«ن نام: يبدبـا اكنـونتـوان مـىاسـت كـه ن ىهستند؟ پرسشـ ىكيف ن هر دو مؤل يا ايآ نكهيا الذریعـةدر ىتهرانـن عبارت آقا بزرگ ينجا عيدر ا .پاسخ دادالعات موجود به آن اط شود: مىنقل 121ص 22ج

ه يـنقـل فيهقى يد بن الحسن بن على البن محم يد الدياالصول لالمام فر ىالمقنع ف«هقى يد البيبن أبى القاسم ز ىالحسن عل ىد خراسان أبي" لفرشرح نه البالغـةعن "د وصفاته، الموجود يات، التوحيلهما االلهن : أو يئجز ىوهو ف 565ى سنة توف یالذ

أواخرها باب اآلجال، ن بابا يح إلى تمام ثالثيه تعالى قادر على القبن أله باب من أو والنسخة ات إلى أربعة عشر بابا النبو ىف ىوالجزء الثان ،باب االرزاق، باب االسعار

ى، فرغ من الكتابـة داالسترابان ينظام بن على بن الحس ل واآلخر بخط و ناقص األ .»ید السماوخ محم يمكتبة الش ى) ف 799/ 2ع 14(

بـه كوشـش یماوسـ ۀاز كتابخانـ ىكم بخش م كه دستيدان مىرا هم نيا ضمندر م در نجف منتقل شد.يةاهللا حكيآ به كتابخانهٴ ىد رشتمرحوم محم

از قرن هفتم و هشتم با معرفـى و تصـحيح حسـين ىشيع ى، متن كالم»ال6ـالم $ف $المختصر ال6افرساله «نك: . 1

و یپـاريز ىد ابراهيم باستانمحم ،ید جعفر شهيدسي ،ىغماي، به كوشش حبيب يمحـيط ادب ،ىطباطباي ىسمدر ؛ همـين 165ش، ص 1358كشور ـ تهـران، ىعموم یها كتابخانه یايرج افشار، انتشارات دبيرخانه هيئت امنا

راثیـمنگريـد: نـد.ا منتشر كرده ايران $ميراث اسالمنيز در ىقم یدرضا انصارمحم یق محترم آقارساله را محق ش، قم، دفتـر 1374به كوشش رسول جعفريان، كتابخانه حضرت آية اهللا العظمى مرعشى نجفى، ران،یـا $اسالم

.139دوم، ص

های نسخ خطى گنجينهاز 104

ىالغز هتهافت الفالسفو ىخسر ن س يصدرالد. 26

ن در يو همچنـ 1معـارف هچند نوشته كه تـاكنون در مجلـ ىدر ط هان سطريا Vسندينوبن ناصر ىعل دربارVمنتشر شده است، (سايت كاتبان) »ىخيتار یها ىبررس«مجموعه

اواخر ىنيسادات حس یمذهب و از رؤسا ى، دانشمند برجسته امامىالسرخس ىنيالحسف نكـه او مؤلـيرا عرضـه كـرده اسـت؛ ا ىشابور) مطالبيخراسان (ن یسده ششم قمر

سـنده بـا يط نول ارتبـايـكه به دل عالم نه البالغـةأبا نام هنه البالغاست بر ىشرح ینگـار خينكه او در تـاريا و است هديز رسيمن نين كتاب به يان خراسان نسخه ايديز

ر بـه ادگار مانده است كه مكر ياز او به ىدر اخبار دولت سلجوق ىداشته و كتاب ىدستنامش در سند انتقال ىداشته و حت ىالت فلسفينكه او تحصيا هم و 2ده استيچاپ رس

ر در منـابع ذكـر شـده و پنجم تا هفتم مكر یها نا در خراسان سدهيس ابن ىم فلسفيتعالبـا یاسـت. و شـده ىمعرف حدوث العـالمسنده ينو ىالنين غيالد عنوان شاگرد افضل به

ن سـخت مـورد احتـرام فخـر يداست صدرالديداشته كه از آن پ یا ، مكاتبهیفخر راز در مجلـهٴ نويسـندهٴ ايـن سـطور ی ازا ز در مقالـهين مكاتبه نياست. متن ا بوده یراز

ار محدود است و در ينه بسين زميالعات ما در افانه اط متأس 3منتشر شده است. معارفگـر يا در ديـآن نوشته شـده مختلف و متممات صوان الح6مةت كه در سن ىيها كتابست يان نيدر م مستقال ىسرخساز ىنه شرح احوال حكماست ناميكه در زم ىيها كتاب

مكتـب ىت خراسـانهـا در سـن ن كتابيشتر ايچرا كه ب ؛ب استتعج ىه بسين مايو ا

ش، 1379، فروردين ـ تير 1، دوره هفدهم، شماره معارف، »ةي السلجوق الدولة اخبار«انصاری ، حسن، به: دينگر. 1نخستين بار توسط نويسندV اين سطور مطرح شد و پس . اين مطلب 167ـ 172، تهران، صص 49شماره پياپى

ی خويش قرار دادند.ها از آن چند نويسندV ديگر در مقاالتى همين مطالب را موضوع نوشته، اعتنى بتصحيحه: محمد اقبال، ةیالسلجوق الدولة اخبار، بن ناصر ىعل ى، صدر الدين ابى الحسنالسرخس ىالحسين. 2

م. 1933الهور، ، 3، دوره هجدهم، شماره معارف ،»خود معاصر یحكمااز ىكياو با مكاتبه و یراز فخر«، حسن ،ىقم یانصار. 3

. 10ـ 26ش، تهران، صص 1380آذر ـ اسفند

105 ىالغز تهافت الفالسفه و ىخسر ن س يصدرالد / هي امام

از ىكـي ىدرسـت هبـ ىن سرخسـيكـه صـدرالد ىتسن هماننوشته شده است؛ ینويس .داران آن بوده است راثيم

م آن است كه در ضمن يفزاا ىالعات گذشته مزده به اط ادداشت شتابين يآنچه در اموجود یا سنت پترزبورگ نسخه ىمطالعات شرق یتويابخانه انستكت ىخط یها نسخه

ىبن ناصـر السرخسـ ىكه ظاهرا توسط عل غزالى تهافت الفالسـفهار كهن از ياست بسد پارسا بوده و از مجموعـه ق به خواجه محم اصل متعل در نسخه نياكتابت شده است.

یها از نسـخه یاديـپارسا شمار زم كه كتابخانه خواجه محمد يدان مىات اوست. ي وقفمطالعات یتوينك در كتابخانه انستيا هم ها از آن یشده كه تعداد مىارزشمند را شامل

ار كهن بـه شـماره ب يبس نوشت دستن يا 1.شود مى یسنت پترزبورگ نگهدار ىشرقن يكاتب چن ىب گواه 87ان آن در برگ يو در پا است محفوظن كتابخانه يدر ا 2167 است:آمده

ع يـرب ىن فيوم الثلثاء الخامس والعشريقه ضحوة يالكتاب بعون اهللا وحسن توف تم « ىسرخس ف یحصن سانواجرد من قر ىن وخمسمائة فيل سنة خمس وخمساألو

ىأبـ یديـ ىن محمد بن أحمد بن خالد سلمه اهللا عليس جمال الديخ الرئيدار الش .»عه اهللا بهمت ىنيبن ناصر الحس ىالحسن عل

ىار كسـيدر اخت ىزمان شود، ظاهرا مىده ين آن دين نسخه چنانكه در برگ آغازيابه یونكه از پدر ي. جالب اىبانيالش یالمظفر البلد ىن بن أبيد بن الحسبوده به نام محم

در یزيـد بـن عبدالواحـد التبراز محم رساله وجودبه نام ىفلسف یا عنوان كاتب نسخهكـه نسـخه آن در كتابخانـه مجلـس، شدهنام برده ىاز رسائل فلسف یا ضمن مجموعهن بـن ين رساله را ابـو عبـداهللا حسـيا ،موجود است و در آن 450، ش یمجموعه تقو

2است. ق كتابت كرده 642ذيقعده 5در ىبانيالش یالبلد ىالمعال ىد بن أبالمظفر محم ىأب

ۀ بيرونى تاشكند موجود است. كتابخان. تعدادی هم در 1

را نويسندV اين سـطور در دسـت وجـود رساله .342ل، ص ، جلد او تهران دانشگاه یها . نك: فهرست ميكروفيلم2 دانم درج خواهم كرد. تحليل و تصحيح دارد. دربارV خود او هم در مقدمۀ اثر إن شاء اهللا آنچه مى

های نسخ خطى گنجينهاز 106

كتـاب التهافـت «ن ثبت شده است: يم كه نام كتاب در برگ نخست چنيفزاين را هم بيابه قلـم ىت فارسين بيبرگ نخست در كنار نام كتاب چند ی. بر رو»الفالسفة ىردا عل از آن جمله است: كهشده نگاشتهكهنه

بينم تو مـى یه خود بكوگ منزل بينم تو مى یميل دل و جان بسو بينم تو مـى یآخر نه جهان برو همه جـرم جهـان مـن ىيرم كگ ناخوانا) یا الحسن ؟ (كلمه ىخ اإلمام أبيللش

معجم و ىسمعان نساباأل اد شده و دريباال ىحصن سانواجرد آن طور كه در گواهن يكه در ا ىنيبن ناصر الحس ىسرخس است و عل یاقوت هم ثبت شده از قراي البلدانكـرده ىسيرا در سرخس رونو ىالغز تهافـتكتاب ،شده ىفعنوان كاتب معر به ىگواه

پـس از درگذشـت ىپنجـاه سـال ىعنـيق ( 555خ كتابت ياست. درست است كه تارن سده هفـتم يآغاز یها تا سال ىبن ناصر سرخس ىم كه عليدان مىذكر شده و )ىالغز

بلنـد داشـته و نسـبتا ین است كه او عمريا ظاهر امر اام ؛ات بودهيد حيهمچنان در قدر سند فوق ىنيبن ناصر الحس ىم مراد از عليمناسب است كه فرض كن كامال ن يبنابرااسـت. اسـتادش عـالم نهـ البالغـةأسنده ينو ىالسرخس ىنيبن ناصر الحس ىعل همانبـر ن مطلب از قـرائن مختلـف يا وداشته است ىطوالن یز عمرين ىالنين غيالد افضل

كـه ىهنگـام ىپنج سالگ وست يا بيست يبن ناصر در حدود ب ىست عليد ني. بعآيد مىمند شده هعالق تهافتآغاز كرده بوده، به كتاب ىالنيالت خود را در فلسفه نزد غيتحصداشـته یجـد ىالتيفلسفه تحص نهٴ ي؛ درست همانند استادش كه ضمن آنكه در زمباشد نا و فلسـفه يس از ناقدان ابن غزالى ةتهافت الفالسـفم ير مستقيت تحت تأثيدر نها است،ز از يـكه در اواخر عمرش اتفـاق افتـاد و ن یمطلب از مناظرات او با فخر راز نيا. شد

بعدها با وجود ىبن ناصر السرخس ى. علاست انيع وضوح هب یوحدوث العـالم كتاب ىكـيات بود، خود در شمار استادان فلسفه درآمد و يد حيآنكه استادش همچنان در ق

ا يـاو در فلسـفه یها فانه مـا از نوشـتهد. متأس ينا قلمداد گرديس از شارحان مكتب ابن م.يندار ىالعنا اط يس بر ابن غزالىا نقد ينا يس موضعش در قبال ابن

107 ىالغز تهافت الفالسفه و ىخسر ن س يصدرالد / هي امام

، تهافـتبن ناصر كاتـب نسـخه ىمحتمل است كه عل من كامال گمانبه هر حال به دهـد كـه مىعه اهللا به" هم نشان ر "مت يمعروف باشد. تعب ىبن ناصر السرخس ىهمان عل

اسـتفاده یبلكـه بـرا ،یا حرفـه ىعنوان كـاتب را نه به تهافـتبن ناصر نسخه ىن علياد افـزود كـه نسـخه سـنت ين نكته را هم بايكرده بوده است. ا ىسيرونو خود ىشخص

غزالـى الفالسـفةتهافت ن نسخه يرت كهنه ىحت ا ين يتر كهن شمار دراحتماال پترزبورگ .رديگ صورت یتر قيع دقد تتب يبا البتهن مورد ي. در ايدآ به حساب مى

های نسخ خطى گنجينهاز 108

ىصفهانا ج ر ابوالف األغان$ كتاب مذهب و ىامام ۀكاتب برجست. 27

قاهره یفرانسو یتويانست ىشناس اسالم ۀسالنام ۀكه در مجل یا د در مقالهي ن فؤاد س م يأخ يتـار لحـاظسـخن گفتـه كـه از األغان$از كتاب یا نسخه Vمنتشر كرده است، دربار

ش يگـرا ىج اصفهانر ابوالف ىعني األغـان$كتاب Vسنديم كه نويدان مىت دارد. ي ه اهم يامام األغـان$ز يـاو و ن مقاتـل الطـالبییناز كتـاب مطلـبن يـو ا استداشته یديو ز ىعيشل يا به دلام ؛دارد ىخيو تار ىادب شتر جنبهٴ يب یو األغان$نكه كتاب يد. با وصف ايآ مىبر

یبغداد و اوضـاع خلفـا ىت فرهنگيوضع دربارV ىخياز مطالب تار یا اشتمال بر پاره مجونشعر و ادب و عشق و ىران و اهاليبان و كاتبان و وزيو احوال اد ىاسو عب یامو

ن آن ياز جهـان اسـالم در دوران آغـاز یرتـ ىر واقعيل تصـويـن دليكه درست به هم ىيعتناا ىمذهب مورد ب ىسندگان و دانشمندان سن ياز نو یاريبس یدهد، از سو مىارائه

مشـرب مطالـب كتـاب ىمـذهب سـلف ىسندگان سن ينوقت يقرار گرفته است. در حقو نـدا افتهي مىمنطبق ن ىاسالم ىيخود از دوران طال ىقدس یرپردازيرا با تصو األغان$

یاريبس یمهر بىموجب شده است كه او مورد زينابوالفرج ىعيالت شيبه هر حال تما رد.يقرار گفرهنـگ كـه ىران و اهـالبـان و شـاعياز اد یاريبس حاله شامل البت یمهر بىن يا ىبات خشـك مـذهباز تعص ید روشنفكرانه و تسامح باورانه و دوريعقا ىنوع یدارا ىن اسـالمبان دوران شـكوه تمـد يشتر شاعران و اديكه ب ىدر حال .استشده ند، ا بوده

مورد انتقـاد قـرار گريدا با انواع و اقسام اتهامات يا با تهمت زندقه روبرو بوده يبغداد برخـورد نـد، عمومـا ا كرده مـىهم ع مـت يكم آنان را به رفض و تش ند و دستا گرفته مى

ل توأم ين خالفت با احترام و تجليادب و فرهنگ دوستان سرزم ىبا اهال ىعيعالمان شبـان عصـر يبا شـاعران و اد ىمرتض دي سو ىف رضيو برخورد شر مواجههبوده است.

بـه .رديتواند مورد اشاره قرار گ مىنمونه یبرانجا يان اهل ادب در ايبا صاب ىحت ،خودن كتاب تا چه انـدازه يم كه ايدان مى ىابوالفرج اصفهان األغان$در مورد كتاب نحو نيهم

109 ىصفهانا ج ر ابوالف األغانى مذهب و كتاب ىامام ۀكاتب برجست / هي امام

ىحت 1.ه قرار گرفتيمذهب آل بو ىعير دانشمند و شياد، وزب ل صاحب بن ع يمورد تجلضه) خـود يببود كه ابوالفرج نسخه اصل (م ىمذهب، كس ىعيش هالدول فيم كه سيدان مى

كـه یامـر 2.، به او هزار دينار جـايزه دادمقابل درهم هالدول فيرا به او اهداء كرد و س شـتريب اريبسارزش كتاب را یوچرا كه ؛مورد انتقاد صاحب بن عباد قرار گرفت البته

.تدانس مىاز آن بـه صـورت كيـهـر البتهو األغان$كه از كتاب یاديار زيبس یها ان نسخهيدر م یطالب البـدر ىد بن أببه كتابت محم كه ىده است، نسخه ناقصيرس مادست به ،ناقص ؛برخـوردار اسـت ىشـناخت و نسـخه ىادب ثيحاز یاديت زياز اهم استآمده فراهم

ن نسخه از اصح يا ،آنكه نخست و ىميقداست یا نسخه ،آنكه گريدخ كتاب است و س ن صـورتدر موصـل احتماال یمرق 616و 614 یها سال خاللكتابت آن در كهكهن

ن لؤلؤ (حك: ير بدرالديحاكم مشهور موصل ام یبرا گرفته است و كاتب، آن را ظاهرا دات از مجل یا تنها پاره اكنونفانه د كتابت كرده است. متأس مجل 20ق) در 658ـ 607

مانده است. ىصورت پراكنده باق ا بهيدن یها از كتابخانه یآن در شمارقـرار گرفتـه اسـت، هـمد ين فؤاد سـم يه أن نسخه كه مورد توج يكات جالب ااز ن

نيـا كـهسـت ين مشـخصن نسخه است. يدات ان (سر لوحه) مجل يآغاز یاتورهاينيمصان از متخص یا پارها بنا بر نظر ام ؛گريد ىكس عملا ياتورها كار خود كاتب است ينيم

د يفـؤاد سـأيمـن دهنـد. مىن لؤلؤ را نشان ير بدرالديتصو ها احتماال از آن ىامر، برخاست ینادر یها ن نسخه از نمونهينكه ايو ا است كردهبغداد یاتورينياشاره به مكتب م

ششـم و هفـتم) متعلـق یها ش از حمله مغوالن (سدهيكه به عصر پ ـن مكتب يكه از ا .ده استيدست ما رس ـ به است

وجود ىدات آن اشاره واضحان مجل ين نسخه آن است كه در پايا توجهنكته جالب

.97، ص 13ج م، 1936قاهره، طبع ، معجم األدباء، حموی نك: ياقوت. 1

.17تا 16، ص21ج، بيروت، الوافr بالوفيات، یدف ؛ ص 98ـ97، صص13 ج ،معجم األدباء، حموی نك: ياقوت. 2

های نسخ خطى گنجينهاز 110

ح (با يكتابت و مقابله و تصح ق و هنرمند و دانا به اصول يدق دهد كاتب مىدارد كه نشان ان اواخر خالفـت رمذهب از دو ىو امام ىعيش ىكاتب ،ن مجموعه بزرگينسخه اصل) ا

طالـب ىد بـن أبـه نـام محمـالبت .موصل بوده است ىاهالاز یو به احتمال قو ىاسعب امده ين يىق طباطبامحق معجم اعالم الشیعةآقا بزرگ و طبقات اعالم الشیعةدر یالبدر یشتر موارد در امضايباشد. در ب ثمرشناخت او مثمر یشتر برايق بيد تحقيو شا است

ل آمده است: ين قبياز ا یريكاتب، تعاب ىعلـ ىحامدا هللا تعال یطالب البدر ىد بن أبمحم ىرحمة اهللا تعال ىر إليالعبد الفق«

ما ين وسـلم تسـليوآلهمـا الطـاهر هيوص ىه وعليد نبدنا محم يس ىا علينعمه مصل .»را يكث

كـار بـه یديـو ز ىان امـاميعيشـ یشتر از سوير بيحضرت ام یبرا »ىوص«ر يتعبن يـا یها ل داللتيبرند و آن هم به دل مىكار ن ر را بهين تعبيت ااهل سن با يرود و تقر مىهر حال در. داده است مىبه آن ىبيشتر رنگ شيعر است كه مورد قبول آنان نبوده و يتعب

ان يديـنسبت به ز یرت یار قويه در عراق حضور بسيكاتب، امام عصرنكه در يل ايبه دل .باشدبوده مذهب ىامام ادشدهي نسخه است كه كاتب آن رت یقوند، احتمال ا داشته قائـل األغـان$كتـاب یان بـرايعيكه ش ىتياست بر اهم یز سندين خود ،ن نسخهيادانشمند و ىاست كه ما را با كاتب آن نوشت دست نياگر يد دهٴ يفا ،ن حالي. در عاند بوده .سازد مىآشنا یمذهب در اوائل سده هفتم قمر ىامام

111 بر آن یا يهطاوس و رد ابن طرائف / هي امام

بر آن یا يهطاوس و رد ابن طرائف. 28

اسـت ارزشـمند بـا ىكـه كتـاب 1طاوس ابن الطرائف ف$ معرفة مذاهب الطوائـفكتاب و ىو فقهـ ىت در موضـوعات كالمـد اهل سن يبر عقا ىسينو هيو رد یا ت مناظرهيماهكـه در استشده فيتأل یا صورت نوشته هم بيدان مىچنانكه ،ژه در مباحث امامتيو به

و دسـت برآمده ىيجو قتيحق ىه است، در پكه مسلمان نبوده و از اهل ذم ىآن شخصن يبنابرا دكن مىان ير مذهب خود را بييل تغيو دال افتهيدر راع يت مذهب تشيانآخر حق

است كه تنهـا ىبلكه شخص ،ستيطاوس ن ن است كه ابنينچ ن كتاب ظاهرا يسنده اينو یطاوس بوده و و ن كتاب از ابنيم ايدان مى كه گونه آن ،ن وصفيمستعار دارد. با ا ىنام

دفـاع كنـد. شيعهد يتا از عقا استبهره برده ىسينو ظرهو منا ىجدلالگوی ك يتنها از د بـه يـع سابقه دارد و از آن جمله بايه در تشالبت ىداستانالگوی ن يمختلف ا یها گونهنسـبت داده یاشاره كرد كه بنابر مشـهور بـه ابوالفتـوح راز ایوحنو سنیهحo یها رساله ىو جـدل ىدتيـعق یهـا ه بحثيما دست ىساختگ ىداستان ،و در آن دو رساله ندا شده .استشده

كـه در باشد ىطاوس، انتقادات سخت ابن یاز سو یا وهيش نيچن نشيگزل يد دليشات را در مـد الطرائـف یوو اگـر اسـتت ابراز شده نسبت به اهل سن الطرائـف كتاب

ازمنـد بـه ين احتمـاال نوشـته باشـد، ىعباسـ یاقامت خود در بغداد در زمـان خلفـاطاوس هم ابن فر�الط ه بوده است. در رساله كوچكي تقاز باب وهيش نيهم یريكارگ هب

از اسـتفادهوه يش نيهم عین العبرةز در يطاوس ن نام خود را پنهان كرده است. برادر ابن ،ن كتـابيـكار بسته است. به هر حـال در مـورد ا هسنده بينام نو یمستعار را برا اسم

2حات الزم را داده است.يتوض طاوس کتابخانه ابنرگ در لب ك

،الطوائف مذاهب معرفة $ف الطرائف ن،يالد ىطاووس، رض ابنهای آن چنين است: مشخصات نشر يكى از چاپ. 1 .روتيب ق، 1420 ،ىاألول الطبعة للمطبوعات، ىاألعلم مؤسسة مجلدان، عاشور، ىعل دي الس: قيتحق

.103تا 99 صص ،طاووس ابن ۀکتابخانكلبرگ، اتان، . 2

های نسخ خطى گنجينهاز 112

ان را ي، موجبات خشم سن است كردهز اشاره يرگ نلب طاوس همانطور كه ك كتاب ابنن يـمـن هـم ايان يديم كه زيخت. جالب است بدانينگا ىها بعد در شام بر م تمد ىحت

آن را ىسـنده واقعـينكـه نوينـد؛ گـو اا برده مـىند و از آن بهـره ا شناخته مىكتاب را ن كتـاب جـزء يـشتر مباحث اياست كه ب آنن كتاب ياز ا استفادهل يند. دلا شناخته مىن

أهـل $نصـرة الشـیعة علـه، يـديان زيـن كتاب در مياست. نام ا ىعيمشتركات مذاهب ششـود مىافت يمن ي یها در كتابخانه یدمتعد یها است و از آن نسخه المذاهب الشنیعة

ام. دهيد را نسخه از آن من چند كه ىم سـن ك عـال ي یاز سو الطرائـفبر پردازم كه در رد مى ىكتاب ىفنجا به معر يدر ا

ك مجموعـه بـه يس در ضمن يپار ىن كتاب در كتابخانه مل ينوشته شده است. نسخه ا است: ىرافض ن مجموعه شامل دو رساله ضد يشود. ا مىافت ي 1461 ىشماره عرب

خ عبداهللا بن ياز ش الرافضـة لمناظرة والمعارضة ف$ ردال موسوم است به رساله او ـ1 ق است.1009قعده يذ 16ف يكه تأل ىالمغرب یالتاز ىفارست کـالنطـاوس موسـوم اسـت بـه ابـن الطرائـفاست بـر یرساله دوم كه رد ـ2

د كتابـت) آن اواخـر مـاه يشـا ايف (يخ تأليكه تار واللطائف ف$ نقض کتاب الطرائـفسنده بـه يست. نويسنده معلوم نيشده است. نام نو درجنسخه یرو ق بر 1127شعبان

ز يالف) (و ن 54در برگ ( الف). 50طاوس است ( ف ابنيتأل ،است كه كتاب آگاه ىخوبلـف ختمoان كتاب يعيد كه شيگو مىو كرده ىعالمه حل لـفختمoاشاره به كتاب الف) 76

ینـد. وا امامان آنان هم از اختالف مصون نبودهدهد كه مىن نشان يند و اا نوشته ةاألئمالثاقـب فـ$ از كتاب ،72عه خلط كرده است. در برگ يهان شيان امامان و فقينجا ميدر ا

هم به ربا و فسق و زنا ان را مت يعيشرمانه ش بىز يالف ن 77كند. در برگ مىاد ي المناقـب .است كرده

113 آن ازارزشمند ىهاي كرمان و نسخه يۀخيش ۀكتابخان / هي امام

1آن ازارزشمند ىيها كرمان و نسخه يۀخيش ۀكتابخان. 29

مركـز سيرئـ ،یبجنـورد یآقـاجنـاب شـنهاد يبود كه بـه پ ىاوائل دهه هفتاد شمسم بـه يكـرد یان سفريبهرام یآقا فاضل به همراه دوست ،ىالمعارف بزرگ اسالم دائرة

ن كتابخانه ارزشمند ين شهر. ايان ايخيكتابخانه ش ىخط یها نسخه ىبررس یكرمان برا ىبود كه تا آن زمان تالش ىيها ، از كتابخانهاست ىخيراث عالمان طائفه شيم یحاوكه الوه ع ادشدهيرفته بود. كتابخانه يآن صورت نپذ ىخط یها نسخه ینگار فهرست یبرا

ىلـو ؛داشـت ىآن زمان حدود سه هزار نسـخه خطـ در ،ىن هزار كتاب چاپيبر چند ین كتابخانه كه چنـد روزيدار دوم از اي. در ددارد قرار ىتيدانم در چه وضع مىاكنون ن

شد كه یآنجا فراهم كردم كه خود دفتر ىخط یها از نسخه یا اههيد، سيبه طول انجاممسـئول ىميابراه ی. همان زمان به لطف جناب آقارساند خواهمآن را به چاپ یروز

از مجموعـه یعكسـبردار یفـراهم شـد بـرا یا نـهيكتابخانه و به درخواست مـا زمها بـه كتابخانـه د همه آن عكسيك سال شاياز پسآن كتابخانه كه ىخط یها نسخه

ط ن مجموعـه توسـياز ا ىد. بعدها هم فهرستيمنتقل گرد ىدائرة المعارف بزرگ اسالم منتشر شد. یاحمد منزو یآقا

كتابخانه را مورد آنن هدف يطور خاص با ا هك سال بعد در سفر سوم به كرمان، بيآن مجموعه درموجود یها كتابا ي ىثيكهن حد یها كتاب كهقرار دادم مجدد ىبررس یآقـا محتـرمق كه آن زمان بـا محقـ هخاص كنم؛ يىشناسا را یاخبار یها شيبا گرا 2.ميخ صدوق آغاز كرده بـوديآثار ش Vح دوريتصح یرا برا یا پروژه ،ىن درگاهيحس

یهـا كتاب ىخطـ یها از نسـخه یا لطف كردند و مجموعه ىميابراه یآقا ،در آن سفر

.است شده منتشر »ارزشمند ىيك كتابخانه با نسخه هاي« :كاتبان زير عنوانسايت در پيشتراين يادداشت . 1

بايست زمانى محصوالت آن را به دست نشر بسـپارم. . آن پروژه بعد از دو سال كار متمركز، تعطيل شد و من مى2ی مهم آثار شيخ صدوق و تصحيح اسانيد و تالش برای تخريج ها بطور عمده كار من در اين پروژه معرفى نسخه

احاديث كتابهای شيخ صدوق بود.

های نسخ خطى گنجينهاز 114

ن يرا كه چند جامM المعارف واألح6ـامكامل با يدات تقراز جمله مجل ،رب د عبداهللا ش يسان شبر و خانـدانش بـا يكه م ىل مناسباتيبه دل و بودخود مرحوم شبر جلد آن به خط

مـن فـراهم یبـرا بـود، مانده محفوظ كتابخانه نيا در نسخ نياوجود داشته ان يخيشبـود كـه موجودن كتابخانه يشبر هم در ا مرحوم ی ها گر كتابياز د يىها نسخهكردند.

افت كردم.يها را در عكس همه آن الشـجرة المبارکـةاست از كتاب یا نسخه ،ن كتابخانهيا ارزشمند یها از شمار نسخه

استانبول از ىك نسخه خط يتنها بر اساس شتريپق) كه 606(م یمنسوب به فخر راز األنساب بحر عنوان ريز كتاب آنگر از يد یا نسخه كتابخانه، نيا در 1.استچاپ شده

الشجرة المبارکـةچاپ شده از راستيوت كه در يو اهم فاوتن تيبا ا البته است موجودن يـاثـر در ا نيـاز ا موجـود ىكه در نسخه خط ىسنده افتاده است، در حالينو مهٴ مقد

2.3است محفوظسنده ينو یا مه بلند و چند صفحهمقد ،كتابخانه ،ن كتابخانـهيـه اجالب توج یها نسخه گريدبه خاطر دارم، از كهطور آن نيهمچن

وقعةمتأخر از كتاب یا نسخه زين و یف بغداديعبداللط غریب الحدیثكهن از یا نسخه ى. برخبودزاحم صر بن م ن فینالص طور هبكه منابع آنان ىان غاليعيان و شيريص از آثار ن

از جملـه بـود،ن كتابخانه موجود يز در اين ،ه بوده استيخيخ شيه مشاعمده مورد توج ه جالب توج یها گر نسخهي. از دىبيبن حمدان خص نيحس یالهدایة ال6بـراز یا نسخه

حسـن بـن رض�ـحتالمoكتاب ى ن نسخه خط يتر كهن ديشاكهن و یا نسخه ،ن كتابخانهياد يكه با رددا المoحتض�رگر كتاب يد یها با نسخه ىيزهاين نسخه تمايبود. ا ىمان حل يسل

مهدی رجايى، مكتبـة آيـة اهللا المرعشـى :، تحقيقةیأنساب الطالب $الشجرة المبارکة ف ،د بن عمرمحم ، فخر رازی .1

.ق 1419النجفى، قم، سخه در سايت كاتبان منتشر كرد كه در همين مجلد نيـز منتشـر . نويسندV اين سطور بعدها يادداشتى دربارV اين ن2

شده است.

دشواره كتاب الشجرة المباركة منسـوب « :به ، نكیراز فخر به الشجرة المبارکةانتساب كتاب دربارV ىبحث ی. برا3 و اسـالم ۀحـوز در $خیتـار یها $بررسانصاری، حسن، چاپ شده در:» به فخر رازی: بررسى احتماالت گوناگون

. 463، ص عیتش

115 آن ازارزشمند ىهاي كرمان و نسخه يۀخيش ۀكتابخان / هي امام

ر متأخ نسبت به یا نسخه المoحتض�راز كتاب 1.رديه قرار گن كتاب مورد توج يدر چاپ اكتابخانـه دركتاب هـم نياز ا گريد یا نسخه. است موجودهم در كتابخانه سپهساالر

و ىالحل مانيسل بن حسن«كه در مقاله همانگونه محفوظ است. یورم ث ا مرحوم محد 3»ىمان حلـيت پنج كتاب از حسن بن سـلين هوييك و تعيتفك«مقاله زيو ن 2»آثارش ىيهـا لطخ مانيسـل بن حسنمختلف منسوب به یها كتاب یها ان نسخهيم ،ما نوشته

.ما ح دادهيآن را هم توض علتاست كه رفتهيپذصورت خيد شـآثـار متعـد ىخطـ یها ، نسخهها ن نسخهيتر ه مهمالبت ىميدر كتابخانه ابراه

بـه هطور عمد هخ دوران كرمان است كه بيژه مشايبه و ،یو نانيجانشو ىياحمد احساتـوان مىن كتابخانه يا ىخط یها بر اساس نسخه ،واقع در ها است. سندگان آنينو خط

افت و مورد مطالعه يدر ىدرست هه را بيخيش ىخ كرمانيكم آثار مشا شه و دستيمنابع اند ىز قسمتيو ن ىعيش ىثيحد یها كتاب ىكتابخانه بخش نيا یاه كتاب جمله ازقرار داد.

یاريبسـر يان تـأثيخيشـه شـيكـه در اند است ىو فلسف ىحكم یها كتاب یها نسخه باشـد، جلـد پنجاه بر بالغ ديشا كهقرآن ىير روايتفس ازهم ىداشته است. دوره بزرگ

است كـه هنـوز بـه چـاپ موجودن كتابخانه يدر ا هي خياز رجال متأخر ش ىكي ۀنوشت .استده ينرس

ت عالمـان ن كتابخانه از ذخائر ارزشمند شهر كرمان است كه بـه همـيبه هر حال ا بـا يتقرنك عكـس مجموعـه يا ن شهر فراهم آمده است و خوشبختانه هميه در ايخيش

ها بعد از آن كه اين نسخه توسط بنده در كتابخانۀ ابراهيمى شناسايى شد و عكسى از آن در مجموعـۀ يـاد . سال1

مـورد المحتضـرشده به كتابخانۀ دائرة المعارف بزرگ اسالمى منتقل شد، همين نسخه در چاپى تـازه از كتـاب بودم مقدمات تصحيح اين كتاب را بر اساس نسخه ابراهيمى و چند نسـخه استفاده قرار گرفت. زمانى كه ايران

ديگر فراهم كرده بودم، اما آن كار هيچگاه به انجام نرسيد.

اين مقاله را نگريد در پايگاه اينترنتى كاتبان با نشانى:. 2http://ansari.kateban.com/entry2070.html.

اينترنتى كاتبان با نشانى:اين مقاله را نگريد در پايگاه . 3http://ansari.kateban.com/entry1294.html.

های نسخ خطى گنجينهاز 116

. اسـت موجود ىن كتابخانه در مركز دائرة المعارف بزرگ اسالميا یها از نسخه ىكامل اكنـوناست. افتهي یشتريشتاب ب كهاست ىتر مد ب د عبداهللا ش ير آثار پر تعداد سانتشا

ن يـشـبر در ا یها ها از مجموعه نسخه ن كتابيحان اناشران و مصح كهاست یضرور شـرحز يو ن جامM المعارف واألح6امح دوره يتصح یه براخاص ،كتابخانه غفلت نورزند

.تأليف شبر ضيمال محسن ف مفاتیح

H8IJA و �ELMN OPا

ل احمد بن سليمان از المتوك ىاسماعيل ضد یا رساله، لیة ف$ هتک أستار االسماعیلیةالرسالة المتوک. 1

Vار يالعـات بسـاط ىخيمـن در منـابع تـاريدر ىليحضور دعوت اسماع ۀسابق درباره تاكنون مورد مطالعه يليخ اسماعيقان تارط محق توس ها شتر آنيكه ب دارد وجود یاديز

ند و ا من داشتهيدر ىگوناگونسوم تاكنون حضور ان از سدهٴ يليقرار گرفته است. اسماعمـن يآنان در ىخيالت تارشه در تحو ير هما ه آن ىو مذهب یالت فكراز تحو یاريبس

ه يلياسماع ىخط یها از نسخه یاريرسد و بس مىمن يز به يه هند نيليشه اسماعيدارد. رشه ير ،ىر فاطميغ ىراث قرمطيز ميان بوده است و نيد فاطمييران و مصر كه مورد تأيا

پـس از ها نسـخه نيا. است شده منتقلمن يدارد كه از مصر به یا ىخط یها در نسخه ىخطـ یها ان رفتن نسخهيو از م ىوبين ايالد دست صالح به ىخالفت فاطم ىفروپاشو هـم هندگان محفوظ مانديآ یمن برايق يارزشمند آنان در مصر، از طر یها كتابخانه

ن يالـد ىد فـيـو المؤ ىن كرمـانيد الـديو حم ىسجستانعقوب يراث ابوياكنون ما با م ىمنـيشه يبا ر ىيها ق نسخهيتنها از طر ىليعالمان اسماع ازگر يد یاريو بس یرازيش

است. افتهي انتقالبه هند یپس از قرن دهم قمر یها در سده البتهم كه يآشنا هستمطـرح ىكاتن ىمني ىخط یها نسخه دربارV آینه میراثدر یا ش در مقالهيها پ سال

ل حضور پـر فـراز و يبه دل توان به آن مراجعه كرد. طبعا مىخصوص نيا درم كه ا كرده یهـا حكومت ىز برخيو ن ىحيژه حكومت مقتدر صليو من و بهيان در يليب اسماعينش

◌

های نسخ خطى گنجينهاز 118

شـتر يز كـه در بين یدياز آنان، امامان ز ىمنيل ياز قبا یشمار یگر و هواداريد ىمحل مـن و گـاه يكـه گـاه همـه ـمن بـوده يا بزرگ در يكوچك ىحكومت یداراها زمانمـن يان يليبـا اسـماع ىاند ـ مناسـبات ار داشتهيو از جمله صنعاء را در اخت ىيها بخشان ين مناسبت، در ميشتر احوال خصمانه بوده است. به همين مناسبات در بيند. اا داشته

ا يـاز امامـان یط شـمارم كـه توسـيشناسـ مىرا ىلياسماع ضد ىاتيمن ادبي ان يديزمانـده اسـت. ىات باقين ادبياز ا ىنك بخشيا ن شده و هميمن تدوي یديسندگان زينو

هـا شتر آنيا بام ؛ندا شتر منتشر شدهيات، پين ادبياز ا ىيها ا پارهيها ن كتابياز ا ىبرخنمونـه دو یبـرا از. اسـتق قرار نگرفته يكم مورد مطالعه دق ا دستيهنوز چاپ نشده

به یديز یا سندهينو از كتاب یا ز پارهيبن حمزه و ن ىيحياز امام ىلياسماع كتاب ضد 1.ط اشتروتمان) منتشر شده استتوس ىكين ي(ا ىلمينام الد

نامدار یديز از امام یا د به رسالهينشده، با چاپ ىلياسماع ضد یها ان رسالهيدر مالرسـالة مان بـا نـام ياهللا أحمد بن سل ىل علالمتوك ،یقمرمن در سده ششم يو دانشمند

ىآن بـاق ىاشاره كرد كه خوشبختانه نسخه خطـ المتوکلیة ف$ هتک أستار االسـماعیلیةمـن و ياسـت از ىنوشت دستار دارم، ياز آن را در اخت ىكه عكس یا نسخه .مانده است

ل است.كتاب از آن المتوك كه داشت توان مىن یديا به هر حال تردام ؛رار متأخ يبس ىتمـد یونكـه يل ايـبه دل .سته استيز مى ىخالفت فاطم ىانيل در دوره پاالمتوك

ن رساله، مسـئله يز در ايش از هر چيمن بوده، بياز ىيها در بخش یديامامت ز ىمتول قرارنظر مد ىنيت ديشان و مخالفان حكومت و مشروعين دگرانديان با ايديمناسبات ز

ن رسـاله يـمرتبط با آنـان را در ا ىاحكام فقه ،ده استيكوش سندهينوو در واقع گرفتهخواسته است ثيحن يو از هم دانستهم ان را مسل يليه كفر اسماعالبت یان كند. ويكوتاه ب

آن در ايران و يمن های تفصيل به اين موضوع و ريشهبه مناسبات زيديه و اماميهبا عنوان تأليفى ىدر بخش الحاق. 1

ای نـه چنـدان دور بـه برد كه در آينده اين كتاب سالهاست در دست تحرير است و نويسنده اميد مىم. ا پرداختهدست ناشر سپرده شود. بعد از تأليف اين يادداشت نويسنده اين سطور مقاالت ديگـری در موضـوع مناسـبات

اسماعيليه وزيديه در سايت كاتبان منتشر كرد كه قابل مراجعه است.

119 هتك أستار االسماعيليةالرسالة المتوكلية فى / هي رينص و هي لياسماع

ن رساله يمخاطب او در ا ن كند. طبعا ييشان را تبين دگرانديتعامل با ا هاحكام مربوط بكه المتوكـل ظـاهرا در رفتـار آنـان بـا ـقضات حكومت ،ش از همهيب اند؛ ام ا انيديز

مـورد - اسـت بـوده كرده مشاهده را هيرو وحدت عدم و ىنظم بى ىان نوعيلياسماعبـا یا تـا انـدازه ادشـدهين اساس رساله ي. بر اندا ن رساله قرار گرفتهيدر ا یخطاب و

وز كوتـاه يـل نيـن دلياست و بـه همـان متفاوت يديز ى لياسماع ضد یها ر رسالهيساده يـد ها ن نـوع رسـالهيدر ا ىسنتكه به طور ىاز مطالب یاريمختصر بوده و شامل بس

نگاشـته سـیرة أحمـد بـن سـلیماند اشاره كرد كه در كتاب يبا نيهمچنست. يشود، ن مىان و يـمان بـا باطنيل أحمد بـن سـلاز مناسبات المتوك ىبرخ ىالثقف ىيحيمان بن يسل

ىتـوجه قابـلالعات سنده اط ينو ،رهين قسمت از سيدر ا 1من آمده است.يان يلياسماعVن رساله كوتـاه، ياست. در ا كردهل گزارش دست المتوك بهان يليسركوب اسماع دربار

،دوم ؛هيليد اسـماعيـعقا رد ىكيسه فصل پرداخته است: طى ف به سه موضوع درمؤل حكم نفوس و اموال آنان. ،ان كفر آنان و سوميب

و آن را اسـتان مصـر پرداختـه يفاطم یبه موضوع نسب علو مؤلفل در فصل او . در فصل دوم است برشمردهمون القداح يشان را از اوالد عبداهللا بن ميمردود دانسته و ا

ن نكتـه را يـالـف) ا 4ب و 3و در فصل سوم ( دانستهاسالم یكفر آنان را اجماع علمان يند و بنابراا دهيكفر ورز ،مانيكه پس از ا ليدل نيا بهند ان مرتد يليكه اسماع هكردان يب

كـرد و اگـر دسـت از اسـتتابهآنان را ديبا جهينت درن است. ياحكام آنان احكام مرتدز يـن نكتـه را نيدر فصل سوم ا یه والبت ؛گردد مىكفرشان برنداشتند، قتل آنان واجب

آنان اهل باطنند و اهل اضمار كفـر، كه آنجا ازاز علما ىكه بنابر نظر برخ است افزودهز مانند ين است كه آنان نيل اا نظر المتوك ام ؛كرد توان مىبه توبه آنان اعتماد ن، رو نياز ا ،شـود گـذارده آنـان ارياخت درن فرصت يست استتابه شوند و ايبا ىر اهل ارتداد ميسا

، 1، الهـرم، طىعبـدالعاطد محمـ ىعبـدالغن : ، تحقيقسيرة االمام أحمد بن سليمان، ىالثقف ىنك: سليمان بن يحي. 1

.202ـ193 صم، ص2002

های نسخ خطى گنجينهاز 120

را لعـن كننـد و از آنـان ـكنند ىكه در مصر حكومت م ـن صورت كه امامان خود يبد ند.يبجو یآشكارا تبر ان مسـلمانان و يـرا م ىداند و هرگونه نكـاح مىز نيز جايل نكاح با آنان را نالمتوك

4دانـد (ص مىآنان را مشرك یجهت كه و نيا هب، است پنداشتهباطل ىشان نكاحياسنده يب). نو 4ست كه آنان از مسلمانان ارث ببرند (يز نيل جانظر المتوك الف). طبعا به

كـه ىشـوند، در حـال مىن با آنان هم غذا ياز مؤمن ىفانه برخدهد كه متأس مىح يتوضبر جنائز آنان و دفنشان در مقابر نمازالف). به نظر المتوكل 5نجاست آنان ثابت است (

ن يـف ايل تـأليـسد كه دلينو مىان رساله يدر پا یو .الف) 5ست (يز جائز نين نيمسلممـرتبط بـا ىاز احكـام فقهـ ىالع درسـتمـن اطـياز اهل یارين است كه بسيرساله ان احكام مناكحه و ارث و مؤاكلـه بـا يرو الزم است تا مؤمن نيان ندارند و از ايلياسماع

شود كـه مىر ان متذك يدر پال، بدانند. المتوك ىدرست شان را بهيز احكام جنائز ايآنان و ن ىاالجـراء اسـت و اگـر كسـ قضات الزم ىن است و بر تمامينعنوان امام چ حكم او به

اعتبار نخواهد داشت. شو حكم شدهن عمل كند، از مقام قضاوت خلع يخالف ا

121 یابوحاتم راز الزينة كهنه از كتاب یا نسخه / هي رينص و هي لياسماع

1یابوحاتم راز الزینةكهنه از كتاب یا نسخه. 2

بودهدر آغاز سده چهارم یر ىلياسماعاز دعات و دانشمندان برجسته یم رازابوحات كه ـ است صالحاإلها كتاب ن آنيتر ده كه مهمين كتاب به چاپ رسيچند یاست. از و

اسـت. الزینـةز كتاب يها ن ن آنيو مشهورترـ نگاشته شده ىلياسماع یها آموزه Vباردر بـا ىلـو ؛2اسـت شـده ارائـهدو چاپ جداگانه قالبدر الزینةدو بخش مختلف كتاب

كهن و یها نسخه یها كتاب، بر اساس همه بخش نيا از ىهنوز چاپ كامل ،نياوجود ه يـما ل درونيـبـه دل یم رازابوحـات ةالزینـصورت نگرفتـه اسـت. كتـاب ،د آنيجدنجـا يز بـوده اسـت. در اين ىلير اسماعيه دانشمندان غتر آن همواره مورد توج مىعموز يـكتابـت و ن ىاحتمال م كه از لحاظ محل يكن مى ىفرا معر الزینة ن نسخه كتاب يرت كهن

،ن كتـاب ارزشـمنديـچـاپ نشـده از ا ىيها اشتمال بر بخش نيهمچنسرنوشت آن و یك نگهـداريـپزينك در كتابخانـه دانشـگاه اليا ن نسخه هميمضاعف دارد. ا ىتياهمل آن يـاز كتـاب و تكم یا چـاپ تـازه وح يتصح یراب وگو گفت موردشود. نسخه مىنسخه قرار دارد ن يكه در ا آن ىشناس هژه بخش مربوط به فرقيو هب ،است سودمندار يبس د است.يار مفين بخش بسياز ا يىسامرا راستيود ح مجد يتصح یبرا

:است آمدهن يعنوان نسخه چن نخستبرگ یبر رود بن حاتم أحمد بن محم ىد أبيخ الحميف الشينة تأليمن كتاب الز ىمن الجزء الثان«

اللواحـق د مـن يـأتباعه (؟) من أهـل التوح ىه وعليرضوان اهللا عل یحمدان الراز .»هميبيهم ومستجيديوأجنحتهم وأ

منتشر شده است. »در يمن یكهنه از اسماعيليان ر یا نسخه« عنوان ريز كاتبان تيسا در تر شيپ ادداشتي نيا. 1

، عارضه بأصوله وعلـق ]ةیالعرب ةیاإلسالم ال6لمات $ف[ نةیالز کتابنگريد به: الرازی، ابو حاتم احمد بن حمدان، .2 ق. 1415عليه: حسين بن فيض اهللا الهمدانى، مركز الدراسات والبحوث اليمنى،

$فـ ةیـالغال والفـرق الغلـوتحقيق: عبداهللا سلوم السامرائى، چاپ شده به ضميمه: ،(القسم الثالث)الزینة کتابهمو، ويراستى كامل از ايـن اثـر از به تازگى ق. 1392، دارالحرية للطباعة، مطبعة الحكومة، بغداد، ةیاإلسالم الحضارة

سوی دار الجمل منتشر شد.

های نسخ خطى گنجينهاز 122

ها ىن گواهيك هست. از ادتر تمل يجد م و نسبتا يقد ىن گواهيچند ،نسخه یبر رومن منتقل شده بوده است (بر برگ عنوان نسـخه، در يبه ىداست كه نسخه زمانيپگويا

ده يـدظـاهرا نسخه یبر رو ى" نامىك "العنسيك ، تمل ها ىكنار سائر عالمات و گواهم كـه يدانـ مـىمن اسـت). يدر ىن نسخه زمانيدهنده حضور ا امر نشان نياشود كه مىمن يو خراسان به یان ريديان و زيراث معتزلياز م ىدر انتقال بخش یمن و ريان يديز

از یه شـماران البتـين ميند. در اا ساز داشته سرنوشت ىپنجم به بعد سهم یها در سدهمن منتقل شد كـه نمونـه آن را يبه یب از رين ترتيز بديان نيسن یها كتاب یها نسخه

ق نـد ف ابـن ىف احتماليتأل هاب األخبارشرح ش=از كتاب یا در مورد انتقال نسخه شتريپ ـر صنعاء موجود است ينك در كتابخانه جامع كبيا كتابت شده و هم یكه در ر ـ ىهقيب

در موجـود ىلياسـماع یها م كـه نسـخهيدانـ مـى 1م.يا همتذكر شـد یا مقالهدر ضمن ان آنجا محفوظ است، يديز یها آنچه در كتابخانه ىمن و حت يان يلياسماع یها كتابخانهمـن منتقـل شـده يان از مصر به يحيدارند كه در دوران صل ىيها شه در نسخهير عمدتا

نيهمـ ازاستنساخ شـده اسـت. یگريد یها نسخه ،ها آن نسخه یاز رو هابوده و بعدماننـد ،مـن موجـود اسـتيدر ىلياسـماع ــ ىرانيكه از مكتب ا ىيها نسخه ندا جمله نظـر بـه الزینـة ا نسـخه حاضـر از كتـابام ؛گرانيو د ىو كرمان ىسجستان یها كتابن نسـخه يـسـت ايد نيـو بع بـوده گشتهمن منتقل يبه یاز ر ما يا مستقيكه گو رسد مىمـن يبـه یمه سده ششم قمـريدر ن ىمعتزل یديجعفر ابن عبدالسالم ز ىله قاضيوس به

نقش ،یطور خاص به ر و به ،رانيخود به ا م كه او در سفر مهم يدان مى. باشدمنتقل شده من داشته است.يبه ىو معتزل یديز یها در انتقال نسخه ىمهم

سـه خمسـة يوعـدد كرار«شده كه نوشتهكاتب به خط ،برگ عنوان نسخه یبر رو .»عشر كراسة

بررسـیهای انصاری، حسن، چاپ شده در:» نسخه خطى شرح شهاب األخبار على بن زيد ابن فندق بيهقى«نك: . 1

.441، ص تاریخ$ در حوزۀ اسالم و تشیع

123 یابوحاتم راز الزينة كهنه از كتاب یا نسخه / هي رينص و هي لياسماع

شود. مىبرگ خوانده 188 جا ثبت شده كه ظاهرا نيهم درعدد اوراق آن همچنين ن است:يان نسخه چنيكاتب در پا ىگواه

ع األول سنة أربـع يالرابع عشر من رب ىف ىهقيسعد الب ىفرغ من كتبته أحمد بن أب« .»والمنة. . هللا الحمدیان من رستاق الرية جين وخمسمائة بقريوأربع

حضـور آنجـاز در يـن یر ىان معتزلـيديـا زيـبوده كـه گو یر ىاز نواح »انيج«و یدر ر ،یدر اواخر سده سوم و اوائل سده چهارم قمر كهم يدان مى ىخوب هب 1ند.ا داشتهم كـه نشـان يـدار یاسناد محدود نحو نيهم به 2ند.ا ال بودهان فع يلياسماع ،آن ىنواحند. ا داشته ىيها تيالش فع يوب ز همچنان كمين یدر ر یسده ششم قمردهد آنان اوائل مى

درواقـع ن مطلـب.يـااست بر یباز سند ،كتابت شده باشد ین نسخه اگر واقعا در ريا در حقيقـت مـهين ترقيا ادارد؛ ام یدر ر ىاز كاتب یا مهيگرچه ترقا دستنوشت يادشده

متفاوت كتابت شده است و متن آن ىبا خط كهنسخه ىانيمربوط است به چند برگ پابحـث ىونـاني ىبرگ از اصطالحات فلسف چند در اين .ندارد الزینـة به كتاب ىربط هم

قلم 3نيست و اساسا متعلق به موضوعى متفاوت است. الزينةو مرتبط با متن شده استو به هر حال متفاوت اسـت بـا ر جلوه كندت كهن ىد اندكين نسخه شايدر ا الزینةكتاب

یك زمـان در ريـن نسـخه در يـا هر دو بخش است كه محتمل خط چند برگ آخر.ن يبـد یهـم در ر الزینـة كتـاب جه،ينت درو باشدط دو كاتب آشنا استنساخ شده توس

196تـا 195 ، ص2 ج ياقوت، معجم البلـدان؛ مقايسه كنيد با 452تا 451 ، صص3ج ،األنساب سمعانى،نك: . 1

معروف اصفهان است؛ نيز بنگريد "اجازه" منتشر شـده »ىج «و گويا مقصودش ستهاصفهان دان یكه آن را از قراكه در آنجا از يك ی،ابو رشيد نيشابور مسائل الخالفكتاب رVمشترك من و زابينه اشميتكه دربا ۀدر پايان مقال

" باشد از "جيان " كه در ىكه گويا بايد "الجيان ی" رى " ياد شده از قريه "حىلحيانبا عنوان "ا ىمعتزل ـ یعالم زيد نگريد به: .يم اصالح گرددا بايد آنچه آنجا آورده بدين ترتيب ظاهرا و خوانده شده ىالح ى،اين سند اخير الج

Ansari, Hassan and S. Schmidtke, “Mu ʿtazilism after ʿAbd al-Jabbār: Abū Rashīd al-Nīsābūrī’s Kitāb Masāʾil al-khilāf fī l-uṣūl (Studies on the transmission of knowledge from Iran to Yemen in the 6th/12th and 7th/13th c. I),” Studia Iranica [2010] 39, pp. 227-78.

.كه برخى از آنها به فارسى هم چاپ شده است رن در اين بارهشت ا بسيار معروف نك: تحقيقاتاين مورد، در . 2 ی منتشر خواهد كرد.ا نويسندV اين سطور در آيندV نزديك متن اين بخش را به صورت تصحيح شده همراه مقدمه .3

های نسخ خطى گنجينهاز 124

های پايانى زمانى متأخرتر در احتمال ديگر اين است كه برگ ب كتابت شده باشد.يترت هم الزينةكتابت شده باشد؛ اما با اين وجود بعيد نيست كه خود نسخه زينةالپايان نسخه

بعيد است كه چند برگ آخر بعدها از نسخه ديگری به در همان ری كتابت شده باشد. چسبانده شده باشد. الزينةنسخه ش يپ ىچند برگ ،نكه در آغاز آنياز جمله ا ،دارد ىيها ىنسخه حاضر آشفتگ یبار

از جـزء دوم ىيـها هم جز ا آن برگيد آيد ديشده كه با ىافنوان نسخه صح از برگ عنكـه آن چنـد بـرگ يا ايـنامناسب قرار گرفته ىموضعدر هااست كه بعد الزینـة كتابان يـاز م ىيهـا بـرگ ،ن نسـخهيظاهرا در ا یرول كتاب است. به هر ق به جزء او متعل

ان يپا سه قرار داد).يو مقا ىت مورد بررسدق د نسخه را به ين مورد باي(در ا استافتاده 1.م افتاده استينيب مىجزء دوم هم چنانكه

های موجـود از آثـار تـرين نسـخه ترين يا از كهن به هر حال اين نسخه شايد كهنهای آثار اسـماعيليان عمـدتا دانيم نسخه مى باشد و اين در حالى است كهاسماعيليان

های جديد دارد. متأخرست و تاريخ

كوشـم راقم سطور بعدها اصل نسخه را در كتابخانۀ اليپزيك از نزديـك مـورد مطالعـه قـرار داد. در آينـده مى .1

به همراه نكاتى تازه دربـارهٴ ايـن الزينـة ی دربارV هويت كتابا خود در اين خصوص را در مقالهتحقيقات بعدی نسخه عرضه كنم.

125 ی اسماعيلى مذهبا تاريخ فاطميان از نويسنده Wياب دربار متنى تازه / هي رينص و هي لياسماع

ی اسماعيلى مذهب ا تاريخ فاطميان از نويسنده Vياب دربار تازهمتنى . 3

شده از مستند به منابعى تدوين ،ويژه دوران آغازين آن به ،تاريخ فاطميان مصرهر چند ا نيـك امـ ؛نگاری رسمى آنان اسـت از جمله چند متن تاريخ ،سوی خود اسماعيليان

بيشتر مرهـون ىدوران بعد از عصر معز فاطم خاصه ها، دانيم كه شناخت تاريخ آن مى، ىمطلـق طيبـ ىهـم او و هـم داعـ. خ دانشمند نامدار اسـتر و، میقريزی م ها نوشته

ۀبـر پايـ ،ندا نوشـته ىدستگاه دولـت فـاطمبارV برخى از آنچه در ،عمادالدين ادريسند. در ا وين كردهتد ،سناد دولتى و رسمى كه در اختيار آنان يا منابعشان بودهی از ا ا پاره

مربوط اسـت بـه تـاريخ وزيـران و نيـز ىاز تاريخ دولت فاطم ىبخش مهم ،اين ميان .ىتاريخ قاضيان رسمى دولت فاطم

صـنعاء همكتبه غربي ۀى كتابخانی خط ها اين سطور متنى را در ميان نسخه Vنويسندهفـتم Vاوائل سدق به متعل ى كهنسال خط ۀيك نسخ حاشيۀشناسايى كرده است كه در

Vمتنـى تـازه دربـاراين نوشـته، .ى كهن از همان دوران كتابت شده استخط با قمری را ى بسيار مهمـ یها آگاهىكه است وزيران و قاضيان آنان ،خلفا ،تاريخ دولت فاطمى

دهـد. مىدست تواريخ و اشخاص به بارVات دقيق دربا جزئي همراه ايشان خصوص درتـاريخ Vدر نوع خود سـندی اسـت بسـيار ارزشـمند دربـار ،كوتاهنسبت به اين متن يكـى از بـه احتمـال زيـاد ـ يكـى از اسـماعيليان بـه خامـۀكه آنويژه به ،فاطميان

زيسته است. مىدر اين سرزمين ىاست كه پيش از آغاز دعوت طيبـ اسماعيليان يمن حاضـر ۀدر نسـخ .تمستعلوی مذهب بوده اس نويسندV اثرم است كه به هر حال مسل

آغـاز مذهب یزيد ۀ، دانشمند برجستیعمران بن الحسن العذر اين متن به نقل از خط يك دانشـمند را به خط آنكه خاطرنشان كرده یو واست نقل شده ی،هفتم قمر Vسد

هـای از طريق غنائمى كه گاه از طريق جنـگ احتماال ( .يافته است ىباطنى/ اسماعيل آمده است). مىدست و صليحيان و سپس طيبيان يمن به یميان امامان زيد

های نسخ خطى گنجينهاز 126

:نين استعبارت او چ : هذا التاريخ وجدته بخط رجـل « قال الفقيه اإلمام (كذا) عمران بن الحسن أيده اهللا

.».إلى وقت العاضد فيعلم ذلك یفقد ذكر ...(؟) الملقب بالمهد ىباطن :در پايان اين متن هم چنين آمده است

والحمد هللا وحده وصلواته على ىالنسخة من التاريخ الفاطم ىخر ما وجد فهذا آ« .».د وآله الطاهرين وسالمه. حسبنا اهللا ونعم الوكيلرسوله سيدنا محم

تا پايـان كتاب وقايع كه متن شده يادآوربا وجود اينكه عمران بن الحسن در اينجا در تـا دوران مستنصـر را وادث حـتنهـا حاضـرا متن ام در بر دارد؛را ىدولت فاطم

ۀرسـال ی بعـدی نسـخه، مطـالبى بـا همـان سـبك ها بعد از آن در برگ البته بردارد؛كتاب كه به احتمال زياد از خود متن اصلى است و آمر آمده ىستعلم Vگفته دربار پيش ».آخر النسخة ىوجد ف«شود: مىدر پايان اين قسمت باز چنين تعبيری ديده .است

ی تواريخ فاطميـان ها العات آن را با متناين متن ارزشمند را منتشر كرد و اط بايد . سنجيد

127 یيرص ن ۀنام يك نام / هي رينص و هي لياسماع

یيرص ن ۀنام يك نام. 4

تاكنون ی اخير ها ا در سالام است؛ العات كمى منتشر شده اط یيرص از رجال مذهب نها كه از رجال قديم آنان در بغداد، حلـب و الذقيـه و نيـز در برخـى آن چند متن مهم

از ميـان ايـن 1.نهايت ارزشمندند انتشار يافته است كه بى ندا گفتهشهرهای ايران سخن كـه از رجـال بسـيار ى رانب ط مجموع األعياد ۀی برخورد كردم در نسخا سناد به نمونها

برجستۀ رجـایدی بپنجم قمری بوده و از او آثـار متعـد Vدر اوائل سد یيرص مذهب نمنتشـر بـرلينكتابخانۀ 477 مارVش ۀبر اساس نسخ مجموع األعيادمانده است. كتاب

يادداشـتى ،در پايان اين نسخه كه آن را از نزديك مورد مطالعه قـرار دادم است.شده آمده است كه خود سند بسيار ارزشمندی برای یيرص مشتمل بر نام تعدادی از عالمان ن

خه الف و ب اين نسـ 76. اين يادداشت در برگ آيد مىشمار بهيريان ص مطالعه تاريخ ن گردد: مىنقل گونه تغيير يا اصالحى هيچ بىعينا مندرج است و در اينجا

: أولهم رزدباش الديلمى عراقى وابو الحسـن البشـری ىأوالد السيد العراق ىأسام«عراقى وابو الفتح النحوی عراقى وابو الحسن بن على الخمى عراقـى وابـو القاسـم

ن مزيد عراقى ابو القاسـم العبسـبى الرقاعى عراقى وهارون الصائغ عراقى خضر بعراقى خضر بن مزيد عراقى وانيال النزكى عراقى وابو الطاهر الطالقانى وابو القاسم الطبطى وابو الطری عراقى وابوعبد اهللا الجنبالنى عراقـى ورزق الخـراص عراقـى وهارون القطانى عراقى. اسامى اوالد الشيخ الشاميه: اولهم موسـى البـديع شـامى

و الليث الكتانى شامى وابو الحسين محمد بن على الجلـى شـامى حسـين بـن وابمحمد بن الحسن شامى وابو حمزه الكتانى شامى وابـو الـدر كاتـب شـامى وابـو

شامى وعمار الوحيد شـامى ابـو محمـد ابـن شـغبى الدكانى شامى واحمد بن بطا

كرده معرفى كاتبان ها) را در سايت نامه / نامها ند نمونه از اين دست متون (مشيخهاين سطور تاكنون چ Vنويسند .1در صـورت دارم و در دسـت تحريـر كـه كتابىاد را در تفصيل برخى از اين مطالب در خصوص اين اسناست. م.ا ، به بحث گذاشتهنام خواهد گرفت عتشي $ميراث باطنتكميل

های نسخ خطى گنجينهاز 128

لـى بـن عيسـى شامى ابو عبد اهللا ابن شعبه شامى ابو القاسم ابـن شـعبه شـامى عالجسری شامى وابو على ابن شعبى شامى ابو سعيد ابن معدن شامى ابو محمـد //

ب ابن عبد اهللا شامى والرأس الكبير شامى واالخرس العلوی شـامى. اسـامى 76: او مهد (كذا) سيف الدوله مخفى وناصح الدولـه مخفـى (كذا) اوالد الشيخ المخيفه

خفى وعصمت الدوله مخفى ركن الدوله مخفى ورشيد الدوله مخفى وثابت الدولى مصفى الدوله مخفى حسان الدوله مخفى شقيق الدوله مخفى خـادم الدولـه مخفـى

»..تمت .على ابن النساج مخفىبينيم اشاره به انواع و طبقات مختلف شاگردان و پيروان حسين در اينجا چنانكه مى

شـده او »مخفـى«ب و معتقدان در عراق و سپس شام و نيز اصحا ىمدان الخصيببن ح درسـتى ها با تحريـف در نسـخه آمـده و تعـدادی را هـم بـه . تعدادی از اين ناماست

آن برای آشنايى ما بـا شـاگردان و پيـروان ا همين سند در وضع كنونى ام ؛شناسيم مىن كه در واقع بنيان ىمدان الخصيبحسين بن ح ،است یيرص گذار اصلى مذهب و مكتب ن

ين زمينـه از آنـان در اختيـار او قابل مقايسه با ديگر سندهايى است كه در بوده غتنمم .داريم

H%زی

كتابى مهم در فقه زيدی :االنتصار. 1

شـامل شتر ابواب فقه است و طبعـا يب یكه حاو یديفقه ز یها ن كتابيتر از مهم ىكيموسـوعه ،اسـت :تياهل ب ۀئم ث ايو از جمله احاد یديز ىه فقهث و ادل ينقل احادبن حمزه است كه از امامان و دانشـمندان ىيحيد باهللا يف امام المؤيتألاالنتصـار بزرگ

ربودن ل متـأخ يژه به دليو ن كتاب بهيا. است یدر قرن هشتم قمر یديز برجستهٴ اريبسم و از جملـه متقـد یديـز یعلما ىآثار فقه ىتمام ثمره منزله بهقت يدر حق ،مؤلف آن

ده است.ياست كه متأسفانه آثار آنان هنوز به چاپ نرس ىرانيا یديهان زيفقن يـازات ايـاز امت ىو سـن ىامـام یتاوف ىهان مذاهب مختلف و حت يفق ینقل فتاو

الت ن تحو متضم ىول ؛نوشته شده یاست. كتاب بر اساس فقه هادو ىكتاب بزرگ فقهبعد تجربه كرده یها ن به دورهينخست ى قاسم در گذار از فقه یاست كه فقه هادو ىمهم

و یهـادو ر فقهيدر تحر ىران هارونو براد ىت ابوالعباس حسني ان اهم ين مياست. در ا ه است. قابل توج یديز ىل مذهب فقهيج فروع و تحصيتخر

الت بودنـد كـه در تحـو ىرانيا قت سه عالم برجستهٴ ين سه تن در حقيم كه ايدان مى ىن هارونيد باهللا ابوالحسيالمؤ ،انين مي. در اندا شتهدا ىهتوج انيشاسهم یديمذهب ز

ز يمتمـا ىمنيهان يفق ی بوده كه آن را از فقه هادو ىنيخود در فقه صاحب اجتهادات نوران شـناخته يـدر ا یدياو با عنوان فقه مؤ خودن مذهب به نام يه ااست و البت كرده ىم

های نسخ خطى گنجينهاز 130

ق آثارش و ياز طر یبعد با فقه و یها در سده ىمني هان يفق ،ن وصفيشده است. با ا ىمخود بـه اجتهـادات و یها ابافتند و در كتي ىيآشنا یشاگردان و تابعان و ىآثار فقه

.ندا كردهاو استناد و اشاره ىحات فقهيجات و ترجيتخره نداشـت ـ هـم توجـ یمن هواداريگرچه در ـ یالبته به فقه ناصر االنتصاركتاب

لـم بـا يل و ديـگ ی ناصر ی ديهان زيفق یها ق كتابيبه هرحال آنان از طر چون ؛دارده نشـان ش به آن توج يوب خود كم ىفقه یها و در كتاب بودندطروش آشنا ناصر ا یآرا ،ن مقـاميـم و اا دنبال كـرده ليتفص به گريد ىقيرا در تحق یديفقه ز یماجرا دادند. مى

.ستيناز آن یا خالصه ىمجال طرح حت ت موسـوعه ي دادن به اهم هتوج دارد، قرارن سطور يسنده اينظر نونجا مد يآنچه در ا

ث امامـان يل اشتمال بر احاديهم به دل كتاب نيااست. ىفقه امام یبرا االنتصاربزرگ كند و مىكهن ىعيفقه ش محافلبا فقه كوفه و يىآشنا جهت دركه ىكمك خاطرو هم به در اسـت، شده پرداخته ها بدانعه كمتر يدر فقه ش كه عمدتا ىابواب دربحث سببهم به

و سـترگ ،ىواقع یبه معنا ىكتاب نتصـاراالدارد. یاريبست ياهم ىامام ىقات فقهيتحق)، ق 726(م ىعالمـه حلـ كـالن یها توان آن را با كتاب مىجامع در فقه است كه تنها

ا بـا يـ ـدارند زين ىيها شباهت گريكديبا ىاز جهات كه اتفاقا ـبن حمزه ىيحيمعاصر سه كرد.يا امثال آن مقاي ال6المجواهر ر شيعه مانندمتأخ ىبزرگ فقه یها موسوعه ىبرخ دار عهدهنك يا قان هماز محق ىده و گروهيطور كامل به چاپ نرس ن كتاب هنوز بهياموجود است و از یاريكهن بس ىخط یها نسخه كتاب نيا ازو نشر آن هستند. قيتحق

ز در مجموعـه يـو ن ىمـانيدر مجموعـه طـاووس ىعكس یها ها نسخه از آن یشمارموجـود ىرة المعارف بزرگ اسالميو در دا ىةاهللا مرعشيكتابخانه آ ىعكس یها نسخه

ن كتـاب يـ. در اشد مند ن كتاب بهرهيش از چاپ كامل ايها تا پ توان از آن مىاست كه همـه یبـا آن بـرا يىد آشـنايـردت ىسـت و بيكـم ن یريو تفس ىو كالم ىفوائد اصول ،شـود منتشـركامـل طـور هبـاست. اگر كتاب یرشته فقه و اصول ضرور پژوهندگان

.دشست جلد خواهد يبالغ بر ب احتماال

131 به او منسوبالتبيان ريتفس یها نسخه ىبررسو یيرمشوان ح ن / هي ديز

1به او منسوبالتبیان ر يتفس یها نسخه ىبررسو یيرمشوان ح ن . 2

خ برجسـته ر ودان و مـ لغت ،بياد ،، دانشمندیريمشوان ح ه به ن يديمنابع ز از ىدر برخر يدر تفس ىكتاب ،است بوده یديژه زيو یها شيگرا یدارا كه یدر سده ششم قمرمن ي

ن انتسـاب يشه اير Vبارنسبت داده شده است. در التبیان ف$ تفسیر القرآنقرآن با عنوان ن يـا دربـارVادداشـت بحـث ين يـاست و مقصود من در ا تفحصو قيتحق یجا البته

نام به یريتفس یها از نسخه یانتساب تعداد ،ه استآنچه جالب توج 2ست.يموضوع نن و يـن، ويص بـرلطـور مشـخ همختلـف و بـ یها در كتابخانه التبیان ف$ تفسیر القرآن

شـدهر تصو نيچنر يتفس نيادات متفاوت از ل وجود مجل يانا به او است. به دليآمبروزدر آن اجزاءاز ىبرخر در مجلدات متعدد داشته كه تنها يكب یريتفس یريكه نشوان حم

مانده است. ىباق ها ن كتابخانهيار ياز تفسـ یا با نسـخه ،مني ىا عمومي ىمختلف خصوص یها البته در كتابخانه بنده از یكـم در تعـداد ن وصـف دسـتيـ. بـا اما نكرده برخورد یريمشوان ح به ن منتسبالتبیـان با نام ريتفس نيا انتساب، ىياروپا یها موجود در كتابخانه ۀگفت شيپ یها نسخه

ن يـ. اشـود مـى مشـاهدهآشـكارا ها نسخه یبر رو یريمشوان ح به ن ف$ تفسیر القرآن یند. بـراا منتقـل شـده ها ن كتابخانـهيمن به ايداشته و از ىمنيشه ير ىهمگ ها نسخه

ك مورد، يجز هب البتهن كتاب را، يا یها فراهم شد تا نسخه ىن سطور فرصتيسنده اينودر كتابخانـه ريتفسـ نيـا. نسـخه دقـرار دهـ ىبررسـ مـوردمذكور یها كتابخانهدر

توانـد مـىاست كه موجودآن از ىا گزارشام م؛ا نكرده ىك بررسيانا را از نزديآمبروز .افتد مؤثر گفتارن يما در ا ىينها یداور در

منتشر شده است. »تفسير قرآن او یها و نسخه ینشوان حمير« :كاتبان زير عنوانسايت در پيشتراين يادداشت . 1

2 .Vى قالـب كتـاب در زيـن هاكه بعـد نامۀ شاكردر بزرگداشت یمقاله اسماعيل األكوع در خصوص واو، نك: دربار: قيتحقودواء کالم العرب من ال6لـوم، شمس العلوم :او با عنوان مه كتاب مهم به مقد دينگرنيز .شد منتشر مستقل

دمشق. ،دارالفكر، یالعمر عبداهللا بن نيحس

های نسخ خطى گنجينهاز 132

شـود مىده يد یرين نسخه با انتساب به نشوان الحمين چنديبرل ىدر كتابخانه دولتنكه در فهرست آلوارت يا ايشده درج التبیانن آن عنوان يآغاز یها برگ یا بر رويكه

ن يا گالزردر مجموعه ها ن نسخهيشوان سخن رفته است. اها به ن از احتمال انتساب آن ن قرار:يبد كتابخانه موجود است

،ن مـتنيـر ا. دیريـنشـوان الحم التبیـانبا عنوان: جـزء دوم :229ش نسخهـ 1قـال صـاحب «الـف: 184 بـرگ(مانند: است، شدهنقل یزمخشر افکش از ىعبارات 214 برگق است. در اواسط نسخه در 916ب). نسخه كتابت 221 برگو »افالكش شود: مىده ير دين تعبيالف، ا

اهللا ىن. وصل يقه. والحمد هللا رب العالمير هذه السورة بحمد اهللا وحسن توفيتم تفس«ر هـذه السـورة ياهللا عنه: تم تفسـ ىد وآله وصحبه وسلم. قال رضدنا محم يس ىعل

ن يوم السبت الثالث عشر مـن شـهر شـعبان سـنة أربـع وثلثـيبفضل اهللا وإحسانه .»مائةوست

سـت؛ يشوان نر از ن ين تفسين، ايشوان در برگ آغازر به ن ين تفسيبا وجود انتساب اخ یفخر راز تفسیر کبیراست از یا نسخه كهبل ر كاتـب . برخالف تصو یمرق 634 مور

از كاتـب نسـخه مـادر بـوده بلكه ،ريسنده تفسينوشت نه از نو دست نيا، گالزرنسخه كه چند دهه یريمشوان ح ن به تعلقم ستين ممكن ادشدهيخ يكه تار است روشناست.

توانسـته از مـىن یريـمح شـوان، ن نيهمچنـباشد. است،خ درگذشته ين تاريش از ايپ ده بوده است.يمن نرسيهنوز به کشافكند؛ چرا كه در زمان او مطلبنقل کشافا در فهرسـت امـ اسـت؛شـوان منسـوب نشـده ن نسخه به ن يا :182ش نسخه ـ2

افکشـ از ،ن نسـخهيسخن گفته شده است. در ا یو بهاز احتمال انتساب آن ،آلوارتق) 415(م ارعبدالجب قاضى از نيز و ب)112 و ،الف 75 ،فال 47 برگ(نك: یزمخشر

شـدهنقـل ىمطـالبالف) 141الف و 131 برگق) (نك: 436(م ین بصريو ابوالحس ؛داشته باشد ین بصرياز ابوالحس ىبتواند نقل یريد است كه نشوان حميار بعي. بساستنسخه جزء دوم نيا. است هده بوديمن نرسيبه هنوزن يدر زمان او آثار ابوالحس كه چرا

133 به او منسوبالتبيان ريتفس یها نسخه ىبررسو یيرمشوان ح ن / هي ديز

بن سالم بـن عـواض بـن ىيحيد بن سالم بن مان بن محم يد بن سلمحم به خط ،كتابد بن ؟؟ الفتوح بن محم ىد بن احمد بن سالم بن احمد بن ابد (؟) بن محم د بن محم محم

جـز یزيـن نسخه هـم چيا ظاهرا دارد. ىآغاز افتادگ ازاست و یمرق 783خ يتار هب .باشدن یفخر راز ریر کبیتفس از یا نسخهر يعنوان تفسـ بان نسخه كهنسال هم تنها در فهرست آلوارت يا :236ش نسخه ـ3

و ىنسخه، از ابومسـلم اصـفهان نياشده است. در داده نسبت یريمشوان ح به ن التبیانقال االمـام «ر يبا تعب ىنيجو ىعالو ابوالم ىالمالك ىالعرب و ابن یريش و ق یز از ماوردين

الـف و 166ب، 163الف، 12یبرگهاشده است. (نك: یاريبس یها نقل »ىابوالمعالاز ىكياز است یا صرفا نسخه نوشت دستن يمعلوم شد كه ا ىاز بررس پسالف). 42 .رطبیتفسیر قدات مجل

ريتفسن آن، جزء سوم يبرگ آغاز ین نسخه كه بر رويا ر:الز گ 232ش نسخه ـ4 .ویغتفسیر ب�از یدست جز مجل ين یزيچ است،شده ىفمعر یري مشوان الح ن

بـه شـماره یا ز نسـخهين نيو گالزرن، در مجموعه يبرل گالزر یها الوه بر نسخهع دوم د ، مجلـبرگ آغازين یست كه بر روا وجوداز نشوان حميری م التبیانبا عنوان 108دريافتم كـه اين نسخه ىاز بررس پساست. یمرق 882كتابت آن خيتارشده و ىمعرفاثر زمخشری. افکشاز است یا نشوان، بلكه نسخه رياز تفس یا نسخه نه هم نوشت دستاين

انا با شماره يدر كتابخانه آمبروز یرينشوان الحم التبیاناز یا د به نسخهيبا سرانجامفهرسـت ىا به گواهام م؛ا نكرده ىبررسآن را خود گفتم، چنانكهاشاره كنم كه 18 ىس

شوان نسبت داده شـده به ن ادشدهينسخه نكهيرغم ا ىعل) 135، ص 2آن كتابخانه (ج افکشـاز یا جز نسـخه یزيچ زينآن است،ف آمده عنوان كتاب و مؤل ،آن یو بر رو ست.ين یزمخشركه التبیان ف$ تفسیر القـرآن ريتفس یها چ كدام از نسخهيد گفت كه: هيب باين ترتيبد

ست كه اگر ياساس معلوم ن ازست و ياز او ن استفرض شده یريمشوان ح منسوب به ن مانده باشد. ىباق یا از كتاب او نسخه استن عنوان داشته يبا ا یواقعا تفسير یو

های نسخ خطى گنجينهاز 134

1ىالعرب بر ابوبكر ابن یاز يك دانشمند زيد یا يهرد . 3

است كـه آثـار ینامدار 2ىمذهب اندلس ىق)، دانشمند مالك 543 مالعربى ( ابوبكر ابناز اين آثار در فقه، اصـول فقـه و تفسـير یمانده است. شمار یبر جا یاز و یبسيار

بوده یبر مذهب اشعر یاست. و ىمسائل كالم خصوصنيز در ىبخش و افتهي نگارش. كـرد اشـاره العواصـم مـن القواصـمو نيـز قانون التأویل بهاو بايد و از جمله آثار مهم

اواسـت. بـردهاستفاده یرا درك كرده و از و غزالىدر سفر به شرق، محضر ىعرب ابنمسـئله به موضوع مواقف صـحابه در فتنـه و العواصم من القواصـماز كتاب ىدر بخش

مـورد ،ىشـيع ضـد ىعنوان موضـع ست كه موضع او بها ها تصفين پرداخته است. مد خطيـب، الدين ط محب و به دليل انتشار اين بخش توس گرفتهسلفيان قرار یبردار بهرهيان در ميـان سـن یاين كتاب از شـهرت بسـيار زيـاد ،بر عقايد شيعه یا يهعنوان رد به

ش، بـه شـرح و ا ىدر عين حال به دليل عالئـق حـديث ىعرب برخوردار شده است. ابنمالك بن انـس را بـه أطو�المo. در اين ميان است پرداخته ىسن ىحديث یها تفسير كتاب

عنوان تحت اكنون كه هاست، شرح و تفسير كرد ىفقه مالك یبرا ىدليل اينكه منبع مهم عارضـة دارد بـا عنـوان رمـذیسـنن ت=نيز بـر ىشرح هموبه چاپ رسيده است. القبس

به چاپ رسيده است. زينو بارها بودهكه بسيار مشهور اإلحوذیاز ىمواضع مخالف شيعه او مورد انتقاد يك ىكه برخ آنستنكته جالب انيم نيا در

دانشمندان معروف زيديه در يمن قرار گرفته است. اين دانشمند كـه در سـده هشـتم و

بـه بعـد، 597، ص یانصار حسن فيتأل$ در حوزۀ اسالم و تشیع تاريخ یها $بررساين يادداشت پيشتر در كتاب . 1نحو ويراسته در معرض ديـد خواننـدگان قـرار است. در اينجا همان يادداشت به دهيچاپ رس بهبدون ويرايش

گيرد. مى

2 .Vاست ىطالب مارنگاشت عتكاز همه بهتر است كهنوشته شده یدمتعد یها نگاشتتك ىالعرب ابوبكر ابن دربار . نيز نك: به چاپ رسيده است القواصم من العواصمكه در مجلدی جداگانه به عنوان مقدمۀ چاپ كامل او Vدربار .دربارV او $دائرة المعارف بزرگ اسالممقاله

135 ىالعرب بر ابوبكر ابن یاز يك دانشمند زيد یا يهرد / هي ديز

از گفتـار ىاو را نقد نكرده، بلكه به فصل العواصـمه كتاب البت ؛زيسته است مىاوائل نهم بـر آن تنظـيم یرد پربرگ ىاشاره كرده و در كتاب عارضة اإلحـوذیدر كتاب ىعرب ابن

يه را كه ين رد هم ىفاشت قصد معر دمنتشر نشده است. در اين يادكرده است كه تاكنون داريم. ،شايسته نشر است

عارضـة نـد، كتـاب ا مـذهب بوده یدليل كـه شـافعيان يمـن، اشـعر نيابه احتماال برخوردار بوده و به هر ىدر آنجا از رونق ،یاشعر یعنوان تأليف دانشمند به ،اإلحـوذی

بـه ،در ابتـدا .ف ما را به خود مشغول داشته اسـتنظر مؤل آن، ىشيع حال مطالب ضد پردازيم: اإلمام الهادی بن إبراهيم بن على بن المرتضـى بـن مىيه ف اين رد مؤل ىفمعر

المفضل بن منصور بن محمد العفيف بن المفضل الكبير بن عبداهللا بن على بن يحيى بـن ور باهللا يحيى بن اإلمام الناصر أحمد بن القاسم بن اإلمام الداعى يوسف بن اإلمام المنص

كه تاكنون دو كتاب از آثارش 1ق) 822ة ذی الحج ماإلمام الهادی يحيى بن الحسين (. خاندانش اهل است آمده ايدن به یمرق 758م سال محر در یبه چاپ رسيده است. و

خـود گارروز یديگر از عالمان زيد ینزد استادان خاندانش و شمار یعلم بودند و و :از عبارتند یاز مشايخ و استادان و ی. شمارپرداختبه تحصيل علم

ر. د بن المطه ر بن محم اإلمام الواثق باهللا المطه ـ 1الدين المهدی بن أحمد بن صالح بن الهـادی بـن اإلمـام إبـراهيم السيد صالح ـ 2 الدين. تاج

.یالقاضى عبداهللا بن الحسن الدواری، عالم و نويسنده معروف زيد ـ 3 ق). 794القاضى إسماعيل بن إبراهيم بن عطية النجرانى (د. ـ 4 ق). 785السيد المرتضى بن على بن المرتضى (د. ـ 5

ف شـرح الزلـفحـ�الت)، 216، 2/136، 1(ط یدد المؤيـمجدالدين بن محم لوامM األنـوارشرح حال او نك: یبرا. 1

البدر الطالM)، 63 -61از العمري ( $المتحف البريطان $ف $مصادر التراث اليمن)، 1/299( ة اليمنأئم)، 286، 3(ط، 378، 325، 195، 117( ىعبداهللا الحبشـ مصادر)، 206/ 10( یخاوس الضوء الالمM)، 318 -2/316( ىشوكان ).1073 -1069( صالوجيه، صالم عبدالس ،فاتهمفين الزيدية وفهرست مؤلأعالم المؤل)؛ 420

های نسخ خطى گنجينهاز 136

ه.هـ) در مك 817 ـ751الشيخ محمد بن عبداهللا بن ظهيرة ( ـ 6 ـداهللا بـن الهـادی بـن اإلمـام يحيـى بـن حمـزة از شاگردانش نيز بايد السيد عبـ

را نام برد. العقد النضید ف$ مختصر شرح ابن أبی الحدیدق)، صاحب 793حدود .(دبن الهادی« نام برده و گفته است كه أنباء الغمر بأبناء العمرحجر عسقالنى از او در ابن

مـدح ففـاق فيـه، و براهيم بن على المرتضى الحسنى الصنعانى الزيدی، عبر بـاألدباله أخ يقال له محمد بن إبراهيم مقبـل علـى المنصور صاحب صنعاء، مات يوم عرفة. و

د بـن بـرادر محمـ ی. و»االشتـغال بالحديث، شديد الميل إلى التنبيه بخالف أهل بيتـهمـذهب بـراست بسيار معروف و با وجـود اينكـه یا ابراهيم الوزير است كه نويسنده

یها به دليل گرايش البته. اين امر ندا داده نشان اقبال یو به زينيان بوده است، سن یزيدكـه در چنـد یو العواصم و القواصـمويژه در كتاب اوست كه به ىگرايانه و سلف حديث

یها دگاهيـدبه دليـل یو كه است ىگفتناست. شده منعكس، افتهي انتشارجلد بزرگ قـرار زيناز زيديان قديم و معاصر ین، مورد انتقاد شمارمخالف با عقايد مشهور زيديا

گرفته است.به چاپ نرسـيده هي دارد كه جز دو كتاب، بق یالهادی بن ابراهيم الوزير، آثار بسيار

:بريم مىرا نام آثاراز آن یاست. در اينجا شمارالكبيـر ) مكتبـة الجـامع 237. مجـاميع (األجوبة المذهبة عن المسـائل المهذبـة ـ 1 .الغربيةسخن خواهيم اثر نيااز ادامه درالعربى. بر أبوبكر ابن . رد التفصیل ف$ التفضیل ـ 2 .گفتد بـن . نسـخه در مكتبـة السـيد محمـتلقـیح األلبـاب فـ$ شـرح أبیـات اللبـاب ـ 3

عبدالعظيم الهادی.بـر القاسـم . در جواب اعتراضات علـى بـن أبـىالمبـین الجواب الناطق بالحق ـ 4

) در المكتبة الغربية.40د بن إبراهيم الوزير. شماره (برادرش محم .(قصيدة نونية). نسخه آن موجود است دامغة الدوام� ـ 5

137 ىالعرب بر ابوبكر ابن یاز يك دانشمند زيد یا يهرد / هي ديز

المصاصـة فـ$ نظـم مسـائل يـا كتـاب اص فـ$ نظـم خالصـة الرصـاصة الغـو�در ـ 6 .آن وجود دارد از یزياد یها . نسخهالخالصة

) غربية.137، 78، 49(نظم ذيل خالصة الرصاص)، مجاميع ( نهایة التنویه ـ 7 .)131 -29در غربية (ق78مجاميع ،الدرة الصمصامة جوهرة السادة األعالم ـ 8(منظومـة وشـرحها). چـاپ مركـز أهـل البيـت نهایة التنویه ف$ إزهاق التمویه ـ 9

أحمد بن درهـم م) صعدة، تحقيق2000هـ/ 1421للدراسات اإلسالمية (الطبعة األولى المؤيد و ابراهيم بن مجدالدين المؤيدی.

(منظومة)، وشیعتهم األخیار األئمة األقمار والعلماء األبرارریاض األبصار ف$ ذكر ـ 10 .ما كرده مالحظه خود را اثر نيادر مكتبة السيد عبدالرحمن شايم.

المتوكلية.، در المكتبة السالسل الذهبیة ف$ جواب المسائل الهبیة ـ 11) علـم الكـالم، در 40، به شماره (شریعة الفرات ف$ شرح ما التبس من األبیات ـ12

) و نيز در مكتبة السيد المرتضى الوزير.246، 137غربية (ق ده است.يرسچاپ به . اخيرا هدایة الراغبین إل� مذهب العترة الطاهرین ـ13ف آن را مؤلـ ، نسـخه خـط ناصـركریمة العناصر ف$ الـذب عـن سـیرة اإلمـام ال ـ14 .ما كرده مشاهدهف آن مؤلـ . مرتب بر حروف الفبـاء. نسـخه خـط البروج وأسماء أمیر المؤمنین ـ15

موجود است.، در مكتبـة السـيد النفحات المس6یة ف$ األحوال الم6یـة واألعمـال المنسـ6یة ـ16

.ما مجموعه ديدهدر يك 14المرتضى الوزير. آن را به همراه كتاب شماره قاضـى جعفـر ابـن . اصـل كتـاب از آن نظم خالصة الفوائد فـ$ أصـول الـدین ـ17

د بن حسن عبدالسالم است كه به چاپ رسيده است و نظم آن هم در مكتبة السيد محم د بن عبدالعظيم الهادی موجود است.الجالل و نيز در مكتبة السيد محم

، در مكتبـة السـيد المرتضـى ةالم إمام األئمنظام جواهر الح6مة المختار من ك ـ18 الوزير محفوظ است.

های نسخ خطى گنجينهاز 138

در مكتبة السيد المرتضى الوزير. یا ، ضمن مجموعهدیوان شعر ـ19 .م، در مكتبة السيد على بن إبراهيقصیدة رائیة ف$ مناسك الح ـ20در یا ، ضـمن مجموعـهة العـدل والتوحیـدجوهرة العقد الفرید ف$ التوسل بأئمـ ـ21

د غمضان موجود است.مكتبة السيد عبداهللا محم .معكس نسخه آن را در اختيار دار ،ةة عن حسن سیرة إمام األمكاشفة الغم ـ22 .در مكتبة السيد المرتضى الوزير یا ، ضمن مجموعهإجازات ـ23(منظومـة فـى فصـول)، ضـمن منهاج الخیرات إل� اقتطـاف نفـائس الثمـرات ـ24

.مكتبة السيد المرتضى الوزير در یا مجموعه، ضـمن مجـاميع الطرازین المعلمین ف$ شرح المفاخرة بین الحرمین المحـرمین ـ25

.مكتبة األوقاف 1.مجاميع) 61. جامع كبير (الفوات_ المس6یة والعوارف النس6یة ف$ علم البدیع ـ26

نيز دارد. الحدید شرح ابن أبیحواشى بر یو نيهمچنكه از التفصیل ف$ التفضـیلاست با نام ىالعربى، كتاب بر ابن در رد كتاب مورد اشاره

است یا اما در اينجا نسخه مورد اشاره من، نسخه ؛آن در يمن ياد شده است یها نسخهدر اصـفهان ىعالمه روضـات مرحومدر كتابخانه یا از اين كتاب كه در ضمن مجموعه

ه آنـان و زيديان يا مـورد توجـ یها از كتاب یشامل شمار یا موجود است، مجموعهخود نسخه هم در يمن كتابت شده و در واقع از آنجا به ايران منتقل شـده اسـت. ايـن

از آن به لطف عالمه روضاتى در اختيار اينجانب است، شامل ايـن ىمجموعه كه عكس :ستا ها كتابآمده الشواهدالمقامات و(كه نام ديگر آن در نسخه كتاب المعیار والموازنةكتاب ـ1

.ق1067سكافى، كتابت جعفر محمد بن عبداهللا اال است)، تأليف الشيخ العالم أبى

، الفضـائل ف؛ نيز نك:ذيل شرح حال مؤل ، 1420/1999 ،عمان، فين الزيديـةأعالم المؤلنك: عبدالسالم الوجيه، . 1 یاز آثار الهاد یجانب است. در آن شمارآن در اختيار اين ىق)، نسخه عكس985 ماز أحمد بن عبداهللا الوزير ( .بن ابراهيم را نام برده است

139 ىالعرب بر ابوبكر ابن یاز يك دانشمند زيد یا يهرد / هي ديز

كتاب در سه فصل نيا، از الهادی بن ابراهيم الوزير. التفصیل ف$ التفضـیلكتاب ـ2آن و سوم در نقـل فضـائل در رد یالعربى؛ ديگر نقل كالم ابن ىاست: يك افتهي نيتدو

بـر سـايرين 7افضليت حضـرت اميـر بابكه در اثر. مؤلف در اين 7حضرت امير تشـابه ىكتـاب اسـكاف ىيعنـ ،ىو به همين دليل هم با كتـاب قبلـ است افتهي نگارشالعربـى اظهـار شـده اسـت، بـه ابن یسو ازعقيده مخالف كه رد یدارد، برا ىموضوع ،ب 8از مسائل در همين ارتباط پرداخته است. در بـرگ یشمار ىسـتاز ابوالقاسـم ب

كتـاب همـاناو (كه مقصـود المناقباز رجال معتزله نام برده و از كتاب ىعنوان يك بهبسـيار الحدیـد یشرح ابن ابـف از كند. در اين كتاب، مؤل مىنقل ىمطالباست) المراتب

را شـافعى و آن ىكنجـ الطالـب ةکفایبه كتاب است كردهاشاره هموو است كردهنقل العمـدةاز كتـاب عـالوه، بـه .ب)10( است ستهدان رين كتاب در فضائل حضرت نيكوتالمنصـور بـاهللا از الرسـالة النافعـةبـه واسـطه یاست (همانجا). و كردهالبطريق ياد ابنخاص، قائـل بـه یزيد یها به دليل گرايش وصفف با اين كند. مؤل مىبطريق نقل ابن

دانـد و مـىه و سادات زيديه را عقيده ائم توبه عائشه در مورد جنگ جمل است و آناز آخـر 4كرده كه خالف اين مطلب از ايشـان نقـل نشـده اسـت (بـرگ خاطرنشان

.است ق 1065كتاب). كتابت نسخه در كه چـاپ ق 1055كتابت ىق باهللا جرجاناز الموف لوة العارفیناالعتبار وس�كتاب ـ3

شده است.امـام منسـوب بـه و ارزشـمند ىكالمـ ى، كتابالح6مة الدریة والدالالت النبویـة ـ4 مستقل سخن خواهيم گفت. ىاين متن در يادداشت دربارVل احمد بن سليمان. المتوك

های نسخ خطى گنجينهاز 140

ديگر یديز ۀخيشم يك. 4

دو « 1یمینو ۀنامژوه در مجموعه مقاالت پ دانش ىدتقش شادروان استاد محم يها پ سالالعـات ن دو مـتن مشـتمل بـر اط ين بار منتشر كردند. اينخست یرا برا »یديز ۀخيشم

ژه طبقـات يـو هشـان و بـيا ىو مذهب ىفقه یها ران و كتابيان ايديز دربارV ىيگرانبهاح آن دو مـتن يدر تصح فاتيتصح واز اشتباهات یا پاره شوربختانه. استهان آنان يفق

بـه خـود نسـخه اسـاس طبـع مربوطمشكالت ،ل آنيعمده دل البتهافته است كه يراه .است هبود

میان ایـران و $روابط فرهنگدست نگارش درن سطور به مناسبت كتاب يسنده اينودر بخـش خداونـد خواست بهح كرده است كه يخه را از نو تصحين دو مشيمتن ا یمـن

عنـوان ن دو مـتن بـهيـهم در كنـار ا یگريضمائم آن كتاب منتشر خواهد شد. متن دك يبر اساس تنها آن حيتصحكه شد خواهد منتشرضمائم خه سوم در همان بخش يمش

2كه در اختيار است، عرضه خواهد گرديد.زه يو پاك ار خوش خط يبس ىنسخه خط

.188ـ 163، صص ، زير نظر: حبيب يغمايى و ايرج افشار، چاپ دوم، انتشارات سنايى، تهراننامۀ مینوی. 1صورت كتابى مستقل بـا ی تحليلى بها تر بنا بر آن شد كه تصحيح انتقادی اين مشيخۀ سوم به همراه مقدمهپسان .2

اين سطور Vنويسنديادداشت حاضر در سايت كاتبان، بعد از انتشار تهامد گردد. منتشرهمكاری زابينه اشميتكه یا كه به دليل اشـتمال بـر پـاره كرد منتشر »ىزيديان ايران مهٴ نامنا«عنوان تحت سايت همان در ديگر ىيادداشت :شود مى نقل اينجادر اصالحات ىكم با و ىجديد به صورت پاورق نكات

از آنهـا هـم ىچندين كتاب مهم در اختيار است و برخ ،یرجال و دانشمندان زيد احوال Vآنكه دربار ا وجودب«و است منتشر شده یتأليف ابراهيم بن القاسم الشهار ةطبقات الزيدياز ىالرجال و بخش ىابن اب مطلM البدورمانند

ـ آنها انتشار يافته است از ىاز اجازات زيديان در اختيار است كه تاكنون قسمت ىهبا وجود آنكه تعداد قابل توج اين سطور و همچنين زابينه Vت اقامت نويسندقسمتى از آن در مد انجام ی كه ا در پروژه یاز اجازات زيد ىبخش

تـا 2013مطالعات پيشـرفته پرينسـتون در سـال ۀسمؤس ىبه عنوان اعضای هيئت علمدر پرينستون اشميتكه بخشـى از ايـن البتـه د در دست تنظيم و انتشار است. در طى سالهای گذشته امكان پذير شد در سه مجل 2014

و نيـز بـا وجـود ادبيـات غنـى ـ كتاب در طى چند مقاله درتعدادی از ژورنالهای خارجى انتشار يافته اسـترای (بـ شده استياد یكه در آن عموما از رجال و دانشمندان و نويسندگان زيد ینويسى برای امامان زيد سيره

حسـن انصـاری و زابينـه ۀمقالـ :؛ نيز نكىمسلم اللحج Vسير Vدربار معارفه من در مجل ۀاين سابقه، نك: مقال←

141 ديگر یديز ۀخيشم يك / هي ديز

یهـا كتاب ىفران و معر يا یديز یخه سوم كه شامل طبقات رجال و فقهاين مشيال يگفته متفاوت است؛ نخست به دل شيخه پياز لحاظ ارزش با دو مش ىكل هآنان است ب

ل مـه او يران در نيـاز شـمال ا ىرانـيا ی ديـسـنده زياسـت بـه نو ققدمت آن كه متعل چ يهـ دراسـت كـه ىكسـان ىآنكه مشتمل بـر اسـام جهتبه گر،يد دوسده هشتم و

دربـارVرا يىهـا ىآگاه اثـر نيـا نيهمچنـ. اسـتامده ين ها آناز ىنام یگريد مأخذ گـذارد مـى ارياخت درران يا یديسندگان زينو ىثيو حد ىو كالم ىها و آثار فقه كتاب

→

،ى اسالمى بريل منتشر شده اسـت)ی خط ها احمد بن الحسين كه در ژورنال نسخه یالمهد Vسير Vدرباراشميتكه و خراسـان و یدر ر یضور دولت و جامعـه زيـدی حها زيديان ايرانى در طى سده Vدربارا تعداد آثاری كه ام

اين جامعه چندان زياد نيست. اين Vدربارالعات ما در مجموع بسيار اندك است و اط اند گفتهشمال ايران سخن يمنى كه بخشى از آنها مستقيما از ايران به يمـن منتقـل شـده یالعات را هم عمدتا از طريق منابع زيددست اط

،آيد مىالعات تاريخى كه از اين طريق به دست ى و اط ی خط ها داريم؛ چه از طريق خود نسخهدر اختيار است ی مذهبى كه ناقل اسـامى ها و چه از طريق متن ،و چه از طريق كتابهای رجالى و تاريخى و اجازات و مكاتبات

مراجع دينى و مذهبى زيديان هستند. اخبار پروفسور ويلفرد مادلونگ در كتاب توسطكه نخستين بار يىها العات از طريق متنبخشى از اين دست اط

ی ها نمونـه. ی تاريخى زيديان شمال ايران) منتشر شد در اختيار قـرار گرفـتها (در خصوص متن ائمة الزيديـةزيـدی" ۀعنوان "دو مشـيخ زيرد تقى دانش پژوه توان در دو متنى بازجست كه شادروان استاد محم مىديگر را

. اتفاق افتاده است ها در بازخوانى متن یخطاهای بسياردر آن ه كرد؛ و البت منتشری بسيار ارزشـمند زيـديان شـمال ها متنى ديگر را كه از نوشتهكاتبان اين سطور سالها پيش در سايت Vنويسند

خشى ديگر ناصر كبير اطروش اختصاص يافته است و ب ىآثار حسن بن عل معرفىايران است و بخشى از آن به شـمال ايـران ارائـه یطبقات دانشـمندان زيـد Vدرباررا مانندی بىبسيار مهم و دست اول و های آگاهىاز آن

ىشناسـاييك نسخه تنها تاكنوناين اثر از .كرد معرفى »مشيخه سوم زيدی«دهد برای نخستين بار با عنوان مىاين سطور به همراه زابينه اشميتكه با تحليل دقيقى از متن و شناسايى نامهـا Vرا نويسند آنتصحيح است و شده

،. آنچه ما را در تصحيح دقيق اين متنمنتشر شوددر يك كتابچه به زبان انگليسى بناستكه در دست انجام داردنامهای شده در آن، از ی واردبه ويژه اينكه بسياری از نامهاـ است دی نقل شدهكه در آن نامها با تحريفات متعد

ياری كرد آن بـود كـه ، ـ شود مىنامهای مهجور و تاريخى قلمداد ازكه همينك است قديم گيالنى و مازندرانى و از قضـا مانـده بودنـد تاكنون ناشناخته باقىی اروپايى يافتم كه ها در كتابخانه نسخۀ زيدیچندين ،پس از آن

در ها نسخه. برخى از اين بودنديى زيدی از همان شمال ايران ها نامنامهر مشتمل ب سوم ۀاين مشيخ مثلآنها ۀهمالرجـال و ىدر اختيـار ابـن ابـبعدها از شمار منابعى هستند كه ،و برخى ديگر ،سوم ۀحقيقت جزء منابع مشيخ

دليـل نـا به ،در آثارشان ها نامهای ايرانى آن متندرست آنها انتقال برای ا ام ،در يمن قرار گرفته بودند یالشهار . امكانپذير نبوده است آشنايى با نامهای ايرانى

های نسخ خطى گنجينهاز 142

.شود مىن مالحظه یگريد منبعچ يدر ه كه مطلقا لمان يطبرستان و د یايجغراف دربارV ىن كتاب ارائه مطالبيا العات مهم از جمله اط

ران و يـك به حمله مغـول بـه ايژه در دوران نزديو هن و بيالن در چند سده نخستيو گو ىتـوان در آثـار رجـال مـىالعـات را نل اط ين قبيا پس از آن است كه مطلقا ىاندك را اطـالع نيكمتـر ،ىو فارس ىرانيق منابع ايافت. تاكنون از طريمن يان يديز ىخيتار

Vم و يا ار داشـتهيـران در اختيـا یديـمـان زثان و متكل هان، محد يسندگان، فقينو دربار یـ البتـه بـه اسـتثناان رفته است يران از مينه در اين زميمنابع ما در ا شتر يفانه بمتأس

كـها فقـه ير يدر تفس ىا چند نسخه خط يالن يخ طبرستان و گيچند كتاب در مورد تاره يدر حاشـ پراكنـده ىخيالع تـارن چنـد اطـيو همچن است یبه زبان و لهجه طبر گاه

. ىخط یها نسخهژه يـو الن و بـهيمازندران و گ ىخ فرهنگيتار دربارVالعات ن اط يتر مهم ،قتيدر حق

اسـت یمرهون آثار ،از خراسان ىيها و بخش یز در رين منطقه و نيان در ايديسهم زن آثار نوشـته ياز ا یمانده است. شمار ىباق ىه به زبان عربيديان زيمن و در ميكه در

دا كرده است و يمن راه پيگذشته به یها است كه آثار آنان در سده ىرانيا ىسندگانينو ىو رجال ىخيتار یها كتاب خاص طور هبمن است. يان يديخود ز نگاشتهٴ گريد ىبرخ

آن منابع خود اكنونكه است ىبر منابع ىشتر متك يب ،استران يان ايديز دربارVآنان كه طبقـات ا يـالرجـال ىابـن ابـ 1وردM البoـطلـم� یهـا كتاب نمونه یبرا. ستان رفته اياز م

از رجـال یشـمار خصـوصدر 3بن القاسـمم يو ابراه 2نيبن الحس ىيحي یها ةالزیدیحال حاضر از دركه ندا كردهاشاره یپنجم به بعد به اسناد یها ران در سدهيه در ايديز

تحقيـق ة،یـدیتـراجم رجـال الز $مطلM البـدور و مجمـM البحـور فـ)، 1092-1029احمد بن صالح بن أبى الرجال (. 1

.م 1425/2004مركز أهل البيت للدارسات االسالمية، ، صعده ،د حجرعبدالرقيب مطهر محم تن تاكنون متأسفانه به چاپ نرسيده اما از آن چند نسخه خطى در دست است و عكسهای آنها در اختيـار اين م. 2

اين نويسنده قرار دارد. ، تحقيـق معرفـة االسـناد $بلوغ المراد إل(القسم الثالث) و يسمى یال6بر ةیدیطبقات الزابراهيم بن القاسم الشهاری، . 3

.1421/2000 ،زيدبن على الثقافيةاالمام مؤسسة ،صنعاء ،اس الوجيهعبدالسالم بن عب

143 ديگر یديز ۀخيشم يك / هي ديز

مانـده ىبـاق نا يع ها ن نوشتهيق همين اسناد باز از طرياز ا ىه بخشان رفته است. البت يماخبـار ش پروفسور مادلونـگ در كتـاب يها پ ها را سال آن و مهم ىكه بخش اصل است سیرة المؤید باللهز يو ن ىابوطالب هارون 2االفادة یها ند. كتابا انتشار داده 1ة الزیدیةأئم

دربـارV ىرانـيان ايديـهستند به قلم ز ىيها ان نوشتهين ميها در ا و امثال آن 3الهـارون$ لـذاست و ين ىكاف موضوعات همه درالعاتشان ه اط ران كه البت يا یديخ و رجال زيتار

العات ن نقص اط ياست. ا ماندهده يها و مسائل بر ما پوش ها و كتاب نام از یاريهنوز بسشـتر يران بيـه در ايـديتا عصـر زوال ز ىژه در مورد دوران پس از برادران هارونيو به

،گريد ار محدود يبس یها ىآگاها ي ها اسم یا شتر اوقات جز پارهيب كهشود مىمشاهده م. يار نداريآن در اخت ىخ فرهنگيتار خصوص ن دوران و بهيخ اياز تار یگريز ديچ

ان يـكار استاد مادلونـگ در پا ليتكمعنوان سنده بهيافته را نوياز اسناد نو یشمار اسـت ىيها از آن جملـه نامـه ،در دست انتشار دارد ایران و یمن $روابط فرهنگكتاب

م. ا كـرده ىفمعر كاتبانسايت ها را در از آن ىبرخ تر شيپمن كه يران و يان ايدين زايمان سده ششم يران تا پايان ايديت زيالشتر فع يب ،شده نامبرده یديطبقات ز یها از كتاب

ران در يـان ايديالعات ما از زاط ،دين اسناد جديبا انتشار ا ىول ؛شود مى روشن یقمراسـت یا خه سوم كه رسـالهين مشيهم از. ابدي مى ىار فزونيهفتم و هشتم بس یها سده یاديـز عداد بسيارد، ما از ت ايران و مشتمل بر فصول متعد یزيد یعلما ىفمعر ل در مفص

هـا آن درگذشتق يخ دقيهان و تاريران و طبقات فقيشمال ا یدياز عالمان و سادات زه خاص ،ميكن مىالع حاصل اط ـ آنان ىژه آثار فقهيو به ـند ا هـكه نوشت ىيها ز كتابيو ن

در نيـاو خراسان بزرگ. یدر ر گاهالن و ير در طبرستان و گان متأخ يديز یها كتاب

روت،يـب ة،ي، المعهد االلمانى لالبحـاث الشـرقالنیج و لمانیة ف� طبرستان و دیدیة الزأخبار ائم لفرد،يو ،مادلونگ. 11987.

، تصحيح و تحقيق: محمد كاظم رحمتى، ميراث مكتوب، السادة األئمة خیتار $ف اإلفادةهارونى، يحيى بن حسين، . 2 ش، تهران. 1387

، تحقيـق صـالح عبـداهللا الهـارون� نید بالله احمد بن الحسیالمؤ االمام رةیسيحيى بن الحسين الجرجانى الشجرى، . 3 ).1424قربان (مؤسسة االمام زيد بن على الثقافية: صنعاء،

های نسخ خطى گنجينهاز 144

د.يآ مىدست كمتر به یديگر منابع زيمعمول از د طور هب ىاطالعات نيچناست كه ىحال یهـا تيالاست كه از فع ىقيالعات دقخه سوم، اط ين مشيگر ايد مهم یها ىآگاهاز

مسـائل ليـقبن يـران و از جمله اقامه نماز جمعه و امر به معروف و از ايه ايديز ىنيداسـت كـه در ىخه، اطالعاتين مشيا اهميتار با يكات بساز ن نيهمچند. يآ مىدست به

گر نوشـته شـده يكدي دربارVكه یو آثار یديز ىفقه یها موضوعات كتاب خصوصران يـان ايديـان زيـرا در م ىسـينو هيو حاش ىسينو و نظامات شرح نموده ارائه ،است

روسـتاها و دربـارV هـم یا سابقه بى یها ىآگاه ادشدهيخه ي. در مشاست كردهروشن و یر دربـارVمشابه ىالعاتاط زينو مناطقران و مزارات آن يمختلف شمال ا یشهرها

از ىآگـاه ین كتـاب بـرايـگر ايمطالب د از ىدست داده شده است. برخ به ،خراساناز آن هم در ذكر آثار ىد است. فصل مهم يار مفيالن بسيطبرستان و گ ىمحل یها لهجه

نشـده ذكـر یگـريچ منبع ديدر ه اصال ها از آن یا پارهطروش است كه مختلف ناصر ا طـروش دارد. از ر ا يـناصـر كب یها ل نوشتهع و فهرست مطو يره وسياست و نشان از دا

زين یاريبس اهميتكه است شده برده نام ىدر موضوعات كالم یواز كه یجمله آثار ،ىموضعدر . همچنينصم و ابوبكر ا یالراوند او بر ابن یها هيرد رياست نظ یآثار دارد،

سد: ينو مىدر شمار آثار اطروش والناصـر من دسيس المالحدة العلـل كتاب قال الشيخ ابوجعفر: ان ؛العلل... وكتاب «

وسـف. قـال ير بن يوهكذا ذكر أبوالفضل بن شهر دو ،عنه ء یبر عليه السالم للحق .»...ةلة بعل ست معل يع ليه وإن كانت الشرايلإنسب يد بن صالح: ال بأس بأن محم

سد: ينو مىاو ةالنصیحكتاب دربارVا يتفسیر صاحب ىلميالحسن الد ىوسف بن أبين يقال بهاء الد ؛النصیحة... وكتاب «

فه يس من تصنيول عليه السالم الناصر للحق ىلإمنسوبة النصـیحة : إن كتاب القرآنالناصـر ىلـإد باهللا ونسبه يوالد المؤ ىالحسن ىن الهارونيد حسيبل امر الس ،فهيوتأل

ة مامـة أئمـإب ر قائـل يـغ ا يـألنه كان امام ؛ة الدعوةا ألئم ع يتشن عليه السالم للحق .».ا من الشنعةخوف الناصر للحق ىلإف ونسب فصن ،الدعوة

145 الحدائق الورديةان و كتاب يديز ىسينو »رهيس«ت سن / هي ديز

ةالحدائق الوردیان و كتاب يديز ىسينو »رهيس«ت سن . 5

ىامامان نوشته شده اسـت، برخـ »Vيرس« دربارV یديت زكه در سن ىيها ان كتابياز مسندگان معاصر هـر امـام و ينو لهٴ يوس هبند كه ا ك امامي »Vيرس«ها تنها مشتمل بر كتاب

از ىشـده اسـت. گروهـ مـىت امامت نوشـته يفان باز موظ ىكي یاز سوطور عمده بهكـه ىيهـا در كتاب رت پسانرا ىشخص یها»رهيس«ن يها هم هستند كه محصول ا كتابد بـه يتر با از همه معروف ،لان نمونه او يند. از ما ند، گردآوردها امامان بوده »ري س «جامع

ش منتشـر شـد. پـس از آن يها پ ن كتاب ساليالحق اشاره كرد. ا ىلإ یامام الهاد رۀیسقاسم ره یسز يو ن یاحمد الناصر، فرزند الهاد رهیسگر از امامان مانند يد ىبرخ یها رهيسن يـافت. پس از ايالمنصور باهللا عبداهللا بن حمزه انتشار رهیسز يالمنصور باهللا و ن ىانيالع

گـر از يد یتعـدادره" يجـه "سـيمن شتاب گرفت و در نتيدر یديانتشار آثار ز ،دورهن ياحمد بـن الحسـ رهيسن ين بيمنتشر شدند. در ا یديرتر زه متأخ ه ائم امامان و خاص

یبـرا یا ژهيـو اهميـتاز 1ده استيكه تاكنون دو بار به چاپ رس ىالهاروند باهللا ي المؤل احمـد بـن المتوكـ سـیرهتـر هـم شيپ ىران برخوردار است. چند ساليخ شمال ايتار 2مان در قاهره منتشر شد.يسل

د بـه يتر با ند از همه مهما كنار هم گردآورده درر امامان را يكه س ىيها ان كتابياز مامامان دربارV یاريالعات بساشاره كرد كه مشتمل بر اط ىابوطالب هارون ةاالفادكتاب

المصـابیحكتـاب 3ده است.ين بار به چاپ رسين كتاب چنديران است. ايه شمال ايناحبرخـوردار یاديز اهميتز از ين ىبن بالل اآلمل ىعل ازآن تکملـهو ىابوالعباس الحسن

نید باللـه احمـد بـن الحسـیـاالمام المؤ رةیس يحيى بن حسين جرجانى شجری، باهللا المرشد يكى از اين دو چاپ: . 1

.1424/2003صنعاء ، چاپ صالح عبداهللا قربان ،$اروناله، 1د عبـدالعاطي، الهـرم، طعبـدالغني محمـ : ، تحقيقسيرة االمام أحمد بن سليمانالثقفي، ىنك: سليمان بن يحي. 2

م.2002، تصحيح و تحقيق: محمد كـاظم رحمتـى، السـادة األئمة خیتار $ف اإلفادةاز آن جمله: هارونى، يحيى بن حسين، . 3

ش، تهران. 1387ميراث مكتوب،

های نسخ خطى گنجينهاز 146

ة الزیدیـةخبـار ائمـأشوند. كتاب مىطروش را شامل ناصر ا تنها تا دوره نكهيا گو ،استن يـدر ا ،ش پروفسور مادلونگ آن را بر اساس متون مختلف منتشر كـرديها پ كه سال

ح بخـش امامـان ين كتـاب تصـحياز ا یا عمده قسمتدارد. یا العاده فوق اهميتان يمف دانشـمند و يتـأل الزیدیـة ةالحدائق الوردیة ف$ مناقب أئمـران از كتاب يشمال ا یديز

د بـن أحمـد بـن يد الشـهيم ح یمن در سده هفتم قمري یديخ برجسته زم و مور متكل یبرجـاه در علـم كـالم از او خاصـ ،یاريكه آثار بس ق) است 652 م( ىل ح محمد الم

ده است.يها تاكنون به چاپ رس از آن یاست و تنها شمار محدود ماندهمـن يان يديـتا امـام ز 7رير امامان از حضرت اميشامل س ةالحدائق الوردیـكتاب

بـر ىتر به صورت چاپ عكسـ شين كتاب پيشود. ا مىالمنصور باهللا عبداهللا بن حمزه مراجعه بود و چنانكه گفتم تنهـا ار و محل ير در اخته متأخ و البت ىخط یا اساس نسخه

ح يتصـح ىخطـ یها اس نسـخهآمده و بر اس الزیدیـة ائمة أخباراز آن در كتاب ىبخشبـر اسـاس چنـد الحـدائق الوردیـةاز ىطبع كامل پيش شده بود. خوشبختانه چند سال

است یا نسخه ،ن طبعياساس ا یها ان نسخهياز م 1.گرديد عرضهمن يدر ىنسخه خط ق كتـاب از فانه محقـسـنده باشـد. متأسـينو ناقص كه مصحح احتمال داده كه به خط

ة ئمـأخبـار أمـه له پروفسور مادلونـگ در مقد يوس هبن كتاب كه يگر ايكهن د یها نسخهدر ها ن نسـخهياز ا ىكيند، بهره نبرده است. ا و مورد استفاده قرار گرفته ىفمعر الزیدیـةواقـع، از كتـاب در. ىياروپا یها ز در كتابخانهين ىمن موجود است و برخير يجامع كب

ار اسـت. يـدر اخت یدمتعـد یها ان نسخهيديآن نزد ز اهميتل يبه دل الحدائق الوردیـة ىيشناسـا ىخـوب ههـا بـ آغـاز و انجـام آن ىل افتادگيگاه به دل ها ن نسخهياز ا ىبرخ

یا ن كتـاب را در كتابخانـهيـكهـن از ا یا ن سـطور خـود نسـخهيسنده ايند. نوا نشدهمـورد ،ن رويقرار نگرفته و از ا ىيمورد شناسا تاكنونده است كه يمن ديدر ىخصوص

است. قرار نگرفتهز ياستفاده مصحح كتاب ن

مكتبة ،تحقيق مرتضى بن زيد محطوری الحسنى ،الحدائق الوردیة ف$ مناقب األئمة الزیدیة ،ىل ح يد بن أحمد م م ح . 1 .ق 1423،األولىالطبعة بدر، صنعاء،

147 الحدائق الورديةان و كتاب يديز ىسينو »رهيس«ت سن / هي ديز

آن وهٴ يا بر شين كتاب يل ايدر تكم ىيها كتاب الحدائق الوردیـةكتاب نيتدوپس از هـا در از آن ینگاشـته شـده كـه شـمار یديـره امامان زيمن در سيان يديز یاز سوره يكـه سـ اسـتها كوشـش شـده كتاب قسمن ير منتشر شده است. در اياخ یها سال

1ابد.يسنده هر كتاب گسترش يامامان تا عصر نوه بـه دامنه سخن را گسترش دهم، توجـ الحدائق الوردیة دربارV ىش از آنكه اندكيپ

ا يـره يژه سـيـو یهـا امامان نـه در كتـاب یره"هاياست كه گاه "س ین نكته ضرورياسـندگان ينو ىعمـوم یها ا نوشـتهيـ ىخيرتا یها بلكه در ضمن كتاب ،ري"جوامع" س

روضـة األخبـار كتـاب ىخيدر بخـش تـار نمونه، یبراقرار گرفته است. مدنظر یديزق نوشـته 627كـه در سـال ید الحجوروسف بن محم يف ابومحمد يتأل وکنوز األسراره نشـان داده آنان توج ىخيدر تسلسل تار یديسنده همه جا به امامان زيشده است، نو

2ت كرده است.يوااختصار ر بهره آنان را يسو ر امامان اهل يبه س ىز بخشين ىمش ج ف حاكم يتأل السفینة الجامعة ألنواع العلـومدر

دانشـمندان خـود یان بـرايديـافته اسـت. زياختصاص یديت و از جمله امامان زيبالرجال ىابن اب البـدورمطلM مانندها ن دست كتابياز ا ىند. در برخا ز نگاشتهين ىطبقات

شـان يهـان ايان طبقـات دانشـمندان و فقيـدر م یديه زض احوال ائم سندگان متعر ينو

، سـيرVالسـيرة المنصـورية ۀمـار؛ مقد ، تصحيح ماهر جر �خبار فأ ۀمزيديان، نك: مقد ىادبيات سيره نويس Vدربار. 1بـه ،ىم لحجتأليف مسل و تاريخ ىهارون تأليف ةفاداإل Vمن دربار ۀد؛ دو مقالبه قلم رضوان السي عبداهللا بن حمزه

خیمصادر تـارد، ي الس فؤاد منيأاز آنها، نك: ىفهرست یو نيز برا معارفو مجله کتاب ماه دينترتيب در مجالت یا مقاله ۀممقد در هابعد. 1974 قاهره،: بالقاهره ةي، المعهد العلمى الفرنسى لآلثار الشرقاالسـالم� العصر ف� منیال

كرديم منتشراشميتكه زابينههمراه به ،يمن یاز امامان زيد ىاحمد بن الحسين، يك یتحصيالت المهد Vدرباركه نك: يم؛زيديان بحث كرد ینگار ادبيات سيره Vدربار به تفصيل

Ansari, Hassan and S. Schmidtke, “The literary-religious tradition among 7th/13th century Yemenī

Zaydīs: The formation of the Imām al-Mahdī li-Dīn Allāh Aḥmad b. al-Ḥusayn b. al-Qāsim (d.

656/1258),” Journal of Islamic Manuscripts [2011] 2, pp. 165-222.

ۀدربارV دو نسخاو ۀمقالو نيز ة الزيديـةئمأخبار أر مادلونگ بر كتاب مه پروفسواين كتاب، نك: مقد معرفى یبرا. 2 : هم ترجمه شده است ىكه به فارس ىتاريخ ىخط

W. Madelung, "The Identity of Two Yemenite Historical Manuscripts," JNES 32 [1973]: 175-80.

های نسخ خطى گنجينهاز 148

م بـن ياز ابراه یطبقات الزیدیة ال6بـرمانند ،فاتيتأل نياگر از يد ىشوند و در برخ مىنارائه شده و یديگر زيد یدر ضمن فهرست علما زين یدينام امامان ز یالقاسم الشهار

ها ن نمونهيتر ن و كهنيتر از مهم ىكي. است شدهها ارائه ن كتابيآنان در ضمن هم ريس فـ، عـالم ىم اللحجف مسل يتأل خبار الزیدیة بالیمنأ كتاب آثار،قسم نياز ا مـه ين ىمطر

از ىشـده و بخشـ ىيد از آن تاكنون شناسامن است كه تنها دو مجل ي یسده ششم قمر توسـطكوتـاه از آن هـم ىمادلونگ منتشر شده است. قسمتله پروفسور يوس هبز يآن ن

نصـوص مـن تـاریخ مسـلم «تحـت عنـوان ىد عبدالعاطمحم ىد و عبدالغنيرضوان السسـیرة األمیـرین ق كتاب يدر ضمن تحق »اللحج$ عن أشراف آل القاسم والشیعة الحسـینیة

ن يـدر ا 1منتشر شده اسـت. ىف مفرح بن أحمد الربعي، تألالجلیلین الشریفین الفاضلین قـراره ز مورد توج ين یدير امامان زيمن، س ي یديز یالوه بر شرح احوال علماكتاب ع

ك از يـهر یكه برا ىيره" هايسندگان بر "سيها نو ن نوع كتابيدر تمام ا 2گرفته است.ه البت ؛ندا كردهه يبعد از مرگشان نوشته شده است، تك ىا اندكياتشان يامامان در زمان ح

ىشخصـ یها رهيو نـه سـ الحـدائق الوردیـةماننـد ىيها رتر كتابدر منابع متأخ ىگاه ىكي یديو ز ىعين شيامامان نخست دربارV ،نهايبر ا افزونبوده است. ىمنبع اصل تر كهن

ىابوالفرج اصفهان مقاتل الطالبیین ها آنان يم از كهتل بوده است امق كتب ،از منابع عمدهاز آنان در مـورد امامـان یاريبرخوردار بوده و بس یاديز اريبس اهميتان از يديز نزد

.ندا كردهنقل ىمطالبا با واسطه از آن يواسطه بى یديمتقدم ز یديامامان ز ینگار هريو س ىسينو ات مقتلياز ادب الحدائق الوردیةدر ىل ح د الم يم ح

یهـا العـات او در كتـابمـوارد اط ىبهره برده است. در برخ ،تا آنجا كه مقدور بودهل احمـد بـن ژه در مـورد المتوكـيـو و بـه یا در مواردام ؛است مضبوطم موجود متقد ا معاصـرت يعصر ىكيل نزديبه دل خصوص هبمان و المنصور باهللا عبداهللا بن حمزه يسل

م. 1993 /ق 1413، ولىاأل الطبعة، یدار المنتخب العرب ،بيروت. 1ش، 1377، آذر ـ اسـفند 3، ش 15، د معـارف، »ىلحجـ مسـلم خيتار«انصاری، حسن، نك: در اين خصوص. 2

.132ص

149 الحدائق الورديةان و كتاب يديز ىسينو »رهيس«ت سن / هي ديز

از ىكـه برخـ نهـد مـى ارياخت ردرا ىلالعات نادر و اسناد دست او اط ،تام با آن دورهو ها نامـه مثـل ،ندا ىدولت یسناددرگاه امامان و به اصطالح ا یسنادا یها ها نوشته آن

".دعـوت" یها امامت و رساله یها امامان، چون عهدنامه ىرسم یها هيانيمكتوبات و بالمنصور باهللا عبداهللا بن حمزه داشـته كه با حلقهٴ ىكيل ارتباط نزديبه دل ىل ح د الم يم ح

و خراسان و شمال یان ريديو متون ز ها و نامه ها ها و رساله از كتاب یاريبا بس است ،ثين حيشده، آشنا بوده و كتاب او از ا مى ىسيو رونو ین حلقه گردآوريران كه در ايا

ن بخـش از يـخوشبختانه اران است. يان ايديخ زيبا تار ىيآشنا یبرا ىار مهم يمنبع بس است. افتهي نشرسته يشا یا وهيح پروفسور مادلونگ به شيدر تصح ىل ح كتاب م شـماره بـاپردازم كـه مى الحدائق الوردیةد دوم از مجل یا نسخه ىفنجا به معر يدر ان نسـخه مـورد اسـتفاده پروفسـور ين موجود است. ايو ىدر كتابخانه مل 116 گالزر

آن سـخن دربارVاختصار به ة الزیدیـةخبار أئمأمه در مقد شانيامادلونگ قرار گرفته و ىشان و بر اساس بررسياست بر نوشته ا ىليتكم ،آورم مىنجا يدر ا بنده. آنچه ندا گفته

ح يتصـحف است كـه در تأس یگردد. جا مىن ارائه يو ىكتابخانه مل ىاصل نسخه خط نشده است. استفاده ن نسخه مهم يمن از ايكتاب در نيا

ن آمده است:ينسخه چن نيادر آغاز ه األجل األوحد االمام يف الفقيتصن ة الزیدیةالحدائق الوردیة ف$ مناقب أئمكتاب «

ن عمـدة يمـس المتكل ين رئيعلوم العترة الكرام حسام الد يىقدوة أهل االسالم مح ىد المحلـد بن أحمد بن محم ين أبو عبداهللا حميالكفرة الجاحدن شحاك يدالموح

ه يـنب ىاهللا علـ ىات عدن منزلته وصـل جن ىل اهللا مدته وحرس مهجته وجعل فطو ن الموفق الفاضل الورع الكامل يخ األجل األوحد المكيد وآله. نسخ للشدنا محم يس

.»نيز نفعه اهللا به والمسلميد المتمأحمد بن محم ن آمده است:يب چن 232ان هم در برگ يدر پا

ن يد وآلـه األكـرمدنا محم يه سينب ىاهللا عل ىه وصل ومن ىالكتاب بعون اهللا تعال تم «مائة ن وسـت يسنة تسع وثلث یاألخر یمادشهر ج ىم. وكان الفراغ من كتابته فوسل

های نسخ خطى گنجينهاز 150

ىوسـفير منصـور بـن أسـعد اليز القـديـرحمة اهللا العز ىر إليالعبد الفق بخط ،سنةم يه العظـن والمؤمنات بحق يع المؤمنيفه ولمالكه وكاتبه ولجمغفر اهللا لمصن یالحراز

.»ميالعظ ىم وال حول وال قوة اال باهللا العليورسوله الكر شود: مىده ين نسخه ديان ايز در پايمقابله ن ىگواه

ف للمصـن ىنسخة األصـل التـ ىآخره بحسب اإلمكان عل ىله إلبلغ مقابلة من أو «عنـه وأرضـاه وأحلـه مـن ىل اهللا مدتـه ورضـن طو يه العالم حسام الديوهو الفق

.»د وآلهمحم ىاهللا عل ىالفردوس أعاله وصل رجـال ىفـلحـاظ معر بـهن نسخه كهن ثبت شده كه يان ايدر پا ىعبارت ،در دنباله

:دارد اهميتران يا یديزدة مـن انشـاء يهـذه القصـ ىالنيه األجل الفاضل حمزة بن محمود الجيالفق یرو«

رحمه ىالنيبن أحمد الج ىن علياألجل العالم العامل الورع الزاهد بهاء الد ىالقاض ىن وهـيآبائه األكرم ىه وعليها اإلمام المنصور باهللا سالم اهللا عليمدح في ىاهللا تعال

. »هذهمطلب ست.يار نيده در اختين قصيو لذا ا استدر نسخه افتاده یفانه برگ بعدمتأس

ران در سده ششم و يان شمال ايديز ىيگر است بر وجود ارتباط و آشنايد یر سندياخ من منصور باهللا عبداهللا بن حمزه.ي یديبا امام ز یهفتم قمر

دهـد، مـىمختلف آن نشان یها ىنسخه و گواه یالعات موجود بر روچنانكه اط یخـراأل یمـاداسـت، در ج الحدائق الوردیةد دوم كتاب ن نسخه كه تنها شامل مجل يا

و سـپس بـا ىسيسنده و بر اساس نسخه همو رونويات نويو در زمان ح ق 639سال الحـدائق از كتاب یگريكه نسخه د است دادههمان مقابله شده است. مادلونگ احتمال

ل كتاب اسـت، د او ر صنعاء موجود است و شامل مجل يكه در كتابخانه جامع كب الوردیـةك و از تملـ یها ىنسخه گواه یبر رو نين كاتب كتابت شده باشد. همچنيله هميوس هب

شود. مىده يد ىد بن علن بن منصور باهللا قاسم بن محم يد بن حسك محم جمله تمل

151 بن حمزه ىيحي الشامل كتابران: يه در ايديآثار زنويافتۀ یها نسخه / هي ديز

بن حمزه ىيحي الشامل كتابران: يه در ايديآثار زنويافتۀ یها نسخه. 6

یديـز ىخطـ یها ه به نسخهگذشته همواره در كنار توج یها سطور در سال راقم ايناز ىكـه بخشـ اسـتز توجـه داشـته يـن مطلبن ي، به اىغرب یا در كشورهايمن يدر

بـه ردو یها از گذشـته بلكـه ،ريـنه صـرفا در چنـد دهـه اخ ،ىمني یديز یها نسخهتـوان مـى گاه ،نمونه یبرا ىكه حت یا گونه به ،استدا كرده يپ انتقالگر يد یها نيسرزم

ن مسئله مربوط ياز ا ىگرفت. بخش ىبيرا در كشور ل یديز یها از نسخه یا سراغ پاره یها ل در انتقـال نسـخهيآن، تسـه ىپـ درمن و يدر ىاست به گسترش سلطنت عثمان

یها از نسـخه ىهم كه تعداد قابل توج يدان مى. ىگر كشور عثمانيبه نقاط د ىمني یديزن يـسـنده اياسـت. نو ىدسترس قابله يترك یها نك در كتابخانهيا من همي یديز ىخط

گريد ۀنكتك مورد مطالعه قرار داده است. يرا از نزد ها از آن نسخه ىسطور خود بخش بـودهفـراهم ها حج امكان انتقال نسـخه یه بوده و در سفرهاك به مك يمن نزدي آنكه

،الوه بر آنبوده و ع برقرار یمن و هند همواره روابط تجاريان يگر ميد یاست. از سو یديـز یها ذ و انتقال نسخهراه نفو ،مني مذهب ىشافع یها مىضرز ح يان و نيلياسماع

ر يـند. در چند دهـه اخا هكرد مىخودشان به هند گاه فراهم یها من را به همراه نسخهيبـه هـا آنو انتقـال ىمنـي ىخطـ یها ه مسئله فروش و سـرقت و قاچـاق نسـخهالبت

قـرار ىمنـي یها ه رسـانههمواره مورد توجـ یمانند عربستان سعود ،گريد یكشورها یها نسـخه از ىهتعداد قابـل تـوج یسعود یها شتر كتابخانهيدر ب اكنون. است گرفته

موجود است. یديزن صد ساله يممتد و چند یه حضوريديمتفاوت دارد. ز ىتيران وضعيا ،انين ميدر ا

ها در طول زمـان آن یها كتاب شتريبند و گرچه ا داشته یران، خراسان و ريدر شمال ااز آثـار ىيها ش نسـخهيوبـ ا هنوز هـم كـمام ؛استمن منتقل شده يا به يان رفته ياز مرا ها نسـخه نيااز ىبخش نجانبياشود. مىافت يران يا یها در كتابخانه ىرانيان ايديز

های نسخ خطى گنجينهاز 152

1.ستا كرده ىمعرفگر يد یها در نوشته اي كاتبانت يتاكنون در ساو كتابـت ىژگـيا بـا وامـ یديـهسـتند ز يىها نوشت دست، ها ن نسخهياز ا ىرخب

مـن يدر ،نـدا بوده ىرانياصل ا در ها فان آناگر مؤل ىحت كه معنا نيبد ؛ىمني یها نسخهز يـن گـريد بعـضند. ا دهيران رسيمختلف به ا یها ج و به مناسبتيكتابت شده و به تدر

ه ر البتـيـ. در چند دهه اخىمنيمن و با كتابت ي یديسندگان زياز نو هستند ىيها نسخه از یگرفتـه اسـت. تعـداد ىران فزونيا یها كتابخانه یاز سو ها نسخه دست نيد ايخر

ران يـان ايـاسـت كـه م ىا مناسـباتيمن يران و يه ايديحاصل مناسبات ز ها ن نسخهيا یو تجـار ىعلمـ یا حاصـل سـفرهايـوجود داشـته یژه در دوره صفويو همن، بيو هم هست كـه ىيها ان نسخهين مياست. در ا بودهه ق مك يمن و گاه از طريران و يان ايم

كتابـت ىرانـيان ايديـز یران و بـرايـا در اام ؛است ىمني یديسندگان زيگرچه از نوهـم هسـت كـه گرچـه ىرانـيان ايـان و معتزليديـز یهـا از كتـاب یند. تعـدادا شدهبـر رانيـهـا در ا آن كتـاب ىكنون ىرانيا یها ا نسخهام ؛ندا بوده ىرانيسندگانشان اينو

ىرانـيان ايدياز ز ىيها نسخه زين ىبرخكتابت شده بوده است. ىمني یها اساس نسخهج ياقسـام را بـه تـدر نيـا ازهر كدام یها ند. نمونها ىرانيهم ا ها نسخه هستند كه خود

یها در كتابخانـه زيـن یديز یها از نسخه یتعداد ،رانيالوه بر اخواهم كرد. ع ىفمعر شـود. مـى یعتبـات نگهـدار ا عـرب ي ىرانيا المانع یها كتابخانهژه در يو هعراق و ب

مـن رفتـه اسـت. يران بـه يـاز ا هـم ىدارد و برخـ ىمنـي ىاصـل ها ن نسخهيا شتريبمجدد كتابـت شـده؛ ىمني یها بر اساس نسخه ها ن كتابخانهيدر هم نسخ نيا از ىبرخ

تأليف نويسندV اين سطور به $تاريخ یبررسيهاعالوه بر مقاالت متعدد در سايت كاتبان كه برخى از آنها در كتاب . 1

ای و نيـز مقالـه ،اردربارV كتاب ابو طاهر الصف و زابينه اشميتكه حسن انصاری ۀنيز نك: مقال چاپ رسيده است، ى منتشر شده است:در ژورنال آسيايزير به شرحهر دو مقاله كه ، یدربارV تفسير ابو الفضل زيد

Hassan Ansari and Sabine Schmidtke, Iranian Zaydism during the 7th/13th century: Abū l-Faḍl b.

Shahrdawīr al-Daylamī al-Jīlānī and his commentary on the Qurʾān, Journal Asiatique, 299 i (2011),

pp. 205-11; “The Zaydī reception of Ibn Khallād’s Kitāb al-Uṣūl: The taʿlīq of Abū Ṭāhir b. ʿ Al ī al-

Ṣaffār,” Journal asiatique [2010] 298, pp. 275-302.

153 بن حمزه ىيحي الشامل كتابران: يه در ايديآثار زنويافتۀ یها نسخه / هي ديز

ده يـز ديـن ین هنـديحامد حسـر يكتابخانه م مورددر نمونه یبراكه در هند یا دهيپد شود. مى

یشـهرها یعلمـا ىخصوص یها كتابخانه از یشمار ،ىرانيا یها ان كتابخانهيدر م Vدربردارنـددر اصـفهان ـ ىآن كتابخانه مرحوم عالمه روضات معاصرمختلف ـ نمونه

ف يـو ك كم دربارV ىق جامعيتحق البته. هنوز است ىمنيو یديز یها از نسخه یتعدادةاهللا يـدر كتابخانه آ ها ن نسخهياز ا ینك تعداديا صورت نگرفته است. هم ها نسخه نيا

،. در كتابخانـه مجلـسشـود مى یا كتابخانه مجلس در تهران نگهداريدر قم ىمرعش یها هـم نسـخه ىهتعداد قابل تـوج ،ىرانياصل ا در ى معتزل ـ یديجز چند نسخه ز هبن يـاز ا ىست. بخشـا ن كتابخانه گرد آمدهيدر اج يموجود است كه به تدر ىمني یديز

بوده اسـت كـه ىخ اإلسالم زنجانياهللا ش رزا فضليق به كتابخانه مرحوم ممتعل ها نسخه شود. مى ینك در كتابخانه مجلس نگهداريا هم

الشامل بحقـائق/ لحقـائق ین مجموعه، دوره چهار جلديا یديز یها ان نسخهيم ازاسـت. ىهتوج انيشاار يبس اثرد نام برد كه يرا با المسائل الدینیـةة العقلیة واصول األدل

،هبـن حمـز ىيحيد باهللا ي امام المؤ ىن اثر كالميتر ن و بزرگيتر واقع، مهم درن كتاب يا یها مـن اسـت كـه نسـخهيدر یدر اوائل سده هشـتم قمـر یدياز امامان دانشمند ز

ف مؤلـ نكـه نسـخه نـاقص خـط ياست. بـا وجـود ا برجاماندهاز آن یار محدوديبس ىو عمـوم ىخصوصـ یها در كتابخانه ىحت ،ا در مجموعار است؛ ام ين كتاب در اختيانـك در كتابخانـه يا ار نادر است. هميبس ىن كتاب ارزشمند كالميا یها نسخه هممن ي

ها نسـخه نيـاموجـود اسـت. ن كتـابيـد از امجلس ظاهرا تنهـا نسـخه سـه مجلـ یازدهم قمـريـسـت سـده يدهـه ب به ها آن كتابت خيتارداشته و ىمني ىكتابت ،هر سه

بـوده ىسـالم زنجـانخ اإليق به كتابخانـه شـدر اصل متعل نسخه. هر سه گردد مى باز كرده ارائهمحفوظ از كتابخانه آن مرحوم ىن عليكه مرحوم حس ىا در فهرستام ؛استادشـده در آن كتابخانـه موجـود بـوده يچهار جلد كتاب هر كه شده ذكر نيچن ،است

های نسخ خطى گنجينهاز 154

ن يـل اد او چـرا مجلـ كـه ديپرسد يبا اكنون ،باشد درستاگر گزارش محفوظ 1است.گر كتابت سال يد دجل مد، برخالف سه يآ مى محفوظ بر ىكه چنانكه از معرف ـمجموعه

نيـاحال حاضر درو است؟به كتابخانه مجلس منتقل نشده ـداشته است یمرق 711 ؟شود مى یكجا نگهدار درنسخه مـن يدر ن،يشيپخ يتار انبه هم وسنده آن ينو به خط یا نسخهاثر نياجزء دوم از

بـه زينف) يان تأليخ پاي(تار یمرق 712 مورخن اثر يموجود است. نسخه جلد چهارم ا خـط ۀنسـخ بيـترت نيبـد. شود مى ینگهداردن يدر كتابخانه ال هبن حمز ىيحي خط

دو ىكـيهـم اثرار است و از جزء سوم و چهارم يمؤلف دو جزء دوم و چهارم در اختدر اختيـار ها ن نسـخهيا دربارVكه ىالعات. گرچه اط دارد وجودمن ي درر نسخه متأخ

ه صنعاء يم است كه نسخه كتابخانه غربا مسل ام ؛رسد مىچندان هماهنگ به نظر ن ،دارمرتر از نسخه كتابخانه مجلس. ظاهرا متأخ یا ازدهم و چند دههيسده است از یا نسخه

ازدهم يـسـده ازر ك نسخه متأخ يتنها ،سندهينو نسخه خط از ريغ به ،جزء دوم اثر ازكتاب در نيانسخه یدوره سه جلد اهميت اكنون. است مانده ىباقكتابخانه مجلس در

دركـه گـردد مـى مطـرح زين مسأله نيا البتهشود و مىآشكار شتريبكتابخانه مجلس بـه كـهن كتاب ارزشـمند يجلد نخست ا ،محفوظ ىن عليصورت صحت گزارش حس

انيشـا ؟اسـت شده منتقل كجا به اكنون هم ،ران موجود بودهيدر ا ىسنده زمانينو خط خيشـبـه نسـخه ،ن كتـابياز ا الذریعـةدر ىذكر است كه در گزارش آقا بزرگ طهران

د آخر از د شده كه او تنها سه مجل ين حال تأكيو در ع استاشاره شده ىاإلسالم زنجان 2را داشته است. یچهار جلد اثرن يا

1376سـالشـوال د سـوم، از مجل 1 جزء ،ةیـمعهد المخطوطات العربه مجل محفوظ، ىحسين علشده در: چاپ. 1

.35ص مری،ق ى؛ حسين عل326تا 325 ، ص6 ج ،دنافهرستواره ؛ 13، ص 13، ج عةیالش فیتصان $إل عةیالذربزرگ، نك: آقا. 2

،وجيه؛ نيز نك: 35ص مری،ق 1376سالشوال د سوم، از مجل 1 جزء ،ةیمعهد المخطوطات العربه مجل محفوظ، عـالم أ؛ همـو، 1422/2002 ،عمـانـ صنعاءـ، منیالـ $الم6تبات الخاصـه فـ $مصادر التراث ف ،عبدالسالم عباس

←

155 بن حمزه ىيحي الشامل كتابران: يه در ايديآثار زنويافتۀ یها نسخه / هي ديز

بـا ىاست كالم یا ن كتاب نوشتهياست كه ا ىگفتن الشـاملكتاب اهميت باب در امامـن. يه يـديزان يـاز خـود در م شيپ یها متفاوت با كتاب یا گونه بها ام ؛ىمعتزل ىمشن يان بود كـه نقـد ابوالحسـيديان زين كسان در مياز نخست ،قتيبن حمزه در حق ىيحي

،ىمالح محمود م نيالد ركنژه ي ر او و بويرفت و تحت تأثيرا پذ ىمش بر مكتب به یبصر ءبا آرا ىخوب همن است كه بي یديم زن دانشمند و متكل ينخست یو نيهمچن. داشتقرار

یها دگاهيـدش بـا يوبـ ز كميق او نيافت و از طري ىياو آشنا ىو منش كالم یفخر راز یفخر راز اتي نظر ،الشاملن ياز جمله هم ،شيها آشنا شد. او در كتاب ىفالسفه اسالم

نيهمـ به. است كرده ادياو نهایة العقولاز خاص طور هبو دهيكشق) را به نقد 606(م با او و آثـارش ىخوب ىيكه آشنا ديآ مى بر نيچنو برده نام غزالىاز كرات به یو نحو

ءمن به آراي ىان معتزليديز مفصل یها ن واكنشين موارد در واقع، نخستيداشته است. ان انتقـادات ينخست شمار دربا يتقر یفخر راز ازاست. انتقادات او یاشعر انيسن ىكالمز يـو ن یبصرن يبا مكتب ابوالحس ىيد آشنايردت ىاست. ب یان نسبت به فخر رازيمعتزل

را بـه آثـار دانشـمند هبـن حمـز ىيـحي ىكالم یها نگاشته ،یفخر راز ىمكتب كالم آثار صاحب حمزه بن ىيحي مثل هم اوكه ـق) 726(م ىعالمه حل ىعني او،عصر هم

عالمـه ىآگـاه وصف، نيا بااست. كرده همانند ـ ستا در علوم مختلف بوده یمتعددن يـا هرگـز هبـن حمـز ىيحي یكه برا هبرخوردار بود ىنا از عمقيس فلسفه ابن از ىحل

ش ا ىفلسف یها ل آموزشيبه دل ىعالمه حل نيهمچن. است هر نبودس يم ىيسطح از آشناعلـم بهجهت ورود فلسفه در بلند ىكه گام ىطوس نيالدرينصنزد خواجه یو شاگرد

ر يمسـ یكالم كه با فخـر راز علمشدن ىدر روند فلسف یمؤثر نقش ،كالم برداشته بود یفخر راز ىعالمه با آثار برجسته فلسف ن،يا بر افزوننمود. فايا ،كرده بود دايپ یا تازه

→

غربيه صـنعاء. ايـن نكتـه را هـم كتابخانه و نيز فهرست جديد چاپ قم ؛ 1420/1999 ،انعم ، فين الزيديـهالمؤلاشتباه مطلبىدر چند برگ در يك مجموعه ياد شده كه ىاز نسخه ناقص چهارم ،دنااضافه كنم كه در فهرستواره

.است یكتاب ديگرنسخه مذكور در حقيقت است و

های نسخ خطى گنجينهاز 156

نيچنـ از هبـن حمـز ىيحيكه ىحال در ،داشت ىقيدق ىياو آشنا ىو مكتب كالم فلسفاز یارياسـالفش، در بسـ بـرخالف ه،بـن حمـز ىيحي اگرچه 1.نبود برخوردار ىدانش

ت در حال دق نيا با ،رفته بوديرا پذ ىالحمم و ین بصريمكتب ابوالحس یاديمسائل بنمكتـب ازه يـمـان اماممتكل یريرپـذيتأثدهـد كـه مـىنشان ىعالمه حل ىآثار كالم الشاملمطالعه كتاب ،ديردت ىر بوده است. بت تر و پر دامنه قيار عميبس یبصرن يابوالحس

ۀمـعال آثاراز جمله ،هه در دوران مكتب حل يدرك بهتر كالم امام یبرا هبن حمز ىيحي د خواهد بود.يار مفي، بسىحل

در يمـن ىم معتزلاين سطور دربارV كال Vل نويسندمفص ۀبن حمزه، نك: مقال ىيحي ىبا مكتب كالم يىآشنا یبرا. 1

كه بناست در مجموعه مقاالت اينجانب دربارV زيديه يمن منتشر شود. یهشتم قمر Vسد

157 منصور باهللا Wريس ازاب ي دو جلد تازه / هي ديز

منصور باهللا Vريس ازاب ي دو جلد تازه. 7

امـام منصـور بـاهللا V رياب سـيـ تـازه یها نسخه Vدربار مجموع سه يادداشتنجا يدر ادانم كـه مىشود. تذكر اين نكته را در اينجا الزم مى ميتقدق) 614 معبداهللا بن حمزة (

ته بودم كه هنوز نسخۀ مجلـد اول ايـن كتـاب را پيـدا يادداشت نخست را زمانى نوش نكرده بودم.

)سیرهد چهارم الن (مجليبه گ ييها نامه ـيك

د يـبارا ىيهـا من در دست است، كتابيخ يتار دربارVكه ىار مهم يان آثار بسياز مهـا ن كتـابي. از جمله استا نوشته شده یدير امامان زيس ىل نوع ادبينام برد كه در ذ

ره المنصور باهللا عبـداهللا بـن حمـزة يس دربارV السیرة المنصـوریةاست به نام ىكتاب ىكيوان يقت كاتب دياست از مالزمان امام و در حق ىن كتاب شخصيسنده ايون ق). 614(م

اس بن ن است: فاضل بن عب يامام مشهور به ابوفراس ابن دعثم كه نام كاملش چن یانشاجلـد دوم ىعني ،دعمرو. از كتاب او تاكنون دو مجل ىالقاسم بن أب ىد بن أببن محم ىعل

1.استده ين اثر، به چاپ رسيو سوم ا یگـريانا و ديدر كتابخانه آمبروز ىكي :دو نسخه است چاپ نيااساس یها نسخه

د ن دو مجل ياز ا ىكين دو نسخه مشتمل بر يك از اير صنعاء. هر يدر كتابخانه جامع كبد ك نسخه در هـر مجلـيكتابش را بر اساس ىستودن ىق با تالشمحق جه،ينت در .است

یق كتـاب بـراكه محق ىرغم تالش ىعلمنتشر كرده است. ستهيشاوبيش كم ىصورت به بـه طبق گفتـۀ خـودشداده است، انجامگر كتاب يدات دمجل یها به نسخه ىابي دست

. م1993 ى، بيـروت،محمود عبد العاط ىعبد الغن، المجلد الثانى و الثالث، تحقيق: السيرة المنصـورية ،المنصور باهللا . 1

محمـود، ىعبـد الغنـ: از جمله، نك ،عرضه كرده است دربارV المنصور باهللا تاكنون یق تحقيقات متعدد اين محق م، 1989، سـال 10، جامعـة صـنعاء، شـماره ة اآلدابة کليـمجلـ ،»ابو فراس بن دعثم وکتابـه السـيرة المنصـورية«

.م1986، قاهره، من رسائل االمام عبد الله بن حمزة؛ نيز نك: همو، 263ـ224ص

های نسخ خطى گنجينهاز 158

ن چـاپ كتـاب، ين در ايبنابرا ؛است فتهايگر كتاب دست نياز دو جلد د یا نسخه چيه شده است. ىق مفقود تل یها عنوان بخش ل و چهارم بهدات او مجل

ق ا محق ام ؛امده استيف اثر نعنوان مؤل به ،از ابوفراس ىن كتاب ناميا یها در نسخهكم دو ه دستالبت 1.امام بوده است یوان انشاين كاتب ديف هميتأل ،معتقد است كه كتاب

ىف علـيتأل ىكي: استذكر شده یديامام المنصور باهللا در منابع ز یهم برا گريره ديسد بـن ف محم يتأل یگريمعروف و د یريشوان حم، فرزند ن یريد الحميبن نشوان بن سع

یاسم كتـاب بـر رو 2معاصر با امام. یدي، دانشمند بلندمرتبه زیديد الزيأحمد بن الولشـده " ذكر شده است. در منابع گفتهالمنصوریة السیرة الشریفةد دوم "غالف نسخه مجل

615ل سـال ع األو يـرب زيـن آنف يان تأليو پا استد بوده مجل چهارابوفراس سیرهكه 3ده ماه پس از وفات المنصور باهللا بوده است. ىعني ،یقمر

من نوشـته يحاكم در یدينگاران امامان ز رهيس ىوه رسميره به شين سياز آنجا كه ابـه بـوده دار عهـدهكه در دستگاه حكومت یا فهيل وظيسنده هم به دليو نو استشده

مـن در ي ینگـار خيتـار ین كتاب برايداشته است، ا ىدسترس ىرسم یها سناد و نامها ،نين سـرزميـان در ايوبيو از جمله دوره حضور ا یسده ششم و اوائل سده هفتم قمر

ان يـمسائل مربوط بـه چـالش م ،ن كتابيا اهميت وجوهگر يدارد. از د یاديز اهميتفىان يديمن با زيان يديعنوان امام ز المنصور باهللا به سـناد ن كتـاب ا ياست كه در ا مطر

4ارائه شده است. آن دربارV یاديز

.832، ص 2 ج ،المنصوريةالسيرة اين انتساب، نيز نك: ىدرست ی. برا1 ،$العصـر العباسـ $فـ یتاريخ الـيمن الفکـر، ى؛ نيز: الشام409، ص مصادر تاريخ اليمن، ى. در اين مورد، نك: حبش2

اس الوجيه در كتاب عبدالسالم عب »عبداهللا بن حمزة«و »علي بن نشوان«؛ نيز: ذيل دو مدخل 32ـ 31، صص4جعبداهللا بن حمزه در الشافrاز یا تاب ابن الوليد همراه نسخهگفته شده كه نسخه ك. فين الزيديةعالم المؤلأبا عنوان

.موجود استصنعاء كتابخانه جامع كبير .17، مقدمه محقق، ص 2 ج ،السيرة المنصوريةنك: . 3فيدربارV ىادداشتي«انصاری قمى، حسن، نك: در اين خصوص . 4 کتاب، »جعفر ابن عبدالسالم ىقاض هي رد و همطر

فـ انيـمعتزل ىعيطب ۀفلسف«؛ همو، 1380، آبان و آذر 49ـ 50، ش نید ماه ـ 103، ش کتـاب مـاه دیـن، »ىمطر ش. 1385، فروردين و ارديبهشت 102

159 منصور باهللا Wريس ازاب ي دو جلد تازه / هي ديز

ن كتـاب نقـل يـها در ا از آن یاديح اشعار المنصور باهللا كه تعداد زيق در تصحمحق ح رسـائل و يفانه در تصـحا متأسـامـ ؛استفاده كرده یوان ويد یها از نسخه استشده از یاريكـه مشـتمل بـر بسـ باللـه مام المنصوررسائل اإلاز نسخه كتاب ،امام یها نامهالع دارد تاكنون منتشـر نشـده ن كتاب اط يسنده ايو تا آنجا كه نو ـامام است یها نامه 2.تاكنون منتشر نشـده اسـت ظاهرا وان المنصور باهللا يبهره نبرده است. د چيهـ 1استنجانب است كه چند نمونه از رسائل يار ايرسائل امام منصور باهللا در اختكهنسال نسخهٴ

ما قرار داده ىمورد بررس »میان ایران و یمـن $روابط فرهنگ«موجود در آن را در كتاب كتـاب منتشـر نيا مهيضم به خداوند خواست بهم كه ا ح كردهيتصح زينها را و متن آن

نداشته است، ىآگاهرسائل امام ىاصل ق كتاب از وجود نسخهٴ محق خواهد شد. ظاهرا ل عنـوان مكمـ تواند به مىاست كه ىالعاتار كهنه است و مشتمل بر اط يكه بس یا نسخه ىق از چند نسخه فرعمحق وصف، نيا بارد. يابوفراس مورد استفاده قرار گ سـیرهكتاب

.از رسائل امام بوده است، بهره برده است یا كه شامل پارهره يسـ ىو مـذهب ىخيحـوادث و مسـائل تـار السـیرة المنصـوریةد سوم كتاب مجل

،ق كتـابكند. محقـ مىت يوارا ر یمرق 603امام المنصور باهللا تا سال ىنيو د ىاسيسان يكتاب در پا ىن نسخه چاپيو بنابرا استدا نكرده يپ رار كتاب يد اخاز مجل یا نسخه

3.امده استيل آن هم تاكنون به دست ند او مجل ميگفت چنانكهنقص دارد. من ي ىخصوص یها از كتابخانه ىكياز ىك نسخه خط ي ىش در بررسيچند سال پ

ره يسـ دربـارV ىكهنـه از كتـاب یا نسخه ،از آن ىكه بخش كردم برخورد یا مجموعه بهگرچه شـامل ا ،قابل اعتناست بخش از مجموعه نسبتا ن ي. تعداد اوراق ابودمنصور باهللا

داست كه يپ ىخوب اق كتاب بهيشود. از سبك و س مىره منصور باهللا نير سيتمام بخش اخن نسـخه يفانه اوراق آغـازابوفراس است. متأس سیرهد چهارم از مجل ىن نسخه بخشيا

دست يابد. رسائلبعد از تأليف اين يادداشت نويسندV سطور توانست به نسخۀ چاپى .1

ر باهللا منتشر شده است. المنصو ديوان. نويسنده بعدها با خبر شد كه 2

ی از مجلد اول كتاب را هم شناسايى كرد. ا چنانكه پيشتر متذكر شدم بعدها نويسنده اين سطور نسخه .3

های نسخ خطى گنجينهاز 160

،كه شـروع شـده اسـت ىيا نسخه از آنجاام ؛ان رفته استير آن از ميهمانند اوراق اخاز بـا ين نسـخه تقريب، اين ترتيكند. بد مىت يرا حكا یمرق 604حوادث اواخر سال

ن يـسته اسـت كـه ايشده است. شا ىد سوم به آن منتهشود كه مجل مىآغاز ىيهمانجامانده جلد چهارم آن كتـاب منتشـر شـود. يعنوان بخش باق ابوفراس به سیرهقسمت از

ن نسخه است.يهم اهميته دادن به واقع توج درادداشت هم ين يسبب نوشتن ااز رسائل و مكاتبات امـام المنصـور بـاهللا و ىل اشتمال بر برخيبه دل امان نسخه يا

ینگـار خيتـار یران بـرايان شمال ايدياز ز ىامام با برخ ىمكاتبات یها نهيبحث از زماسـت كـه ىالعاتمشتمل بر اط رايز ؛است اهميتار با يالن و مازندران بسيصفحات گ

ن يـا یهـا ىآگاهاز ى. برخـاسـت امدهين ىرانيا ىو عرب ىمنابع فارس گريددر مطلقا ز يـار دارم، نيـامام كـه نسـخه آن را در اخت مجموعه رسائل و م6اتباتدر ىنسخه حت

یشـتريب اهميتجهات ىاز برخ سـیرهدات د از مجل ن مجل يده من اي. به عقاست امدهين ،ت المنصور باهللا ياز شخص یرت منتشر شده دارد؛ چرا كه جوانب تازه د نسبت به دو مجل

ىكند. بخش مىو امامت او را روشن ىزندگان ىانيپا یها مربوط به سال ىمسائلژه يو به ىان و حاكمـان محلـيديـامام المنصـور بـاهللا بـا ز یها ینگار العات به نامهن اط ياز ا

او بـه منطقـه مربـوط یاز سـو ىنـدگانيان و نمايـز ارسال داعين الن ويطبرستان و گن يـ. اما ن موضـوع بحـث كـردهيـاز ا ایران و یمن $روابط فرهنگشود كه در كتاب مى

از ىحـاكم، يـا قـرار داده ىكـه در آن كتـاب مـورد بررسـ یگريد یسندها و سندهاخـود در یمـت معنـوطره امايبسط س یالمنصور باهللا و اهداف او برا یها یبلندپرواز

.استران ين اينش یدياز مناطق ز ىيها بخشخ شـمال يقان تارمحق یبرانك يا ن نسخه هميالعات ااز اط ىد برخياز آنجا كه شا

ن نكته يز به ايش از هر چي. پكنم مى اشاره نجايا در ها آن از یا پاره، به باشد ديمفران ياكتـاب ىعنوان كلـ ،نسخه یصفحه در باال ۀيدر حاش ،اشاره كنم كه در آغاز نسخه ما

رة االمام األعظم االمام عبـداهللا بـن يهذه االوراق من س«شده است: ذكرصورت نيبد ».هاشم. ىحمزة بن أب

161 منصور باهللا Wريس ازاب ي دو جلد تازه / هي ديز

فه يخل یاست از المنصور باهللا در معارضه با دعاو یا نامه ،كات جالب در كتاباز ن ،ن نامـهيخالفت. در ا یبرادش ت خويامامت و خالفت او و اثبات ارجح ىبغداد و نف

ران بـه دسـت او يـاز شـمال ا یا نوشته قيطر ازكه ىالعات مختلفالمنصور باهللا به اط لمان و حجاز امامـت يل و ديسد كه در خراسان و جينو مىو كردهاشاره ،ده استيرس

ىدارد. در مكتـوب ىانيـدر شام و عراق داع یوكه ديفزاا ىم نيهمچنند. ا رفتهياو را پذ شدهلمان نام برده يالن و دين شهر جيتر عنوان بزرگ ن كتاب، از "الهجان" بهيا ازگر يد

بـاشـود. مىاقامه زينو نماز جمعه شتهت دايالان فع يدين منطقه زينكه در ايو از ا استان) و يلين مناطق مالحـده (اسـماعيخاطرنشان كرده است كه در ا سندهيوصف نو نيا

یديـگر عالمان زيو همچون گذشته د شتهدا یاديت) قدرت زهه (منظور: اهل سن مشب مـذهب در یديـك پادشـاه (ملـك) زيـن مكتوب، از ياند. در هم نمانده ىباق یاديز

نـام ،ه اهل فساد و ظلم بودهل گوش" كه البت يلواكوس/فيبه نام "سالوك ابن ف ای منطقهارسـال یبـرا یديـسـادات ز ىت برخـيالفع ن نامه ازين در اي. همچناست شدهبرده

ن نامه ي. هماست آمدهان ين شاه سخن به ميا یها ها و ظلم مقابله با ستم ی"دعوت" برااد يـد خوارزمشاه) ن محم يد بن خوارزمشاه" (سلطان عالءالداز پادشاه خوارزم، "محم

او در خراسان و رنگ معتزله در مملكت پرز از حضور ي. ناست كردهو از او انتقاد كردهشـود و از مـىاد يـن از طبرسـتان ي. همچنـاست آورده انيم به سخن ،ه خوارزمخاص

الملـوك رسـتم بـن رستم بـن الحسـن (شـمس و بوده یسراز اوالد ك كهپادشاه آنجا داشته ناماز آل باوند) یر بن عالءالدولة حسن، معروف به شاه غازيالدولة اردش حسام تان سخت مخالفيديو با ز بوده ىبمذهب متعص ىامام یكه و گفته شده نيهمچناست.

ـهسـت یعلـو ىفيشـر ،كه نزد رستم بن الحسـن شده خاطرنشانز ياست. ن كرده مىالملوك باشد كه شوهر خواهر شمس یرين مامطيد ابوالرضا حسيد منظور سيبا احتماال

ن يبغـداد اسـت. همـ فـهير خليـو برادرش وز دارد او با ىكينزد رابطهكه ـبوده است ب مشهد ناصـر يدست به تخر نكهياو كردهه يديبا ز ىه به دشمنيف، رستم را توصيشر

های نسخ خطى گنجينهاز 162

ن يـ. اشـدندار يـن ديـاز ا زيگر از ريناگزان يديز ،آن جهينت دركه یكار. بزنداطروش داده است. ىان ميديف حكم به كفر زيشر

المنصور باهللا فرستاده شده و بـه قلـم یران برايه شمال ايكه از ناح یگريدر نامه د دربـارV یشـتريحات بيتوض ،استبوده 1ىلميالقاسم الد ىالحسن بن أب ىوسف بن أبي

كـه در شـدهن نامه گفته ين امام آمده است. در ايلمان در زمان ايل و دياوضاع بالد ج"سـواحل بحـر" ازند. ا افتهيان) غلبه يليمالحده (اسماع ،لمانيبالد د ىمناطق كوهستان

و بـردهان و كـالر را نـام يچالوس و رو زينان بوده، يدينفوذ ز خزر)، كه محل یاي(در. اسـت دانسته یو فرزندش الهاد ىنين اهللا ابوالحسن الحسيلد یكالر را مشهد امام مهد

از همـوكـرده اسـت. ىعرفم ىن الهارونيو آنجا را مشهد ابوالحس كرده اديز از لنجا ينملقـب بـه ىر سلطه حاكميز ىن نواحيسد كه اينو مىو كردهاد يد ابوالرضا يمشهد شه

یديـمؤ یديـمـذهب ز ىن نواحيكه در ا است كرده خاطرنشان یاست. و »استندار« ىن نواحيان ايديز گريداز ىبرخ البتهو دارد رواج) ىد باهللا الهاروني مذهب المؤ ىعني(از ساكنان هم ىو بعض داشتهالحق) ىلإ یو الهاد ىس(مذهب قاسم ر ىمذهب قاسم زين

ند. ا ىمذهب شافع بران نفوذ كـرده و يديان زيمالحده در م یها تسن ىن نواحيدر ا كه است افزوده یو

سنده نامـه يالن نويافته است. در مورد بالد جيمردم رواج انيمآداب و لباس آنان در ىهمشـب ىحـاكم ،ك قسـمتيم شده است: در يكه آنجا به دو بخش تقس است نوشته

،گريبخش د ىلو نموده، ىان دشمنيديو با ز كرده) حكومت مذهب ىسن : ىعنيمذهب (ن منطقـه از اخـتالف و يـان ايديكه ز چه اگر ،ان استيديز ىزندگ یه براين ناحيبهتر برند. مىرنج هتفرق

ىقاضـ یها المنصور باهللا به نامندگان يشود كه دو تن از نما مىاز دنباله نامه معلوم ر يبـن نصـ ىيحيد بن قاسم بن ن محم يالد ل (/اسعد) و قواميد بن اسماعن محم يالد ركن

(در دست انتشار). ، فصل پنجم از بخش دومميان ايران و يمن $روابط فرهنگكتاب انصاری، حسن، او نك: یبرا. 1

163 منصور باهللا Wريس ازاب ي دو جلد تازه / هي ديز

نـد. از ا عـت گرفتهيه بين ناحيند و به اسم المنصور باهللا از مردم اا ت داشتهيالدر آنجا فع و منبـع ىداعنـده/يكـه نما ىعنـوان كسـان ن كتـاب بـهين در هميالد ن و قواميالد ركنن يران بوده نام برده شـده اسـت. همچنـياوضاع شمال ا Vدربارالمنصور باهللا ىالعاتاط

ة" ر شده بودند كـه "الـدعوة العامـبه المنصور باهللا متذك یا ن دو تن در نامهيكه ا آوردهكه در منابع نقل شـده اسـت) از المنصـور بـاهللا را بـه یا شده نامه شناخته (متن/دعوتغ امامـت يـتبل یز بـرايـن شخصـا كه ندا هقصد داشت ىو حت ندا فرستاده یخراسان و ر

ف الفاضل يد الشريكه از او به نام "الس ىا شخصام ؛سفر كنند ىن نواحيالمنصور باهللا به اكه از القابش روشن است ىن الداعد بن محم يشمس الد ـبرند مى" نام ىد بن الداعمحم

گر كتـاب از او يد یبرجسته و صاحب نام و واعظ بوده است و در جاها یكه از شرفاده اسـت ـ يـاد شده و مكاتباتشان نقل گرديداشته، ىكه با امام مكاتبات ىبه عنوان كس ىنـواحن يـان ايديز ىيل جهل و ناآشنايبه دل چراكه است، بازداشتهن كار يآنان را از ا

هوده است. يب یكار نيچنمعتقد بوده است كه ران يـگر همكاران و مرتبطان با المنصور باهللا در شمال اياز د ىلميد ،در دنباله نامه

ن جمال يالد ن و قطبيه االستاذ احمد بن دكيسالم الفقن برهان اإلي: بدرالداست بردهنام دادن العن نامه بعد از اط يه در البت ا ىلمي. دیالثائر ىوسف الحسنيطالب بن سالم ابواإل

انيـدر پا او. اسـت كـردهف يكسب تكل یران از ويان او در شمال ايامام از احوال داع دربارV ىاهميتار با يز افزوده بوده كه در آن فصل مستقل، مطالب بسيرا ن ىش فصلا نامه

في منطقـه از مسـائل و ن يـان ايديـدهـد كـه ز مىنشان امرن ياست. ا كرده انيبه مطر. نـدا كرده مى حاصلالع ندگان و مسافران اط ين نمايق ايمن از طريان يديز یها چالش

فيالع او از د منبع اط يشا باشـدر بـوده يد بن قاسم بن نصن محم يد آنان هميه و عقامطر فيحكم دربارVنظرش را ىلميكه از د ىلمـين فصـل را ديا شده بوده است. ايه جومطر

ن شخص نوشته بوده و به درخواست همـو آن يمستقل در پاسخ به درخواست ا طور هب یوقرار داده است. لباب (/کتاب) الحقائق ف$ أحوال الخالئـقگرش يان كتاب ديرا پا

المنصور باهللا فرستاده بوده است. یهم برا را كتاب نيا

های نسخ خطى گنجينهاز 164

فيـم كه رفتار تند المنصور باهللا بـا يدان مى ا موجـب شـده بـوده ر ىيه انتقادهـامطر و مكاتبـاتش ها در نامـه ىالمنصـور بـاهللا حتـ ین رفتـار از سـويـه ايو همواره توج

از وفـاداران بـه ىكـيعنـوان بـه ىلمـين نامـه، ديشده است. در ا مىوضوح دنبال به ن بخـش از يـكـه در ا ىكاتكند. ن مىه يتوج ىرفتار او را از لحاظ مذهب ،المنصور باهللا

مـا آن را در فصـل آخـر ليـدل نيهمـ بهو است اهميت حائزت يغا هب استنامه آمده في دربارVكتابمان اشـاره ها نكتـه آنن يتر نجا فقط به مهميا در 1.ميا نقل كرده نا يه عمطر

شود. مىاحكام اهل دربارVران يشمال ا یديهان زيو آراء فق یفتاو ،ن بخشيا از نكات مهم

ىهـا و نظـرات فقهـ از نـام یا ن فصل ما با پارهياز رهگذر هم. استن يبدعت و مكفربـن اصـفهان را ىنـام علـ یو ،م. از آن جملهيشو مىمسأله آشنا نيا درران يان ايديز

كـه احكـام بوده معتقده يبوده و همچون قاسم اطروشكه بر مذهب ناصر است هآورد $المـوجز علـدر شـرح ىسـتابوالقاسم الب یرأ بهز ين افراد احكام اهل ارتداد است. نيا

د بـن منصـور محمـ نظـرذكـر ین بـرايهمچن ىلمي. داست كرده اشارهمذهب الناصـر ه برجسـته يـ، فقیابو عبد اهللا العلـو الجامM ال6اف$از كتاب ،ىكوف یديه زي، فقیالمراد

ن ايـن كتـاب در ميـحضور ا براست یبرد كه شاهد مىنام ،كوفه در سده پنجم یديزنظرشان بر آن يىجبا ىهمچون ابوعل زينهان ين فقي. ایران در سده ششم قمريان ايديز

گر از يد ىبرخ ،ن اشخاص حكم اهل ارتداد است. در مقابليا ىبوده است كه حكم فقهحكم كه ندا بوده معتقد ى،ابوثمامه (كذا: ثمامة بن أشرس) معتزلدر پيروی از یديهان زيفق

آنـاندر به وجود قدرت و صـولت یالحرب به شكل مطلق است كه نيازحكم اهل ،آنانرمـرد يبن پ ىنظر عل ،ین رأيد اييدر تأ ىلمينجا دي. در استينشان يبرخورد با ا یبراالمغن$ ف$ رؤوس مسائل الخالف بین االمام الناصر للحـق علیـه السـالم در كتاب ىلميد

ها است كه مطالعه دربارV مطرفيه بخشى از اهتمامات نويسندV اين سطور است و اكنون حاصل آن در كتابى . سال1

ديـن مـاه کتـابدر دست تدوين است. تاكنون چند مقاله از اينجانب دربارV آنان در سـايت كاتبـان و در مجلـۀ منتشر شده است.

165 منصور باهللا Wريس ازاب ي دو جلد تازه / هي ديز

ان فتويكه بر مذهب ناصر ا است كرده ذكررا 1 وفقهاء العامة :وسائر فقهاء أهل البیتوسف بـن ين ابويالد ان جماليان ناصريز در مين نظر را نيج كرده بوده است. هميرا تخر

ن يـا ديلمىه البت ؛ندا داشته و بر آن فتوا داده یر ناصريجوار بن وشنقيه امام كيو فق ىعلن يـبلكـه ا ؛دانستهن ،دارندد كافرانه ين عقايكه در اصول د ىنظر را شامل كسان اختالف

د، ـتوانـد باشـ مـىح يها صح كه اطالق مرتد بر آن ىكسان خصوصاختالف را تنها در فيبه نظر او اساس نيا بر. تـاس هـدانست یارـج دشـان از يل عقايـكـه بـه دل ـ همطر

رفتـار المنصـور بـاهللا را یوب يـن ترتيتوان مرتد دانست و بد مىاساس كافرند ـ را نفيـكند. به نظر او در مورد امثـال مىد يين" نسبت به آنان تأيان "امام المسلمعنو به ه مطر

ىحكمـ نيچنـتوان داشت كه آنان حكم اهل الحرب را دارنـد. مىن ىد و اختالفيتردفي دربارV كهن فصل يان اير از حكم اهل ارتداد. در پات نياست سنگ ىحكم طبعا ان مطرآن در حضـور ناز نوشـت ىلمـي، داسـتق 605ل شعبان آن او نگارشخ يو تار بودهد بن أسعد بن عالء محم ىبه نام قاض یگرير و شخص دينص د بن قاسم ابنمحم ىقاض

ر يـن شـخص اخيا كهست ي. معلوم ناست هرا "وافد" خواند انو آن كردهاد يم يبن ابراهد بـن محمـتـر بـه صـورت شين است كه نامش پيالد ركن ىا او همان قاضيآ ؟ستيك

؟ است یگريد شخص نكهيا اي بودل ذكر شده ياسماعخ يالمنصور باهللا ارسال شده بوده و تار یالن برايگر كه باز از گيد یا در نامه ،یبار

ن مناطق ارائـه شـده اسـت. يا دربارV یگريداشته است، اخبار د را یمرق 605ال شو لمان اشاره شده كه در يالن/ ديگمن و يان يم ىيها ن مكتوب، به نامهينكه در اينخست ا

لـوا كـوس" و ي"ملـك سـالوك بـن ف یرش امامت المنصور بـاهللا از سـويت به پذينهان نامه بـاز از حضـور و يده بوده است. در ايق) انجام 605ن سال يانش (در هميسپاه

،ة" هم نـام بـرده شـدهيالن كه از آنان به صورت "المزادكة البواذيطره مالحده در جيسبـر آنـان یريو سختگ یاجبار یها ه و مهاجرتيديشان زيو از احوال پر ندا داده خبر

1 .Vكهن از شمال ايران ىكوتاه پيرامون كتاب ىتيادداش«با عنوان: مقاله ما :او نك دربارVفقه ناصر اطـروش دربار«

به بعد. 583، ص $تاريخ یها $بررسدر كتاب

های نسخ خطى گنجينهاز 166

ن نامـه يـر ايت شـده اسـت. از تعـابيشـكا زينان يسبب وجود مالحده و حضور سن بهر او از يـكـه بـه تعب ـ ىن نواحيت اان از اهل سن يديداست كه تا چه اندازه زيپ ىخوب هب

يىفتواهـان نامه از يند. در اا تحت فشار آنان بودهت داشته و يشكا ـهان" هستند "مشب شده مىان ابراز يعيضرورت قتل ش باب در ىن نواحيكه بر منابر اهل سنت در ا شدهادي

ت ان و اهل سـن يعيش ،ىتد كه پس از مد دار مىنامه اظهار Vسندينو ،ن وصفياست. با اان يعيشـ ،ا پس از آنام ؛ندا هگر موجبات اخراج مالحده را فراهم كرديكديدر توافق با

.ندا هان قرار گرفتيگر بار تحت ظلم و ستم سن يدالن در يام به امر دعـوت در جـيق یان برايديز یها از تالش رت اننامه پس سندهٴ ينو

ىد بن الداعمحم ىيراهنما وكه با تالش كند مى خاطرنشانو كردهاد ي ىن دوره زمانيالمان بوده اسـت ـ يساكن د یو كهن نامه گفته شده يو در ا ميتر از او نام برد شيكه پ ـبـا امـام ىابيـعـت غيو ب دادهرش امامت المنصور بـاهللا تـن يبه پذ ىن نواحيان ايديز

ند و شخص سالوك ا هكرد ىهمراه ین رأيهان هم با ايكند كه فق مىاشاره ی. وندا كرده . است هعت كرديهم ب

،لمانياز بالد د یا هيالن تا ناحيداشته است كه امروزه در بالد ج ابرازنامه سندهٴ ينوگردد و به نام المنصور باهللا خطبه مىد اقامه نماز جمعه در اماكن متعد ها هيقر ىدر تمامات يـق بـه والهـان امـور متعلـيد: فقيگو مىنكه يا گريدجالب مطلبشود. مىخوانده

ن يـه مـردم برخوردارنـد. بـا ايكلمه در امور شرع ار دارند و از نفاذيه را در اختيشرعل آنكـه مـردان يـاز منكرات و مقابله با ظلم و ستم، به دل ىنه ۀنيزمهان در يفق ،وصفان سـادات، چنـدان يـل وجود اخـتالف ميز به دليندارند و ن یبا آنان توافق رأ ىجنگا ارسـال ينده يال نمانامه از المنصور باهللا طلب مساعدت و ارس سندهٴ يق ندارند. نويتوف

ق الزم را حاصل كنند.ين امر توفيتا آنان در ا كردهمكاتبات ینامه و برقرارعـت يالن كه بـا المنصـور بـاهللا بيآنان در ج یسادات و رؤسا ىنامه اسام ان يدر پا

از اوالد برادر ناصر ىنيوسف الحسين ابوطالب بن يرالدياند، آورده شده است: ظه كردهد بـن از اوالد محمـ ىد الحسنن ملكداد بن محم يالد فيس ،فرزندان ابوالفضلر و از يكب

167 منصور باهللا Wريس ازاب ي دو جلد تازه / هي ديز

نيگـر بـرادرانش و همچنـيو د ین مهـديالـد د ركـنيز برادرش السـيو ن ىد الداعيزن قسـمت بـر يند. از هما عت كردهيكه ب ىهانيفق گريدچند از ىن و تنين الحسيالد جالل

اسـت بـه ىكنندگان با امام بوده، شخص عتيبنامه كه خود در شمار سندهٴ يد كه نويآ مىش از او نام بـرده شـده يبوده و با ستا یديهان زيكه از فق ىلميم الدينام قاسم بن ابراه

ن يـنامـه ا دربردن آنـان ن قسمت گفته شده كه غرض از نامينكه در همياست. جالب ا اد كند. يشان يه خود از اياست كه امام در ادع

ىنده و داعـيدو نما یكه از سو است شدهاد ي یگريد از نامهٴ ،در نسخه، پس از آنو اخبـار دهيرسـبه دست امـام ،د بن اسعدر و محم يد بن نصمحم ىعني ،امام در منطقه

.است هديالع امام رسالن به امامت المنصور باهللا در آن به اط يان جيديمربوط به اقبال ز یگـريلمان و ديل و ديج ىدر پاسخ به اهال ىكيپس از آن المنصور باهللا سه نامه:

لواكـوس" يك نامه هم به "الملـك سـالوك بـن فيو ىد بن الداعدر پاسخ به نامه محم لمـان اسـت، المنصـور بـاهللا يالن و ديجـ ىخطاب به اهال كه یا در نامه كند. ىارسال مرد. از جمله دا ىخوب ىآگاهالن يخ طبرستان و گيدهد از تار مىدارد كه نشان ىاظهارات

دربـارVالع كسـب اطـ ،اسـت شدهر ن نامه متذك يكه المنصور باهللا در ا یگريمطالب دشان است. در نامه المنصور باهللا به الملـك يز دستورات الزم در مقابله با ايمالحده و ن. در اسـت كردهش يستا یار بلندين پادشاه با القاب بسياز ا یلواكوس، ويسالوك بن ف 1.رفته است نيبن نامه از يا ىانيبخش پا ،نسخه كتاب

یسیره منصورگر از مجلد دوم يد يا ـ نسخهدو

قـت يكـه در حق افتمي دست یالمنصـور رةیالساز كتاب ىچهارم به نسخهٴ ىتازگ به .كرد استفادهكتاب نياح دوباره يدر تصح آن از ديباو استكتاب نيد دوم اشامل مجل

نسخه ز. از آغاشود مى ینگهدار ىعرب 1061كان به شماره يواتن نسخه در كتابخانه يا

م. ا تفصيل بحث كرده به يمن و ايران روابطگفتۀ هايى كه در اين مقاله آمد در همان كتاب پيش دربارV نام .1

های نسخ خطى گنجينهاز 168

د دوم ا روشن است كه مطـابق اسـت بـا مجلـام ؛ا سه برگ آن افتاده استيدو با يتقر وصف، نيا باك برگ ناقص است. ياندازه بهان هم ياز پا نسخه 1.یسیره منصوركتاب ق كتاب اساس محق شود. نسخهٴ مىرا شامل سیرهد دوم مجل ىتمام با يتقر ادشدهي نسخهٴ

رمضـان مـورخ ،شود مى یانا نگهداريكه در كتابخانه آمبروزسیره د دوم در چاپ مجل آغاز و انجام آن ىل افتادگياگر چه به دل ـكان ينسخه كتابخانه وات نياا ؛ ام بودق 743كتابت ،سندهيخود نو اتيحد در زمان يو با رسد مى نظر بهر ت ار كهنهيخ ندارد ـ بسيتار

شده باشد.

یسیره منصوراول جلدافته از ينو يا نسخه ـسه

المنصور باهللا عبداهللا بن یكه ابوفراس بن دعثم برا یا رهياز س ميگفت تر شيپ چنانكهتاكنون ،نوشته بوده یدر آغاز سده هفتم قمر یديز زيحمزه، امام نامدار و مناقشه برانگ

كتاب نياگر يبوده كه دو جلد د گمانن يراستار كتاب بر ايمنتشر شده و ود آن دو مجل د چهارم از مجل ىناقص نسخهٴ بهش يها پ ن سطور ساليسنده اينو اما ؛ان رفته استياز م

نمود. ىفمقاله معر نيآن را در آغاز ا كهافت ي دستكتاب نياك مجموعـه يـ ىبررس ىدر پ یالديم 2011سال در صاحب اين قلم خوشبختانه

ره را كه شامل ين سيد اول امجل ،یديز ىخط یها نسخه یها نشده از مجموعه فهرستدا يـكهنسال پ یا و آغاز امامت المنصور باهللا است در نسخه ىاز زندگ ىمهم یها بخش

یهـا جـز قسـمت ـار ارزشمند يره بسين سيا یب مجموعه چهار جلدين ترتيكرد. بد است. موجودنك يا هم ـدارد ىموجود افتادگ یها كه در نسخه ىكوتاه دربـارVارزشـمند ىالعـاتل اط يـاز جمله به دل ،مختلف وجوهره منصور باهللا از يس

فو یديمناقشات منصور باهللا با مخالفان ز ،منيران و يه ايديمناسبات ز خود در ىمطر نيهمچنام با قبائل و ز مناسبات امين و نين سرزميه در ايديز ساختار قدرت زيمن و ني

ىإلـ ىبـن موسـ ىا وصـل الشـريف علـولمـ«از عبارت: ؛ىل چاپد او از مجل 36آغاز آن مطابق است با ص . 1

».صنعاء...

169 منصور باهللا Wريس ازاب ي دو جلد تازه / هي ديز

درالعـاده دارد. فـوق ىاهميتـمن يخ يان در طول تاريديها و ساختار حكومت ز فرمانآن اهميتاز یا تا گوشه كنم مى ارائهاب را ي ن نسخه تازهيصات ااز مشخ ىبخشنجا يا

.شود روشن ،استكه در آن ذكر شده ىيها و نامن نقـص يا ادارد؛ ام ىكتاب است، از آغاز افتادگل تنها شامل جلد او كهن نسخه يا كـهاست ىالعاتب) اط 1 برگن نسخه (يكات جالب در ااد باشد. از ن يد چندان زينبا

؛ است آمده ،ندا هامامت امتحان گرفت یتصد یكه از منصور باهللا برا ىدر خصوص كسانه يـ" و "الفقىانياهللا السـف مان بن عبـدين سليه األوحد العالم عمدة الديمانند "الفق ىكسان

ىيـحي؛ فرزند یريحي/ (درست آن: الیرين البحيبن الحس ىيحيبن ىن علياألجل المكفياز عالمان مهم یريحين اليبن الحس كـه یگرين اشخاص و كسان ديا". منيه در مطرف المنصـور بـاهللا را بـر او خواندنـد و از او يتـألصـفوة االختیـار كتاب ،است هنام بردان يديـان زيـامامـت در م یتصـد ىاز لحاظ چگونگ گزارشن يكردند. ا ىيها پرسش

ه است.جالب توج اريبسمان برجسـته ، از متكل ىالتهام مسلم بن نيالحس دربارV ىمطلبب: 1در همان برگ

د حسـن بـن محمـ التحصـیلKمن در دوران منصور باهللا كـه شـارح كتـاب يدر یديز آمده است: ،الرصاص بودهخ الفاضـل يعـن الشـ ىن بن المسلم التهاميه الفاضل العالم الحسيالفق ىولقد حك«

.».ىد بن أحمد البحرانن محم يالد ىمح ن شرح:يبد ،د الرصاص آمدهحسن بن محم دربارV ىالعب: اط 2 برگدر

د بن نشـوان بـن العالم الفاضل محم ىها القاضنحل ير مسائل يومما امتحن به واخت«غـوامض العلـم ىة والمسـائل فـيـد الحفظ حسن الرواير العلم جيان غزد وكيسع

خ العالم الفاضل يالش ىعلماء الشام فوصلت إل ىدقائق القرآن أمر بها إل ىوأكثرها ف ».د الرصاص بهجرة سناع فأجاب عنها بجواب...ن الحسن بن محم يحسام الد

ــرگدر ــف: از القاضــ 7 ب ــ ىال ــن أب ــن الحســن ب ــد ب ــحي ىالفاضــل راش از ،ىيب يـن ترتيكه او هم بـد است كردهاد يالمنصور باهللا در "هجرة سناع" یها یهمشاگرد

های نسخ خطى گنجينهاز 170

اص بوده باشد.ست همانند المنصور باهللا شاگرد رص يبا مى یان اشـعريان آن دوره نزد سن يديل زيتحص دربارV ىجالب مطلبالف: 13 برگدر

در صنعاء ذكر شده است: خ الفاضـل العـالم يد بن الحسن الرصـاص عـن الشـمحم خ ي... ومنها ما رواه الش«

جماعة مـن أصـحابه ىحضر فيد وكان يد بن أحمد بن الولن محم يالد ىالعامل محبمدرسـة شـهاب المعروفـة ىالشـافع ىد المحلـه عبد الرحمن بن محمـيالفق ىإل

». بصنعاء...ار يمـن سـهم بسـيران در يـاست كه در نشر آثار معتزله ا ىد همان كسيالول ن ابنيا داشته است. ىمهم

بـن أحمـد بـن ىعلـ ،یديـاز دانشمند نامـدار ز ىت و ناميواالف: ر 14در برگ : است آمده األكوع، ميإبراه بن المبارك نيالحس

م األكـوع ين المبارك بن إبـراهيبن أحمد بن الحس ىه الفاضل الصادق علي... للفق« »...عنه ىتها ليبنفسه وأجاز روا ىرواها ل

یديـز برجسـتهٴ ه يـ، فقىمان بن ناصر السحاميسل دربارV ىمطلبالف: 16در برگ شده است: انيب ،من در آن دورهي

ت وأنـا عنـد يقال: رأ ىالسراج ىمان بن حمزة الحسنيف الفاضل سلي...عن الشر« ىموسـ ىمسـجد بنـ ىمان بـن ناصـر للدراسـة فـين سـليه الفاضل ركن الديالفق

.»بالعرام...ه در دوره منصور باهللا يديمدارس ز دربارVار ارزشمند يبس ىالعب: اط 58 در برگ آمده است:

ومئذ يسون بها ة بحوث وكان المتدر يه علم من أهل المدرسة المنصوريإل ىولقد أت«خ العالم يس بها الشة والمدر ية والدانيرهم من البالد القاصين من األشراف وغيخمس

ها مـن شـهر يس فيد وكان ابتداء التدريأحمد بن الول د بنن محم يالد ىالفاضل مح ».ن.يال من سنة ست وتسعشو

171 منصور باهللا Wريس ازاب ي دو جلد تازه / هي ديز

ان يهـان و اصـولياز فق ىانيمان بن عبداهللا السفيسل دربارV یا نكتهالف: 65در برگ نامدار آن دوره گفته شده است:

لألمر العـام مـن ىالمتول ىانيمان بن عبد اهللا السفيه الفاضل العالم سليوكان الفق ...«مد فنفذت األحكام يومئذ بضية وكان مستقره ية واألوامر االلهيإنفاذ األحكام الشرع .»أحسنها ىومضت األوامر عل

در یديـو ز ىمعتزلـ مان مهم از متكل ،بيابوالقاسم ابن شب دربارVب: 71در برگ :است آمده نيچن ،دوران المنصور باهللا

لة خلت من شهر رجب المعظم من سنة ياء ألربع عشرة لوم األربعيا أصبح ... فلم «ه الفاضـل شـهاب يـحصن كوكبان وهذا مقـام الفق ىها إلن نهض متوج يأربع وتسع

.».عليه السالم اإلمام یدين يقام ب ىب الحسنين بن شبيالقاسم بن حس ىن أبيالده يو مدرسـه منصـور ىد القرشـيـالول ابن دربارV ىالع جالبالف: باز اط 74در برگ

:است شدهمنصور باهللا ارائه ینظام ادار ىحوث و چگونگ ىبهمـا إلـ عليه السالم ة ضمو فأمر اإلماميقر ى... وكان وصول الشعر والرسالة إل«

د بن ن محم يالد ىخ الفاضل محيالش ىة حوث إلية بقريالمدرسة المعمورة المنصورالجهـات وإظهارهـا عنـد الخـاص ىا إلد وأمره بنسخها واإلنفاذ بهيأحمد بن الول

ة اعتقـاد ن عنـه صـح يه المشـطيـن عليعة الطاعنيظهر لجهال الشيوالعام ونشرها ل ».ن.يرياألمعصـر یديـن عالمـان زيتـر در خصوص سه تن از مهـم ىمطلب الف: 79در برگ عبـداهللا مان بـن يه سـليبن أحمد األكوع و الفق ىه عليب، الفقيابن شب ىعني ،منصور باهللا

ار ين دانشـمندان بسـيا یها تيالو فع ىالعات ما از زندگ. اط است شده وارد ىانيالسف خصـوصهـا را در ىدگيـچياز پ یاريگاه بسـ زين ىآگاهقدر از نيمحدود است و هم

كند. مىحل هيديز ىو فقه ىكالم یها ت نسخهي هوبن ىه األجل علياز "الفق در مقام بحث از اطرافيان و طرفداران امامب: 83در برگ

های نسخ خطى گنجينهاز 172

گـر از ياساس، او برخالف پدرش د نيا بركرده است. ادي "یريحين اليبن الحس ىيحيفي ان نبوده است.مطر

ن يقرائت نسخه چن ىك گواهيز يمه كاتب و نيب ترق 126ان نسخه در برگ يدر پا آمده است:

فرغت من قرائته بحصـن //حسبنا اهللا // رةيل من السفرغ من نساخة الجزء األو «رسوله ىا عليمائة حامدا هللا مصل اآلخرة سنة ثمان وست یجماد ىظفار حماه اهللا ف

.»د.محم است. بودهق) 614 مات منصور باهللا (يق به زمان حن نسخه متعل يم اينيب مىچنانكه

173 المجعفر ابن عبدالس ىدو كتاب از قاض ىمعرف و معتزله انياصول فقه در م / هي ديز

1یديزالم جعفر ابن عبدالس ىدو كتاب از قاض ىمعرف و معتزله انياصول فقه در م. 8

یخاصه در زمان ابوعبداهللا بصـر ،پيدا كردند ىمعتزل یها شيگرا كه ىان از دورانيديزن ينزد ا یشاگرد دنبال)، به ق 415( ىار همدانعبدالجب ىق) و شاگردش قاض 367(م

كه خـود از شـاگردان ىژه ابوطالب هارونيو هب شدند، آشنا ىدو تن با اصول فقه معتزلار بـرد. ابوعبـداهللا ياصول فقـه بهـره بسـ علمدر یبود، از و یبرجسته ابوعبداهللا بصر

ن دانشـمندان در حـوزه يتـر از مهـم ىكيخود یبغداد مذهب ىمهش ، دانشمند ب یبصرار عبدالجب ىت بوده است. قاضينه همواره مورد عناين زمياو در ا ءاصول فقه بود كه آرا

ش از همـه ا ىگر آثار اصوليز در ديو ن غن$المoات كتاب يش در بخش شرعيعمده اعتنااصول فقـه بـوده اسـت. حوزهن استادش در يا ءبر آرا ،و شرح آن العمـدتر كتاب مهمق) 436(م ین بصـريابوالحس اماند؛ ا ان رفتهياز م و شرح آن العمددو كتاب فانه متأس

ىقاضـ ءالوه بـر آراخود، ع المعتمد ف$ اصول الفقهار در كتاب عبدالجب ىشاگرد قاضه نسبت بـ یا طور گسترده هن كتابش، بيز در شرح او بر ايو ن العمدار در كتاب عبدالجب

ه نشان داده است.توج یابوعبداهللا بصر ءآراخود اشاره مـهمقدخلدون هم در همانطور كه ابن ،2ین بصريابوالحس المعتمدكتاب

دربارV یزيد ىجعفر ابن عبدالسالم معتزل ىدو كتاب از قاض« :تر در سايت كاتبان زير عنوان اين يادداشت پيش. 1

منتشر شده است.» اصول فقهی به همراه زابينه اشميتكه دربارV ا الزم به تذكر است مدتى پس از تدوين اين يادداشت، نويسندV اين سطور مقاله

: اصول فقه معتزلى و زيدی نگاشت كه مشخصات نشر آن از اين قرار استAnsari, Hassan and S. Schmidtke, “The Muʿtazilī and Zaydī Reception of Abū l-Ḥusayn al-Baṣrī’s

Kitāb al-Muʿtamad fī Uṣūl al-Fiqh: A Bibliographical Note”, Islamic Law and Society [2013] 20, pp.

90-109. ی ديگـر ا برم در مقالـه م كه اميد مىا مطالب ديگری در خصوص تاريخچۀ ادبيات اصول فقه معتزلى فراهم كرده

ها را به خوانندگان محترم عرضه نمايم. آن

: قـهيو تحق بهيبتهذ ىاعتنمجلدان، ،قهالف اصول $ف المعتمد ،یالبصر بي بن الط ىمحمد بن عل نيابوالحس ،ی. البصر2المعهد العلمى الفرنسى للدراسـات العربيـة بدمشـق، دمشـق، ،ىو حسن حنف بكراهللا بتعاون محمد ديمحمد حم

ق. 1384

های نسخ خطى گنجينهاز 174

در دوران گـذارد و تاهل سن انيم دراصول فقه دانشبر دار هدامن یريكرده است، تأثسـنت و اهـل ىگر آثار اصوليق) و د 606(م یفخر راز المحصـولكتاب پس از آن،

ان در ارائه ين و معتزليابوالحس وهٴ ين كتاب و شير ايتحت تأث انيحنبل یها نگاشته ىحت ن شد.يتدو ىمسائل اصول

لهٴ يوس به، ین بصريار و ابوالحسعبدالجب ىق قاضياز طر ريغ بهان ياصول فقه معتزلمورد ابوطالـب ن تفاوت كه در يبا ا ،منتقل شد یبعد یها ز به نسلين ىابوطالب هارون

ان يديـان زياو در اصول فقه تنها در م یها كتاب ،ین بصريبر خالف ابوالحس ،ىهارونز يـو ن جزیالمoش و از جمله در دو كتاب ا ىاصول یها در نوشته یدا كرد. ويگسترش پ

ار نشان داده و اختالفـات يه بستوج یاستادش ابوعبداهللا بصر ءبه آرا ةجوامM األدلـدر ىبـاق ،شـدهاديبازگو كرده است. هـر دو كتـاب ىرا در مسائل اصول فقه هان معتزليم

د و بـه اشـتباه نـه در دو مجلـيش در مديها پ او سال جزیالمoاز كتاب ىميند و نا مانده یه خطاكه البت 1ديبه چاپ رس ین بصريو منسوب به ابوالحس دم�ـشرح العoتحت عنوان

نـك تـا يا قلمداد كرد. هم ىاز ابوطالب هارون ىآن را كتاب ديواقع با دربود و یآشكار یهـا كتـاب 2.در دسـت انتشـار اسـت ىهاروندانم هر دو كتاب ابوطالب مىآنجا كه

ان يديـه زالبتـ ؛گذارده اسـت یادير زيمن تأثيان يديز ىاصول ینوشتارهادر ىهارونز به يار و نعبدالجب ىقاض المغن$ات كتاب ي، به بخش الشرعها ن نوشتهيالوه بر امن، ع ي

ن دو كتاب، بخش يبر ا افزونند. آنان ا داشته ىدسترس ین بصريابوالحس المعتمدكتاب ر ي(كه خود تحت تـأث ىمش ج حاكم شرح عیون المسـائلز يو ن العیون یها كتاب ىاصولار نوشته شده است) عبدالجب ىقاض ىفات اصولير تأليو شرح آن و سا العمد یها كتاب

د. 1 تحقيق عبدالحميد بن علـى ابوزنيـد، الطبعـة البصری، ابوالحسين محمد بن على بن الطيب المعتزلى، ، شرح العoمـ�

دار قمـری توسـط 1410. همين ويراسـت در سـال ق 1410مكتبة العلوم و الحكم، المدينة المكنورة، االولى، نيز منتشر شده است. قاهرة در المطبعة السلفية

طور كامل لب هارونى بهابوطا یالمجزرسد خوشبختانه كتاب . حال كه اين يادداشت در كتاب حاضر به چاپ مى2 به چاپ رسيده است.

175 المجعفر ابن عبدالس ىدو كتاب از قاض ىمعرف و معتزله انياصول فقه در م / هي ديز

یديـامامـان و دانشـمندان ز ىاصول یها ن آثار در كتابيند. اا ار داشتهيدر اختز يرا ن قرار گرفته است. یبردار همواره مورد بهره یبعد یها من در طول قرني

م يان را نداريان و معتزليديز ىاصول فقه یها جانبه كتاب همه ىنجا قصد بررسيدر ام. در يدهـ مىارجاع ،ن استيدست تدو نك دريا گر كه هميد یاررا به نوشت ن مهم يو ا شود: مىچند نكته بسنده تذكارن مقاله تنها به يا

من در اواخر سـده يران به يان ايديو ز همعتزل یها نكه پس از انتقال كتابينخست ا نيتـدو بـه مـني یديز دانشمندان و امامان ،یل سده ششم قمرمه او يژه نيو هپنجم و ب

امـام ،از جملـه ،ت گماردنـدهم ىمشرب معتزل وفق بر فقه اصول نهيزم در ىيها كتاباست. نمانده ىباق ايگودر اصول فقه نگاشت كه ىكتاباهللا ىل علمان المتوك ياحمد بن سل

در انتقال آثـار مهم ىران سهميبه ا یسفر باكه ـ ى جعفر ابن عبدالسالمپس از او قاضپرداخـت اصول فقه دانشبه يمن ايفا كرد ـ در چندين نوشته به ىمعتزليان و زيديان ايران

د الرصاص . شاگردش حسن بن محم ميكن مى ىفرا معر ها آن ازكه ما در ادامه دو نمونه عنوان بااو د به كتاب مهم ياز آن جمله با كهدر اصول فقه پرداخت یآثار فيز به تألين

ىآن بـاق از يىها مستقل در اصول فقه است و نسـخه ىاشاره كرد كه كتابالفـائق كتاب در ىيها صيو تلخ ها ز نوشتهين ىمان بن ناصر السحاميعصر او سل هم عالممانده است.

عبـداهللا بـن طور خاص به امام المنصـور بـاهللا هد بين نسل، باياصول فقه دارد. پس از ا ان استيمعتزل ءآرا ازگوكنندهٴ ب او در اصول فقه ختیـارصفوة االكه كتاب ردحمزة اشاره ك

ان گسـترش يديز ىاصول یها نوشته ،ن دورهي. پس از ااستمنتشر شده نيز ىبه تازگو راقـم ازگفتـه شيق پـيـد بـه همـان تحقيـهـا با از آن ىآگـاه یكه برا افتهي یشتريب

از احمـد ىاصـول یا ا مناسب است تنها به عنوان نمونه به نوشتهام .سطور مراجعه كرد آثـاركـه از جـوهرة األصـول وتـذکرة الفحـولعنـوان بـام ياص اشاره كنـد الرص يالحف بـه كتـاب ديـبا نيهمچنـ 1.زيديان در دوران پـس از المنصـور بـاهللا اسـت ىاصول مهم

پس از تأليف اين يادداشت اين كتاب به چاپ رسيد. .1

های نسخ خطى گنجينهاز 176

هنـوز لبتـها كـهاشاره كـرد هبن حمز ىيحيد باهللا ي از مؤ الحاوی لحقائق األدلة الفقهیة منتشر نشده است.

كنم كه شامل دو كتاب در اصول مىكان اشاره ياز كتابخانه وات یا نجا به نسخهيدر اهم یگريد یها ها نسخه ن كتابيا یجعفر ابن عبدالسالم است. از هر دو ىفقه از قاض

بر مشتملانا محفوظ است كه يدر كتابخانه آمبروز یا موجود است و از جمله مجموعه ىفاست كهنه كه ارزش معر یا كان نسخهينسخه هر دو كتاب است. نسخه كتابخانه وات

كان در فهرست خود يس كتابخانه واتينو گر سو از آنجا كه فهرستيمستقل دارد؛ و از د شايسـته ،1است نياورده ىآن نام مجموعه شده و از كتاب دوم ن يل اه كتاب او تنها متوج ن نسخه پرداخته شود.يا ىفنجا به معر ياست در ا

در بخـش 1165م شامل دو كتاب است ـ بـه شـماره يكه چنانكه گفت ـن نسخه ياكتاب ،ن مجموعهي. كتاب نخست اشود مى ینگهداركان يكتابخانه وات ىعرب یها نسخه

ن مجموعه تاكنون يجعفر است كه مانند كتاب دوم هم ىقاض از التقریب ف$ أصول الفقه شده است: ىفن معر يچن التقریبمنتشر نشده است. در آغاز نسخه، كتاب

ن ياألجل االمام شمس الـد ىجمعه القاض ىأصول الفقه مما ول ىب فيكتاب التقر«أطـال اهللا ىيـحي ىن جعفر بن أحمد بن عبدالسالم بن أبـيجمال االسالم والمسلم

.»مدتهنسـخه در زمـان نيـاشود كه مىجعفر معلوم ىقاض یبرا ىن عبارت دعائياز هم

ان نسـخه يطور كه در پا قت كتابت نسخه، آنيسنده كتابت شده است. در حقيات نويحن بـه يـه اسـت و اديرسان يپا بهق 564خ چهارشنبه آخر رجب يشود در تار ىده ميد

كه شده ىسيجعفر رونو ىات خود قاضيدر زمان ح نوشت دستن يآن است كه ا ىمعنادداشـت در ين يهمـ ىدرگذشته است. نسـخه بـه گـواه یقمر 573م در سال يدان مى

جعفر ابن عبدالسـالم) ىت قاضيالاقامت و فع سناع (محل ةمسجد سناع واقع در هجر

.176 ، ص1ج ، كتابخانه واتيكان ىعرب یها فهرست نسخهنك: . 1

177 المجعفر ابن عبدالس ىدو كتاب از قاض ىمعرف و معتزله انياصول فقه در م / هي ديز

ن يچنـ التقریـبسنده در آغاز كتاب يالف). نو 158ب تا 157 :كتابت شده است (نك :است نگاشته

أودعهـا الحـاكم ىكنت شرحت مسائل أصـول الفقـه التـ ىن إا بعد فب] ... أم 1[«األصل: كتـب) قـد ىون المسائل وكنت (فيبع ىكتابه المسم ىد رحمه اهللا فيأبوسع

ه يـلإحتـاج يكتابه وذكرت ما ىأوردها ف ىتها التشرح أدل ىاقتصرت من ذلك علالعلـم رغبـتهم ىت فـن اشـتد يخوان الذبعد ذلك بعض اإل ىق. ثم سألنيمن التحقتهـا تلك المسائل وأدل ىمة ذكر المذاهب فهذه المقد ىهم أن أفرد فيه سعيوحمد فمـا ال إلة ق لألد يل وعن التحقياألقاو ىد ذلك عما عداه من اختالف الناس فوأجر ال لمسـالك ين وتسـهيبا للمبتـديكون ذلك تقريبعض المسائل ل ىمن ذكره ف ال بد هو شرح هـذه المسـائل مـن یان الذيكتاب الب ىمعرفة ما ف ىلإلة ين ووسيالراغبالف] سألوه رغبـة 2ما [ ىلإذلك. فأجبتهم ىلإه كالمدخل ن إف ؛قيل والتحقيالتفص

مـا ىالمعونة عل ه من األجر ومن اهللا أستمد يعل ىقسم ليهم من النفع ويلإصل يما يف .»ه ولطفهمن رضاه بمن ىقرب منه وأدن

مـه ن مقد يطور كه از ا . هماناست كردهدا يالف ادامه پ 29تا برگ ن كتاب نخستيا(و شرح العیـوندر واقع بر اساس بخش اصول فقه كتاب التقریبشود كتاب مىروشن

ات و يئل اختالف اقوال و ذكر جزيتفص بهنوشته شده، بدون ورود ىمش ج حاكم ازآن) سـنده يگر نوينوشته د یاه است برشد گرفته نظر در ىمه و مدخلقت بسان مقد يدر حقمـه ن مقد يـ بنابر آنچه در همـ رين كتاب اخيف كرده بوده است. ايتر آن را تأل شيكه په سنده به شرح ادلـيبوده است كه در آن نو البیان ف$ أصول الفقهكتاب ـ است شده ذكر

ط حـاكم (و شـرح آن) توسـ عیـون المسـائلپرداخته كه در بخش اصول فقـه ىمسائل التقریـبل آنكه كتـاب يبه دل وگو گفت موردارائه شده بوده است. كاتب نسخه ىشمج

البیـانبوده، آن را پـس از كتـاب البیانبر كتاب ىسنده آن چونان مدخليبنابر گفته نونوشته شده التقریـبش از يپ البیانكتاب ،سندهيح نويچه به تصر اگركتابت كرده است،

بوده است.

های نسخ خطى گنجينهاز 178

مفصـلشود كه بر خالف كتاب نخست، كتاب مىآغاز البیانب، كتاب 29 از برگ .است ىو پر برگ

ن نوشته است:يچن البیانكاتب در آغاز كتاب د الفاضـل شـمس ياألجـل السـ ىف القاضيتأل البیان ف$ أصول الفقهتلوه كتاب ي«

طـول ىيحي ىن جعفر بن أحمد بن عبدالسالم بن أبيسالم والمسلمن جمال اإليالد .»اهللا مدته وحرس مهجته

:است نوشتهن كتاب يجعفر در آغاز ا ىقاضن ياكتساب العلم النافع المهتمـ ىن فيخوان الراغببعض اإل ن إا بعد ف]...أم الف 30[«

شرح جملة من مسائل أصول ىرات، سألنيالخ ىن فيباقتناء العمل الصالح المسارعرحمه اهللا أودعه ىاألصل) بن كرامه الجشم ىد (كذا فالفقه كان الحاكم أبوسعد محم

ىة تلـك المسـائل التـوأذكر أدلـ بعیون المسائل ف$ األصول] كتابه الموسوم ى[فة ق تلك األدلـيب منها وتحقيالتهذ ىلإحتاج يب ما يذكرها صاحب الكتاب مع تهذ

ا ذلك اشعافا للطلبـة وتعرضـ ىلإالفائدة فأجبته ىلإوجه االختصار الموصل ىعلاالسـتدالل منهـاج صـاحب الكتـاب ىباجابة مسألته وسلكت ف ىلثواب اهللا تعال

يمة له أو تهذا مقد م إكالمه ىلإوجعلت ما أضمه ال يقا لها كيته أو تحقبا لعبارات أدل ىا ما أورد صاحب الكتـاب فـفأم ه.يوضع كتابه عل یخرج الكالم عن قانونه الذي

وجهـه وأن ال ىت نقلـه علـيـالمذاهب فرأ ىصدور المسائل من ذكر االختالف فق يـالتوف ىق الغـرض بهـا. وأنـا أسـتمد مـن اهللا تعـالتعل ىة التر األدل يض لغأتعر

.»ه ورحمتهد بمن ييد والمعونة والتأيوالتسدب مسائل ي، به تهذالبیانجعفر در كتاب ى، قاضديآ مى برمه ن مقد يطور كه از ا همان

ه و البت استپرداخته ىشمج و شرح آن از حاكم عیون المسائله بخش اصول فقه و ادل ىشـمج ه مطـرح در كتـاب ق در ادلـيـا به قصد تحقيوار در هر مسئله مهمقد ىمطالب

ىبيپرداختـه شـده و تهـذ ىشـمج بر اسـاس مـتن البیانن كتاب يبنابرا ؛افزوده است یبـرا مهـم ىمرجعـ ىشـمج دهد كه كتاب حـاكم مىن دو نمونه نشان ياست از آن. ا

179 المجعفر ابن عبدالس ىدو كتاب از قاض ىمعرف و معتزله انياصول فقه در م / هي ديز

من بوده است.يان يديان زيدر م ىن آثار اصوليتدو ن قرار است:ياز ا البیانه كتاب از مطالب جالب توج ىبرخ ة ويـمامه خالفا لإليعمل علين اليأصول الد ىخبر الواحد اذا ورد ف«: ب 97. در 1

.»ثيأصحاب الحدة س بحجـيلـ علـيهم السـالم جماع العترةإ ذكر صاحب الكتاب أن «أ: 127 در .2 ىختلـف فـتالصـحابة كانـت هم (؟) بعض األمة وألن لنا أن ؛ةة حج يديوعند الز ،عندنا

س بحجة. وجوابنـا يدل أنه ل عليهم السالم تيجماع أهل البإهم بيعل حتج يالمسألة فال ىة بالداللة التجماع العترة حج إ أن ىون علستدل ية اليديالز ألن ؛ال فاسدما ذكره أو أن

ىن قسمت روشن است كه قاضـية ... (از همة حج ب] األم 127جماع [إ أن ىعل دلت ز پرداخته است).ين ىشمج جعفر گاه به نقد و نقض حاكم

ب آمده است. 132در یشابوريد نياز ابورش ى. نقل قول3ه ر: أنـاط عـن جعفـر بـن مبشـين الخيأبوالحس ىحك«ب آمده است: 133 . در4

تبرأون مـن السـلف يهم ه ال سلف لهم وألن ألن ؛جماع بالخوارج والرافضةاإل ىعتبر فيالهم أفسدوا ألن ؛النقل ىعتبر فيعتبر وال يبحثون عنه يما يجماعهم فإوقال بعضهم: ،الصالح .»رييه التغيزون فجو يم هأمور القرآن ألن ىعتبر بالرافضة فيوال ؛النقلمخـالف ىشـافع هماننـد ىسـيرشر م شده است كه ب حيتصرالف 148. در برگ 5

.استاستحسان بوده را مـذهب ىاستفتاء از خـارج ىالف آمده است كه ابوالقاسم بلخ 153 برگ. در 6 دانسته است. مىجائز .است شدهنقل ىمطلب ىبلخ ىكعبابوالقاسم عیون المسائلب از 153. در برگ 7 .است شدهه توج ىبه آراء و اقوال ابوطالب هارون زين ىمواضع در .8

های نسخ خطى گنجينهاز 180

1المحیطو العقد الثمین: دربارV امامت یديز ىكهن از دو كتاب كالم ۀدو نسخ. 9

المنصور باهللا یديف امام نامدار زيتأل ة الهادینالعقد الثمین ف$ تبیین أح6ام األئمكتاب است كه در رد ىيها ن كتابيتر ن و بزرگيتر از مهم ىكي ق) 614(د. هعبداهللا بن حمز

امامت نوشته شده است. شهٴ يه در خصوص مسائل مختلف و از جمله انديد اماميبر عقاوجـود ىيها ن كتاب نقليدر ااينكه جمله از ،اهميت داردن كتاب از جهات مختلف يا

ن يا سندهٴ يتر نو شيه به دست داده شده است. پير موجود اماميكه از منابع كهن و غ دارد ىنشان داد كـه منبـع اصـل ،2قم منتشر شد علوم حـدیثه كه در مجل یا در مقاله سطوراسـت یگريه ارائه شده، كتاب ديكه در خصوص امام ىالعاتها و اط ن نقلياز ا ىبرخ

و یدياز دانشمندان ز ىكيف يتأل مذهب الزیدیـة $المحیط بأصول االمامة علموسوم به ن بـن يبن الحس ىبه نام ابوالحسن عل یدوم سده پنجم قمر مهٴ يران در نيشمال ا ىمعتزلده، گرچه تـاكنون ير هنوز به چاپ نرسيكتاب اخ جان.ياه سريجان/ سيد شاه سربمحم

ر محمـد يـاخ یها مانده است. در سال ىباق ـ ناقص ه ظاهرا البت ـن نسخه ياز آن چندالمنتزع من المحيط با عنوان ىرا در كتاب اثرن يث نقل شده در ايسالم عزان احاد يىحي

و منتشر كرد. یگردآورد باإلمامةابوطالب الناطق بالحق الدعامة ف$ االمامةاست بر كتاب یا گونه شرح المحیطكتاب

و منسوب به نصرة مذاهب الزیدیـةر بارها با عنوان نادرست يه كتاب اخكه البت ىالهارونكتـاب ىعنـيآن ىهمچون متن اصل یطالمحكتاب 3اد منتشر شده است.ب صاحب بن ع

ابوطالـب از یرويـپسنده به يا نومباحث مختلف امامت است، ام دربارVگرچه الدعامة ینظـرـ نـه امامـت و نـص و عصـمت يه در زميامام یها دگاهيد در آن به رد ىهارون

است.كاتبان منتشر شده تيدر سا »ىجدل و ىكالم كتاب دو از كهن نسخه دو« عنوان ريز شتريپ نوشتار نيا. 1 .161 تا 149، صص1380تابستان ،20شماره ،ثیعلوم حد همجل ،»هي و منابع مكتوب امام هيديز« ،حسن ،یانصار. 2، للصاحب بن عباد، تحقيق: ناجى حسن، الدار العربية للموسوعات، الطبعة األولى، الزیدیة (نصرة مذاهب الزیدیـة). 3

م. اين كتاب چند بار به چاپ رسيده است. 1986

181 المحيطو العقد الثمين: دربارW امامت یديز ىكهن از دو كتاب كالم ۀدو نسخ / هي ديز

تفـاوت كـه نيـا با ،ن موضوع مرتبط استيبا هم یخاص دارد و عمده كتاب به نحوارائـه داده الدعامـةدر متن ىاز آنچه ابوطالب الهارون استر ت ار گستردهيمطالب او بس

و ىابوطالب الهارون ىه همان خطوط اصليه خود بر اماميدر رد المحیطسنده ياست. نوو استاد ىاس الحسنن دو تن ابوالعب يز استاد ايو ن ىن الهارونين برادرش ابوالحسيهمچن

الت و فراخور زمـان و تحـو بهرا دنبال كرده و البته ید العلويابوز ىعني ،ريشخص اخ المحـیطكه ىكه زمان خصوص هبروزتر كرده است؛ خود را به یها هيرد ،دتريمنابع جد

ان بوده و او يديار زيق) در اخت 436(م ىف مرتضيشر الشـاف$ كتاب ،نوشته شده استو شرح المقاالتو غن$المoار مانند عبدالجب ىقاض یها نه تنها به كتاب المحیطدر كتاب امامـت كتـاب بخشبر ىف مرتضيه شريبلكه رد ،استنظر داشته فیبـالتکلالمحیط

یهـا گـر از رسـائل او و كتـابيد ىو برخـ اإلمامة $فالشاف$ موسوم به كتاب ىغنالم بـا ىالهـارون ش از ابوطالـبين بـيچشم داشته و بنابرا شيپز يد را نيخ مفياستادش ش

ىيه آشـنايـبو مان عصـر آله در خصوص امامت در دوران متكل يد اماميالت عقاتحو داشته است.

ه و يـد اماميـاز عقا ىشناخت خوب ،داستيطور كه از كتابش پ آن المحـیط سندهٴ ينوو در ضمن است كردهآنان ارائه یها را از كتاب ىمهم یها و نقل شتهآنان دا یها كتابو العـات مهـم اط ،طـروشر ا يـناصـر كب یها مانند كتاب ،منابع ىاز برخ یريگ با بهره

ن شناخت بـه رد و يو همه جا بر اساس ا است كرده بازگوه يامام دربارVرا یارزشمندو یان چه در عراق و چه در ريدي. زاست دهيازيه دست يامام ید و باورهاينقض عقاالعات شان اط يبا ا ىه و ارتباطات علميبا امام ىستيل همزيران و خراسان به دليشمال ا

و ىو كالمـ ىثيا منـابع حـدياز مسائل یاريار داشتند و در بسياز آنان در اخت یاديزش از آنكه در سـلك يخود پ ىند. برادران هارونا مند بوده بهره ىراث مشتركياز م ىفقهشـدند و مـىقلمـداد ىامـام ىند و خاندان آنـان خانـدانا ه بودهياز امام ،نديه درآيديز

ت در مـورد ناصـر ين وضعيق بوده است. ايار عميه بسيالعات آنان از امامن اط يبنابرا

های نسخ خطى گنجينهاز 182

از آنـان و ىالعـات مهمـه اط يل ارتباط با اماميطروش هم صادق است كه به دلر ا يكبت و ن سـن يـكـه برخاسـته از ا المحـیطن كتاب يبنابرا ؛آنان داشته است ىثيمنابع حد

یه و بازسـازيـامام شناخت یبرا یار ارزشمنديات است، منبع بسين ادبيمند از ا بهره شود. مىقلمداد ىمفقود امام یها كتابكـه ىاز مطالب ىا برخام ؛استده يم هنوز به چاپ نرسيطور كه گفت ن كتاب همانيا

را المحـیطكتـاب اهميتتواند مىنقل شده، العقد الثمینن كتاب در كتاب يبه نقل از ااسـت و در كتـاب یديان زيخود در شمار معتزل المحیطسنده ينشان دهد. نو ىخوب هب

رد ،نه امامت استيه در زميديان را كه مخالف با زيمعتزل یباورها از ىخود گرچه برخ ىدتيـو مشـتركات عق همعتزلـ ىعام كالم عقائداز ىطور كل ها همه جا بام ؛است كرده

یمكتـب ر انيـمعتزل یهـا و از كتاب نمودهان در مسائل امامت دفاع يان با معتزليديز م و ابن یشابوريد نيار و ابورشعبدالجب ىمانند آثار قاض ه و ابوالفضـل العبـاس بـن يو ت

.است كرده استفادهن يشروعبدالسالم لهٴ يوس هبك بار و آن هم يم تاكنون يطور كه گفت همان العقد الثمـینكتاب

ر از بر اساس سه نسخه متأخ تنها راستيو نياا ام ؛ده استيه به چاپ رسيعباس الوجه كه البت ـق ن محق يت ايمورد عنا ىازدهم به بعد صورت گرفته است. نسخه اصليسده

ىاز عكسـ فقطنبوده و یار ويدر اخت ،ق عنوان شدهيمه تحقكه در مقد گونه آن هم آن یكه بر رو استكتابت شده یا ود بر اساس نسخهـت ـ خـنامناسب از آن بهره برده اس

خ مقابلـه ثبـت شـده يعنوان تار ق به 635اآلخرة سال یمادخ ج يآن نسخه مادر، تارشـده ىسـيق تنها عكس نسخه منقول از آن و رونون نسخه مادر كه محق يبوده است. ا

لهٴ يوس هبشده بوده كه مقابله یا ار داشته است، خود بر نسخهيازدهم را در اختيدر سده ن يـق كتـاب از وجـود اح شده و بر او قرائت شده است. محق يخود امام المنصور تصح

نداشته و ىالعاط ،ق بوده 635ق به حدود سال م متعل يطور كه گفت نسخه مادر كه هماننك موجـود اسـت و مـن آن را در يا ن نسخه هميكه ا ىدر حال ،از آن بهره نبرده است

ىفـل معر يتفصـ هب روابط زیدیه و امامیهدر كتابم با عنوان العقد الثمینط به بخش مربو

183 المحيطو العقد الثمين: دربارW امامت یديز ىكهن از دو كتاب كالم ۀدو نسخ / هي ديز

و اسـت ن كتـابيح از ازه و مصح يار پاكيكامل و بس ىنوشت دست ،ن نسخهيا 1.ما كردهح يتصـح ی. بـراشـود مـى ینگهدار 1198خ به شماره يمون گالزردر مجموعه اكنون

ن يـنكه بر اساس ايكما ا ،ده شودين نسخه ديد ايبا حتما العقد الثمیندوباره متن كتاب ،كردهرا كه امام المنصور در كتابش ارائه ىمختلف از آثار امام یها توان نقل مىنسخه

كرد كـه اشارهق يبطر ابنکشف المخفـ$ به كتاب بايدجمله نياكرد. از یاز نو بازسازه علوم مجل درگفته شيپ ر مقالهٴ ن سطور ديسنده ايو وجود آن را نو اهميتن بار ينخست

یهـا نقـل ىد رضـا جاللـد محمـيز استاد سـين رت پسانه قرار داد و مورد توج ثیحد 2.كردقم منتشر ىعربث یعلوم الحده و در مجل یبازساز را آناز بازمانده

گفتـه نوشـته شيپـ المحـیطخود بر اساس كتاب العقد الثمینم كتاب يگفت چنانكهتـاكنون المحـیطبـوده اسـت. از كتـاب العقـد الثمـین ىكتاب از منابع اصلن يشده و ا

ر صـنعاء يشده و از آن جمله نسخه متعلق به كتابخانه جامع كب يىشناسان نسخه يچندن نسـخه گرچـه از يـم. اا كرده ىفآن را معر ثیعلوم حده ن بار در مجل يكه نخست است

قت تنها يا در حقام ؛ناقص است یا كه نسخهد يآ مىن آن بر نيظاهر آن و از عنوان آغاز ىالعـكاتب آن از وجود دنباله آن اط از كتاب است و ظاهرا ىميشتر از نيب ىشامل كم

انا موجود است كه هنوز ين كتاب در كتابخانه آمبروزيگر از ايد یا نداشته است. نسخهار اسـت كـه ياخت ن كتاب درياز ا ىا نسخه سومام ؛قرار نگرفته است بنده دسترس در

ل كتاب اسـت و از مه او ياز ن یا ه تنها شامل بخش عمدهآن است و البت یها اقدم نسخهبطالن قول من ذهب ىفصل ف«ن نسخه از يآن افتاده است (ا یها از برگ یآغاز تعداد

یا ق بـه كتابخانـهزه كـه متعلـيار پـاكين نسخه بسـيشود). ا مىآغاز »إمامة العبد ىإلق كتابت شـده اسـت و 628خ دهه آخر رمضان سال يتار درمن است، يدر ىخصوص

ن يـفانه تـاكنون ادهـد كـه متأسـ مىكتاب را از یگريان آن وعده جزء ديكاتب در پا

محصول حدود بيست سال مطالعه دربارV زيديه است كه اميدوارم مقدمات چاپ آن روزی فراهم شود.اين كتاب .1

،ىجاللـ ىنيالحس درضامحم ديالس ، تحقيق:»7یمن مناقب المهد ىكشف المخف« ،بن الحسن يىحي ،قيبطر ابن .2 .300تا 229 ، صص13العدد ،1424 ةيالثان یجماد ـم محر ،ثیعلوم الحد همجل

های نسخ خطى گنجينهاز 184

ىر صنعاء، بخشـيه در نسخه جامع كبالبت ؛نشده است ىيشناسا ىقسمت از نسخه كنونبـه آغـاز یا ن نسخه اشـارهيكوتاه و شامل چند برگ از دنباله كتاب (بدون آنكه در ا

ز معلـوم ين نسخه كهن نيا به هر حال از اام ؛جزء/نصف دوم كتاب شود) موجود استز بـه احتمـال يـل كرده بوده و آن بخش نيسنده، كتاب خود را تكمينو ايگوشود كه مى وده است. ده بيمن رسيطور كامل به هب یقو

مـن بـوده و از يان يديز یت و اقتباس از سويعنا حل ه همواره مالبت المحـیطكتاب یهـا ز در كتابيو ن العقد الثمـینو الشاف$مانند ،امام المنصور باهللا یها جمله در كتاب

و پس از آن مورد اسـتفاده قـرار گرفتـه محاسن األزهـارمانند ىل ح د بن أحمد الم يم ح ن ينخست یقو د به ظن يآ مى ر صنعاء بريچنانكه از نسخه جامع كب المحـیطاست. كتاب

بـه همن سفر كـرديق از خراسان به 541كه به سال ىهقيد بن الحسن البيز توسطبار سـال ه كهننسخان يدر پااست. شدهاو قرائت لهٴ يوس هبو آنجا هن منتقل شدين سرزميا

اشـاره مقابله با آن نسخه نيز و ناليلم و جياز كتاب از د یا ز به انتقال نسخهيق ن 628 شده است. ن كتـاب در سـده يـبلكـه ا ؛من مورد استفاده قرار نگرفتيدر فقط المحـیطكتاب

ز بدان يان كوفه نيديز قرار گرفته بوده و زيعراق ن ىامام یعلما ه و رد هشتم مورد توج ار يبس یها توان نقل مى المحـیطند. بر اساس نسخه كهن موجود از كتاب ا ت داشتهيعنا

دسـت داده شـده هه سده سـوم بـيكهن امام ىثين كتاب از آثار حديكه در ا یارزشمند كرد. یح و بازسازيرا تصحاست

185 ىابوطالب هاروناب از ي ك متن تازهي / هي ديز

1ىابوطالب هاروناب از ي ك متن تازهي. 10

ران در اوائل سـده پـنجم ينامدار شمال ا یديامام ز ،الناطق بالحق ىاز ابوطالب هارون ینگـار خيث و تـاريكـالم و فقـه و حـد یها در دانش یآثار متعدد صاحب و یقمر

ن رسـاله در موضـوع يه قرار نگرفته است. ام كه تاكنون مورد توج يشناس مى یا رساله ؛ه كوتاه استجماع آنان در فقه است. رساله البت ت ا يت و استدالل بر حجيجماع اهل با اهميـتحـائز یديـفكر زتحوالت ىو از لحاظ بررس ار اثر مهم يا در نوع خود بسام

نسخه تنها نياا يموجود است و گو یا در ضمن مجموعه رساله نيا نوشت دستاست. ن است: ي. عنوان رساله چنباشد آن از مانده برجا نوشت دست

د اإلمـام النـاطق ي حجة. إمالء الس عليهم السالم ت يأن إجماع أهل الب ىمسئلة ف«اهللا ىرضـ ىن بن هارون الحسـنيبن الحس ىيحيطالب ىد اهللا أبييبالحق الظافر بتأ

».عنه وأرضاه.ص در دانش اصول فقه هم تخص ،كه ذكر شد ىيها الوه بر دانشع ىابوطالب هارون

یات اهل كـالم آثـاريو ادب ىت معتزلكه در سن بود ىن كسانيو از نخست داشت ىقيعم صـاحب ىن نوع ادبيكه در ا ىمانوه متكل يش به كرد ىسع او. نمودن يدر اصول فقه تدو

و ین بصـريو ابوالحسـ ىف مرتضيعبدالجبار و شر ىقاض جملهاز هستند، ىمهم آثار. ابوطالـب بپـردازد نهيزم نيا در یآثاربه نگارش ،ان)ي(در جناح اشعر ىابوبكر باقالنعنوان ت آن بحث كرده و از آن بهي ت و حجيجماع اهل بخود از مسئله ا ىدر آثار اصول

امامت با عنـوان دربارVگرش ين او در كتاب ديدفاع كرده است. همچن یديز یا آموزهبحـث من يـبـه ا ـ ه استقابل توج ىفيلأو در نوع خود ت ار مهم يبس یكه اثر ـ الدعامة

پرداخته است.

منتشـر » شـمال ايـران یياب از يك امام زيد يك متن تازه« :تر در سايت كاتبان زير عنوان اين يادداشت پيش. 1 شده است.

های نسخ خطى گنجينهاز 186

برخوردار یا العاده فوق اهميتان از يديز یژه برايو ت بهيجماع اهل بت ا ي بحث حج ىنيو د ىت فقهيامبر و مرجعيت پياز اهل ب ىت فقهي است و آنان در بحث ضرورت تبع

ن يـآنـان در ا ىكه مبان است روشن. ندا هن بحث گذارديهمخود را بر ىه اصليآنان تكمبنـا و دربـارVان يديـان زي. اصوال در مدارد تفاوته يامام ىمبانكامل با طور هبنه يزم

ردوجود دا ىقينظر عم آنان اختالف یت از فتاويت و تبعياقوال اهل ب تي حج ىچگونگر يتحـت تـأث ،ىمهشـبـه مكتـب ب ليمتما ى معتزل یديزمان ان، متكل ين ميه در او البت

اجتهـاد، همچـون ىمبـاحث خصـوص در ىژه و مهمـيآراء و ،ىمان معتزلات متكل يادبجماع كم بر سر ا نكه آنان دستيم است اند. آنچه مسل ا ب داشتهيجماع و تخطئه و تصوا

از. ندا نوشتهنه ين زميهم در ا یدند و آثار متعد ا نظر داشته فاقت آن ات يت و حجياهل بن رساله مورد بحث از ابوطالب يهم ىكيتر است: دو اثر از همه مهم ،ها نوشته نيا انيم

از یديـ، امـام زىابوعبداهللا الجرجـانق باهللا مشابه از الموف یا رساله یگريو د ىهارون سـلوة العـارفیناز جمله ،سنده چند كتابيو نو ىو پدر المرشد باهللا الجرجان ینسل بعدن رساله يدر علم كالم. از ا اإلحاطة كتابى بزرگ به نام زيف و زهد و اخالق و ندر تصو

دو نسـخه كـم دسـت اسـت، مهم اريبس یاثر هم ىخيتار اطالعات ثيح از كه ،ىدوم هنوز منتشر نشده است. اثر نيا وصف نيا بااست. مانده ىباق ىخط

سد:ينو مىن ين رساله چنيف ايتأل سبب دربارVن رساله يدر آغاز ا ىابوطالب هارونعليهم تيأن إجماع أهل الب ىالكالم ف ىسألت أعزك اهللا إمالء مسئلة تشتمل عل«

ة يكتاب الدعامة جملة كاف ىحجة ومخالفتهم محظورة. واعلم أنا قد ذكرنا ف السالمعافك بمـا سـه وأوجبـت حقوقـك ايـك لما التمست إفراد مسئلة فانه ولكن يب ىف

راد يـهـا وايتضمن من استقصاء الكالم فيوجه ىإمالئه عل ىالتمسته استخرنا اهللا فق يـالتوف ىولـ ىنذكره هناك واهللا تعـالان أجوبتها ما لم يتحتملها وب ىادات التيالز

.1»د.يوالتسد

به چاپ خواهيد رسيد. نزديك همراه با تحليل محتوای آنی ا در آينده رسالهاين .1

187 هي ش بر اماما هيرد در امامت و ىستكتاب ابوالقاسم ب / هي ديز

ه ي ش بر اماما هيرد در امامت و ىستكتاب ابوالقاسم ب . 11

ىعبدالجبار همـدان ىان شاگردان برجسته قاضيق) از م 420(م حدود ىستابوالقاسم ب ید. او آثار متعـد است شده شناخته ىخوب به ىمعتزل یديم زعنوان متكل بهق) 415(م

طروش بوده و بر مذهب ناصر ا ،داشته است. در فقه ىسينو هيث، كالم و رد يدر فقه، حد عبدالجبار ىقاض استادش از یرويپ به ،است. در كالم كرده فيتأل یآثارنه ين زميدر ا

ىبـاق یاز و یا او اثر برجسته ىان آثار كالميداشته است. از م ىمهش مذهب ب ،ىهمدانرد مادلونـگ و لفـيكه به كوشش و ة التکفیر والتفسـیقالبحث عن أدلبه نام استمانده

بـه مربـوطث و مباحـث يدر حـد نيهمچن یو1ده است.يتكه به چاپ رسينه اشميزاب دربارVز يش و ناهميتن كتاب و يا دربارVش يها پ دارد. سال المراتببه نام ىامامت كتاب

دربارVن پژوهش يلنوشتم كه در واقع او کتاب ماه دیندر یا مقاله ىستخود ابوالقاسم باسـاس بـر ىقمـ یدرضـا انصـارمحم ین كتاب را جناب آقاي. اآمد مى حساب بهاو

،همـان زمـان 2د.يبه چـاپ رسـان ،ار داشتميل كه در اختيياز نسخه كتابخانه ىعكسفانه د كـه متأسـيهنـد بـه دسـتم رسـ درن ير حامد حسياز كتابخانه م یا عكس نسخه

باگر يبار د كيد ين كتاب بايا نيبنابرا ؛فرصت استفاده از آن در چاپ كتاب فراهم نشد به چاپ برسد. ابي تازه نسخ از استفاده

دارد عـوار مـذهبهم کشف أسرار الباطنیـة وعنوان ريز یگريكتاب د ىستابوالقاسم ب ینگهدارانا يفرد آن در كتابخانه آمبروز ه است و نسخه منحصربهيليكه در رد بر اسماع

نقـل ثيـحن اثر از يا 3د.يت به چاپ رسيدر كو شيپ سال نيچندن كتاب ي. اشود ىم

، تكهينه اشميرد مادلونگ و زابلف يوتحقيق و مقدمه: ،ة التکفیر والتفسیقالبحث عن أدل، ابوالقاسم ،ىالمعتزل ىالبست. 1 ش، تهران. 1382مركز نشر دانشگاهى،

، تحقيق: محمدرضا انصاری قمى، دليل مـا، الطبعـة المراتب کتاببن احمد، ليابوالقاسم اسماع ،ىالمعتزل ىالبست. 2 ق، قم. 1421األولى،

، الكويـت ،1الطبعـة ،عادل سالم العبد الجـادر كوشش به ،فكارونقد األاألسرار سمعيليون : كشف اال كتاب ضمن. 3 . م 2002

های نسخ خطى گنجينهاز 188

اهميـت حـائزار ين بسـينخسـت ان يليو مفقود اسـماع ار مهم يآثار بس ىم از برخيمستق 1است. ىمان معتزلوه متكل يهم در امامت به ش ىكتاب ،ن آثاريا بر افزون ،ىستابوالقاسم ب

درصدد اثبات امامت ىعيطب طور هب یو كتاب نيا یها بخش از ى. در برخاست نگاشتهان بـه خـود يـمعتزل ءارآ ىشكل انتقاد از برخـمان است و كتابش وه متكل يبه ش یديز

ه و معتزله يدينشان دهد مذهب ز ،كوشد مىن اثر يهمه جا در ا كه چه اگر ،است گرفته ىعنـي ،یمكتـب ر ىان معتزلـيديـد زياست. عقا ىكيوابسته یاز باورها یاريدر بس

از یا در پـاره ،نـدا عبـدالجبار بوده ىو قاضـ یكه از شاگردان ابوعبداهللا بصر ىانيديزن يـان در ايـو از مباحث معتزل داشتهتفاوت یديز یها گر از گروهيد ىمسائل با برخ

ر بوده است. متأث سختنه يزمبخش امامت كتاب ،مانده است برجاان ينه امامت كه از معتزلين كتاب در زميتر مهم

oهمـانر از موضوع متأث نيا در ،ىمعتزل یها كتاب گريدعبدالجبار است. ىقاض غن$الم نهيزم نين كتاب در ايتر مهم ،یمشرب در مكتب ر ىان معتزليديان زي. در ماست كتابران يـو شمال ا یمذهب ر یدي، امام زىاز ابوطالب هارون الزیدیـةاست با عنوان ىكتابده اسـت. يبـه چـاپ رسـ ،بـادبا انتساب غلط به صاحب بن ع البتهر و مكر طور هبكه

مـن در يمـذهب ىمهشـان ب يديان زيز در مين مكتب و نيهم در هم یگريد یها نوشتهن كتـاب ياز جمله همـ ن،يشيپ یها ر از كتابار است كه متأث يدو سده بعد در اخت ىكي

امامت و با دربارVان يبر مباحث معتزل ن آثار در رد ياز ا ىاست. برخ ىابوطالب هارونز يـرا نالدعامـة كتابنوشته شده است. امامتنه يان در زميديد بر مذهب مختار زيتأك المحـیطبـا عنـوان ىدر كتـاب یمذهب اواخر سده پنجم قمـر یديان زياز معتزل ىكي

منتشـر مجله علوم حدیثدر را آن از ىگزارشسطور راقمكه استشرح كرده باإلمامة 2.كرده است

اسماعيليه به چاپ Vدربار یاينك در مجموعه مقاالت و كهاش هرن دربارV او و ردي ت شا مهم و معروف ۀنك: مقال. 1

است. دهيرس .160، ص 1380تابستان ،20شماره ،ثیعلوم حد مجله ،»هي و منابع مكتوب امام هيديز« ،حسن ،یانصار. 2

189 هي ش بر اماما هيرد در امامت و ىستكتاب ابوالقاسم ب / هي ديز

،مخـتص ىبلكـه در فصـل ،ها معموال نه تنها در ضمن فصول مـرتبط ن كتابيدر ا انتقـاداتو از آن انتقـاد شـده اسـت. مطـرحبـت يامامـت و غ دربـارVه يـد اماميعقا

عـت امامـت و ير طبيمانند نص، عصمت، تفس ىدر خصوص مباحث شتريگرفته ب صورتبـت امـام غائـب بـوده اسـت. يتر بحث غ امامان و از همه مهم یا معنوي ىنيگاه ديجا

ه را در موضوع يامام ىاز آثار كالم ىطور خاص برخ آثارشان بهان در يدياز ز یشمار نقدكه در آن نظر به المحـیطكتاب نيسنده همياز جمله نو ،ندا بت رد كردهيا غيامامت

، شـاگرد ىالحسـن یاو دارد. ابوالقاسم ابـن المهـد الشـاف$و كتاب ىف مرتضيشر آراءمخصـوص ىز كتابين ،یسده پنجم قمرمه يشابور در نين یديو عالم ز ىابوطالب هارون

ن يـاز ا یاريشه بسي. راست نوشتهبت امام زمان يدر غ ىف مرتضيشر المقنـMبر در رد در یان سـده سـوم قمـريمذهب پا یدي، دانشمند زید علويانتقادات به انتقادات ابوز

از او پـسبر او نگاشـت. فاتش را در رد ياز تأل ىكي یبه رازق گردد كه ابن مىباز ،یرآنان در ىشگيالت انده داشت و از تحو يبا امام ىقيدق ىيهم كه آشنا ىابوالعباس حسن

ىعكه هر دو مـد ـ ىبرادران هارون ،ز دو شاگردشيلع بود و نبت مط ينه امامت و غيزمه يـبر امام یار تنديبس یها هيرد ـ ه داشتندالبت هم ىنه اماميشيان بودند و پيديامامت ز ىو قاضـ یابوعبداهللا بصـر همچون ىانياز آثار معتزل خود،در انتقادات شانيانوشتند.

وصـف، نيـا بـامنـد بودنـد. بهـره ،هيـبر امام ها آن ودامامت و رد بابعبدالجبار در طور هب ،شد مىامامت نوشته دربارV یديو ز ىمعتزل یها شهيكه بر اساس اند يىها كتاب

از ىشد. برخـ مىر نيشان تحريد ايبا عقا تا مخالفيه يامام یباورها رد یتام در راستابـا مشـابه یحـدود تا ،تيا افضليدر موضوع امامت ىعير شيغ ان يمعتزل یكردهايرواز ىقابـل تـوجه یهـا بخشكـه در طور همان. بود موضوع نيا دره يامام یها دگاهيد

ه يد اماميبا عقاار يمشابهت بس یديمان زمتكل یها ان در امامت، بحثيديفصول آثار ز امامـت هـم بـه رد دربـارVبودند در آثـار خودشـان ريناگزان يديدارد. به هر حال ز

نيهمچنان. يمعتزل ىعير شيغ ءو هم به آرا بپردازند ىر معتزليغ ىمان سن متكل یباورها آمـوزهژه يـو ند. بـها كرده مىه يامام ءآرا رد صرفت خود را از هم ىبخش وستهيپآنان

های نسخ خطى گنجينهاز 190

نمود. مى ىنيشه امامت ديكامال ناسازگار با اند یا شهياندنظر آنان دربت يغ اهميـتاز یدر مكتـب ر ىان معتزليديز ىات كالمينه ادبيكه در زم یاز آثار ىكيالمعتمـد فـ$ بـا عنـوان ىسـتاست از ابوالقاسم الب ىكتاب ،برخوردار است یا العاده فوق

كـهافتم يـ دسـتاثر نيا از یا ه صنعاء به نسخهيش در كتابخانه غربيها پ . سالاإلمامةم يدر فهـارس قـد 1.كـردم ىفاختصار معر به مجله کتاب ماه دیـندر یا آن را در مقاله

كوتـاه بـدان یا اشاره تنها همد يو در فهارس جد استنشده یادين كتاب يصنعاء از ا .است شدهار كهن از اواخـر سـده ششـم ياست بس یا ا نسخهام ؛ان نقص داردين نسخه از پايان آثـار در يبوده و كتـابش از نخسـت ىعصر ابوطالب هارون هم ىست. ابوالقاسم ب یقمر

اسـت. در آغـاز دهيرسـ ما دست بهاست كه ىوه متكلمان معتزليموضوع امامت به شنـا نقـل ينجـا آن را عيشده است كه ا درجاز ابواب آن ىنسخه، عنوان كتاب و فهرست

ن است:يوان نسخه چنكنم. عن مىخ يف الشـية أعزهم اهللا وكثـرهم تـأليديمذهب الز ىاإلمامة عل ىكتاب المعتمد ف«

. ىل بن أحمد البستيالقاسم إسماع ىاإلمام العالم الفاضل أب ».رحمه اهللا فصول كتاب عبارتست از:

هل اإلمامـة واجبـة مـن جهـة ىه. فصل فياإلمام ف ىحتاج إليان ما يب ىفصل ف«شـرائط ىهل وردت اإلمامة من جهة الشرع أم ال. فصـل فـ ىالعقل أم ال. فصل ف

ان مـا يـب ىكون أعلم أهل العصر. فصل فـيجب أن يأن اإلمام ال ىاإلمام. فصل فسـتحق جـزاء يبطالن القول بأن اإلمامة جزاء (ــ ىجب به طاعة اإلمام. فصل في

هـل ورد ىجوز عقال أم ال. فصل فـيار يختهل التعبد باال ىف األعمال). فصل ىعل ىان النصـوص علـيـه بيالنص وف ىان الخالف فيب ىار أم ال. فصل فيختالتعبد باال

و فروردين 1380، اسفند کتاب ماه ديـن، »بطريق ابن به منسوب ىكتاب و ىبست القاسم ابو«حسن، . نك: انصاری،1

. 69تا 68، ص 54و 53، ش 1381

191 هي ش بر اماما هيرد در امامت و ىستكتاب ابوالقاسم ب / هي ديز

. عليهما السالم نيوجوب طاعة الحسن والحس ىفصل ف عليه السالم نير المؤمنيأمشة. ير وعايطلحة والزب ىالنص. فصل ف ىان حكم الصحابة واختالفهم فيب ىفصل فخلف عن يمن ي. فصل فیاألشعر ىموس ىة ومن معه وأبيان حكم معاويب ىفصل ف

اإلمام صح ىنص اإلمام عل ىمن قتل إماما. فصل فين واعتزله. فصل فير المؤمنيأم .»ستة عشر فصال.

ا امـ ؛ن نسخه نـاقص اسـتياز فصول موجود در ا ىن فهرست ظاهرا تنها فهرستيا مربوطكه معموال در آثار یگريد یها ر بوده و شامل فصلت لكتاب در اصل، مفص ايگو

بوده است. زين ،شده مىبه امامت طرح گـر بـه وجـود يد ىبا قلم ،كاتب هم ندارد یان از سويپا ىان نسخه كه گواهيدر پا

د يش مختصـر اسـت و شـايوبـ ه كـمالبت ىاني. فصول پااست شدهنقص و سقط اشاره كـه ىن فصليآخر ،است. به هر حال بودهافته يل كتاب را نيخود فرصت تكم ،سندهينو

ك فصل يو در دهيگرددر نسخه ما به شكل ناقص نقل است هدر فهرست باال ذكر شد د است.يك صفحه نسخه سفياز ىگر از كتاب هم بخشيد

شود: مىده يد ىن گواهيا ،برگ صفحه عنوان نسخه یبر رو ،ن فهرستين اييدر پاخ حنظلة بن الحسن رحمـة يأخذتها مناولة من الش ىنسخة األصل الت ىقوبل عل «

».ه.ياهللا علمن در زمـان منصـور بـاهللا ي یدين حنظلة بن الحسن از رجال و عالمان نامدار زيا

ره ير در سـق) و از افراد مرتبط با او است كـه ذكـرش مكـر 614 م( هعبداهللا بن حمز منصور باهللا آمده است.

دهد: مىكتابش دربارVمختصر ىحيتوض ىستدر آغاز كتاب، ابوالقاسم بدكم اهللا وسـددكم يسر وال تعسر برحمتك. سألتم أيم. رب يبسم اهللا الرحمان الرح«

ىعلـ علـيهم السـالم ةيديه مذهب السادة من الزين فياإلمامة أب ىإمالء مختصر فت يـهـذا الكتـاب فرأ ىه فيعتمد عليء مما ىر أن أخل بشيقة اإلختصار من غيطر

كالم مـن ىجوز االتكال عليه من النفع وإن كان قد يإجابتكم حقا واجبا لما لكم ف

های نسخ خطى گنجينهاز 192

اهللا عنهم. ولوال ما حصـل ىوالكبار من أصحابنا رض عليهم السالم ةتقدم من األئم ل مـا قـالوه وتـرك يهذا الكتاب لكان االشتغال بتحص ىمن الطرائق المستحدثة ف

كون أقرب مأخـذا يه ذلك واجعله فصوال لين لكم فيوأنا اآلن أب ىالعدول عنه أول ».ق.يوأنفع وباهللا التوف

الف) اشاره به نوشته خود در اصـول فقـه 52جا (برگ كين كتاب، يسنده در اينو نمايد كه چنين مى. است كرده ات اسـتادش يـن كتاب را در زمـان حيا ىستابوالقاسم ب استكه از او در كتابش نقل قول كرده یچرا كه چندبار ؛بار نگاشته بودهعبدالج ىقاض

. »القضاة أدام اهللا عزه ىقاض ىوحك«اد كرده است: ير ين تعبيگاه از او با ا )ب 54(مثال نوشته شده باشد. ىهارون الدعامةد بعد از ين كتاب بايكه ا رسد مى نظر به نيهمچن كردهعبدالجبار نقل ىف قاضيتأل نقض اللمـMب) هم از 62ك موضع (برگي دراو ىائب ج ىف ابوعليتأل ابن الروندی $اإلمامة علالف) از كتاب 86جا (برگ كي زي. ناست

بـدون ذكـر نـام منبـع، هـمالف) 62نمونه، برگ ی(برا ی. او در موارداست كرده ادي . است كردهه نقل و رد يامام ىرا از آثار كالم ىمطالب

193 مركزی دانشگاه تهران ۀامامى زيدی در كتابخان ۀبه كتابخانى متعلق ی خط ا نسخه / هي ديز

مركزی دانشگاه تهران ۀامامى زيدی در كتابخان ۀبه كتابخانى متعلق ی خط ا نسخه. 12

كـه ىليوسط د الب تأليف اديب نامدار، ابن السي شرح ابيات الجمل $الحلل فى خط ۀنسخشود، مىگهداری ن V 204با شمارمركزی دانشگاه تهران ۀمشكات كتابخان ۀدر مجموع

ايـن نسـخه 1اسـت. ىی خطـها مهاجرت نسـخه Vپديدحيث ه از ی قابل توج ا نسخهيمن كـه در از كاتبى زيدی ۀوسيل خوبى آشكار است، بايد به آن به ع خط چنانكه از نو

شخصـى ۀبرای كتابخاناست، ق) بوده 749د باهللا يحيى بن حمزه (د. خدمت امام المؤي ی هـا ی كتابها عداد زيادی از نسـخهاين كاتب در ت خط ۀنمون. امام كتابت شده باشد

ی آنان را ها ديگر از عالمان زيدی كه اين كاتب نسخهد باهللا و نيز برخى خود امام المؤي ايـن سـطور Vنويسـند و ی يمن و اروپا موجود اسـتها در كتابخانهاست كتابت كرده

ها را تاكنون از نظر گذرانده است. بيشتر آنگـردآوری بـهد باهللا همچون سلف دورترش المنصور باهللا عبداهللا بـن حمـزه المؤي

با اين تفاوت كـه در ه است،داشت اهتماممى و فقهى و حديثى ی كالها های كتاب نسخهداده از خـود نشـان یو فخـر راز غزالىبه آثار نسبت ی ا ويژه توجه ،كنار آثار زيدی

است كه بايد زمـانى مانده ى او شماری باقى ی خط ها ينك از مجموعه نسخها . هماستدهـم. تعـدادی از ارائـه م،ا ديدهپا ی يمن و اروها فهرستى از آنچه تاكنون در كتابخانه

افزون بايدها از ميان آن كهند ا ى اهتمام داشتهی خط ها به گردآوری نسخه یامامان زيدد د بـاهللا محمـو المؤي ىد بن علالمنصور باهللا قاسم بن محم از ،گفته بر دو شخص پيش

المنصـور بـاهللا عبـداهللا بـن د باهللا يحيى بن حمزه و بيش از او . المؤي ياد كرد ،فرزندشكتابـت و نيـز امر كه در انىلمااز ع همچنينی و ا حرفه حمزه از كار گروهى و كاتبانى

ند.ا گرفته مىبهره ،ندا كوشا بوده ها بازخوانى و تصحيح و اصالح نسخه

.كهن بهره گرفته نشده است ۀفانه از اين نسخدر تصحيح اين كتاب متأس .1

های نسخ خطى گنجينهاز 194

كه شايد در نظر است مورد بحث، به مطلبى اشاره شده ۀبر روی برگ آغازين نسخ سابق به نظر رسد: ۀبدوی مخالف گفت

ىه حكى ذكره فال رسم فيها ولعل ىل على اهللا رحمه اهللا التمن كتب موالنا المتوك « ..»تهوصي

اسماعيل فرزند المنصور باهللا قاسـم ،»ل على اهللا المتوك «مقصود از ،به احتمال زياديمن در عصر حكومت قاسميان بر يمن یزيد است كه از امامان مهم ىد بن علبن محم

شود كـه مى). از اينجا معلوم قمری 1087تا 1054 های سال امامت:دورV بوده است (كه آن را ظاهرا وقـف كـرده بـوده ـ شا ی كتابخانهها ل از نسخهت امام المتوك در وصي ايـن زيـادبه احتمال ندارد. پيشين ياد شده است. اين مطلب منافاتى با آن نظر است ـ

ش نگهـداری ا ل اسماعيل قرار گرفته بوده و در كتابخانـهنسخه بعدها در اختيار المتوك شده است. جالب است كه شخصى بر روی برگ آغازين نسـخه بـه زبـان فارسـى مى

كـه نـامش در يادداشـت قـديمى ـ ل على اهللا مقصود از المتوك احتماال نوشته است كه ل على اهللا احمد بـن سـليمان اسـت ، المتوك یامام زيد برده شده است ـ برگ آغازين

د المؤيـ ۀدر اصل برای كتابخانـ ،اين نسخه ،ا چنانكه گفتيمام )؛ششم قمری Vسد ۀ(نيم .ل على اهللا احمد بن سليمانيحيى بن حمزه كتابت شده بوده و نه برای المتوك

شـود و دقيقـا مىك يمنى ديد گو چند گواهى تمل و گفت وردى مخط ۀبر روی نسخى مرحـوم خطـ ۀمعلوم نيست كه اين نسخه چگونه و چه زمانى سر از ايران و مجموع

يـك گـواهى بـه ،بر روی همان برگ نخست ؛ البتهد مشكات درآورده استد محم سي مـری ق 1336رجـب سـال ۀد در تاريخ نيمفارسى از شخصى به نام الكاظم ابن محم

نسـخه هـم دهد. بر روی برگ آغازين مىاين نسخه ككه خبر از تمل درج شده است نلمـاامعروف به فاضل يمنى كه از ع 1یالعلو ىمطلبى به نقل از يحيى بن قاسم العباس

آمده است. داشته، کشافبر ىو شرح معروف استبوده قمری هشتم Vل سداو ۀنيم

ی ديگر عرضه خواهم كرد.ا خواست خدا در مقالهبهم كه ا گردآوردهاو اسنادی را دربارV تاكنون .1

195 مركزی دانشگاه تهران ۀامامى زيدی در كتابخان ۀبه كتابخانى متعلق ی خط ا نسخه / هي ديز

از تاريخى دقيق روشن نيست. در پايان نسخهبه نحو گفته پيش ۀتاريخ كتابت نسخشـود. بـه هـر مىخوانده مریق 726ظاهر به كه هه حروف ياد شدصورت عدد و ن به

مـریق 743يكى ذكر شده است:دو تاريخ ديگر ،در حاشيه ،حال در كنار همين برگتـاريخ . اين مریق 742برای گواهى مقابله و قرائت و تصحيح و ديگری تاريخ شعبان

ا نبايد تاريخ كتابت اصل نسخه باشد؛ چرا كه چيست؟ ام دوم دقيقا معلوم نيست تاريخ .استنگاشته شده با قلمى متفاوت

شـايد افزون بر اين، و است ها مهاجرت نسخه موارداز يكى به هر حال اين نسخه .باشدنيز ی از ارتباطات فرهنگى زيديان ايران و يمن ا نمونه

های نسخ خطى گنجينهاز 196

ىياب از ابوالحسين هارون تازه ىكتاب: الناصر قهلف الحاصر. 13

)، ق 411ه ذيحجـ ـ333د باهللا احمد بن الحسين بن هارون (ي ؤ، المىابوالحسين الهاروندر فقه و كالم است كـه یدمتعد یها ف كتابنامدار شمال ايران و مؤل یاز امامان زيد

او در 1.رسـد مـى 7ىالمجتب ىمام الحسن بن علبش با هشت واسطه به زيد ابن اإلس ن رين تـ در مهم ىد و مهم متعد آثارداشته و تبحرو شعر ىعلوم ادب ىعلوم مختلف و حت

سير و یها در كتاب فصيلت بهشرح احوال او را . است نگاشته ىعلوم اسالم یها رشتهاس الم عبـگرفتن از آنچه كه عبدالس یتوان با يار مىند و هم اكنون ا نوشته یرجال زيد

فين لؤعـالم المـأ كتـاباو و نيـز در یالصـغر $مـالألاكتاب ۀماو در مقد Vالوجيه درباردر كتـاب .آشـنا شـد یو ىت علمـاليـو فع ىاز زنـدگ ىياتوشته است، با كل نة الزيديـ

ل از احوال و سير و دعوت او آمده اسـت كـه بـه مفص ىشرح ى،محل ةالحدائق الورديـارائه شـده یصورت طبع انتقاد به ةالزيدي ةخبار ائمأمادلونگ در كتاب پروفسورت هم

كوتـاه ىو يادداشـت یت جنيـد بغـدادوصي «، ىقم یحسن انصار از اين قرار است: منابع اين يادداشت ى ازبرخ. 1

؛144 تا 141 صص ،شمسى 1379 آبان ـ ، مرداد2شماره ،، دوره هفدهمه معارفمجل، »المريدين ةسياس Vدربار ى؛ احمد بن يحيـ141 تا 139 ص، صم1999، 3، دوره پانزدهم، شماره ه معارفمجل ،»لحجى مسلم تاريخ« همو،

لالبحـاث ىويسبادن، المعهد اآللمـان /بيروت ، Susanna Diwald–Wilzer ، تحقيقةطبقات المعتزل، ىبن المرتض؛ احمد بن 166، قم، ص ىقم یرضا انصارد ، تحقيق محم المراتب، ىابوالقاسم اسماعيل البست؛114، ص ةالشرقي

،ق 1341، صـنعا، شـرح االزهـارل كتـاب و اد ، در مجل تراجم الرجال المذكوره فr شرح االزهـار، یعبداهللا الجندار؛ 167، ص 2ج ، م 1987، بيـروت، ی، تحقيق عزيز اهللا عطارداخبار قزوين $التدوين ف، ىعبدالكريم الرافع ؛4صو ايرج افشار، تهـران، ى، زير نظر حبيب يغمايینامه مينـو، در پژوه دانش ىدتقكوشش محم به ی،زيد ۀمشيخ دو

، ىالصنعان ىضياء الدين يوسف بن يحي ؛185، 183، 177 تا176 ص ، 168 تا 167، 165، ص ىشمس 1350 ،شرح العيون، ىشمجالحاكم ال ؛212 ، ص 1 ج ،ىشمس 1379، ، تهرانىدامغان ی، تحقيق احمد مهدوالسحر ةنسم

ق / 1406، چـاپ دوم، د، تونس/ الجزايـراد السي ؤف :، تحقيقةفضل االعتزال و طبقات المعتزلضمن چاپ شده ، دمشـق، $المتحـف البريطـان $فـ $مصادر التراث اليمن، یحسين بن عبداهللا العمر؛ 376تا 375ص م ، ص 1986ــفنديار؛ 143 ـ�� 142، ص م 1980ق / 1400 ــن اس ــســتانتــاريخ طبر ،اب ــه كوشــش عب ــران، ، ب ــال، ته اس اقب ، تحقيـق صـالح عبـداهللا احمـد قربـان، د باللهيؤالم ةسير، ى؛ المرشد باهللا الجرجان102 تا 98 ص، ىشمس1320 .ق1422، صنعا

197 ىياب از ابوالحسين هارونتازه ىكتاب: الحاصر لفقه الناصر / هي ديز

گردد كه المرشد بـاهللا مىباز یا او به سيره Vدربار ىاين سيرنويس ۀهم ۀريشه البت ؛ است Vدربـار ـ بـوده اسـتبـاهللا د كه خود از شـاگردان المؤيـ ـ ق باهللا فرزند الموف ی،زيد بـه چـاپ ىخطـ ۀمستقل بر اساس چنـد نسـخنحو ازگى بهت بهو است د نوشته المؤي

1.رسيده استاز جمله آنچه كه شـيخ ى،د باهللا به داليلا المؤي ام ؛مذهب بود ىامام ،د باهللا پدر المؤي

ه ايـن امـر البتـگراييد. یبه مذهب زيد ،آورده است تهذيب االح6ام ۀمدر مقد ىطوسبحـران غيبـت را پشـت سـر ىويـژه در آن دوره كـه بـه تـازگ هب ىامام ۀجامع یبراد و بـرادر ديگـرش النـاطق يـؤالم ىه كه مقام علمگذاشت، بسيار گران آمد، خاص مى

بسـيار برجسـته ـ را پذيرا شده بود یكه او هم مذهب زيد ى ـبالحق ابوطالب هارون ىيعنـ ،معاصـر خـود ى امـام طـراز هـم و اين دو برادر در ميان زيديه به دو برادر بود

مختلف ید در بغداد و شهرهاتحصيالت المؤي شدند. مىقياس ىضو مرت ىشريفين رضحمد بن ااس أبوالعب یزيد ۀعالم برجست ،خود ىنزد داي وی .استصورت گرفته ايران

م مشهور أبوعبـداهللا تحصيل فقه و كالم كرد و همچنين از محضر متكل ىإبراهيم الحسن ةالقضـا ىكالم آموخـت و در اصـفهان بـه درس قاضـ )ق369(درگذشته سال یالبصر

پيوسـت و هاصـول الخمسـدر شـرح )ق 415(درگذشته ىحمد الهمداناعبدالجبار بن سماعيل بن ابن ىاز ديگر مشايخ او أبوالحسين عل .استاد را گردآورد »زيادات الشرح«حسن ناصر اطروش كبيـر روايـت حـديث یاز امام زيد یو ۀواسط دريس بود كه بها

از . وايت كـردهم حديث بسيار ر ىث سن ، محد ىاالصفهان یالمقر بوبكر ابنااز . كرد مىبوعبداهللا الحسين بن إسماعيل اق باهللا مشهور إمام الموف یعالم زيد بايد بهشاگردان او

و پدر اإلمـام المرشـد بـاهللا ،علم ال6الم $اإلحاطه ف، صاحب كتاب ىالجرجان ىالحسنهاشـم، ىأبوالحسين أحمد بن الحسين بـن أبـ ىيكهم از ديگر شاگردان او اشاره كرد.

صـالح تحقيق: ،$الهارون نید بالله احمد بن الحسیاالمام المؤ رةیس المرشد باهللا يحيى بن حسين، ،جرجانى شجری. 1

.م 2003 /ق 1424 ،صنعاء ،عبداهللا قربان

های نسخ خطى گنجينهاز 198

.بود تعليق شرح اصول الخمسه، صاحب مانكديممعروف به شريف : اين قرار است از ىد باهللا ابوالحسين الهاروني ؤاز تأليفات الم یشمار

ةالتبصـركتـاب ـ 4، شرح التجريد ـ3، التجريدكتاب ـ2، یلنبا ةاثبات نبوكتاب ـ 1چاپ به ىهمگكه اين آثار المريدين ةسياس ـ6، الصغرى $األمالكتاب ـ 5، علم ال6الم $ف

بـن یفقـه االمـام يحيـ $فـ ةالبلغكتاب ـ 7 ى:رسيده است. دو كتاب ديگر او در فقه يك .طروشدر فقه ناصر ا الحاصر لفقه الناصركتاب ـ8 ی:است و ديگر یالحسين الهاد

، یبـه گـردآور یالزيـد ىيكي از شاگردان او هم به نام أبوالقاسم بن تال الهوسـم ةاإلفادكتاب ـ9:یها ت گمارده به نامد باهللا هم مؤي ىفقه یفتاوتهذيب و تخريج آراء و

در اختيار مـا قـرار ىصورت خط بههمچنان كه هر دو الزياداتكتاب ـ 10و الفقه $ف .دارد

یزيـد ىت فقهبا هر دو سن یه به تحصيالت خود نزد مشايخ زيدد باهللا با توج مؤي خـود گرچه و بود آشنا) طروشا كبير ناصر به منسوب( یناصر نيز و یهادوـ ىقاسم

فقه ناصر كبير ۀدر زمين ىول ؛بن الحسين گرايش داشت ىيحي یهاد امام مذهب به یوبـه شـاگردان یفقه ناصر ۀدر زمين ىهاي ت تدوين كتابسن بود.تدوين كرده ىهم كتاب

یاساس فتـاوگردد كه بر مىباز یو ىمذهب فقه پيرو یو فقيهان زيدكبير خود ناصر دسـت ىهـاي كتـاب بـه تـدوين چنـيناو ىفقهـ یها ناصر و نوشته Vو اقوال گردآمد

،طور نمونه به يازيدند. مى در فقـه ناصـر ىكتـاب ی،م زيد، فقيه و متكل ىستابوالقاسم ب یهـا نقـل قـول تعداد كثيری ازها از ميان رفته است و فانه بيشتر اين كتابدارد. متأس

خوشبختانه كتـاب با اين وصف، .مانده است ىباق یبعد یها در كتاب هابسيار زياد آنناصر فراهم ىو آراء فقه یكه بر اساس فتاو ىابوجعفر هوسم تأليفآن شروح و االبانة

از آن در اختيار ما قرار متعددی ىخط یها هم اكنون موجود است و نسخهآمده است، Vديگـر دربـار یها اين كتاب يا كتاببارهٴ در هم یديگر یها و كتاب ها مجموعه .دارد

از طريـق كتـاب ىامـام ۀشـيع ی، فقهـاىت فقـه امـامفقه ناصر موجود است. در سن ناصر یمادر از نسل ناصر كبير بود، با فتاو جانب كه خود از ىضشريف مرت الناصريات

199 ىياب از ابوالحسين هارونتازه ىكتاب: الحاصر لفقه الناصر / هي ديز

.با اماميه آشنا شده بودند یو ىو اختالفات فقهكـم تـا د باهللا از ميان رفته است. دسـتمؤي ال الحاصرشد كه كتاب مىر تاكنون تصو

شده به وجود اين كتاب يك از تحقيقات معاصر يا فهارس چاپ ، در هيچما ديدهآنجا كه از یبسـيار ىخطـ یها اس الوجيه هـم كـه نسـخهالم عب عبدالس .نشده است یا اشاره

د بزرگ به چـاپ و در دو مجل يمن را فهرست كرده ىو عموم ىخصوص یها كتابخانهيمـن یها از اين كتـاب در كتابخانـه ىخط یا به وجود نسخه یا ، اشارهاسترسانيده

مختلـف سـراغ ايـن كتـاب را یها در كتابخانه ،خود به يمن یدر سفرها .نكرده استنيـز از آن نيافتم و در فهارس آنجا ىدر كتابخانه تريم حضرموت هم نشان ىگرفتم، حت

كهـن خطـى ۀمجموع كي ىدر بررساز بخت خوش، ا ام ؛از اين كتاب ديده نشد امىنيمن در اختيارم قرار گرفت و شامل چند متن ناقص یها از كتابخانه ىكه در يك یزيد

كاتب مجموعه افتاد كه خبر از كتابت كتـاب ى، نظرم به گواهبود دمتعد یها ىبا افتادگ ۀاز اوراق ايـن نسـخ یا پـاره ىبه دليل افتادگ د.دا قمری مى 547ه حج یدر ذ الحاصر

كتـاب ىشناسـاي ،هم خوردن اوراق مجموعه در تجليـد كتـابربى و جاي هكهنه و جابدر الحاصـرويژه اينكه صفحات كتـاب پذير نبوده است. به ديگران امكان یبرا الحاصـر

و یلـرازمسـائل ااز كتـاب ىدو كتاب ناقص ديگر اين مجموعه كه شامل بخش یالبالمشكل كرده اسـت. از اساسرا اثر ىاست، پراكنده شده و شناساي $قاسم العيـان مسائل

قـادر بـه صفحات ايـن مجموعـه، ىت در تمامبا دق نويسندV اين سطور ،با اين وصف .گشت الحاصرصفحات كتاب ى شناساياسـت ا روشن ام ؛نيست الحاصركتاب ۀه ناقص است و شامل همالبت يادشده ۀنسخ

معمـول رسـم بنـابر ،چـرا كـه كتـاب مانده اسـت؛ آن باقىاز ىهكه بخش قابل توج ه به حجـم ابـواب با توج همچنين .است ىابواب فقهترتيب بر حسب ىفقه یها كتاب

ف همـه جـا از لـؤنبـوده اسـت. م مبسـوطىكتاب الحاصرپيداست كه كتاب موجود، و گاه با گرفتهاصحاب ناصر بهره یها كتاب ىخود ناصر يا برخ یها ها و رساله كتابدر مهم ۀتنك ه است.آورد ویبه نقل از ىيا حديث كرده استوايت صل از او ر مت یسند

های نسخ خطى گنجينهاز 200

فقه معامالت و كتاب السير و امر به معروف و ابـواب یها ما اين است كه بخش ۀنسخايـن Vواب، ميزان فايدت اين ابه به اهمي شود كه با توج مىدر اين نسخه ديده آن مشابه

توانـد مـىايـن كتـاب به همـين نحـو، .رخواهد شدت روشن پژوهان یزيد ینسخه برا .شمال ايران بيشتر كند ۀشناخت ما را از ناصر كبير و زيدي

RS9T�

یاز مكتب ر ىاب معتزلي دو كتاب تازه. 1

سـندگان يعنـوان نو را بـه یشـمار یعبـدالجبار در ر ىقاضـ از ميان معتزليان حلقـهٴ یار محـدوديآنان تنها تعداد بس یها ا از نوشتهام ؛ميشناس مى ىمعتزل ىكالم یها كتاب یشـابوريد نيابورشـ ،انيـن ميـمانده اسـت. در ا ىم باقيرائت ق ا سن ي یديت زدر سن

مانـده ىبـاق ىن حلقه اسـت كـه از او چنـد كتـابياز هم یا م برجستهدانشمند و متكل بـوده اسـت ىعبدالجبار معتزلـ ىشاگرد قاض كهن يرواس بن ش است. از ابوالفضل العب

مانـده بازد الرصـاص م الحسـن بـن محمـيب و تنظـيبا تهـذ ىبزرگ ىهم كتاب كالمنـه ين سطور بـه همـراه همكـارش زابيسنده ايده است. نويكه هنوز به چاپ نرس است ىان شـاگردان قاضـيـن دو دانشـمند در ميـتكه تاكنون در دو مقالـه بـه آثـار اياشم

و یشـابوريد نياب را از ابورشـيـ تـازه رسالهجا دو نيدر ا 1عبدالجبار پرداخته است.

نگريد به:. 1Ansari, Hassan and S. Schmidtke, “Mu ʿtazilism after ʿAbd al-Jabbār: Abū Rashīd al-Nīsābūrī’s Kitāb Masāʾil al-khilāf fī l-uṣūl (Studies on the transmission of knowledge from Iran to Yemen in the 6th/12th and 7th/13th c. I),” Studia Iranica[2010] 39, pp. 227-78; “Mu ʿtazilism in Rayy and Astarābād: Abu l-Faḍl al-ʿ Abbās b. Sharwīn (Studies on the transmission of knowledge from Iran to Yemen in the 6th/12th and 7th/13th c. II)”, Studia Iranica, 41 (2012), pp. 57-100.

ىقاضـ ۀال حلقـفعـ یاعضـا تمامم به يدارتأليف يا انتشار در دست زابينه اشميتكه یكه با همكار ىدر مقاالت م.اي پرداخته ،ندا ال بودهفع ىمهش كه در كالم ب یعبدالجبار در ر

های نسخ خطى گنجينهاز 202

ىفـمعر ،ما افتهي ىك مجموعه خط يش در ضمن يسال پ چندكه 1نيابوالفضل ابن شرو ؛كـنم ىفرا به اختصار معر ادشدهياينجا مجموعه درمناسب است كه بدين منظور كنم. مى

كنم: مىن مجموعه را به بعد موكول يا یها هاز رسال ىبرخ دربارVر ت ىليسخن تفصالبته شده است: ىفن معر يمجموعه چن یها ها و رساله ل الف كتابدر برگ او

وكتـاب /ید قطعة من بعض كتب الزهـد والتقـوهذا المجل ىف /الحمد هللا وحده« /ه بعض نقـصين وفيالفضل بن شرو ىخ أبيها الطاعات/ للشيتعظم عل ىالوجوه الت

/ وحـدود األلفـاظ للصـغانى عليهما السـالم ىالرض ىبن موسومسند اإلمام على /عليـه السـالم د بـاهللا يـللمؤ /نيدياسة المريس ة ويلقيوالس حروف المعجم/ ىعل

ىوشـرحها أعنـ ضـا يالم أه الس يعل /د باهللا ين للمؤيأصول الد /ىوكتاب التبصرة ف /بعضه سـاقط یالراز /ليبن إسماع ىل بن عليإسماع /خيألفه الش /یالتبصرة الذ

ه يـوف /وهـو معـرب /األصول ىة فيالفارس /الحاكم أبو سعد باللغة /وكتاب جمعه ».ساقط.

ىگـواه یشـمار ،جلـد نسـخه ىيز بر پشت صفحه مقوايبرگ نخست و ن یبر رو شود. مىده يد ین المسورياز جمله از فاطمة بنت سعدالد ،ك نسخهتمل

. ااست در موضوع تقو ىكامل است، كتابن كتاب كه از آغاز ناقص و از آخر ينخست الف است، كاتب نوشته است: 12ان آن كه برگ يدر پا

د دنا محم يرسوله س ى/ وصلواته عل األعال ىوالحمد هللا العل یتم كتاب أدب التقو«ها الطاعات عند اهللا سـبحانه يعل /تعظم ىتلوه كتاب الوجوه التي/وآله وسالمه ىالنب

ىن رضـيالعباس بن شـرو /الفضل ىد أبيل الزاهد السعيالجلخ يإمالء الش /ىوتعال ».وذنوب صاحبه معا والناظر. / ذنوب هذا الساطرغفر اهللا اهللا عنه/

كـه در ىلـكتاب او یها ان برگيجا شده و به م جابه ىن كتاب دومياز ا ىيها برگ" ىا أخـيـمانند "إعلم ىشتر با عباراتيل كه برفته است. آن كتاب او ،موضوع تقواست

تأليف ابوالفضل المدخلشايان ذكر است كه دربارV كتاب د.يبه چاپ خواهد رس در آيندV نزديكدو اثر نيامتن . 1

ای ارائه دهم. برم آن را در يادداشت تازه م كه اميد مىا ی به دست آوردها ابن شروين اطالعات مهم تازه

203 یاز مكتب ر ىاب معتزليدو كتاب تازه / معتزله

نـدارد و معلـوم هـم ىبه مباحث كالمـ ىموضوع ربط ثيح ازشود، مىمطالبش آغاز نيا كهست يد نيچ بعي. هديآ مى یدينظر ز بهسنده آن ينو نكهيگوا ؛ستيف كيست تألين

ن باشد.يشرو ابن خودف يهم تأل ىلكتاب او در كه ىعبارات بان يابن شرو الوجوه الت$ تعظم علیها الطاعات رسالهب 12برگ از

شود: مىآغاز ،ديآ مى ىپ ىن وصلواته علير. الحمد هللا رب العالمسر وال تعس يم رب يبسم اهللا الرحمن الرح«

ها الطاعات عند اهللا يتعظم عل ىمعرفة الوجوه الت ىن. فصل فيآله أجمع ىد وعلمحم ىفـ یم كمـا رويالجزء الواحد من الطاعـة الثـواب العظـ ىستحق علي ىحت ىتعال

ن يسواء ومـا بـ ىان صلوة واحدة ركوعهما وسجودهما عليصل ين يالخبر أن الرجل ىالـف: فصـل فـ 15... در ن السماء واألرضيصلوة أحدهما وصلوة اآلخر كما ب

.»ىذكر نعمة اهللا تعالموضـوعات وابسـته بـدان ل يف و تفصـيتكل دربارVكتاب هم یها از بحث ىبخشهـم آنرد. در آخر يپذ مىان يآنجا پا درالف ادامه دارد و 24ن كتاب تا برگ ياست. ا

سد: ينو مىن يشرو ابنق لحفظه يه والتوفيناه من الكتاب نسئل اهللا المنفعة به والعمل بما فيهذا آخر ما أمل«

رسـوله ىلواته علـالكتاب والحمد هللا رب األربـاب وصـ ته واألخذ به / تم يورعا .»وسالمه. ىد النبدنا محم يسثـواب و دربارV ىكالم ك موضوع مهم ين رساله نسبتا كوتاه در يم اينيب مىچنانكه

ن رساله ين شاء اهللا متن اإف نوشته شده است. يمانند تكل ،آن بهعقاب و مسائل وابسته یا است، در مقاله یمكتب رران در يان ايان و معتزليدياز آثار ارزشمند و محدود ز كه

مستقل عرضه خواهد شد. كـه اسـت آمـده یت ارزشـمندينها بىگر يد حاضر، رسالهٴ ن در مجموعهٴ ياز ا پسVدر ىفات كالمـين دست تعرياست. از ا ىمكتب معتزل یبر مبنا ىفات كالميتعر دربار

یا به رساله ديان بايدارد كه از آن م وجودهم یگريمحدود د یها نمونه ىمكتب معتزل

های نسخ خطى گنجينهاز 204

اسـتودیا در مجلـه یتكه و حسن انصارينه اشميله زابيوس كه به كنمن اشاره يشرو از ابن 1منتشر شده است. ایرانی6ا

ب يتهذ كهبل ؛ستينمستقيم ابورشيد نيشابوری ف يمجموعه تأل نياموجود در رسالهٴ ن ينـچ وجود از. ىاز تأليفات او دربارV تعريفات كالم ىاست از يك یا م و خالصهيو تنظن رسـاله يـت گردآورنـده ايم. خوشبختانه هوينداشت ىالعد تاكنون اط ياز ابورش ىكتاب

آنچه صورت گيرد. او بر حسب یشتريب بايد تحقيق مستقل او دربارVگرچه ،روشن استار يبه احتمال بس ،د و طبعا از شاگردانشيكان ابورشياز نزد استمه كتاب گفته در مقد

است: چنين آمده آننام اين كتاب و گردآورنده الف 24برگ. در تی، بوده اسدر ر یقود يد أبـو سـعيف السيحروف المعجم إمالء الشر ىتلوه كتاب حدود األلفاظ/ علي«

. ىالصغان / دد بن محم محم ».رحمه اهللا ن است: يب چن 24 برگخطبه كتاب در

ىالحمد هللا الواحد العدل والصلوة علـسر وال تعسر يم رب يبسم اهللا الرحمن الرح«د د بن محم د محم يف أبو سعيخ اإلمام الشرير األهل قال الشيته خيأهل ب ىه وعلينب

حـدود األلفـاظ ىا فـيـد رحمـه اهللا كتابـا كافيخ أبو رشـي: قد صنف الشىالصغانضـا يال وبسـطها بسـطا عرين وشرحها شـرحا طـويمن الفقهاء والمتكل يالمتداولة ب یب معنـويـعلـم الكـالم ألنـه ترت ىها اال المبرز فـيقف علينظام ال ىورتبها عل

أن أرتـب تلـك ىكل أحد درك رغبته منه عند حاجته فالتمس منـ ىصعب عليف ىحروف المعجم وأحرر ألفـاظ الحـدود وأتـرك الشـرح فملـت إلـ ىاأللفاظ عل

.»ريسيتال ىا لألجر وطلبا للذخر واهللا ولياإلجابة توختمـت الحـدود «آمـده اسـت: آنان يـپا درب ادامه دارد و 35 برگن رساله تا يا

».د.دنا محم يرسوله س ىوالحمد هللا الملك المعبود وصلوته عله و خاصـ ىمـان معتزلـبـا اصـطالحات متكل ىين متن از لحاظ آشنايبه هر حال ا

ار يـدر اخت یمتن آن به زودن شاء اهللا إار ارزشمند است. يعبدالجبار بس ىمكتب قاض

گفته دربارV ابوالفضل ابن شروين. نك: مقالۀ پيش .1

205 یاز مكتب ر ىاب معتزليدو كتاب تازه / معتزله

اعـالم الطرائـقدر هـم یمـوارد ،ديفـات ابورشـياز تعر قان قرار خواهد گرفـت.محق .شهرآشوب نقل شده است ابن

نحـو مختصـر بـهنجـا يا درگر هست كه ين مجموعه چند كتاب دين در اياز ا پس م:يسپار مىگر يد ىرا به وقت آنل يم و تفصيكن مى ىفها را معر آن

ن آمـده اسـت: يب چنـ 35، در بـرگ حدود األلفاظن مجموعه بعد از رساله يدر ابا 7فة الرضـایصحنجا يدر ا.». 7ىالرض ىبن موس ىة عليتلوه أخبار مجموعة رواي«

از از اين متن نسخه ما 1.است شدهنقل ،شود مىصل من مت يه يديل آن به زيكه ذ یسند دارد. ىاواخر افتادگ

بدونه ث مسند و البت ياحاد یحاو كهث يدر حد است آمده یگري، كتاب دادامهدر دارد و تنها از اواخر سند ىاز آغاز افتادگ ین كتاب مقداري. ااست سندهينام كتاب و نو

د آن ين مـتن و اسـاني. در مورد ااست موجودب در نسخه 49ل آن در برگ ث او يحدكـنم كـه ظـاهرا مىنكته اشاره نيبدتنها اكنونبحث خواهم كرد. جداگانهگر يد ىوقت

. به ىلقيس اربعینمربوط است به ىثيحد ن كتاب ياست كه ا بودهن ير كاتب نسخه اتصو ت األخبـار والحمـد هللا تمـ«رد: يپـذ مىان يمه پاين ترقيب با ا 57ن متن در يهرحال ا

.»اريته األخيأهل ب ىد وعلمحم ىالملك الجبار وصلواته عل ىد باهللا الهـارونياز مؤ سیاسة المریدینمتن كتاب ،ىمجموعه خط نيااز آن در پس

57ن مـتن از يـا 2ده است.ير به چاپ رسمتأخ یها بر اساس نسخه اثر نياآمده است. شود: مىعبارات آغاز نيا باب

ن يد بـاهللا أبـو الحسـيـد اإلمـام المؤيف السـيتـأل ن/يدياسة المريتلوه كتاب سي« .».عليه السالم ىهارون الحسنن بن يأحمد بن الحس

سـمعتها عنـد «: اسـت شده نوشتهه كهن البت و یرترز و متأخ ين آن با قلم رييدر پا

.نيستها آنبه تكرار حاجتيم و اينجا ا جداگانه به بحث پرداخته ى. در اين مورد در تحقيق1هاشم الشريف، الطبعـة األولـى، لياسماع عبداهللا : قيتحق، سياسة المريـدينى، احمد بن الحسين، د باهللا الهارون. مؤي 2

ق. 1422 مكتبة مركز بدر للطباعة والنشر و التوزيع، صنعاء،

های نسخ خطى گنجينهاز 206

من بوده يتبار ىرانيان ايديست از زيبا مىن شخص ي. ا».ىلميه أحمد بن أحمد الديالفقملـك تـم الكتـاب والحمـد هللا ال«كنـد: ىدا ميالف ادامه پ 78ن كتاب تا برگ يباشد. ا

.».ته وسالمهيوأهل ب ىد النبدنا محم يرسوله س ىالوهاب/ وصلواته عل ىد بـاهللا الهـارونيف مؤيتأل التبصرة ف$ أصول الدیندر مجموعه، كتاب یكتاب بعد

ن متن از يا 1ده است.يكهن به چاپ رس یها از نسخه فادهن متن هم بدون استياست كه ا ىتلـوه كتـاب التبصـرة فـي«: شود مىآغاز ،ديآ مى ىپ در كه ىعبارات باالف 78 برگ

ن بـن هـارون ين أحمد بن الحسيد باهللا أبوالحسيد اإلمام المؤيف السين/ تأليأصول الد .»عليه السالم ىالحسن :است عبارات نيا باالف 95در برگ زين كتاب نيا انيپا

دنا يرسـوله سـ ىنعمه المتتابعة / وصـلواته علـ ىتم كتاب التبصرة والحمد هللا عل«د يف السـيق شرح التبصرة / من تصنيكتاب تعل /تلوهيوأهله وسالمه. ىمحمد النب

ل يبن إسماع ىل بن عليالعالم إسماع /خ اإلمام يروحه علقه الش /د باهللا قدسيالمؤ ىم بن حمزة بن الحسن بن أبـيرحمه اهللا / كتبه عبداهللا بن حمزة بن إبراه /یالراز

».ب.يع مجي/ إنه سم تهيحفظه ورعا ىلطاعته وأعانه عل قه اهللا وف النجم/گونـه بـر قياست تعل ىشرح ،التبصرةبعد از ، كتاب دييفرما مى مالحظههمانطور كه

مان نامدار از عالمان و متكل ،2یل الفرزاذيبن اسماع ىل بن عليف اسماعيهمان متن تأل ىولـ ؛اسـت یار ارزشـمنديبس اثركه یدر آغاز سده ششم قمر یدر ر ىمعتزل ی ديز

هـم در دارالمخطوطـات صـنعاء ىاثر نسخه دوم نياده است. از يتاكنون به چاپ نرس ن است:يب چن 95برگ درن متن يموجود است. آغاز ا

د بـاهللا أبـو يـد اإلمـام المؤير ابتدأ السسر وال تعس يم رب يبسم اهللا الرحمان الرح« ».فقال... عليه السالم ىحسنن بن هارون الين أحمد بن الحسيالحس

كل مستقل در يمن منتشر شده است. ای كوچك و به ش های اخير به صورت رساله اين متن در سال. 1ی مستقل به زودی بـه زبـان انگليسـى ا مقالهمتن اين كتابش، و معرفى آثارش و از آن جمله تصحيحدربارV او . 2

انتشار خواهد يافت.

207 یاز مكتب ر ىاب معتزليدو كتاب تازه / معتزله

الف آمده است: 100 برگدر نيهمچنوجـوب النظـر ىمن الكالم ف عليه السالم إثبات الصانع. ولما فرغ ىباب القول ف«

معرفة ىا إليه مؤديكون النظر في یق الذيالطر ىوأنه أول الواجبات تكلم من بعد ف ».ذلك.... ىوجملة القول ف ىاهللا تعال

یها مهيتا ن ىعني ؛دارد ىافتادگ آن از پس وابد ي مىب ادامه 127ن متن تا برگ ياگر يكديبا آناوراق زيناوراق دارد و گاه ىست. چون نسخه افتادگيشتر نيبحث عدل ب

ست. به هر حـال در وضـع يا كتاب نين نقص از اصل نسخه يبنابرا ؛استمخلوط شده .استناقص ین نسخه، كتاب فرزاديا ىفعل

ىمشـج حـاكم نصـیحة العامـةالف به بعد در مجموعه حاضر، كتاب 128از برگ ا ؛ امـاست افتهيب ادامه 205و تا برگ بودهرساله بدون صفحه عنوان نيا آمده است.

نسخه از آخـر هـم نكهيا ضمنمتن باشد. یال هدر الب ىيها ىرسد كه افتادگ مىبه نظر ناقص است.است یفرزاذ كتاب ىيعن ،یندارد و تنها اين كتاب آخر تاريخ ىكل طور كتاب بهنسخه

م بن حمزة بـن الحسـن بـن يعبداهللا بن حمزة بن إبراه ىعني ؛كاتبش معلوم است نامكه آخـر سـده یها حـدود دهـه در و بودهمن يان يديم از زيدان مىچنانكه ،النجم. او ىأب

ال بوده است. فع یششم قمرر بـه نظـر ت است و كهنه یگريد به خط سیاسة المریـدین قبل از متن یها ا كتابيگو

ران باشد. به هـر حـال نسـخه، يان ايديراث زيد هم آن تكه از نسخه از ميد و شايآ ىمبـه حـدود متعلق ،ز معلوم استيكه كاتبش ن ىاست و همان بخش یا ار كهنهينسخه بس

د باشد.يو بعد از آن با یمرق 550از پس یها سال

های نسخ خطى گنجينهاز 208

1ىخوارزم ىمالحم المعتمد ف$ اصول الدین ىنگاشت فرقه اهميت. 2

محمـود نيالـد ركـن ،ىم برجسته معتزلـنوشته متكل المعتمد ف$ اصول الدین كتابدر دا يـمـن پيآن در يـاب تازه ىنسخه خطـدو ش يپ ىكه چند سال ىالخوارزم ىالحمالم الـوراق و ىسـيابوع ىكـي: برجسته متكلم دو آثار از ىيها از پاره مهم ىيها نقل 2،شدت برخـوردار اسـت. يـآمده است كه سـخت از اهم ىالنوبخت ىحسن بن موس یگريد

چاپ شده سـابق آن های همراه بخش بهرا های جديد خشبپروفسور مادلونگ اخيرا رموت كـد ن م يمـارت یآقـا یاستاد مادلونگ و بـا همكـار خود لهٴ يوس به تر شيپـ كه

4.ه استرساند طبع بهدر تهران جا كيـ 3منتشر شده بودن يـش از كشـف ايم برجسـته پـو متكل ن دو دانشمند يد افات متعد يآنچه ما از تأل

بـه هـمهـا ت آني گذشته اهم نيا ازاد نبود و يچندان ز ،ميار داشتيدر اخت ىنسخه خط انتشـار بـاست. ين ،نقل شده المعتمـددر كتاب ىمالح م لهٴ يوس به كهت آنچه ي اندازه اهم

ىت نوبختيژه از شخصيو را به ىتي پر اهم یها توان جنبه مى المعتمـدقانه متن كتاب محق ىاق و حسـن بـن موسـالـور ىسياز دو كتاب ابوع اثرن يدر ا ىمالح دست آورد. م به

در سـايت » ىبازسازی دو كتاب از ابوعيسى الوراق و حسن بن موسى النـوبخت«تر زير عنوان اين نوشتار پيش. 1

بر اساس تمامى منابع ـ اين دو كتاب های بازسازی متنعرضۀ با وار است نويسنده اميداست. كاتبان منتشر شده ز كـه ا ىای را مشتمل بر بررسى زندگى و آثار حسن بن موسى النوبخت مه، مقد كه در دست انجام است ـ موجودجا به صورت كتـابى مسـتقل در آينـده يكاق سى الور دربارV ابوعيمطالبى به ضميمه ،تر فراهم كرده است پيش

. نزديك منتشر كندميالدی ديد و همانجا عكسى 2000را نويسندV اين سطور در يمن در سال المعتمد. اصل نسخۀ مجلد سوم كتاب 2

ها همـان از آن برای خود تهيه كرد. پس از آن مؤسسۀ امام زيد در صنعاء نيز عكسى از آن تهيه نمـود كـه بعـدطور مسـتقل هايى از مواد تازV اين نسخه را نويسندV ايـن سـطور بـه مبنای چاپ دوم كتاب قرار گرفت. بخش

برد همراه با تحليل مطالب آن به دست ناشر بسپارد. تصحيح كرده است كه اميد مى

رمت و ويلفـرد مـادلونغ، ، عنى بتحقيق ما بقى منـه: مـارتن مكـدنیالد اصول $ف المعتمدالمالحمى الخوارزمى، . 3 م، لندن. 1991الهدی،

ش، 1390تحقيق وتقديم: ويلفـرد مـادلونغ، ميـراث مكتـوب، ن،یالـد اصول $ف المعتمدالمالحمى الخوارزمى، . 4 تهران.

209 ىخوارزم ىمالحم المعتمد فى اصول الدين ىنگاشتفرقه اهميت / معتزله

اق الـور ىسي. كتاب ابوعاست كرده ىمهم یها نقل قول ىشناس هفرق نهٴ يدر زم ىالنوبخت آثـارسندگان ينو ىار ارزشمند و معروف و از منابع اصلياوست كه بسالمقـاالت كتاب وارد ىيهـا گر هم نقليد یها خ بوده و از آن در كتابيدر طول تار ىنگاشت نحل و ملل اآلراء والـدیاناتمقاالت بـا عنـوان دربارVر او يهم كتاب كب ى. كتاب نوبختاست شده

آن در دربـارV ىانياس اقبال آشتگر هست و عب يدر منابع د ىيها است كه از آن هم نقلانـات و ياز د ىاسـالم ىالعات منابع كالمـاط 1است. گفتهسخن $خاندان نوبختكتاب

همچـون یديـر توحيـمـذاهب غ یو اعتقـاد ىآراء فلسف جمله، از ،ىر اسالميق غر ف برخاسته یاديز زانيان و امثال آنان به ميان و زنادقه و مانويعيان و طبايملحدان و ثنو

المعتمـدب در كتـا مباحـثن يـاز ا ىوراق بوده است. برخـ المقـاالتكتاب نيهماز اق ل از كتـاب ور نسبت مطو بهم و يمستق ىيها ؛ نقلاست شده وارد ليتفص به ىمالح م

تـاكنون ها از آن یزيادبخش و استت ياهم حائزت ينها ىب كه ادشدهيموضوعات در امده بود.يبه دست ن یگريد یدر جاوابسته به یها گروها يبر فالسفه از آن در رد مهم ىقسمتن كتاب كه يدر ا ىمالح م تحفـة كتـاب ىعنـي ،گـر اويه ديبا رد دارد مشابهت يىها بخش درشده و نگاشتهآنان

د يـز عقايـم و نيفالسفه قـد دربارV شيها ىآگاهالعات خود و از جمله ، اط مینالمتکل اآلراء والـدیاناتون كتـاب يمـد یاديـاندازه ز تاع را ياصحاب النجوم و اصحاب الطبا

،. در واقعاست كردهنقل یديان توحياد بارVرد هم ىاز او مطالب نكهيا گوت؛ اس ىنوبختشـود كـه مىده يد المعتمددر كتاب اآلراء والدیاناتاز كتاب ىلد و مفص متعد یها نقل

یهـا اثـر پاره نيا درشود. مىن افتي یگريد مأخذچ يو در ه است ارزشمندت ينها ىبكـه در یرتـ از منـابع كهن ىمنقـوالت از عبارتستاز آن ىوجود دارد كه بخش یاديز

بـوده و ىبـه عربـ ىانيو سر ىونانيلسوفان و مترجمان دوره ترجمه متون از يار فياخت .است دهيرس ما دست به ىمالح م المعتمدو كتاب ىق نوبختينك از طريا هم

.140ـ 136ش، تهران، صص 1357، چاپ سوم، طهوری، $نوبخت خانداناقبال آشتيانى، عباس، . 1

های نسخ خطى گنجينهاز 210

:است اهميت حائز تازهاز دو جهت ىمالحم المعتمدكتاب ديجد چاپمـان و نـزد متكل كـهاز آن ىتـيم بـه روايقـد ىفلسـف یها شـهيشناخت اند: ىكي

.است داشته وجود ىلسوفان دوره اسالميفبـوده و بـا ىم اهـل مطالعـات فلسـفيدانـ مـىكه ىشناخت خود نوبخت یدوم: برا

داشته و بـا نهضـت ترجمـه علـوم و ىدوران خود مباحثات و مجالسات مترجمان مهم مرتبط بوده است. یم قمرفلسفه كهن در سده سو

ق يـم و مباحـث دقيمفـاه از آگـاهاهل فلسـفه و ىمعنوان متكل به ىنوبخت ىوانگه یها ن بخشيم در ايلسوفان قديگر فيافالطون و ارسطو و د ءكهن و آشنا با آرا ىفلسف

آن مباحث هم پرداخته است به نقض و رد ،استنقل شده ىمالح م لهٴ يوس بهكتابش كه ت يـ. از جمله موارد بـا اهم دهد مى نشانت او را ياز شخص ىامر جوانب مهم نيهمكه

لسوف معـروف يف ،یالنحو ىيحياز ىنوبخت یها ، نقلمتقدملسوفان ياز ف منقوالتن ياصـان فلسـفه روشـن اسـت. متخص یاو برا ىت آثار فلسفيكه اهم استش از اسالم يپ

فالسفه داشته است كـه ینظر رأ عالم از نقطه دمق هي نظربر در رد ىنظرات یه كه وخاص عقوب بن اسحاق ياز ىحت ىند. نوبختا ر آن بودهيتحت تأث غزالىمانند ،ىمانبعدها متكل

1.است آورده ىز نقل قوليلسوف نامدار مسلمان ني، فیندك

ش، 1390، تحقيق وتقـديم: ويلفـرد مـادلونغ، ميـراث مكتـوب، نیالد اصول $ف المعتمدالمالحمى الخوارزمى، . 1

.669تهران، ص

211 ىلياسماع یا در كتابخانه ىشمج حاكم السفينة الجامعةاز كتاب یا نسخه / معتزله

1ىلياسماع یا در كتابخانه ىشمج حاكم السفینة الجامعةاز كتاب یا نسخه. 3

ى، دانشـمند معتزلـىمشـج ف حـاكم يتـأل السـفینة الجامعـةكتاب یها ان نسخهيدر مكتابت یا نسخه یدارد كه از رو وجود یا نسخه ،یمه دوم سده پنجم قمريخراسان در ن ىعنـي ،مـنيدر ىحيمـذهب صـل ىليان اسـماعياز فرمانروا ىكيخزانه یشده كه برا

ن نسـخه خـاص كـه يـ، كتابت شده است. از اىحيالصل ىكتابخانه المكرم احمد بن علن يـنكه نسخه ايا 2مانده است. ىزء پنجم آن باقا تنها جيگو ،اصل، كامل بوده در ظاهرا

مذهب كتابت شده ىلياسماع ىيفرمانروا ىخزانه و كتابخانه شخص یبرا ىكتاب معتزلاست كه در آن گريد توجه انيشانكته اما ؛ه استت و جالب توج ي بوده، خود حائز اهم

اد يـ »هيترضـ«ر يـتعب سنده آن باياز نو ،كتاب ىفدر برگه معر ،ن نسخهين ايبرگ آغاز ىات احمـد بـن علـيـدر زمـان ح ىمشـج ست كه حاكم ا آن یمعنا بهكه استشده عیون األخباربنابر قول ،ىحياست كه الصل ىن در حاليدرگذشته بوده است. ا ىحيلالصق زنـده 494تـا سـال ىمش ج م كه يدان مىق درگذشته و 477س، در سال يادر ىداع

است از ىكم و كاست رونوشت ىا بيگو ،ن نقل شدهيبرگه آغاز نيبوده است. آنچه در اآمـده بـوده ،كتابـت شـده ىحيخزانه صل یكه برا یا نسخه ىعني ،آنچه در نسخه مادر

سـنده يبودن نو از زنده ،نسخه مادر كاتب احتماال درست باشد، ىن فرضياست. اگر چن 672خ يتـار ىنسـخه كنـونالع نداشته اسـت. كتاب در زمان استنساخ نسخه خود اط

م:يكن مى يادشده را نقل برگ آغازين نسخهٴ عباراتخود دارد. در اينجا عين بررا یمرقف اإلمـام يتصن ،نة الجامعة ألنواع العلومية أجزاء من السفيالجزء الخامس من ثمان«

منتشـر » ىاسـماعيل یا در كتابخانه ىمعتزل ىاز كتاب یا نسخه« :تر در سايت كاتبان زير عنوان اين يادداشت پيش. 1

شده است.

حاكم جشمى و كتاب السفينة الجامعة: معرفى دوره كامل يك دائـرة «، نك: ىمش با كتاب حاكم ج ىآشناي یبرا. 2های بررسـ$انصـاری، حسـن، چاپ شده در:» المعارف از خراسان سده پنجم قمری در تاريخ، تصوف و حديث

.507، ص تاریخ$ در حوزۀ اسالم و تشیع

های نسخ خطى گنجينهاز 212

(به ىد) الجشميسعد المحسن بن محمد بن كرامة (با تشد ىخ اإلسالم أبيالحاكم شع يـد األكمـل رفياهللا عنه. نسخ لخزانة السلطان األجل الس ىرض ىهقيم) البيضم ج

تواله اهللا بعصمته ىحيالصل ىل الملوك أحمد بن علين سليالقدر والمحل شمس الد .»ر.يشاء قديما ىن ووفقه لحسن الخاتمة إنه عليالدار ىف

ىشود. برگه گواه مىده يد ق 709 سال ازهم ىكتمل ىن گواهيازغبرگ آ یبر رو ن است:يان چنيكاتب نسخه حاضر در پا

وم يـضـحوة ىنة بعون اهللا ومنـه فـية أجزاء من السفيتم الجزء الخامس من ثمان« ىن وستمائة. وصل ين وسبعيالقعدة سنة اثنت ین من شهر ذيس الثالث والعشريالخم

.»د وآله وسلم.محم ىاهللا عل ىحيدر كتابخانه المكرم الصل یا ن نسخهيدر مورد وجود چن ىن گواهيبه هر حال اار يبسـ یان خراسان و ريمعتزل یها دهد نسخه مىاست كه نشان ىيها ىاز معدود گواه

دهيرسـ مـني به) یل سده ششم قمرمه او يمان (نيل احمد بن سلزودتر از دوران المتوك .است بوده

،ار اسـتيدر اخت یدكهنه و كامل متعد یها كه از آن نسخه ىمش ج ن كتاب يهنوز ا ده است.يبه چاپ نرس

213 و اجازات آن ها : نسخهیزمخشر كشاف / معتزله

و اجازات آن ها نسخه: یزمخشر افکش. 4

ــرا ــ یب ــه ىپژوهش ــداد ك ــام دارم، تع ــت انج ــخه یدر دس ــ یها از نس در را افکشمـورد ،ها موجود اسـت ا عكس آنيه اصل يمانيه كه در مجموعه سليترك یها كتابخانه

یها دارم. در كتابخانـه مى عرضهمطالعاتم را جينتااز ىبخش اكنونم. ا قرار داده ىبررسپر تعداد اسـت یزمخشر افکش یها نسخه ،ىاسالم یها شتر كتابخانهيبهمانند ،هيترك

خ تمـدن يهـا در طـول تـار ن كتابيرت از پر نسخه ىكين كتاب، يد بتوان گفت ايو شا یها جنبه ،بر قرآن است ىر مهم يالوه بر آنكه تفسع ،افکشت يبوده است. اهم ىاسالم

یس بـراس و تـدر يو خردگرا و قابل بحث و تـدر يىدرا یريز ارائه تفسيآن و ن ىادبان يعيره معتزلـه و شـيـاز دا ريتفس نيات ي علمان بوده است. اهم نظران و طالب صاحب

كـه گـاه بـر آن روا ىز بـا وجـود انتقـاداتيان نيو سن هار فراتر رفتيبس یديو ز ىامامنـه تنهـا در افکشـر يتفسـ یها ند. نسـخها كرده ىابيارز مهم یريآن را تفس ،رنددا مى

ره يـست كـه در داين ىنيو سرزم هدا كرديز راه پين ىبل به مغرب اسالم ،ىمشرق اسالمده باشد. يبدان نرس یزيچگذشته یها ن كتاب در طول قرنيا یها نسخه ازجهان اسالم

در جهان و ىمهم د كمتر كتابخانهٴ يار است و شاين اثر بسيكهنه ا یها خوشبختانه نسخهران ين كتاب در آن نباشد. در ايكهن از ا یا باشد كه نسخه ىاسالم یها مشتمل بر نسخه

فـراوان اسـت. چـاپ ىة اهللا مرعشيژه در كتابخانه آيو به ،ن اثريا متقدم یها ز نسخهين یهـا پژوهش یها از ضرورت ،ىخيو تار یك سازواره انتقاديه ين اثر بر پايا یانتقاد است. ىقرآن

:شود مى اشاره اثر نيا مهم یها نسخه از ىبرخ به ادامه در ب: 588برگ ،209راغب پاشا ش كتابخانهدر افکشـ نسخه 1

ىد بـن أبـبن محم ىأبو الحسن عل ىاهللا الغن ىر إليد صاحبه الفقيفرغ من كتابته «عبـد اهللا ىخ اإلسالم أبيالحسن ؟؟ ش ىبكر بن أب ىد بن أبيبن المؤ ىالحسن بن عل

ن من شوال يال مضيب من الصبح) ست ليلة السبت (قريل ىنيه الجويد بن حمومحم

های نسخ خطى گنجينهاز 214

ىز صانها اهللا تعالينة) تبرينة (مدين وسبعمائة بهابع عشق (؟؟) بمديسنة ست وعشرقـرأ ين ن عن نوائب الزمان وحوادث الملوان (؟) وكـان المـؤذ يوسائر بالد المسلم

ىن السـطور: إلـيح (بيالقب ىل وستر عليا من أظهر الجميزمان فراغه عن الكتابة: .»... هيم متوسال بشفاعة نبيار الكررجو من اهللا الست ي )؟()آخر األذان

ل آن آمده است:يدر ذ ىأبـو الحسـن علـ ىربـه الغنـ ىر إلـيفرغ من سماعه صاحبه (وكاتبه صح) الفق«

وم األحـد يـحقائقه والفحص عن دقائقه ىالع علزاده (؟) لإلط ىنيالجو ىنيالحمومجلـس ىن وسـبعمائة علـيع األخر سنة تسع وعشريال خلون من شهر ربيلتسع ل

ن تـاج اإلسـالم ية والـدن فخر الملـيقن قدوة المحق يرموالنا العالمة أفضل المتأخ وته وصان يمتع اهللا الطلبة بإدامة ح یالجاربرد ىن أحمد بن الحسن بن عليوالمسلم

».نا.يرحم اهللا عبدا قال آميف ذاته ويحوادث الزمان شرعن ، به كاتب و مالك نسخه كه خـود او یالف اجازه جاربرد 589پس از آن در برگ شود: مىده يد ،استبوده ىنيجو يىاز خاندان معروف حمو

د ينـا سـينب ىن والصلوة والسالم عليم الحمد هللا رب العالميبسم اهللا الرحمن الرح«ن يآله وأصحابه وعترتـه أجمعـ ىوعل ىالعرب ىاألم ىد النبن محم ياء والمرسلياألنب ىف المفتقـر إلـيقول العبد الضعين. أما بعد فيوم الدي ىمن تبعهم بإحسان إل ىوعل

أحسن اهللا عاقبته وجعل عقباه یأحمد بن الحسن الجاربرد ىالغن یرحمة ربه القوواإلمام الزاهد ىم اإلمام المفخم العالم الربانالمعظ ىالمول ىرا من أواله: سمع من يخ

خ يبـن الشـ ىن أبو الحسن علية والدق جامع أنواع الفضائل صدر المل المحق المحق خ والزهاد قطب األوتاد (كذا: بـدون واو) سـعد يالعابد فلك المشا یالزاهد والمقتد

ده وإفضاله ورحـم يياهللا تأد زاد يخ المؤيد بن اإلمام المرحوم الشن محم ية والدالمل ر يتفسـ ىقان كتـاب الكشـاف فـيق وإيق وإتقان وتدقيأعقابه وأسالفه سماع تحق

ىلـع علـا وبحث عن فوائـده واط يمكانا عل ىالقرآن لجار اهللا العالمة رفعه اهللا تعالسـائر ىعنـ یرويما وأن يبحثا ودرسا وإرشادا وتعل ىه عن يرويفأجزته أن ،فرائده

215 و اجازات آن ها : نسخهیزمخشر كشاف / معتزله

ر والفقه وسائر العلوم المنقولة والمعقولة يث والتفسيالحد ىف ىومناوالت ىتجازاتمس یفإنه أهل العلم والتقو یالدرس والفتو ىه مدخل ومجال وأجزته فية فيا للروامم

فلـه ىأو مصـنفات ىأو مقروءاتـ ىه أنه من مسـموعاتيفكل ما صح عنده وثبت لدفضـله وزاد ىته والمرجو منه أدام اهللا تعاليرعاجب ية ما يبعد رعا ىة ذلك عن يرواعنـه. كتـب هـذه ىنسـانيصالح دعائه ومظان إجابتـه وال ىف ىذكرنيقه أن يتوف

حامـدا یه أحمد بن الحسن الجاربرديوأحوجهم إل ىاألحرف أضعف عباد اهللا تعاللهـم ن ين والمتـابعيد وآله وأصـحابه أجمعـر خلقه محم يخ ىا عليومصل ىهللا تعال

».ن.يا أرحم الراحميرا برحمتك يما كثين وسلم تسليوم الدي ىبإحسان إلابوالفضل عبدالرحمان بن یك كتاب از سوتمل ىن نسخه گواهيبرگ آغاز یبر رو

شود. مىده يز دين یقمر 733الحجة یخ ذيز تارينه تبريدر مد البحرآباذین يالحس دونب افکش سال از كهنه یا : نسخه157در كتابخانه مراد مال، ش کشافـ نسخه 2 خ.يتار

یخ آخـر جمـادي: كتابت در خـوارزم تـار26ش ،در كمانكش افکشـنسخه ـ3 ق. 758اآلخر ق. 727 سال: كتابت 91ش ،م آغايسل ىدر حاج افکشـ نسخه 4 شرح است: نيدر كتابخانه فاتح بد افکش یها ـ نسخه5 ق. 775: منتصف شعبان 335. ش 1 ق. 727القعده ی: ذ336 ش. 2 ق. 705اآلخر عيرب 22: 338 ش .3 ق. 659شعبان 8: 339. ش 4 ق. 732القعده یذ :340 ش. 5 ق. 747رجب 10: 341 ش. 6 ق. 706ل از رمضان : العشر األو 343. ش 7 ق. 798ال شو 20: 344. ش 8

های نسخ خطى گنجينهاز 216

ق. 770م اواسط محر :345 ش. 9خ نسـخه هـم يق. تـار 735رجب 24خ يه تارقرائت دارد ب ى: گواه346. ش 10 ست.اها به همان زمان مربوط .ق 788 اآلخر عيرب: 348 ش. 11 ق. 699اآلخر عيرب 7: 353 ش. 12 ق. 777اآلخر عيغرة رب 354 ش. 13 ق. 887صفر :355 ش. 14 ق. 720منتصف شعبان :356 ش. 15 ق. 671رمضان 22: 359 ش. 16 ق. 746اآلخر عيرب 19: 360 ش. 17 ق. 768ة الحج یذ18: 368 ش. 18 ق. 679ة الحج یسلخ ذ :369 ش. 19

ىشود كه باز نشـان مىده يسماع و قرائت د ىن نسخه چند اجازه و گواهيا یبر رو 280بـرگ. در افکشـاست از اهتمام دانشمندان در قرائت و سماع و آموزش كتـاب

نسخه آمده است: نيالف از اده ين قلوب خواص عبيز یر. الحمد هللا الذيم رب وفق للخيالرحمن الرحبسم اهللا «

العلمـاء ىد علـية وفتح باب التوحين بحسن العنايأرواح العارف ىة وحل يبنور الوالن صـاحب الـدعوة يد المرسـليسـ ىالم علة والصلوة والس ين بمفتاح الكفايالراسخآلـه وصـحبه ىة وعلـيـلرشـاد والهداا ىة إلل األم ية ودليالتاج والرا یة ذيوالرعا

موالنا اإلمام األجل الهمام ملك األفاضـل ي ة. وبعد فقد قرأ عليسكان حرم الحماة األخالق والشمائل بدر الملـ ىا والفضائل مرضيمفخر األماثل جامع أشتات المزا

اإلسـالم ىأدام اهللا فضله وكثر فـ ىالكات ىلغ بك بن سالم الرومين داود بن فيوالدصنفه اإلمام العالمة زاهد العرب والعجـم جـار اهللا یع كتاب الكشاف الذيمثله جم

ر يتفسـ ىر جـزاء فـيمن طلبة العلوم خ ىجزاه اهللا تعال یمحمود بن عمر الزمخشر

217 و اجازات آن ها : نسخهیزمخشر كشاف / معتزله

الفحـص عـن ىه وال من خلفه، جمعنا فـيدين يه الباطل من بيأتيال یكالم اهللا الذالمعظـم والحبـر ىالمول ىه وأنا قرأته عليقائقه ومعانه والكشف عن حيدقائقه ومبان

ة ن شـمس الملـين واآلخـريلـن كاشف علـوم األو يقالمفخم سلطان العلماء المحق برهانه وثقل بالحسـنات ى) أنار اهللا تعالىشي(كذا: الك ىد الكشن محم يوالحق والد

المفسـرون وعلمـاء النقـل ه ما شرطه يشارطا عل ىعن یرويزانه وأجزت له أن يمف والغلـط واهللا عـز يء من التحریاط والضبط وأنا بريقدس اهللا أرواحهم من اإلحت

القول والعمل فالمتوقع من حسن عهـده ىانا من الخلل والزلل فيسلطانه عصمه وإصـدق ىمظان إجابة دعائه مراعاة لحقوق اإلخاء ومحافظـة علـ ىف ىنسانيأن ال

د بـن الحسـن وأحقـرهم محمـ ىاألسطر أضعف عبـاد اهللا تعـالالوفاء وكتب هذه أحسن اهللا عاقبته السادس من شهر رمضان سنة سـت عشـرة وسـبعمائة ىالهمدان

.».ه الصلوة والسالميه علينب ىا عليومصل ىحامدا هللا تعال همـان، »ىن محمـد الكشـيشـمس الملـة والحـق والـد«د مقصـود از ينجا بايدر ا معروف باشد. ىشين كيالد شمس

گر نوشته شده است: يد ل آن با خط يدر ذب المعتـرف بذنبـه يـر الغريـف الفقي(كذا) هذا الكتاب المبارك العبد الضع ىقرأ ف«

پاك شـده) أحمـد بـن یا ؟ (كلمه ىعبد الدائم بن الحاج ىعفو ربه الحاج ىالراجن وسـبعمائة يشهر رمضان المعظم سنة ست وأربعـ ىف یريعبد الملك الد ىالحاج

».نة طنوب (؟)يمد ىف : است آمده نيب چن 280 برگز در ين

ا وأكـرمهم يـجعلنا مـن أفضـل النـاس نب یم الحمد هللا الذيبسم اهللا الرحمن الرح«ة عـة وأنفعهـم سـن يقـة وأوثقهـم عـروة وذريعة وأحسـنهم طريرسوال وأبقاهم شر

ىنا نبـينب ىالم عللوة والس انا وكتابا والص يجزاء وثوابا وأكرمهم بضة وأوفرهم يوفرن يآله وأصحابه أجمع ىن وعليالخافق ىن المبعوث إلين ورسولنا رسول الحرميالثقل

ة ية والنجـاة السـرمديـأحد ممن به مسكه (؟) أن السعادة األبد ىعل ىخفيوبعد ال

های نسخ خطى گنجينهاز 218

ه وال من خلفه يدين يه الباطل من بيأتيال یز الذيمعرفة كتاب اهللا العز ىة علقفمتو ىان بالعبادات واإلخـالص فـية اإلتيفية وكينية والحوادث الديفإن األحكام الشرع

ة يـة واألخبـار النبوية المصـطفوه منوطة به فإن السن يأسباب السعادات متوقفة علجمـاع واإل ىوحيـ ىوحـ إن هو إال ینطق عن الهويمنشأها منه ومبدأها هو وال

ا ه ولم يعول عليه ويعود إليد بأحدهما فالكل يياس من التأيسنده أحدهما والبد للقاأللبـاب ومعـان ىن مـن أولـيللراسخ ه إال يالع علمكن اإلط يد ال يكان له غور بع

ة رب األرباب كـان محتاجـا ين بعنايالمختص ىال علإطلع أنوار حقائقها يقة ال يدق ىهم فـينها وقد صنف العلمـاء شـكر اهللا سـعيالت بيعنها وتأوكشف ير يتفاس ىإل

ق ذلـك وكـدهم وكـدهم وقـد يـتحق ىها جهدهم وعانوا فيف بذلوا فيذلك تصانع ذلـك كتـاب يـجم ىس فيأحسن جزاء لكن ل ىأحسنوا وأجادوا جزاهم اهللا تعال

بو القاسم صنفه جار اهللا العالمة فخر خوارزم أ یكتاب الكشاف الذ ىدانيأو یوارير الفرائـد يـاهللا درجته فإنه كتاب جم الفوائـد غز ىأعل یمحمود بن عمر الزمخشر

كتـاب مـن عهـا إال يفة خلت عن أكثرها جميانات لطيقة وبيدق ىمعان ىمشتمل علا كان بلغ شاؤه ولم يء من ذلك لكن لم ىه شيوجد فيتبع اثره (؟؟) فإنه قد يأراد أن ة مـن األوان وقـد وفـق اهللا ه برهة من الزمان ومد يهنا إلهذا الوجه توج ىاألمر عل

للتأم ىتعال ن (كـذا) جوانبـه بمـا ييه وتـزيجل ألفاظه واستخراج معان ىر فل والتدبنا ينا جمع من األصحاب واشتغلوا به وبيه إلوج يوافق ويها بما يالئم وحل ألفاظه في

نـام فـائق األقـران األفضـل ن مجلسنا اإلمام الهمـام فخـر األيذلك إذ ز ىنحن فن داود ية والداألكمل جامع أنواع الفضائل ملك العلماء قدوة الفقهاء موالنا بدر المل

أدام اهللا فضـله ىالكـات ىلغ بك بن المرحـوم سـالم الرومـيد فيبن المرحوم السعد يسـتفيد ويـفيشرق مجلسنا بحضوره واقتبسنا من نوره وكـان أدام اهللا فضـائله يف وإتقـان قيـتحق سـماع الكشـاف كتاب معظم منا فسمع ديعيو ذلك من ءیبتديو

ة؟) يـأنـواع العلـوم ذا دربـة (؟ درا ىنا مكثرا (؟)// فمتفن فوجدته قانيوإ قيوتدقتسنح لـه سـفر (؟) مبـارك نحـو مولـده يأنواع الفضائل لم (كذا: لما) ىق فيوتحق

219 و اجازات آن ها : نسخهیزمخشر كشاف / معتزله

ه ين متوجها إليوجعل قلوب الطالبا يه وجعله راشدا مهديومسقط رأسه حفظه اهللا فالجهـل فـال ىنتفـيالعلم و ىبقيغترفوا من بحار فنونه ليقتبسوا من أبواب علومه ويل ىعن یرويوأجزته أن ىاال فاستجاز منا فاستخرت اهللا تعالخذ الناس رؤوسا جه ت ي

معنـاه حـاق ىن فإنه مطلـع علـيهن المتوج يدرس للطالبيكتاب الكشاف بتمامه والمجلـس كتبـا ىفـ ىوفصوص (خصوص) فحواه ثم إنه أدام اهللا فضائله سمع منـ

ىعن یرويرها فأجزت له أدام اهللا فضائله أن يث والفقه وغير والحديالتفس ىرة فيكثه وصـح عنـده وهـو أدام اهللا يـمما ثبت لد ىاتيومرو ىوسائر مستجازات ىمصنفات

ة يـالبحث معه والروا ىته فيجب رعاية ما ياشتراط رعا ىحتاج إليفضائله ممن ال مظان اإلجابـة ]ىصالح دعائه [ف ىذكرنا فيذلك ال محالة والمرجو أن ىراعيفإنه ه أحمد يوأحوجهم إل ىذلك، كتب هذه األحرف أضعف عباد اهللا تعال ىنسانا فيوال

محمـد وآلـه ر خلقـهيـخ ىا علـيومصـل ىحامـدا هللا تعـال یبن الحسن الجاربرد ».ن.يأجمع

افکشـس و انتقال اجازات كتـاب س و تدر يدر انتقال و تدر ىسهم مهم یجاربردآن موجود اسـت. او كـه نسخدارد كه افکشبر یمشهور ىحواش ،و خود استداشته

در 746رمضـان ماست ( یوسف الجاربردين أحمد بن الحسن بن ينام كاملش فخرالدق خاطر از تعل ،است. در منابع بودهز در اوائل سده هشتم يتبر ىشافعز)، از عالمان يتبر

خوانـده اسـت. مـى خودر آن را بر شاگردان نكه مكر يند و اا نوشته افکشـ او به كتاب اوكتاب چاپمه . در مقد است شده واردان يطبقات شافع یها شرح احوال او در كتاب

زيـناج ف$ شـرح المنهـاج السراج الوهدر اصول فقه با عنوان یضاويب منهاجشرح ىعنيل علـم يتحصـ یضـاويب ىقاضن ينزد هم یو كهم يدان مى. است آمده او از ىحال شرح

.است هشهرت داشت زين ىاز علوم عقل ىآگاهاو به كرده بوده است. ق. 784 ىاألول ی: آخر جماد375. ش 20 سال. كهنه ستا یا نسخه :382 ش. 21نسخه منقول منه آمده كه با یدر موصل. بر رو ق 732القعده یة ذ: غر 384ش. 22

های نسخ خطى گنجينهاز 220

13ان مقابلـه در يـفة مقابله شـده و پايحن ىدر مشهد أب ،یزمخشر ىعني ،فنسخه مؤلفه در بغداد وقف يآثارش را به مزار ابوحن یم كه زمخشريدان مىاست. بوده 627شعبان

كرده بوده است. ق. 829: 385. ش 23 ق. 739: سلخ شوال 389. ش 24 ق. 740اآلخر عيرب 26: 214ش ،ىالله ل كتابخانهـ 6او "الموقوفـة ف به خط ق بر اساس نسخه مؤل 718: 216ش ،ىالله ل كتابخانهـ 7

خ در يبعد در همان تـار اهللا عنه وعن أصحابه". و ىفة رضيحن ىبمشهد اإلمام األعظم أب ده است.يرستمام ا بهف با نسخه مؤل آنه بغداد مقابله يمدرسه صادق

برگ آخر آن آمده است: در: 243ش ،اياصوفيآ كتابخانهـ 8بـن ىف علـيال ونهارا العبـد الضـعيل لنفسه لياف عن حقائق التنزعلق هذا الكش «

ة يـر االلهيموطنـا بعـد أن رمتـه المقـاد ىمولدا الدمشق یم الصفديد بن ابراهمحم ن وسمع الكشاف بقراءة بعض الفضالء يبا من عشر سنيسمرقند العجم وأقام بها قرب

م سمرقند وعالمها وهو مـن يل عظدنا اإلمام العالم العالمة خواجه عبد األو يس ىعلهما بمنه وكرمه ووافـق الفـراغ منـه ية رحمهما اهللا وبرد مضجعيأوالد صاحب الهدا

ن وثمان مائة غفـر اهللا لـه يصفر سنة أربع وعشروم الجمعة الرابع من شهر يحة يصب یه وملكه والحمـد هللا الـذيه ولمن نظر فيه ولمن دعا له بالمغفرة وترحم عليولوالد

آلـه ىد أفضـل الصـلوات وعلـدنا محمـيس ىاهللا عل ىبنعمته تتم الصالحات وصل ». ن.يوم الدي ىن إليوصحبه أجمع

ز يـو ن ها ىبا گواه همراهازدهم يقرن ىمني: نسخه 244ا، ش ياصوفيـ كتابخانه آ9ال6اشف لحقائق غوامض التنزیـل وعیـوب األقاویـل ل آن. نام آن ك اجازه در برگ او ي

نـامنـام و نـه نيـا اكتاب را ب نياان يديمعموال ز كه همانطور ،است من وجوه التأویـل د. مجل ك يدر ودر دو جزء استنسخه كامل نياخوانند. مى افال6شمعروف ن يالـد نسـخه شـهاب یاز رو یا نسـخه ،2: ج 247ا، ش ياصـوفيـ كتابخانه آ10

221 و اجازات آن ها : نسخهیزمخشر كشاف / معتزله

س الخامس من رجب سنة يوم الخميببلغار ىد بن كمال الشافع؛ كاتب آن: محم ىالخواف سبعمائة. ن ويست و یإحد

: نقل من نسخة نسخ من خط المصنف.248ا، ش ياصوفيـ كتابخانه آ11 ىانـدكنسـخه البتـه. ق 760ل رجـب او ،1: ج 252ا، ش ياصوفيـ كتابخانه آ12 رسد. مىرتر به نظر متأخ

های نسخ خطى گنجينهاز 222

از آن نكه یا و نسخه ىخوارزم مناقب. 5

شـتر از يب ىان بسيعيان شياست كه شهرت آن در م یاز آثار ارزشمند ىخوارزم مناقببان برجسته يسنده آن از دانشمندان و ادينو نكهيا گو ؛است ىان حنفيسن ىان و حت يسن مناقـب بوده اسـت و كتـاب یزمخشر خوارزم در سده ششم و از شاگردان مهم ىحنفاسـت. داشـتهان خراسـان و مـاوراءالنهر يـنزد حنف فراوان ىتداول ژهيو هباو حنیفه أبیمقتـل ، مناقـبالالوه بـر عـ ،معروف به أخطب خـوارزم ،ق) 548(م ىب خوارزميخط

كـه است یضرور 1است. دهيرسچاپ به ىنحو نامطلوب بهاست كه نگاشتههم الحسین البتـه .گـردد ارائـهاز آن یانتقـاد ىحيشود و از نو تصح ىياثر شناسا نيا یها نسخه یها نسـخه ،آن نسـخو عمـده اسـتنمانده ىباق ىكهن یها ن كتاب نسخهياز ا ظاهرا

داشـته 7ريهم در فضائل حضرت ام ثيحدن يك اربعي ىند. خوارزما یرار متأخ يبس یگـريكتـاب د اربعـینن يـا ا ظاهرا ام ؛دانند مىاو مناقبهمان درستآن را ىكه برخ خود استفاده كرده است. مناقبابن شهرآشوب از آن در كه استبوده

از ىدر برخ جهت نيهم بهاست و شده نيتدوفصل 27در ىخوارزممناقب كتاب شـده دهينام الفصول السبعة والعشرین ف$ فضائل أمیر المـؤمنینبه كتاب آن، یها نسخه

ن نـام يهمـ ههمه ب ،ما دهيان ديديان زين كتاب در ميا یها است. آنچه تاكنون از نسخهند، ا ه داشـتهن كتاب توج يرباز به ايكه از د ىامام ان يعيالوه بر شن كتاب ع ياست. ا بوده

عمدتا متـأخر از ىيها برخوردار بوده است. نسخه یاريبسان هم از تداول يديدر نزد زن نسـخه كتـاب يرتـ موجـود اسـت. كهن ىمنيو یديز یها ز در كتابخانهين كتاب نيا

بر اساس آن صورت 2زد است كه چاپ قمي یريوز كتابخانههمان نسخه ، ظاهرا مناقب

، تحقيق: الشيخ محمد السماوی، دار انوار نیالحسـ مقتلالخوارزمى، أبو المؤيد الموفق بن احمد بن محمد المكى، . 1 ق. 1428الهدی، قم،

، تحقيق: الشيخ مالك المحمودی، مؤسسة النشر المناقبالخوارزمى، أبو المؤيد الموفق بن احمد بن محمد المكى، . 2 ق، قم. 1417اإلسالمى، الطبعة الثالثة،

223 از آن نكه یا و نسخه ىخوارزم مناقب / معتزله

اسـت و ىو متنـ یآكنده از اغالط سند ادشدهيفانه چاپ متأس كه هرچند ،گرفته استكتـاب در نيا تر ميح شود. چاپ قدينو تصح ازگر يد ید بارياثر با نيا جهت نيهم به

ىفـرا معر المناقـبكهن از یا نجا نسخهيا درچاپ بد قم است. ازبدتر ىنجف هم بس ديـجدسته است كه در چـاپ يم و شاا دهيالن ديانا در ميكنم كه در كتابخانه آمبروز مى

،ر دهم كه از سده ششمنسخه تذك نيا ىمعرفاز شيپكتاب از آن بهره گرفته شود. نيامقتـل و نـه ـاو مناقـبار زود هـم كتـاب يو بس ندا بوده آشنا ىخوارزم بامن يان يديز

را بـه دسـت آورده ـم ا دهيـان نديديـان زياز آن در م یا كه تاكنون نسخه یو نیالحسخراسان ،یان ريان و معتزليديمن با زيان يديان زيم ىمناسبات البتهآن هم ليدلبودند.

خـواهم »میـان ایـران و یمـن $مناسبات فرهنگـ«و خوارزم بود كه شرحش را در كتاب ، عالم ىد المحليد بن أحمد الشهيم نوشته ح محاسن األزهـارنمونه در كتاب یبرا .آورد

واسطه هست به ىتيمن، رواي یاواخر سده ششم و اوائل سده هفتم قمر یديم زو متكل ه است:ار جالب توج يكه بس ىب خوارزمياز خط

ن عمـران بـن الحسـن بـن ناصـر يجمال الد ه األجل العالم الحافظيوأخبرنا الفق«ن حنظلة بن الحسن بن يف الديخ األجل العالم عفيقال: أخبرنا الش ،أسعده اهللا قراءة

األجـل اإلمـام شـمس ىقال: أخبرنا القاضـ ،هيشعبان/ شبعان رحمه اهللا قراءة على يـحي ىن جمال اإلسالم أبو الفضل جعفر بن أحمد بـن عبـد السـالم بـن أبـيالد

(كـذا: د بـن مفـرحف العـرب محمـيه اإلمام سيقال: أخبرنا الفق ،هيرضوان اهللا عل ىحـرس اهللا مهجتـه بقراءتـ (كـذا) یالمضر (كذا: المشهدی) یالمسهد المفرج)

ه يقراءة عل ىالخوارزم ىق بن أحمد المك خ صدر األئمة موف يقال: أخبرنا الش ،هيعلاإلمام الحافظ صدر الحفاظ أبو العـالء الحسـن بـن أحمـد ىقال: أنبأن ،أنا أسمعو

د بـن ن أبومنصـور محمـيالقضاة اإلمام األجل نجـم الـد ىو قاض ىالعطار الهمدانف اإلمام األجـل نورالهـدى أبوطالـب يقاال: أنبأنا الشر ،ید البغدادن بن محم يحسد بن أحمـد بـن مام محم رحمه اهللا تعالى عن اال ىنبيد بن على الزن بن محم يالحس

د الحسـن بـن أحمـد بـن مخلـد أبو محم ىقال: حدثن ،بن الحسن بن شاذان ىعل

های نسخ خطى گنجينهاز 224

، عـن جعفـر بـن ايـن بن إسحاق، عن محمد بن زكريمن كتابه عن الحس یالمخلدن، عـن يبن الحس ىه، عن عليه، عن جعفر بن محمد، عن أبير، عن أبامحمد بن عم

م: ه وآله وسـل يى اهللا علقال: قال رسول اهللا صل عليهم السالم نيرالمؤمنيعن أم :هيأبلة يفضائل ال تحصى كثرة فمن ذكر فضـ عليه السالم ىعل ىإن اهللا تعالى جعل ألخ

لة مـن يمن فضائله مقرا بها غفر اهللا له ما تقدم من ذنبه |وماتأخر| و من كتب فضلـى إلتلك الكتابة رسم، و من اسـتمع ىما بقفضائله لم تزل المالئكة تستغفر |له|

ستماع، ومن نظر إلـى كتـاب اكتسبها باال ىلة من فضائله غفراهللا له الذنوب التيفض ىبـن أبـ ىقال: النظر إلى علـ اكتسبها بالنظر. ثم ىمن فضائله غفراهللا له الذنوب الت .»ته والبراءة من أعدائه.يوالب مان عبد إال يقبل اهللا إيطالب عبادة وذكره عبادة، وال

ىب خـوارزميبا خط یمن در سده ششم قمريان يديز ىيدهنده آشنا ن سند نشانيا توانـد مـىن 1،او برگرفتـه شـده اسـت مناقـبث مـذكور از يحـد نكهيالبته با ا واست ن سند نكتـه ي. در اباشد مناقباز كتاب یا من به نسخهيان يديز ىابي دهنده دست نشان

اسـت بـا ىب خوارزميجعفر كه خود از معاصران خط ىن است كه قاضيه اتوج جالب جعفر در ىقاض یبرا ىفرصت مالقات با خوارزم كند. طبعا مىت يك واسطه از او رواي

مرحـوم ى ت كـه نـامش در نسـخه چـاپيـران فراهم نبوده است. واسطه روايسفر به ااست كـه ىشخصدر سند)، یگريبا اشتباهات د البتهف نقل شده (و يبا تصح یمحمودواسـطه او از هـم بـه ىگرانـيم كـه ديدانـ مـىا امـ ؛ميار داريدر اخت ىاندكالع از او اط ىفـتـر بـه مناسـبت معر شيند. پـا كرده ىت ميا مقتلش روايمناقب و كتاب ىخوارزمدر بخـش 2م.يا ن شخص اشاره كـردهيبه ا ىهقيب ىامامك دانشمند ياز ىخط یا نسخه

.32، ص مناقبال. 1انصـاری، چـاپ شـده در:» از او یآثار معرفىو یناشناخته از بيهق سده ششم قمر ىيك دانشمند امام«نك: . 2

ی كـه در ايـن مقالـه معرفـى شـد و حـاوی ا . نسخه619، ص های تاریخ$ در حوزۀ اسالم و تشیع بررس$حسن، ان يى در حديث شيعى امامى است با مقدمۀ تفصيلى نويسندV اين سطور به صورت چاپ نسـخه برگـردها گزيده

توسط انتشارات ميراث مكتوب در دست انتشار است. در آن مقدمه، برخى مطالب مقالۀ مـورد اشـاره در ايـن يم. ا يابى به عكس كامل نسخه كتابخانه مجلس اصالح كرده پاورقى را به بركت دست

225 از آن نكه یا و نسخه ىخوارزم مناقب / معتزله

ژه يـو بـه و مناقـبدر ىب خوارزميث خطياست از احاد یا دهيگز ،ن نسخهينخست ا ن است: ين چنياو. سند آغاز مقتل

مـن ىد بن المفرج المـذحجه العالم تاج العرب أبو عبداهللا محم يخ الفقيخبرنا الشأ«ن صـدر ياء الديخ اإلمام األجل ضي: أنا الشعليه السالم نير المؤمنيمشهد موالنا أم

رحمـه اهللا ىثم الخوارزم ىد الموفق بن أحمد المكية أخطب الخطباء أبو المؤاألئم .». ... یقال: أنا العالمة فخر خوارزم أبو القاسم محمود بن عمر الزمخشر

ى عياز عالمـان شـ »ىجذح تاج العرب المـ«م كه يدر آن مقاله ما استظهار كرده بود د يـدر سفر بـه كوفـه با احتماال جعفر ىنجف بوده است و قاض ايكوفه ى ا امامي یديز

ان يعيشـ محافـلسـرعت در بـه ىخـوارزم مناقبهر حال كتاب درده باشد. ياو را د ىعـالم ىد بن المفرج المـذحجتاج العرب أبوعبداهللا محم شناخته شد. ىو امام یديز

كتابخانه مجلـس از ىنسخه خط طور كه در سند آن ـان يان و هم اماميديبوده كه هم زاز ـم ينشان داد یهق در سده ششم قمريمذهب ب ى، عالم امامىميم النعيمجموعه ابونع

ـ ىـوارزمـخ نیالحسمقتل و مناقبالاو از یاـه تيه رواـاز جملـ ث يت حديوااو ر اند. كرده مى

یا نسـخه ،ميهسـت آن ىفـكه درصدد معر ىخوارزم مناقـبالاز كتاب یا نسخه اما یها برگ یبر رو .ايتاليا النيشهر م یانايكتابخانه آمبروز در 124 ىاست به شماره س

ق نسخه متعل نيا یروشود و به هر مىده يمن ديك از تمل یها ىن نسخه، گواهينخستن يچنـ مناقـبال ىعنـي، ىالف، كتاب خـوارزم 7من. در آغاز و برگ يان يدياست به ز

شده است: ىفمعر بـن ىن علـين وإمام المتقيرالمؤمنيفضائل أم ىن فيالفصول السبعة والعشر كتاب«ر والبحـر يـف الصـدر الكبية واإلكرام تأليالتح ىالسالم وأسن ىه أزكيطالب عل ىأب

ىق بن أحمد المك ف ود الميالمؤ ىن أبياء الدير أخطب الخطباء ضيالمتال [أل، ؟] الغز .»ب الغفران.يالرضوان وكساه جالبب يسقاه اهللا شĤب ىالخوارزم یالبكر

از زنـان ىكـي ینكه نسـخه بـراياست به مالك نسخه و ا یا در همان برگ اشاره

های نسخ خطى گنجينهاز 226

ن است:يك چنمن كتابت شده است. عبارت تمل يفاضله مة المكرمة الفاضلة الطـاهرة الصـالحة فة المعظ يمما نسخ برسم خزانة الست الشر«

آبائهـا أفضـل الصـلوة ىهـا وعلـيلمنصور باهللا علد االعابدة الزاهدة بدرة بنت محم .»دنا محمد وآله وسلم وكرميس ىاهللا عل ىم وصل يوالتسل

األصل كه ىالنيان گيدياست از ز ىان كتاب، كاتب شخصيكاتب در پا ىبنابر گواهاز ىكه قسمت ىد الشرفمحم بن احمد ،یديمن بوده است. نام او در كتاب عالم زيساكن

ح شده، آمده است:يتصح دولة بن$ رسولآن با عنوان ، أنـه ىالنيه الصالح عزان بن أحمد الجيعن الفق ید بن الهادوروى ولد ولده محم «

ترنمـون يد بحصـن ثـال وهـم يـة الحيـرى أشخاصا ناحير أن يسمع أصواتا من غال إمـام قـول: يى بن حمزة إمام علم وهدى، وبعضهم يحيقول: يتجاوبون بعضهم يو

ىزمـان مسـاعد فـ عليه السالم رة. واتفق لهيكث ىاليسمع ذلك ل :لحرب وبالء، قا .»فيالبال وعدم االشتغال إال بالتصان خلو

ن است:يكاتب چن ىگواهوم يـلشـفاعتهم ىر الراجـيـن الفقير المؤمنيفرغ من كتابة فضائل أم «الف): 169(

ىبـن أبـ ىراده عزان بن أحمد بـن علـيإصداره وا ىكرم اهللا ف ىمعاده المعتمد علسـأل اهللا ين وسبعمائة وهو يع اآلخر سنة ست يسادس شهر رب ىف ىالنيالمنصور الج

ىه عن الخطأ والخطل والزلل إنه علـيقيالقول والعمل و ىرزقه االصابة فيأن ىتعال »دنا محمد وآله.يس ىاهللا عل ىر وصل ير وباإلجابة جديذلك قد

ار كهنـه اسـت؛ يكتابت شده و بس یمرق 760در المناقـباز ادشدهين نسخه يبنابرا، مناقـبالپـس از كتـاب مـذكور. در نسـخه اسـت آن از اقدم یرينسخه وز نكهيگو ا بـه اوالد و اقـارب و احفـادش هبـن حمـز ىيحيد باهللا يالمؤ یديت و عهد امام زيوص

آمده است.

227 شواهد التنزيلكهن از ۀدو نسخ / معتزله

شواهد التنزیلكهن از ۀدو نسخ. 6

ث در خراسـان سـده پـنجم ياز حـد یا نهيكه آ ىسكانحاكم ح شـواهدالتنزیلاز كتاب بـر یباقر محمـودمحمـدكه چاپ مرحوم استمانده ىباق نسخه نيچند ،است یقمر

شـده شـناختهربـاز يمن از ديدر ن كتاب ياا ام 1؛ها ارائه شده است از آن ىاساس برخموجود است. از ىو عموم ىخصوص یها در كتابخانه یدمتعد یها و از آن نسخه بوده

یشـتريو اصـالت ب قـدمتدارنـد و از یاديـدو نسـخه ارزش ز هـا، نسخه نياان يمن مـتن بـه كـار يچاپ دوباره ا وق ياست كه در تحق ستهيشا كه یطور هب ،برخوردارند

ف كتاب و ارتباط بودن مؤل ىن كتاب، به حنفيمن به ايان يديت اقبال زگرفته شوند. عل گـردد. از مـىموضوع كتـاب بـاز البتهخراسان و یديو ز ىعياو با محافل ش ىشخص

یديـز ى البروقنـ ىهقـيد بن الحسـن البيز لهٴ يوس هبن متن يت ايل روايبه دل ،گر سويدن كتـاب و يـمن داشـته اسـت، اياز خراسان به یسفر مریق 541مذهب كه خود در

ن مـتن را از فرزنـد حـاكم يـا ىن منتقل شـده اسـت. البروقنـين سرزمينسخه آن به اهـم نـام او ىن متن در نسخه چاپيت ايواده بوده كه در سند ر ي، وهب اهللا شنىسكانح

ن يتـر را كـه كهـن مهـم ن دو نسـخهٴ يـاز ا ىكـي، در سايت كاتبانتر شيآمده است. پآن ىفم. مناسبت معر يكرد ىف، معر نديآ مى شمار به زينن متن يشناخته شده ا یها نسخه

شـواهد اسـت كـه كتـاب یا ق در همان مجموعهيطرب ابن از مدةالعoنسخه، وجود كتاب د يـام نيم با ايكن مى ىفجا معر كيهر دو نسخه را اكنون. دارد وجودهم در آن لیالتنز

از هر دو ىن سطور عكسيسنده ايبهره گرفته شود. نو كتاب یدر چاپ بعد ها كه از آن ار دارد.ينسخه در اخت :است ها ن كتابيبا ا یا در ضمن مجموعه ل،نسخه او

.644 اآلخر عيرب كتابت ،ىمش ج حاكم تنبیه الغافلین ـ1

باقر محمد خيالش: قيتحق مجلد، 3 ،لیالتفض لقواعد لیالتنز شواهدبن عبداهللا بن احمد، داهللا يعب ،ىالحسكان الحاكم. 1 .قم ق، 1427 الثالثة، الطبعة ة،ي اإلسالم الثقافة اءيأح مجمع ،یالمحمود

های نسخ خطى گنجينهاز 228

عده.در ص 644ال ، نسخه كتابت شو شواهد التنزیل ـ2از جملـه یديكه از او در آغاز نسخه با القاب تمج الحلى قيطرالب ابناز مـدةالعo ـ3

اد شده است.يالرسول " آل ىعبارت "مفتد بن أحمد يكرده، عبداهللا بن ز ىت نسخه را گواهيخود ملك مالك نسخه كه به خط

و ،یديـسـته ز، عـالم برج ىد بن احمد العنسياست. مراد از او عبداهللا بن زده شده ينام است. یضاءة الب�جح�الم�مانند يىها ف كتابمؤل

یاديز اهميتآمده كه ىن گواهيا ،ان آنيا در پاام ؛خ كتابت ندارديتار نسخه دوم: دهد: ىدارد و تبار نسخه را نشان م

عليه مانيها خط االمام أحمد بن سلي(كذا) علنسخ من نسخة نسخت عن نسخت «د بـن يـخ األجل العالم الزاهـد زيم اخبرنا الشيولفظه بسم اهللا الرحمان الرح السالم

ل لقواعـد يـده اهللا هـذا الكتـاب كتـاب شـواهد التنزيأ ىهقيالب ىالحسن الخراسانالقاسـم ىالفضل وهب اهللا بن الحاكم أبـ ىل اجازة وقال سمعه من الحاكم أبيالتفض

عن والده ومصنفه رحمه اهللا وكتبه أحمد بن ىداهللا بن عبداهللا بن أحمد الحسكانيعب .»ما يم تسلوأهله وسل ىمحمد النب ىاهللا عل ىمان وصليسل

و اقامـت او ىات البروقنـيدر زمان ح یا ك واسطه به نسخهين نسخه با ين ايبنابراده يمان دياهللا أحمد بن سل ىل علالمتوك ىآن نسخه، گواه یگردد. بر رو مىمن باز يدر ل چنانكـه در كرده بوده اسـت. المتوكـ ىگواه ىافت كتاب را از البروقنيشده كه در ىممن يبه ىدر سفر البروقن ىز ذكر شده، از محضر البروقنيش نيها ز در كتابيره او و نيس

1.استده بوده يث شنيبهره برده بوده و از او حد

سـخن گفتـه ها با همكاری زابينه اشميتكه منتشر كرد دربارV اين نسخهبعدها ی كه نويسندV اين سطور ا . در مقاله1

شده است؛ نك: Ansari, Hassan and S. Schmidtke, “Between Aleppo and Ṣaʿ da: The Zaydī reception of the Imāmī

scholar Ibn al-Biṭrīq al-Ḥill ī”, Journal of Islamic Manuscripts [2013].

229 ، كتابى در دانش كالم معتزلىىصاعد بن احمد االصول الكاملكتاب / معتزله

، كتابى در دانش كالم معتزلى ىصاعد بن احمد االصول ال4املكتاب . 7

اتزلى منتشر كرد بمعدر دانش كالم را متنى يالدیم 1999سال در د الشاهدد محم السي جهـت دواين متن كالمى از 1.ال6امل فr االستقصاء فيما بلغنا من کالم القـدماء: عنوان

امـامى غير زيدی/ معتزلى های كالمى كه يكى از آخرين كتاب: نخست آنت داردي اهم يكـى از نماينـدگان مكتـب نويسندV آن ديگر آنكهدست ما رسيده است و است كه به

مورد را ىمهش در اين كتاب اختالفات ابوالحسين با مكتب ب كهاست یسين بصرابوالح ه است.دادقرار ررسىب

ة والـدين األئمـ ىتقـ« نـاماين متن را منتسب به شخصـى بـا د الشاهدد محم السي هفتم Vاز علمای سد »ىالدين النجران ىمشهور به تق ىالمعتزل ىمختار بن محمود العجال

كتابخانـه موجـود در ۀاساس كار او نسـخ ۀ. نسخه است(؟) منتشر كرد یقمرهجری تـاكنون شـد. از آن زمـان مىفرد قلمداد ی منحصربها نسخه به گمان ویيدن است كه ل

شـده عنوان و همـين انتسـاب اشـاره انهمواره در تحقيقات كالمى بدين كتاب با همگـرد هـم را نامربوطصفحه مطالب حدود پنجاه آن ۀمه در مقد ق كتاب البت . محق استطرح انتقاداتى وی به ،ت كتاب مطالبى را عرضه كند. در اين راستاهوي Vتا دربار آورده

تـأليف المعتمـد ۀ تصـحيح ممادلونگ در مقد ويلفردی از نكاتى كه ا پارهدر خصوص یالمجتبـيـا $المجتنديگر با عنوان اثریو ـ اين كتاب خصوصدر ىمالح محمود الم

هـم مطالـب در نهايـتو پرداختـه اسـت، ابراز داشـته ـ كه با اين كتاب مرتبط استكـه ويراستى هم اين گذشته،از كرده است. بيانعنوان نتايج بحث خود متناقضى را به .است یدمتعد غالط و اشكاالت ادارای فراهم آورده است،الشاهد از متن

ايـن تنهـا ،كتابش گفته اسـت ۀمدر مقد یكه و مطالبى ۀاست كه از هم آنت واقعي

د السـي :قيـتحق و دراسـة، االستقصاء فيما بلغنا من کـالم القـدماء $ال6امل ف، مختار بن محمود ى،المعتزل ىالعجال. 1 م. 1999ق ـ 1420وزارة األوقاف، القاهرة، ، د الشاهدمحم

های نسخ خطى گنجينهاز 230

؛است االستقصاء فيما بلغنا من کالم القدماء $ال6امل فكتاب نامدرست است كه مطلبت نويسنده يا عصر وی و نيز ارتباط اين كتـاب نام و هوي Vكه او دربار تمام مطالبىا ام

بط عظـيم لـط و خـاشتباه و خ ،گفته است یالمجتبـ/ $المجتنموسوم به با كتاب ديگر ى خط ۀف كتاب در نسخمؤل ۀموضوح در مقد شد، بهصورتى كه گفته بهاست. نام كتاب

آن نيست. Vترديدی دربارهيچ و جای است يدن آمده ل ، تنها منحصر بـه دهكر مىگمان د الشاهدد محم اين كتاب، برخالف آنچه السي ۀنسخی ديگر از آن در صنعاء موجود است كه اقـدم ا لكه نسخهب ؛يدن نيستكتابخانه ل نسخۀ Vتوان تا انـداز مىنيز تصحيح پيشين را يدن است و مشكالت بسيار ل ۀكتابخان ۀاز نسخ

دوم هم مشكالتى دارد و چنـدان ۀين نسخهم با اين وصف، .آن حل كردمدد زيادی با وگـو مـورد گفـتنوشـت دسـتاسـاس ۀنسـخجالب اينكـه غلط نيست. و كم منقح در گـواهى پايـان نسـخه مـورد اشـاره منتقـل شـده بـوده اسـت، ه يمنايران ب كه از

در يمـن ها پـيش دوم را سال ۀعكسى نه چندان مطلوب از اين نسخ. قرار گرفته استا خوشبختانه حدود دو سال پيش تصوير بسيار خوبى از ايـن نسـخه بـه ام ؛ديده بودم

. دستم رسيدكتـاب اسـت. بـر Vبحث انتساب و زمان حيات نويسند وجه در اينجاشايان ت ۀنكتاين كتاب ابراز داشـته اسـت و در چاپ پيشين د الشاهدد محم كه السي مطالبىخالف

ىمشـهور بـه تقـ ىالمعتزل ىة والدين مختار بن محمود العجالاألئم ىتق« نويسندV اثر رادوم، ۀفرض كرده است، بـر اسـاس نسـخ یهفتم قمر Vاز علمای سد »ىالدين النجران

نسل شاگردان محمـود ازمى معتزلى متكل ،اين كتاب Vكه نويسند است روشنخوبى به ىة ابوالمعـالالدين/األئمـ ىتقـ«نـام ااست ب یششم قمر Vسد در ىالخوارزم ىالمالحم

و مصـحح كتـاب تعدم دقـ ه سبب. بدين ترتيب ب»ىاألصول ىصاعد بن أحمد العجالقمـری ششم Vق به سدكتاب كه متعل ، اين ی زمانىها ها و دوره تميان شخصي او ط خل

دانيم كـه در مسـائلى مىشده است. پنداشتههفتم Vسداشتباه نگاشته شده در به ،بودهآثار كالمى گذاری تاريخ ۀالت تاريخى باورهای كالمى تا چه اندازه مسئلهمچون تحو

231 ، كتابى در دانش كالم معتزلىىصاعد بن احمد االصول الكاملكتاب / معتزله

ششـم دورانـى تأثيرگـذار و Vمـورد خـاص كـه سـد ويـژه در ايـن بـه ،ت دارداهمي ينـك ا هم. ر كالمـى ابوالحسـين بـوده اسـتگسترش تفكـ در خصوصساز سرنوشت

آثار ايشان همچنين و پيروانشانو ىو محمود المالحم یشناخت ما از ابوالحسين بصرشر كشف يا منتى در اين زمينه مهم آثار های اخير در سالبسيار بيش از گذشته است و

1شده است.

يدن در حال صنعاء و ل ۀزابينه اشميتكه بر اساس دو نسخ و حسن انصاریتوسط ينك تصحيحى از اين كتاب ا هم .1

هايى كه از اين كتاب در متون كتاب با نقلمتن ، ۀ مذكورالوه بر دو نسخع اين اثردر تصحيح . آماده سازی استتـأليف $المجتنـ/ یالمجتبـكتـاب ۀواسـط كتـاب بـههای ابن الوزير كه از اين با كتابويژه ، بهتآمده اس بعدی ، مقابله شده است.كرده استنقل ىالمعتزل ىالغزمين یالدين مختار بن محمود الزاهد نجم

UVW XYا

ىفس ن ةتبصرة األدلكهن از كتاب یا نسخه. 1

ق) 508(م ىالحنف ىفس د الن تأليف ابوالمعين ميمون بن محم ةتبصرة األدلمهم ىكتاب كالمپـس از یديـرمات ىن كتاب در مذهب كالمـيتر د مهميردت ىب یديرم برجسته مات متكل

فات ابومنصـور يفانه از آثار و تألمتأس ق) است. 333(م یريدآثار خود ابو منصور مات در دانـش كـالم ىكتاب التوحیدان تنها كتاب يدر دست است و از آن م ىاندكتنها تعداد ا طبعـا امـ ؛اسـت ىكالمـ گونـاگونر بزرگ او گرچه مشتمل بر مباحـث ياست و تفس

هر آنچه امروزه یديربه مات منسوبآثار گريدشود. ىتلق ىمستقل ىتواند اثر كالم مىنندارنـد. تـاكنون ىا ارزش كالمـيـ نـدا ىجعل ومنحول یا آثاريبه نام او شهرت دارد

ابومنصـور ءو آرا ىزنـدگ دربـارVا ي یديركالم مات دربارV ىن كتاب به زبان عربيچندر در يـاخ یهـا است كه در سال ىقاتيتحق ،تر از آن ا مهمام ؛منتشر شده است یديرمات

التوحیـدمنتشر شده است. كتـاب یديرمات دربارV ىن از جمله به زبان آلمانيمغرب زمو ىها به انتشار آثار حنفـ ر هم كه تركياخ یها روت منتشر شد و در ساليبار در ب لاو ىخط البته بر اساس همان نسخه ،التوحیداز كتاب یا ند، طبع تازها آورده یرو یديرمات

كه از یديرمات نةتأویالت أهل السر يتفس 1شده است. ارائه ها آن توسط اساس طبع اول،

السمرقندی، محمـد بـن الماتريدی : آيد منتشر شد تر نيز همين چاپ، ديگر بار با مشخصاتى كه در پى مى پسان. 1التوحيد، تحقيق: بكر طوبال اوغلى، محمد آروشى، دار صادر بيروت و مكتبة اإلرشـاد اسـتانبول، محمد، كتاب م. 2010الطبعة الثانية

های نسخ خطى گنجينهاز 234

ار ارزشـمند كـه ياست بس یم است، اثريها بر قرآن كر ن آنيتر ر و كهنين تفاسيتر مهمدو ىكـيح و انتشار آن آغاز شد و يتصح یتالش برا شيپ یها كم دوبار در سال دستچنـد سـال ىگرفته نشد. خوشـبختانه در طـ ىا دنباله كار پام ؛هم منتشر شد یدمجل

ز ظـاهرا ير بزرگ آغاز شده و تاكنون نين تفسيح و انتشار ايكار تصح هيگذشته در ترك یها قان تـرك از نسـخهح كتاب محق يدر تصح 1د پانزدهم آن منتشر شده است.تا مجل یر انتقاديغ ىچاپند. ا بهره گرفته ،ه موجود استيترك یها كه در كتابخانه ىد و كهنمتعد ه قابـل روت منتشر شده اسـت كـه البتـيدو سال گذشته در ب ىكيدر همن كتاب ياز اح يگذشـته رونـد تصـح یهـا سال ىب در طين ترتيست. به هميه نيسه با طبع تركيمقا

ت گرفته است. شد یديرمات ىمتون كالم. تبصـرة األدلـةاست كهن از كتـاب یا نسخه ،آن را دارم ىفنجا قصد معر يآنچه در ا

ده يد بـه چـاپ رسـمتعـد یها و هـر بـار بـر اسـاس نسـخه ن كتاب تاكنون دوباريامطالعات یتويانست یسو ازد كه كلود سالمة در دو مجل حيتصح بهن بار ينخست 2.است

ن چـاپ از چنـد نسـخه اسـاس طبـع يـمه ادر مقد 3د.يفرانسه در دمشق به چاپ رس گرفتـه اسـت. نظر قـرار نقـم مـد ىةاهللا مرعشـيا نسخه كتابخانه آسخن رفته است؛ ام

ن كتابخانـه يدم كه نسخه ايشن ىيز طباطبايد عبدالعزيمرحوم عالمه ساستادم بعدها از كـرده بـوده ىفـق كتـاب معر كرده و آن را بـه محقـ ىيپژوه شناسا را شادروان دانش

در یديـماتر ىگذشته همراه بـا نهضـت انتشـار متـون كالمـ یها سال ىاست. در ط شـده كـه آن هـم در دو مجلـد عرضـه تبصـرة األدلـةاز كتـاب یديـه، طبع جديترك

ه يـترك یهـا كتابخانـه یها اتكا بـر نسـخه با بار صرفا نيا ابزرگ فراهم شده است؛ ام

طور رسد نه تنها ويرايش استانبول در اختيار است؛ بلكه از ايـن كتـاب بـه اينك كه كتاب حاضر به چاپ مى هم .1 متفاوت هم در بيروت فراهم و منتشر شده است. كامل دو چاپ

. به تازگى چاپ سومى هم از اين كتاب به كوشش محمد األنور حامد عيسى در قاهره منتشر شده است.2

، المعهـد العلمـى الفرنسـى كلود سـالمة حقيق و تعليق:تف$ اصول الـدین، تبصرة األدلة. النسفى، ميمون بن محمد، 3 م. 1990 دمشق، للدراسات العربية،

235 ىفس ن ةتبصرة األدل كهن از كتاب یا نسخه / سنت اهل

1.دارد وجودهم یا كهنه یها ان نسخهيكه در آن م

را در كتابخانـه یش به سنت پترزبـورگ داشـتم، چنـد روزيپ ىتكه مد یدر سفر

كه در ىيها ان نسخهيكردم و از م ین شهر سپريا ىدر آكادم ىمطالعات شرق یتويانست

كـه نـه در برخـوردم تبصـرة األدلـةار كهن از كتاب يبس یا نسخه بهدم، ين كتابخانه ديا

ن نسـخه بـه شـمارهيـه. ايـو نه در چـاپ ترك بودچاپ دمشق از آن بهره گرفته شده

C 1319 شود. مى ین كتابخانه نگهداريدر ا

آن را كتابتق يخ دقيتوان تار مىدارد و ن ىن نسخه افتادگيفانه آغاز و انجام امتأس

احتمـال بـهاسـت یا داست كه نسخهينسخه پ ن وصف از خط يا با ابه دست آورد؛ ام

ن كتاب برشمرده يا یها ن نسخهيتر از كهن ىكيبه هر حال كه یاز سده ششم قمر اديز

كتابخانـه و وقـف یايبقا یها از نسخه ىكين نسخه، يه انكيه ا. نكته قابل توج شود مى

از ىنـك بخشـيا داشـته و هم ىم كتابخانـه مهمـيدانـ مىد پارساست كه خواجه محم یكسـتان نگهـداريز ازبكستان و تاجيه و نيروس یها كتابخانه ىدر برخ آن یها نسخه

دربارS فصلنامه بهارسـتاندر یا ان مقالهيبهرام ىعل یجناب آقافاضل گرامى شود. مى

و مـن هـم در 2د پارسا منتشر كردق به كتابخانه خواجه محم متعل یزيقراز م یا نسخه

های خود بر اساس يافته یشتريباره مطالب ب نيدر ا ديكوش خواهمگر يد یها ادداشتي

عرضه كنم.

كن نسـخه در تملـيگر كه همراه ايبه دو نسخه د ،ن نسخهيبرگ نخست ا یبر روز كتاب يو ن تحقیق المسائل: كتاب استاشاره شده ،بوده یقمر 1327به سال ىشخص

تعداد الشیوخ.

م. در دو مجلد. 1993به كوشش حسين آتای، آنكارا، .1

خواجـه محمـد دولة األتراك از مجموعهٴ ى(منتخب درة األسالك ف یزيناشناخته از مقر یاثر«. بهراميان، على، 2 .211ـ 216، صص 12و 11شماره ،1386 نيفرورد ،بهارستان ۀنام، »پارسا)

های نسخ خطى گنجينهاز 236

1ىف خواجه محمد پارسا به خط عبدالرحمان جامير قرآن تأليتفس ۀنسخ. 2

ق)، 822م( پارساد خواجه محم معروف به، محمود الحافظى البخارید بن د بن محم محم از یا بـر پـاره یريتفاس یاست. و بوده نقشبندیخ يبزرگ و از مشا ىدانشمند و صوف

نسبتا بلند و یا مجموعه ،از آن جمله كهنگاشته است ىبه زبان فارس ىقرآن یها سوره نـه،ي قـدر، ب یها از سـوره ىخته به عربيو آم ىر به زبان فارسيار ارزشمند در تفسيبس

دانم تـاكنون مىن كتاب تا آنجا كه ي، عصر و همزه دارد. اتكاثر قارعة، ات،يادع زلزال، ه از مطالـب عـام و البتـ شـتهدا ىعرفـان یا صبغه مذكورر يده است. تفسيبه چاپ نرس

در ىر را بـه تـازگين تفسـياز ا یا ست. نسخهين ىث خاليو نقل اقوال و احاد یريتفسكـه ىرانـيبلند قدر ا ى، شاعر و صوفىو رقم عبدالرحمان جام به خط كهم ا دهيه ديترك

،د پارسـا را درك كـرده بـوده اسـتبوده و محضـر خواجـه محمـ نقشبنديانخود از كتابـت ـ است شدهبدان شناخته ىكه جام ـبا يخوش و ز ىنسخه با خط نيا. باشد مى

ه يهـم بـر آن در حاشـ یدمتعـد ىو استنساخ شده و خوشبختانه كامل است و حواش ىب، رقم جام 288ان نسخه در برگ يشود. در پا مىده يد ىخود جام ها به خط برگ ن است:يچن

د پارسـا أفاده قدوة زمانـه خواجـه محمـ یر الذيوقع الفراغ من كتابة هذا التفس« ىد العبد األفقر األحقر عبد الرحمان بن أحمد الجـامي ىقدس اهللا سره عل یالبخار ن وثمانمائة اللهـم يل سنة ثمان وأربعع األو يوم األحد الرابع من ربيوسة هراة بمحر

».ن.ين آميبيوآله الط ىالنب ىن والمؤمنات وصل عليع المؤمنياغفر لجم

. چاپ نسخه برگردان اين كتاب قرار است در تهران منتشر شود. 1

237 حنيفه بىمسند ا از يىها نسخه / سنت اهل

1فهیحن یاب مسند از يىها نسخه. 3

ان منتشر شـده اسـت. يحنف ىميقدد يان مسانيفه از ميابوحن یمسند برا نيتاكنون چند 2.ه استمنتشر شد ىتازگ بهاست كه ىابن خسرو البلخاز حنیفة مسند أبیها از آن ىكي

و 645به شماره ىكتابخانه الله ل دراثر نيا ىاز نسخه خط تر شيپكه ىمطالبنجا يدر ا . كنم مى ميتقد م راا ادداشت كردهي یقمر 741خ كتابت يبا تار

ـ 3ىنيوسف قزويابوسعد سمان و ابو دربارV ىتوجه انيشاالعات نسخه اط نيادر م يدان مىو است كرده ارائه ىد بن عليكوتاه از ز ىشرح حال ىنيوسف قزوينجا ابويدر ا

ىعبـدالجبار همـدان ىدو شـاگرد قاضـ ـمذهب بوده اسـت یديوسف خود زيكه ابو ق) آمده است: 415 (م

قال: ومن حفاظ القـرآن ىنيوسف القزوياإلمام أبو ىالقاضأخبرنا «الف: 61برگ ىن بـن علـيب بن الحس 61/ ىد بن علين بالحفظ واإلحكام واإلتقان زيالمشهور

كتابه آمرا ىوإل ىاهللا تعال ىدعو إليف يد خرج بالسين الشهيطالب أبو الحس ىبن أبوأحـرق بالنـار ا عن المنكـر ومجاهـدا أعـداء اهللا فقتـل وصـلبيبالمعروف وناه

ه يبه. دخل عل یقتديالفقه إمام ىؤثر عنه وهو فيوله قراءة ىر له وأبقيواآلخرة خد: ما مفتاح الصالة وما افتتاحها يفقال له ز ،ه أهل الكوفةيل له: هذا فقيفة فقيأبو حن

ر واستفتاحها يفة: مفتاح الصالة الطهور وافتتاحها التكبيفقال أبو حن ؟وما استفتاحها

منتشر شده است.» )1( ىشناخت نسخه یها پاره« :تر در سايت كاتبان زير عنوان اين يادداشت پيش. 1

حنيفـة النعمـان بـن ثابـت یمسـند اإلمـام األعظـم أبـ)، ق. ه 522( ىد بن خسرو البلخـعبداهللا الحسين بن محم بوأ .2 ه 1431 ،الطبعـة األولـى، ة المكرمـةمكـ ،المكتبة اإلمدادية ،ىالقاسم ى: لطيف الرحمن البهرائجتحقيق ،$ال6ـوف

م. 2010/3 .Vچه به زبان فرانسه و چه به فارسـى (در ايـن ابوسعد سمان، عالوه بر آنچه تاكنون از نويسنده اين سطور دربار

ای از مقاالت نويسنده در مجموعه در آيندهم كه ا نوشته نيز ىتفصيل یا منتشر شده، مقالهمورد در سايت كاتبان) ، به قلم $دائرة المعارف بزرگ اسالمدر هنك: مدخل مربوط نيز ىابويوسف قزوين یبراشود. مىمنتشر اين سطور

(در دست انتشار). عبد الجبار به تصحيح نگارنده ىقاض $امالمه مقد ونويسنده اين سطور؛

های نسخ خطى گنجينهاز 238

ونحمـدك ونحن نختار: سبحانك اللهـم ،ىهت وجهقول: وج يفمنهم من ،لفمخت ».ه.يك لفقد إن يرك فقال: زيثناؤك وال اله غ ك وجل جد ىوتبارك اسمك وتعال

از ابوسعد السمان: ىخسرو البلخ ات ابنيوار د بـن د بن الحسن بـن محمـمحم یخ أبو نصر المعمريوأخبرنا الش«الف: 74 برگ

د بن أحمد بن حامـد أبو جعفر محم ىقال: أنبأنا القاض ،ه فأقر بهيعل ىبقرائتجامع قـال: ،السمان یالراز ىل بن عليثنا أبو سعد اسماعقال: حد ،هيعل ىد بقرائتيبن عبار بـن يخ أبو العالء صاعد بـن سـيوأخبرنا الش... ىالدمشق ىثنا الحسن بن علحد ىقال: أنبأنا القاضـ ،نا من هراةيه قدم عليعل قراءة ىاإلسحاق ید الدهان الهرومحم

أبـو ىقال: أنبأنا القاضـ ،ید األنصارحفص عمر بن محم ىد عبد اهللا بن أبأبو محم ىشخشـاخ بسـرخس فـ ىالمعـروف بقاضـ ىالفضل الحمدان ىد بن أبالعالء محم

من ب أحمد] ينب (؟) أحمد [ربيار بن زه أبو القاسم عبدالجب يالفق ىمسجده والقاض .».ىد الطالقاند بن أحمد بن محم قاال: أنبأنا أبو بكر محم ،بهراة یأصحاب الرأ

:ب 74 برگقـال: ین السمان (در نسخه: السماك) بالريل بن الحسيقال أنبأنا أبو سعد اسماع«

.».ىد بن إسحاق بن سنان الدمشقبن محم ىن بن عليالحس ىثنا أبو علحد :ب 74 برگ

د (كـذا) بـن جـامع د بن الحسن محم نصر المعمر بن محم ىأبخ يالش ىوقرأت عل«د يد بن أحمد بن حامد بن عباإلمام المؤتمن أبو جعفر محم ىفأقر به أخبركم القاض

ثنا أبـو قـال: حـد ،السمان یالراز ىل بن عليثنا أبو سعد اسماعقال: حد ،یالبخارار بـن يالعالء صـاعد بـن سـ ىخ الحافظ أبيالش ىوقرأت عل ىالحسن بن عل ىعل

75د //أبو محم ىقلت له: أخبركم القاض ،فأقر به ىاالسحاق ید الدهان الهرومحم قـال: أنبأنـا ،هيـما قرأت عليف ید األنصارحفص عمر بن محم ىالف عبداهللا بن أب

بسـرخس د بن أبى الفضل الحمدانى المعروف بقاضى شخشاخمحم أبو العالء ىالقاضد بن أحمـد يار بن زه أبو القاسم عبد الجب يالفق ىباب داره والقاض ىمسجده عل ىف

239 حنيفه بىمسند ا از يىها نسخه / سنت اهل

ىد الطالقـاند بن أحمد بـن محمـقاال: أنبأنا أبو بكر محم ،بهراة یمن أصحاب الرأ یل بـن الحسـن السـماك (كـذا) بـالرينا حاجا قال: أنبأنا أبو سعد اسماعيقدم علار يد بن اسـحاق بـن سـبن محم ىالحسن بن عل ىه قال: أنبأنا أبو عليعل ىبقراءت .».ىالدمشق

یتاریخ بخارااز یاديز یها نقل ،ن كتاب ارزشمنديه است كه در طول اتوج انيشان كتـاب يـز در طـول اي. ناست سودمندآن اثر یبازساز یشود كه برا مىده يغنجار د

،فهيات ابوحنيوادلبسته به ر یدي، دو زیعقده و از ابوعبداهللا العلو از ابن یاديات زيوار .است شده نقل

عقوب يد بن د عبداهللا بن محم از األستاذ ابومحم فـهیحن یمسند ابن مسند، يعالوه بر ا مناقـب ابوحنیفـهكتاب سطور راقممنتشر شده است. ىبه تازگ زين ىذموئيالسب ىالحارثن يش ايها پ مدت مسند نيااز 1.است كرده ىفمعر نیکتاب ماه د مجله تر در شياو را پ

ده بودم:ينسخه را دد فة از ابـو محمـيحن ىمسند أب«به بعد: 56از برگ 4493فاتح ش كتابخانهنسخه

وم من سنة أربـع يآخر ىف«كتابت نسخه: خيتار. »ىعقوب الحارثيد بن عبداهللا بن محم .»ىمائة بدمشق حماها اهللا تعالوست

.دارد وجوده يترك یها ابخانهكتاب هم در كت نياگر از ين نسخه ديچند

، مهر و 60ـ 61، ش نیـکتاب ماه د، »فهيابوحن دربارV ىكتاب معرفى و عقده ابن از تازه ىاتيروا«حسن، انصاری، . 1

.116ش، ص 1381آبان

های نسخ خطى گنجينهاز 240

القضات قاضى ،از ابو محمد الناصحى المختلف بین أبی حنیفة والشافع$ كتاب كهن ۀنسخ. 4

1دولت محمود غزنوی

د عبداهللا بـن الحسـين الناصـحى النيسـابوری، فقيـه القضاة امام اإلسالم ابومحم ىقاض دربـارVالقضات خراسان در دستگاه محمود غزنوی بوده است. و قاضى ىبرجسته حنف

در خراسان و در دسـتگاه محمـود ىزمان یا وام ؛در اختيار داريم ىالعات اندكاو اط او به همين مناسبت در منـابع یها اليتاز فع ىيها داشته و گوشه ىاه مهم غزنوی جايگ

در زمان خودش »هشيخ الحنفي «او را ،السیاق كتابنقل شده است. فارسى در ىتاريخ. الناصـحى است پنداشتهم بر همه اكابر، از ميان قضات و امامان دورانش و مقد هخوانددر دارالملـك غزنـه بـود و یتدريس و فتـو ىچند از جانب محمود غزنوی متول يك

، ناصحى تمام مملكت رسيد. بنابر تصريح منابعالقضاتى سپس از ناحيه او به مقام قاضىمجلس ىاو چند سال یبرا كه طور همان ،مجلس تدريس و نظر و فتوا و تصنيف داشت

و هه داشـتنيكـو در فقـ یا فارسى، ناصحى طريقـه حديث برقرار گرديد. به گفتهٴ امالء دركرده و یبه بغداد هم سفر یند: وا . گفتهاست هزمانش بود ىمورد قبول فقيهان حنف

2درگذشـت. یمـرق 447داشت و در ىطوالن یاست. ناصحى عمر هآنجا حديث گفت

تـأليف $ در حـوزۀ اسـالم و تشـیع تـاريخ یهـا $بررسكتاب و پس از آن در تر در سايت كاتبان اين يادداشت پيش. 1 ىق از يك كتاب فقه 421با تاريخ یا معرفى نسخه« :زير عنوانبه بعد، بدون ويرايش 415، ص حسن انصاری

نحو ويراسته فرا در اينجا همان يادداشت به منتشر شده است.» یالقضات دولت محمود غزنو ىاز قاض ىو خالف گيرد. روی خوانندگان قرار مى

تـاريخ : ؛ نيز نك907، ش 435، ص المنتخب من السـياق، ى؛ فارس593، ص ی، تحقيق يوسف الهاد$اليميننك: . 2الجـواهر ، سالم بن أبى الوفاء القرشى الحنفـى ؛660 ، ص17، ج النـبالء أعالمسير ، ىذهب؛ 450 ، ص9 ج ،بغداد

أكمـل :، اشـراف و تقـديمطبقات الفحول $لم الوصول إلسoحاجي خليفه، . نيز نگريد به:274، ص 1 ج ،المضيئة ، ص2 ج ،2010وط و صالح سعداوي صالح، اسـتانبول، ؤبد القادر األرنا، تحقيق محمود عىالدين احسان اوغل

.بخارا بايد اشتباه باشد دربارVالع ا اين اط ؛ ام »للسلطان محمود یالقضاء ببخار ىول«نويسد: مىكه 209تا 208نقـش او در ی؛ بـرا593، ص $اليمينـ، نك: است او قائل بوده یبرا یكه محمود غزنو ىاحترام و جايگاه یبرا

←

241 از ابو محمد الناصحى المختلف بين أبى حنيفة والشافعىكتاب كهن ۀنسخ / سنت اهل

بـرآنمقام قضاء در دولت محمود غزنوی، ىنويسد: او پس از چند سال تول مىفارسى امـر را از او تنهـا بـا ايـن شـرط نيـااما ؛كند یگير شد كه از اين مقام و وظيفه كناره

را بـودهو آنچه از اين بابت پيش از اين دريافـت كـرده (مواجب) پذيرفتند كه مرسوم گزيـد و یدور ىت اجتمـاعاليـ. او پذيرفت و از اين كار كنار كشـيد و از فع بازگرداند

بدو مراجعه ،مملكت كند كه در امور مهم مىسى بالفاصله اضافه ا فارام .نشين شد خانهاز منابع و به ويژه در طبقات حنفيان يا رجـال یشرح حال ناصحى در تعداد 1شد. مى

معمـول كـم و بطـور ىحنف ىاو را نيز منابع فقه ىفقه یفتاو 2خراسان ذكر شده است.القضـات بـود و در علـوم قاضىچند د هم يك. فرزندش ابوبكر محم ندا كردهبيش نقل

یويـژه در فقـه و خـالف اسـتاد داشـت و بـه مهارتدر ادب و طب ىمختلف و حت ىارسالن متول بحفظ داشت. ابوبكر در دوران آل ازهم یشاخص بود. او اشعار بسيار یقمـر) 485(يا در 484هم قاضى ری بود و در رجب ىتقضاء نيشابور گرديد و مد

ىمناظرات ىاصفهان درگذشت. او با امام الحرمين جوين ىدر بازگشت از حج در نزديكبـود. ىرين اهل عصر خود در ميان فقيهـان حنفـت رين و وجيهت ند فاضلا داشته و گفته

اين نكته را هم بايد افزود كه ابوبكر در علـم كـالم و جـدل و ،الوه بر آنچه گفته شدع . ابـوبكر است هل بوداعتزاو به تصريح منابع بر مذهب هداشت یقو ىمناظرات هم دست

3داشت. تبحرد همچون پدر در حديث و سماع آن نيز محم

→ ؛ 475، ص $ترجمـه تـاريخ يمينـ :؛ همچنـين بنگريـد641به بعد؛ و نيـز: ص 592دوران محمود، نك: همو، ص

.325، ص9 ج ،ال6امل ،اثير ابن .1907، ش 167، ص اقیالمختصر من الس ،ىنك: فارس. 1؛ 808، ص 2 ج ،القصـردميـة بـاخرزی، اسـت عبارتسـت از: سخن گفتـه ىهاي كه از او به مناسبت ىديگر منبع. 2

.1437؛1396؛ 20تـا 19 ، ص19، ج أعـالم النـبالءسير ، ىذهب؛ 75، صسياقال منمنتخب ال ى،فارسد، نك: ابوبكر محم یبرا. 3

،لسان الميـزانابن حجر، ؛ 271، ص 3ج ،اتیبالوف $الواف ی،دف ص ؛ 137تا 136، ص 33 ، جسالمتاريخ اإلهمو، .65تا 64 ، ص2 ج ،الجواهر المضيئة ،الوفاء القرشى الحنفىسالم بن أبى ؛ 223، ص 5 ج

های نسخ خطى گنجينهاز 242

هـم یهم ياد شده، كسان ديگـر »بيت الناصحية«كه از آنان گاه به ،از اين خاندانعالم و رجال برجسـته و اهـل علـم خراسـان ها از ا تند كه تا مد ا بوده ىعالم و قاض

1ند.ا شده ىقلمداد ماهل عـدل Vزمر در است،مى گزارش كرده ش ج طور كه حاكم آن ،د ناصحىابومحم

خصـوص درنداشـت. ايـن امـر در آن دوره ىبا معتزله تفاوت چنـدان نظراتشبود و شاگرد یكه و رود مى احتمال نياخراسان و عراق شايع بود. ىاز فقيهان حنف یبسيار

،»یمكتـب ر«ر زمان اقامت ابورشيد در نيشابور پيش از عصـر د ،ابورشيد نيشابوری 3،الوه بـر ابوالحسـن علـى بـن أحمـد الفنجكـردیاز ميان شاگردانش ع 2.باشدبوده

ابوسعد محسـن ازطور خاص هبايد ب ،تاج األشعارو سلوة الشیعة یها گردآورنده كتاب ىفقه حنف یمعروف خراسان (بيهق) كه نزد و ىمعتزل عالمبن محمد بن كرامة الجشمى،

ق به مجلـس ناصـحى 434در یمى، وش بنا به گفته خود ج 4را نام برد. است هآموختد بن الحسن الشيبانى آثار محم جمله،از ،ىفقه حنف ى اصل یها و نزد او كتاب هراه يافت

و معتزليـان اهـل العـدل یمى، ناصـحى بـه رأشـ. بنابر گـزارش ج است هرا فرا گرفت اسـتادش دربـارV شرح العیـونمى در ش در مسئله وعيد. تعبير حاكم ج جزنزديك بود چنين است:د واختلفت فى سنة أربع وثالثين وأربع مئة إلى مجلس الشيخ اإلمـام أبـى محمـ«

،سـالمتاريخ اإل ى،ذهب؛ 417، ص 1 ج ،التحبير ،سمعاني؛ 425ص ، سياقمن المنتخب ال ،ىنمونه نك: فارسبرای . 1

ىالوفـاء القرشـ ىسـالم بـن أبـ ؛517 ، ص1 ج ،معجم البلـدانحموی، ياقوت؛ 426تا 425؛ 421، ص 37 ج .214، ص 2 ج ؛311؛ 310؛ 132؛106 ، ص1ج ،الجواهر المضيئة ،ىالحنف

تا 593، ص $اليمينموضع محتاطانه او در برابر معتزله ، نك: یبرا .116، ص طبقات المعتزله ،المرتضى ابن. نك: 2 اميان.صاعد و كر ى، در داستان مربوط به قاض594

چـاپ »و نویسـندۀ آن انوار العقول «با عنوان او نك: مقاله من ی؛ برا314، صاقیالمختصر من الس ،ىنك: فارس. 3بـه بايـد ینجكردبا اين حساب ف .847، ص عیتش و اسالم ۀحوز در $خیتار یها $بررسانصاری، حسن، شده در:در ايـن خصـوص ،بوده و منابع ىبكر ناصحبگوييم كه روايت او از ابوآنكه دراز كرده باشد؛ مگر یعمر نسبت

.57، ص 2 ج ،شواهد التنزيلحاكم حسكانى، نك: ىاز ناصح ىكانس وايت ح ر یبرا .ندا اشتباه كرده .693تا 692ص ، سياقمن المنتخب ال ى،فارس؛ 212 ،205تا 204، ص تاريخ بيهق ابن فندق بيهقى، نك:. 4

243 از ابو محمد الناصحى المختلف بين أبى حنيفة والشافعىكتاب كهن ۀنسخ / سنت اهل

فقـرأت عليـه ،ة أصـحاب أبـى حنيفـةعبد اهللا بن الحسين رحمه اهللا وكان من أئم الحسن والجامع والزيادات ومسائل الحساب وكان ال يخالف أهل د بن أصول محم

1».العدل إال فى الوعيد.بـا سـند ىاز اين استادش احـاديث دفعات،به ،خود جالء األبصارمى در ش حاكم ج وايات از ر ىبرخ جالء األبصارتوان بر اساس كتاب مى جه،ينت در. است كردهكامل نقل

از مشايخ او ىدست آورد و با بعض هب ،كرده مىوايت از او ر مىش ناصحى را كه حاكم ج كند كه از ناصـحى در رمضـان مىوايات تصريح مى در اين ر ش در حديث آشنا شد. ج

2حديث شنيده است. ـدر اين مورد، در منزل استاد ـق 436و 435تـاكنون در هـا از آن ىكـه برخـ نگاشـتهدر فقـه یدمتعد آثارد الناصحى ابومحم المسـعودی مشهور به ،در فقه ىمانده است. او همچنين كتاب ظتركيه محفو یها كتابخانه

داشته كه آن را به نام سلطان مسعود فرزند محمود غزنوی نوشته بوده ف$ فروع الحنفیـة 4ست.ا موجودهم دارد كه نسخه آن در دمشق ادب القاض$يك كتاب همو 3است.

كنم كـه شايسـته اسـت مى ىفاز آثار ارزشمند او را معر ىيكاز یا در اينجا نسخهسطور اين كتاب را در كتابخانه سليمانيه راقمبه تفصيل مورد مطالعه قرار گيرد. ىزمان

ادشـدهي ۀنسـخبلكه نسخه آن نيز بسيار ارزشـمند اسـت. ،و نه تنها كتاب ستديده ا ، نسـخه »والشـافعى رحمهمـا اهللا حنيفـة كتاب المختلـف بـين أبـى« :است شرح نيبد

بايـد كـهكهنسال و پر برگ و با قلـم ريـز یا ، نسخه464ش ىوهب ىكتابخانه بغداد ل دوران قلمداد كرد. عنوان كتـاب و نويسـنده ىاز متون بزرگ حنف ىآن را در شمار يك

.و زابينه اشميتكه، در دست انتشار ی، تصحيح حسن انصارشرح العيون، ىمش نك: ج . 1جـالء كتـاب ىتفصيل معرفىدر ینيز نك: مقاله حسن انصار .38، 16تا 15، ص جالء األبصارنسخه كهن : نك. 2

، در دست انتشار.األبصارايضـاح ، همانجـا؛ م الوصـوللسـo؛ همو، 1676، 1400، ص2 ج ؛21، ص1 ج ،کشف الظنـوننك: حاجي خليفه، . 3

.452تا 451، ص 1 ج ،هدية العارفينبغدادی، ؛ 467، ص 1 ج ،الم6نون، 10 ج ،دنـافهرسـتواره از آثـار او در ايـران، نـك: ىدو نسخه خطـ یبرا .79، ص 4 ج ،عـالماأل ،كلير ز نك: . 4

.1113ص

های نسخ خطى گنجينهاز 244

برگ آغازين اين چنين آمده است: یبر روا جمعـه ممـ //رحمهمـا اهللا كتاب المختلف بين أبى حنيفة والشـافعى «

ألبى //هقاضى القضاة أدام اهللا عز //د عبد اهللا بن الحسيناإلمام أبو محم به ورزقه حفظ ما ىعه اهللا تعالد بن المظفر الكرمانى مت بكر على بن محم

. »اهللا ؟ ىد صل ة محم فيه والعمل به وغفر له ولوالديه ولجميع أم نيالـف چنـ 309شود. در بـرگ مىك ديده تمل ىگواه یل تعدادبرگ او یبر رو

آمده است:خير خلقه محمد وآلـه وفـرغ ىالكتاب بحمد اهللا ومنه والصلوة عل تم «

الثـانى د بن المظفر الكرمانى يوم الخمـيسكتابته أبو بكر على بن محم من وعشرين وأربع مائة غفـر اهللا لـه یمادی اآلخرة سنة إحدعشر من ج

.».اهللا عليه وختم له بالسعادة والمغفرة ىد صل ة محم يه ولجميع أم ولوالدكتاب ،از اين پس. باشد پايان كتابت آن ىاز كتاب و گواه ىشايد مقصود تنها جزي

اين مسـئله تحقيـق دربارVبايد البته .ابدي مىشود و نسخه باز ادامه مىالجنايات آغاز شود. شود: مىالف، چنين ديده 339ا در برگ ام

كتاب األشربة و به تمام النسخة. رحم اهللا كاتبه أبا بكـر علـى بـن تم «اهللا ىد بن المظفر الكرمانى وغفر له ولوالديه ولجميع أمة محمد صل محم

عليه ومتعه به ووفقه حفظه والعمل به وفرغ من كتابته يوم السبت الثالث .»وعشرين وأربع مائة. یمن رجب سنة إحد

كتابت كـرده ىاستفاده شخص یاهل علم بوده و گويا آن را برا خود ،بنابراين كاتباز مرگ پس ىاست. به هر حال كتابت نسخه در زمان خود نويسنده و تنها دو سه ماه

محمود غزنوی و در آخرين سال حكومت او پايان گرفته اسـت و از ايـن لحـاظ نيـز ناصـحى در ايـن یخصوص تاريخ تأليف اين كتـاب از سـو دربسيار ارزشمند است.

.شود مىن دهيفهم یچيز ها ىگواه

245 از ابو محمد الناصحى المختلف بين أبى حنيفة والشافعىكتاب كهن ۀنسخ / سنت اهل

دربـارVو ىفتـواي ىاست در فقه خالفى و نـه كتـاب یبا وجود اينكه اين كتاب، اثر ىبا زندگ ىو فروعات فقه یا از آنجا كه به هر حال فقه و مسائل و فتاوام ؛ىقهنوازل فترديد اين كتاب ىجوامع مسلمين ارتباط داشته، ب ىو حيات سياس ىو اجتماع ىشخص

و احـوال شخصـيه ىو معيشـت ىبر اوضاع اجتمـاع یتواند پرتو مىو مطالعه دقيق آن یويژه كه اين كتاب از سو هب ،نوی بيفكندمردمان خراسان در روزگار دولت محمود غز

سياسـى آن ـدر باالترين مقام از مقامات دينى ىيك قاضى برجسته و صاحب منصب ىبا حيـات اجتمـاع ىآشناي درما بهتواند مىترديد ىرو ب روزگار نوشته شده و از اين

دارد و اهميـت زين ىنظر تاريخ رساند. نسخه كتاب از نقطه یدوران محمود غزنوی يار شود. مىو در مرحله بعد تصحيح آن توصيه ىچاپ عكس جهت نيهم به

های نسخ خطى گنجينهاز 246

ین رازيقرآن از فخر الد ىر موضوعيتفس. 5

شـتر در يسـت و بياد نيـچنـدان ز ىر موضوعيم تعداد تفاسير قرآن كريخ تفسيدر تارر ياز تفاسـ ىيها نمونـه تـوان مـىات متشابه يا آيالقرآن مانند فقه ،ىصمشخ یها حوزه

ین بـه معنـايـه االبت .گذشتگان سراغ گرفت یريان آثار تفسيقرآن را در م ىموضوعهـم یگـريد یها تـوان از نمونـه مىست و ين ىر موضوعيگر انواع تفاسيعدم وجود د

شـده در نـازل ات يآ دربارV" ن القرآنما نزل م=" یها از جمله كتاب ،ان آورديسخن به م ىقرآن ىموضوع یها نگاشت و تك ىر موضوعيكه در واقع به مثابه تفاس تياهل ب شأن

هستند.د يـالقرآن د د در مباحث متشابهيرا با ىر موضوعينمونه تفاس ،ىكالمدر موضوعات

کتـاب مجلـه در ثىيثير ابوطاهر ط دربارV یا را در مقاله آن مهم یها نمونه از ىكيكه ىر موضوعياز تفاس مهم یا نجا قصد دارم نمونهيدر ا 1.ما مورد مطالعه قرار داده دین ماه

ق)، 606(م یراز فخـر امـام ىعنـي ،ىران اسـالممفس نيتر از بزرگ ىكيقرآن را از م. ينما ىفمعر یر بزرگ اشعرم و مفس متكل

Vاز جمله م.يار است و ما هنوز در آغاز راهيبس قيتحق یجاهنوز یفخر راز دربارفـتح اهللا یكارهـا 2.استنوشته نشده یفخر راز دربارVجامع ىك كتابشناسي تاكنون

ىاز مكاتـب معتزلـ ىكـيمتعلـق بـه ىمعتزلـ یري(تفسـ زيترشـگرانقدر از كاشمر/ یا تحفه« ،حسن، یانصار. 1

بعدا نويسـنده ايـن .49 ـ 55، صص 1385 بهشتيو ارد نيفرورد، 103ـ 102ش ،نیـکتاب ماه د ،»خراسان)ای الحاقى آن ای به دست آورد كه بايد در آينده در مقاله های اين تفسير مطالب تازه سطور دربارV ماهيت و ريشه

ای از كتاب طريثيثى را نويسنده اين سـطور در مطالب را منتشر نمايد. اين را هم اضافه كنم كه نسخه بسيار كهنهه بود. اينجانب ايـن نسـخه را بـه كتابخانه آمبروزيانا بعدها پيدا كرد كه تا آن زمان مورد توجه كسى قرار نگرفت

آقای عبدالرحمان سالمى، محقق اهل عمان كه در حال تصحيح اين كتاب هستند، معرفى كردم. طه جابر العلـوانى، ،اإلمام فخر الدین الرازی و مصـنفاتهتأليفات فخر رازی نگريد به: كتابشناسى اجمالى از برای . 2

ای دربـارV فخـر رازی در سالهای اخير به زبان انگليسى تحقيقات تـازه ص. 230ق، 1431دارالسالم، قاهرة، منتشر شده است از كسانى همچون ايمن شحاده و فرانك گريفل و ديگران.

247 ین رازيقرآن از فخر الد ىر موضوعيتفس / سنت اهل

ش به يپ ىچند سال در اين راستاست. يگر كهنه شده و روزآمد نيد هم 2ركانو ز 1فيل خ آثار از ىفهرست ،ىخسر بن ناصر س ىو عل یان فخر رازيم یا به مناسبت انتشار مكاتبه

عار الشـ قلـم ابـن بـهاو آثار یها ن فهرستيرت از كهن ىكيرا با استفاده از یفخر رازسـده هفـتم در یتراجم شعرا دربارVعار الش كتاب ابن ىو بر اساس نسخه خط ىلوص م

اشـاره یفخر راز ىقرآن یها از نوشته یكه در آن به شمار 3منتشر كردم معـارفمجله . است شده

یها از كتابخانـه ىكـيرا در یاز فخـر راز نام ىب ىاز كتاب یا من، نسخهيدر سفر ل) از د او (جل یدفانه آغاز آن افتاده است و تنها مجل دا كردم كه متأس يمن پي ىخصوص

ان نسـخه مـورد يدر پا ،است یفخر راز به متعلقنكه كتاب يا كتاب و نه همه آن است.سـت. بـر اسـاس ين مشخصطور كه گفتم نام كتاب ا همانام ؛قرار گرفته است تاشار

اسـت از كتـاب یدن نسخه، مجل ياست كه ا آنبنده گمان ىيها سهيمطالعه كتاب و مقاهم یا ترجمه 4د.يبه چاپ رس شيپ سال چندكه یفخر راز التأویل وأنوار التنزیل أسرار

از ىيها نسخه نيچناست. هم مانده ىباق غیـاث$ لطائفف با نام خود مؤل هٴ ليوس از آن به است. قاهره موجود در قم و در كتابخانه ازهريه ىآيةاهللا گلپايگان در كتابخانه التنزیل اسرار

ىموضوعات كالم دربارV ،ار من استياز آن در اخت ىكه عكس یدبه هر حال مجل ار ياسـت كـه بسـ ىخلق اله هط بوه آن و مباحث مربو ادل یمرتبط با اثبات وجود بار

طرح شده است. ارائه مطالب یوه فخر رازيبه ش يىار جزيو با ذكر مباحث بس مبسوطسنده از طرح ينو ،آن یجا یجا درار است و يبس یها یبند و فصل یبند با دسته همراه

یريقـت تفسـين كتاب در حقيشقوق مختلف غافل نبوده است. ا انيبو ىيمباحث جز

ص. 175، 1976مصر، دار الجامعات المصرية، ،یالراز نیالد فخر ،فتح اهللا ، يفل خ . 1 ص. 678دارالفكر، ،ةیالفلسف و ةیال6الم آراؤه و یالراز نیالد فخرمحمد صالح، الزركان،. 2، 3، دوره هجدهم، شماره معارف مجله ،»معاصر خود یاز حكما ىكياو با مكاتبه و یراز فخر« ،حسن انصاری،. 3

.10ـ 26، صص 54، شماره پياپى 1380آذر ـ اسفند احمد محمد، بابـا الشـيخ عمـر، صـالح محمـد ، تحقيق: محمود لیالتأو انوار و لیالتنز اسرار فخر الدين، ،الرازی. 4

.2011ق/ 1432عبدالفتاح، دارالمعرفة، بيروت،

های نسخ خطى گنجينهاز 248

ن بوده كه مباحث خـود ينن كتاب چ يف در ال ؤم وهيش و ظاهرا است بر قرآن ىموضوع ىكالمـ ىتواند كتاب مىكه مجلد حاضر كتاب، ىار ارائه دهد، به صورتيل بسيرا با تفص

بـه الغیـب مفـاتیحر يبه نظر از تفس یرينظر تفس ل از نقطهين دليشود و به هم ز قلمدادين ىات قرآنـيـآ دربـارVكتاب به هر حال اين نكه يل ايالبته به دل .ديآ مى رت مفصلمراتب گر يد ىرا در لون ىو مباحث كالم ستين گريد ىكالم یها در ظاهر همانند كتاب ،است . دهد مىارائه

؛ زيـرات دارديـاهم ،قدمت آن ىعني ،حيثك ي، از استار من يكه در اخت یا نسخه پـس سـال صـد حدود ىعني ،یقمر یهجر 708سال ىاألول یمادن نسخه ج يا خيتار استن نكته اشاره شده يان نسخه به ايق) است. در پا 606(م یراز فخر درگذشت از

ن و مباحـث يـاصـول د ىعنـيو در مباحث اصـول ( كتابل د تنها جلد او ن مجل يكه ا ) است. ىكالم

249 یمنسوب به فخر راز الشجرة المباركة كامل از یا نسخه / سنت اهل

یمنسوب به فخر راز ةالشجرة المبارکكامل از یا نسخه. 6

مسـئله دربـارVن سـطور يـسنده اياز نو یا مقاله 1$تـاریخ یها بررس$تر در كتاب شيپ. در آن مقاله نظر من دش منتشر ق) 606(م یبه فخر راز الشجرة المبارکةانتساب كتاب

ن يباشـد. هنـوز هـم بـر همـ یتواند از فخر راز مىن الشجرة المبارکةن بود كه كتاب ياابـراز اينجانـب بـه وگويى شخصـى گفـتاعتقادم. پروفسور فان اس، سال گذشته در

ند و در ا رج افشار نوشتهيادبود شادروان اي ین كتاب برايهم دربارV یا داشتند كه مقالهن مقاله هنوز منتشر نشده و من هم يفانه ان انتساب است. متأس يد اييآنجا نظرشان بر تأ

م. ا دهيآن را ندل انتسـاب يو البته به دل ىن كتاب به قرائنيگفته احتمال داده بودم كه ا شيپ مقالهٴ در

،ها نسـخه ىنكه در برخيو ا تبصرة العوامدر منابع به صاحب بحر األنساببه نام ىكتابباشـد. تبصـرة العـوامف صاحب يتأل ند،ا خوانده بحر األنسـابرا الشجرة المبارکةكتاب

را در تبصـرة العـواممنسـوب بـه صـاحب بحـر األنسـاباز ىيها عكس نسـخه هابعدبحـر ال انتسـاب چـرا كـه او ؛ف شديمن ضع ین احتمال برايدم و ايكتابخانه مجلس د

ا يـد اسـت و ثانيترد محل اساس ازبل ،ستين ىقطعتبصرة العـوام به صاحب األنساب ىكي الشجرة المبارکةبا كتاب های موجود از آن) كم در نسخه (دستن كتاب يمضمون ا

كه در منـابع ميفزايبد يبا ،گر سوياست. از د ىزبان آن هم فارس ن،يبر ا افزونست و ين ىو برخـ الشجرة ف$ انساب الطالبیینبه كتاب یا من اشارهيدر یسده هفتم قمر یديز

ه مـن را توجـ هابعـد یسـنادشده است. ا ىچاپ الشجرة المبارکـةن كتاب يهم نيمضامدر حوزه خراسان نوشته شده و ادياحتمال ز بهن كتاب يد نشان دهد ايكه شا جلب كرد

، ىن سرخسـيصـدرالد توسـط ـچنانكه در همان مقاله هم احتمال داده بـودم ـد يشان حال يك به محفل او كه در عياز اشخاص نزد ىكيا ي اخبار الدولة السلجوقیةسنده ينو

.463، ص عیتش و اسالم ۀحوز در $خیتار یها $بررسانصاری، حسن، . 1

های نسخ خطى گنجينهاز 250

ای كه در مقاله اكنونشده باشد. فيتأل ،ندا ودهمرتبط ب همشابور و خراسان يان نيديبا زد قـرار داده و ن قرائن را مورد بحث مجد يكوشم ا مى برم به زودی منتشر شود، اميد مى

را عرضه كنم. یمه سده هفتم قمرين كتاب در نيمن با ايان يديز ىيسناد آشناا الشجرة المبارکةاز یا نسخه كنم و آن اينكه در اينجا تنها به ذكر يك نكته بسنده مى

موجود است كه من آن را اوائـل دهـه هفتـاد در آنجـا نيز ان كرمان يخيدر كتابخانه ش افتم يـدر ،تش ناشـناخته بـوديشتر آن نسخه كه هـويب ىده بودم و در تهران با بررسيد

بـر خـالف نسـخه اسـاس نسخه، نيااست. الشجرة المبارکةن كتاب يكه آن نسخه همق كتـاب بـوده اسـت) ه كه تنها نسخه مـورد اسـتفاده محقـينسخه ترك ىعنيچاپ قم (

كـه در نسـخه ىانيـافتـاده و هـم پا ىدارد كه چند برگ آن در نسخه چـاپ یآغاز هم شـدم كـه مطلـعموتـو یكـازوئو مـور یق آقاياز طر همست. بعدها يموجود ن ىچاپار يبسـ اكنـونل هم در كتابخانه ملك موجود اسـت. األو ن كتاب دو نسخه ناقصياز ا

سـته يشا یبـه طـرز ها ن نسـخهيـگر بار بر اساس همه اين كتاب ديا كهمناسب است ح شود.يتصح

ىعكسـ یها نسـخه از یكـه اسـتاد احمـد منـزو ىن كتاب در فهرستيمتأسفانه ا ،نـدا كرده همفـرا ،ىاسالم بزرگالمعارف موجود در دائرة ،ىميمجموعه كتابخانه ابراه

/ األنسـابعنـوان بـا 40در ص 1613ل شـماره يـو آن را ذ نشده شناخته ىدرست بهه يبعد از نسخه ترك یا ن نسخه چند دههيخ كتابت ايند. تارا كرده ىفمعر نسـاباأل کتاب

است. یمرق 899و به سال ىروشـن هبـ الشـجرة المبارکـةن نسخه از كتاب موسـوم بـه يگر سو، از خطبه اياز د

بحر األنسابكه با نام ىداست كه كتابيپ کشـف الظنـوندر ىفبـدون انتسـاب بـه مـؤلفـه در همـان يخل ىحـاج ،ن وصـفيـن كتاب حاضر است. با ايهم ،استشده ىفمعر

ابـرازو كـرده ىفـبدون نقل آغاز آن معر یگريد بحراألنساببالفاصله کشف الظنونفـه نسـخه يخل ىمعلوم است كه حـاج .یاست از فخر راز یريكتاب كب كه است داشته

ا امـ ؛)اسـت كـردهده بوده (چون آغاز آن را نقل يرا د الشجرة المبارکةكتاب موسوم به

251 یمنسوب به فخر راز الشجرة المباركة كامل از یا نسخه / سنت اهل

بـا ىنزد او ارتباط یبه فخر رازبحر األنساب و انتساب استشناخته مىت آن را نيهوبحـر بـه نـام ىنكه چرا و چگونه كتـابينداشته است. ا ین نسخه به فخر رازيانتساب اگـر اسـت. يد ىازمنـد پژوهشـيخـود ن ،است شدهنسبت داده یبه فخر راز األنسـاب

ن نسـخه ين هميد عينبا ،ده بودهيد الشجرة المبارکـةفه از كتاب يخل ىكه حاج یا نسخه بحـر األنسـابخود نام ىشانيل كه آن نسخه بر پين دليه باشد؛ نخست به ايموجود ترك

و ،سـتين نيه چنيكه نسخه ترك ىدر حال است،نداشته ىافتادگ همرا داشته و آغاز آن كـه ىنسبت داده شده است، در حـال یه به صراحت به فخر رازينسخه ترك آنكه گريد

ه بـه سنده نداشته است. به هر حـال بـا توجـينام نو ،فهيخل ىنسخه مورد اشاره حاجبحـر بـه ىن كتـاب زمـانيـد گفـت ايـا بايگو ،فهيخل ىز اشاره حاجينسخه كرمان و ن

الشـجرة فـ$ بـه كتـاب یديسندگان زينزد نو كه ىحال در است،معروف بوده األنسـاب است. داشته شهرتأنساب الطالبیین

ببحر األنسـانسخه ىفه را آقا بزرگ طهرانيخل ىمورد اشاره حاج ف مجهول المؤلدر ىعالمـه روضـات مرحوم) به نقل از خود او نام برده و 31/ ص3ج(الذریعـة هم در

د. اآلن روشن نشناس مىتش را نيكه هو اند خاطرنشان كرده) 142/ 1ج( تکملة الذریعة ىعبارت حاجالشجرة المبارکة. از یتر ست جز نسخه كاملين یزياست كه آن كتاب چ

ن است:يگو چنو گفت محل بحر األنسابن دو يا ىففه در معر يخللـه: الحمـد هللا اهللا عنه. أو ىطالب رض ىبن أب ىآل عل ىمختصر ف ـحر األنساب ب«

ن ير لالمام فخـر الـديبلغ مدحته القائلون الخ. ... بحر األنساب ـ كتاب كبيال یالذ 1 .»یالراز

ن نسـخه يهمـایضـاح الم6نـون در یل پاشا بغدادين است كه اسماعينكته جالب ا یبـرا یا سـندهينو بـار نيـا اامـ ؛فه را نام بردهيخل ىمورد اشاره حاج ف مجهول المؤل

بـه غلـط كتـاب مـورد اشـاره گذشـته از اينكـه .د خطاسـتيترد ىكه ب كردهآن ذكر

.107ص ،2، ج ة العارفينهدي ،یبغدادنيز نك: .224 ـ 223ص ،1، ج كشف الظنون فه،يخل ىحاج. 1

های نسخ خطى گنجينهاز 252

ن است:يعبارت او چن نص . است دانسته ىفه را فارسيخل ىحاجد بـن د محم يطالب كرم اهللا وجهه للس ىبن أب ىآل عل ىف ىفارس ـبحر األنساب «

ن يإحـدى وتسـع 891ى سـنة المتـوف یالـدهلو ىالچشـت ىنيالحس ىجعفر المك الكشف ولم ىبلغ مدحته القائلون الخ. موجود فيال یله الحمد هللا الذوثمانمائة. أو

ي 1.»فهذكر مؤلنكـه ي؛ مگر االشجرة المبارکـة ىن خطبه مربوط است به كتاب عربيروشن است كه ا

ش يبـ ىدر واقع مترجم ،است بردهاو نام از ایضاح الم6نـونكه یا سندهيم نويفرض كنن را يترجمه كرده و خطبه آغـاز ىرا به فارس الشجرة المبارکـةكتاب موسوم به ونبوده

ق يـتحق ىن كتـاب فارسـيـا تيـهو دربـارVنقل كرده است. به هر حال ىنا به عربيع د كرد.يبا یشتريب

.163ص ،1، ج الم6نونإيضاح بغدادی، . 1

253 ىطوس ۀبه قلم خواج یآثار فخر رازفهرست / سنت اهل

ىطوس ۀبه قلم خواج یفهرست آثار فخر راز. 7

بـه 617موجـود در كتابخانـه پرتـو پاشـا ش ىمجموع آثـار فلسـف ىدر نسخه خط كـه برخـورد كـردم یفهرست آثار فخر راز Vباردر ىمنقول از خواجه طوس ىادداشتي

كنم: مىنا نقل ينجا آن را عيا دره است. قابل توج ن ية والـدر الحـق والملـين نصـيقـفهرست مصنفاته منقول من خط قـدوة المحق «

المباحـث ،شرح اإلشارات ،ة األصوليدرا ىة العقول فيقدس اهللا سره: نها ىالطوسعلم ىالمحصول ف ،نيأصول الد ىن فياألربع ،ةين البهائيالبراه ،صالملخ ،ةيالمشرق ،السر المكتـوم ،ز الفالسفةيتعج ،ةيالرسالة الكمال ،ىاس الشرعيأحكام الق ،األصول

الجـوهر ،سيس التقـديتأس ،األصول ىالفصول الخمسون ف ،المعالم ،الخلق والبعثأسـرار ،بيح الغيهو مفاتر وير الكبيالتفس ،ات القانونيشرح كل ،ريالطب الكب ،الفردلبـاب ،زيشرح الوج ،رةيالخالفات الكب ،رةيات الصغيالخالف ،ليل وأنوار التأويالتنز

،حقـائق النحـو ىر فالمحر ،اض المونقةيالر ،علم األصول ىل فالمحص ،اإلشاراتعصـمة ،ئـةياله ،دسيـأقل ،مختصـر األخـالق ،اشارة النظـام ،ةيارات العالئياالخترسالة ،ناتيلوامع الب ،ىمناقب الشافع ،الجهة ىنف ىرسالة ف ،جازية اإلينها ،اءياألنب

الـدهر ىرسالة فـ ،رير التقريتقد ،ةيالمباحث االله ىة فياثياللطائف الغ ،ىولياله ىفشـرح ،نـاتيات والبيـاآل ،شـرح سـقط الزنـد ،الجـزء واألزل ىكتاب ف ،واألزل

،ريالجامع الصـغ ،ريالجامع الكب ،نياألربعة تتم ،ريالمنطق الكب،دسيالمصادرات ألقل ،الرمل ىكتاب ف ،ةيالمطالب العال ،ون الحكمةيشرح ع ،شرح اإلرشاد ،شرح النجاة

إثبـات المعـراج ىرسـالة فـ ،ن المحدثـةيالبـراه ،جـامع العلـوم ،كتاب الفراسـة .».ىالجسمان

های نسخ خطى گنجينهاز 254

بغداد ۀي در نظام غزالى ی االمستصف. 8

$المستصفاوست با عنوان ىق) كتاب اصول 505(م غزالىمحمد امام از آثار مهم ىكي یفخـر راز المحصـولو ین بصريابوالحس المعتمدده و در كنار ير به چاپ رسكه مكر در ىخود زمان غزالىبوده است. ىن اسالمدر تمد ىاصول یها ن كتابيرگذارترياز تأث

غ و يـتبل یبـرا كه اساسا یا داده است؛ مدرسه مىه درس مذهب يبغداد در مدرسه نظامجاد شده بود. كتاب ينظام الملك ا خواجه یاز سو ىشافع ىبه مذهب فقه ىده گسترش

. بعدها با وجود آنكـه ىمذهب شافع یاست در اصول فقه بر مبنا ىهم كتاب $المستصـف ىن مدرسه باقيه او در ايا همچنان ساام ؛ن مدرسه را رها كرده بوديس در ايتدر غزالى

ن از نظـرم يـو ىدر كتابخانه ملـ $المستصفكهن از یا رگذار. نسخهيبود و همچنان تأثهـم یگرياز دياست، امت ىزه و كهنسال و كامليار پاكيكه ضمن آنكه نسخه بسگذشت

ش از حملـه مغـوالن و يه و پـياست كه در مدرسه نظام ىيها نكه از نسخهيدارد و آن ان وصف از گزند زمان محفوظ مانده است. از يكتابت شده و با ا ىسقوط خالفت عباس درنبرده اسـت، ىنام غزالـ$فات المؤلكتاب ن نسخه در ياز ا یود آنجا كه عبدالرحمن ب

:پردازم مىن نسخه يا ىمعرف بهنجا ياان نسـخه يمحفوظ است. در پا 94 گالزرن به شماره يو ىن نسخه در كتابخانه مل يا

ن قرار است:يدرقم كاتب بل مـن سـنة ع األو يعشر رب ىوم األربعاء وقت العصر ثانيووافق الفراغ من نسخه «

بن رسن بـن ىنوح بن عل ىرحمة اهللا تعال ىر إليد الفقي ىة وذلك عليمائة هجرست قه للعمـل بمـا د ووف ة محم ه ولسائر أم يغفراهللا له ولوالد یم الدوريالحسن بن إبراه

نة السـالم بغـداد بالمدرسـة يه ورحمته. نسخته بمدق (كذا) بمن يه والهمة التوفيرضيوآلـه ىد النبدنا محم يس ىحمد هللا وحده وصلواته علوال ىدهما اهللا تعالية شيالنظام .»ن وسالمهيالطاهر

ق 600ل سـال األو عيرب 12خ يه بغداد و به تارين نسخه در مدرسه نظامين ايبنابرا

255 بغداد ۀي در نظام غزالى ی المستصفا / سنت اهل

برگ نخست یبر رو رايز است؛ دهيرسمن ي بهن نسخه بعدها يه االبت .كتابت شده استل (رجـب يل اسـماعماننـد المتوكـ ،مـنيان يديچند از ز ىك تنتمل ىن نسخه گواهيا

ین نسخه بـرايهم ا ىشود. زمان مىده يل دوسف بن المتوك يز اسحاق بن يق) و ن1062 شده بوده است. یدارين بن أحمد بن زبارة خريحس

ن يالـد وخ شـرفيو از شـ یاز دانشـمندان بغـداد ید گفت كه ويدر مورد كاتب با 1خود نام برده است. معجمبوده كه از او در ىاطيد عبدالمؤمن بن خلف الدمابومحم

.255، ص 43 ج ،سالمتاريخ اإلى، ؛ نيز: ذهب217، ص 3 ج ،تاج العروس، یبيدنك: ز . 1

های نسخ خطى گنجينهاز 256

سال از آثار غزالى كهنه یا نسخه. 9

. ىچـاپ عكسـ ۀسـتياسـت شا یا م و مجموعـها هديرا در استانبول د كهنن نسخه يا . 1712ش ،پاشا ىد عليشرح است: شه نيمشخصات آن بد

Vبـاردر ىمهم ىخيالعات تاركه در آن اط ىالرسائل غز ىاست از برخ یا مجموعه :از عبارتست شده كتابت مجموعه نيا در كه یثبت شده است. آثار ىالآثار غز د األوحـد يخ االمام األجـل السـيف الشيتصن ،الجام العوام عن علم ال4ـالمكتاب )1

د بن حامد محم ىالفرق أب یة قدوة األمة مقتدن حجة االسالم إمام األئم يالزاهد صدر الد فه. يحه وهو آخر تصانير ضرنو س اهللا روحه وقد غزالىد الد بن محم محم

ف االمـام يم عن علم الكالم وهو آخـر تصـانلجام العواإب / وقد نجز كتاب 32«اآلخـرة سـنة یمادرحمه اهللا وفرغ هو منه أوائل ج غزالىة االسالم الالمطلق حج

خمس وخمس مائة وفرغ كاتبه عن نسخه منتصف شعبان سنة سبع وخمس مائـة ن وحسبنا اهللا وحـده يد وآله أجمعدنا محم يس ىن وصلواته عليالحمد هللا رب العالم

»..ىوكففه االمام األجل الزاهد صن ،المنقذ من الضالل والمفصa بـاألحوالالف / كتاب 33) 2 قدس اهللا روحه. غزالىد الد بن محم د بن محم د حجة االسالم أبوحامد محم يالسع

د بن يعبدالمج«ل نام و عنوان كتاب نوشته شده است: ين همان برگ و در ذييدر پا . »وحده ىثق باهللا تعالي یالطبر یالف) الفزار 1در ىالفضل (بن عل یالطبر ید بن الفضل الفزاريه وفرغ عبد المجب / نجز الكتاب بحمد اهللا ومن 56«

وخمس مائة وهـو 1وم الجمعة لسبع خلون من شوال سنة تسعيحة يعن نسخه صب ىعلـ ىصـل يل عطائه ويل بالئه وجزيجم ىشكره عليآالئه و ىعل ىحمد اهللا تعالي

.»ىسلم وحسبنا اهللا وحده وكفيآله و ىائه وعليد أنبيمحمد س ىالنب

.ما خوانده »تسع«به خطا آن را یبردار ا هنگام يادداشتام ؛بوده »سبع« احتماال . 1

257 سال از آثار غزالى كهنه یا نسخه / سنت اهل

خ اإلمـام األجـل يصنفه الش ،فیصل التفرقة بین االسـالم والزندقـةالف / كتاب 57) 3 حه.ير اهللا ضرنو غزالىد بن أحمد الد بن محم ة االسالم أبوحامد محم الزاهد األوحد حج

نفعه اهللا یالطبر یالفزار ىد بن الفضل بن عليعبدالمج«ل نام كتاب آمده است: يدر ذ ».د وآله.ن بمنه بحق محم ير الداريبه ورزقه خ ىتعال

عـن نسـخه یالطبـر ید بن الفضل الفـزاريب / نجز الكتاب وفرغ عبد المج 70«نـة يالقعدة سنة ثمان وخمس مائة بمد یوم األربعاء ألربع (؟) مضت من ذيضحوة

.ه محم ينب ىا علي؟؟ ومصل ىه تعالحامدا لرب ىالنب ».د رسول اهللااسـت كـه نشـان یمله مـواردجاز ،مكان كتابت آن ه به زمان ون نسخه با توج يا ده بوده است.يزود به حجاز رس ىليخ ىالغز یها ن نوشتهيآخر ىدهد حت مى

های نسخ خطى گنجينهاز 258

ىشافع ىنجاز ك یا اجازه. 10

كم ، دست1است دهيرسچاپ به ىفراوان ىو متن یكه با اغالط سند کفایة الطالبكتاب كـه 713س الكتاب اسـت بـه شـماره يها در رئ از آن ىكيار كهن دارد: يدو نسخه بس

ت مركز دائرة المعارف بزرگ و به هم يىق طباطباشنهاد مرحوم محق يش به پيها پ سالاز آن در ىنـك عكسـيا وم يه كـرديـه تهيمانياز آن را از كتابخانه سـل ىلميف ىاسالم

ن نسـخه بـه يكتابخانه مركز دائرة المعارف موجود است. ا و يىق طباطباكتابخانه محق مالك نسخه كه خـود از یاو برا ان آن به خط يدر پا یا ها اجازام ؛ستيسنده نينو خط

م كه شرح ا دهيهم از كتاب د یگريار كهنه ديشود. نسخه بس مىده يد است،سادات بوده است كه كتاب بر اسـاس ستهيشا 2.گر خواهم نوشتيد ىادداشتين شاء اهللا در إآن را

ىعنـي ،لصات نسـخه او نجا مشخ يا درح و مقابله شود. ين دو نسخه كهنه از نو تصحيابـرگ یر روبـكـنم. مـىرا نقـل ىشافع ىو اجازه كنج آوردهس الكتاب را ينسخه رئ

ن نوشته شده:يآغاز ،طالـب ىبـن أبـ ىن علـير المـؤمنيـمناقب موالنا أم ىة الطالب فيه كفايكتاب ف«

ن محـدث الشـام و؟ يالعـراق ىن مفتـيفين الشـريه الحرميف اإلمام العالمة فقيتصن ىد الكنجوسف بن محم يد بن عة ؟ (أبو) عبد اهللا محم ين ركن الشريالحفاظ فخر الد

.»اهللا عنه وأرضاه. ىرض ىالشافع : است ان نسخه آمدهيالف، در پا 249 برگدر

تلـوه يو ،عليه السالم طالب ىبن أب ىن عليالمؤمنر يدنا وموالنا أميت مناقب ستم « .»أخبار صاحب الزمان. ىان فيكتاب مفرد وسمه بالب ىف یذكر اإلمام المهد

، مجلدان، تحقيق: الشـيخ طالـبکفایة الطالب ف$ مناقب امیرالمؤمنین عل$ بن ابی كنجى شافعى، محمد بن يوسف، .1

ق، قم.1431محمد كاظم المحمودی، مجمع احياء الثقافة اإلسالمية،

طاوس. عكس اين نسـخه اين نسخۀ دوم از آسيای مركزی است و اصل آن در بغداد بوده و زمانى در اختيار ابن .2 را در تهران در اختيار داشتم.

259 ىشافع ىنجاز ك یا اجازه / سنت اهل

باشد: ىل، بلكه الحاقيد نه اصيكه شا استنام كاتب آمده یرترمتأخ بعد با خط .»نسبا. ىني(؟) بلدا الحس ى(؟) المراغ ىسيد بن عد بن محم محم «

شرح است: نيف بدنسخه از خود مؤل ىانياجازه پا امان ير المـؤمنيـمناقب أم ىة الطالب فيع هذا الكتاب وقد وسمته بكفايجم ى قرأ عل«حسـن ىابتغـاء مـن اهللا فـ ىجمعته من مسموعات ،عليه السالم طالب ىبن أب ىعل

بيف الحسـيد الشـريالسـ ىصاحبه المـول ،وم الحسابي ىالثواب ورجاء لعفوه ف ىعلـ ىب النقبـاء أبـيـد بن نقن أبو عبداهللا محم يب العالم الفاضل شمس الديالنس

ىة من هذه النسخة وأنـا أنظـر فـي(؟) قراءة مرضیالمحاسن األرمو ىالحسن ؟ أبه من األسماء والمتـون وسـمع ذلـك بقرائتـه أخـوه يعل ىه ما خفيوأرد عل ىأصلب يـن نقية ذو المجـدالملـ ب النقبـاء مسـتخص الدولـة بهـاءيالصاحب نق ىالمول

وولـده ىن أبو الحسن علية والدعضد آل رسول اهللا فخر المل ین علم الهديالطائفتن يد بن معن أبو عبداهللا محم يالد األجل العالم عز ىد والمولف أبو حامد محم يالشر ىوالحاج أبو عبـداهللا الحسـن بـن أبـ ىبن الجل ىيحيأسعد بن ىالمعال ىن أبيالد

م المحر ىها فمجالس كل ىه السلم بحلب فين عليم بمشهد الحسيم بن سالم القالغنائوأجزت ـن وستمائة ي: سنة أربع وخمسیگريد ه به خط يدر حاش ـآخرها سلخه

ة وكتـب يـندرج تحـت الروايوما ىومسموعات ىفاتع مصن يجم ىرووا عن يلهم أن ه يعفا اهللا عنه وعن والد ىالشافع ىالكنج ىد القرشوسف بن محم يد بن فه محم مؤل

.»د وآله.دنا محم يس ىاهللا عل ىوصل

های نسخ خطى گنجينهاز 260

یششم قمر Vارزشمند از سد ۀناشناخت ۀصوفيان ۀيك دستين. 11

است ىنوشت دست كهاست موجود 1785كهن به شماره یا ا نسخهياصوفيا در كتابخانه معـالم المعـارف $داللة المسـتنه إلـ«ت ارزشمند به نام ينها بى وانه يصوف یا نهياز دست

ا نام ام است؛افتاده نسخهن يفانه برگ آغاز. متأس »عوالم العوارف $ورسالة المستبه إل ل كتاب است. د او ن نسخه تنها شامل مجل ي. ااستسنده ذكر شده يدر خطبه نوكتاب

ن يـاز ا ىنـام ،ما ع كـردهتتب القدرش سنده مجهوليتا آنجا كه در منابع شرح حال نوهمان كتاب معـروف كتاب، نيامگر آنكه ؛است امدهين یو یها نگاشته Vزمر دركتاب

.است آمده منابع ىبرخ در تصوف باشد كه ذكر آن در سندهينوسنده شاگرد ينو د،يآ مى كتاب بر نيا اريبسات يث و حكايكه از اسناد احاد طور آن

نيـا بـر. اسـتبوده یث برجسته سده ششم قمر، دو محد ىفل عساكر و ابوطاهر س ابن ىعنـي ،یبعد در اوائل سده هفتم قمـر ىا اندكيق به اواخر سده ششم كتاب متعل اساس

است. ىن ابن عربيالد ىمح اتيدر عصر حان و مقامـات يدر اعتقادات صوف ىحثابمانه است شامل يصوف یا نهيكتاب، دست نيااعـالم و دربـارVبحث نيه و همچنيان صوفيم متداولالفاظ Vبارل درمفص ىبحث ،آنان

ان در يصوف یها تشناخت سن یبرا ىصل كه همگمت یهمراه ذكر اسناد بهرجال آنان با اين وصف اين كتاب بيشتر روايتى است (بـه سـبك .است سودمند گذشته یها سده

تر در سنت خراسـانى "مستخرج" نويسى محدثان) از چند متن و دستينه صوفيانه كهنای نـدارد و تنهـا روايـت مطالـب تصوف و بنابراين در قسمتى از مطالب حرف تـازه

در نويسـنده قشيری. رسالهمانند های قبلى است كه خود در اختيار قرار دارند، دستينهق بن ف ود بن المخ ابوالبركات محم ير از الشمكر ،ادشدهيالوه بر دو شخص طول كتاب ع

نيهمچن نويسنده ست.ا كردهوايت مستقيم ق) ر 568سعيد الخبوشانى (در مصر و به سال قال «: نمونه یبرا ،ستا كردهاد ي »بيقال الغر«عنوان ااز خود ب وستهيپدر طول كتاب

الف). 86 ىتاليجي(برگ د ؛»ء الكتابىمنش ىم الفارسيد بن ابراهب أبوعبداهللا محم يالغر

261 یششم قمر Wارزشمند از سد ۀناشناخت ۀصوفيان ۀيك دستين / سنت اهل

بـرگكتاب است. در نياجلد اول شامل تنهابرگ است كه 210نسخه حاضر در ن آمده است: يب رقم كاتب چن 210

معالم المعارف ورسـالة المسـتبهج ىل من كتاب داللة المستنهج إلتم النصف األو «أرضـه ىسالم قطب الوقت سر اهللا فـخ اإليخ مشايعوالم العوارف من إنشاء ش ىإل

اهللا عنـه ىرضـ ىالفارس یم بن أحمد الخبريد بن ابراهعبد اهللا محم ىن أبيفخرالدوم األحـد يـ ىالصوف ىبن عثمان الخوارزم ىر أبو الثناء (؟) محمود بن عليد الفقيب

ربـاط ىن وستمائة بمحروسة القاهرة فـيوعشر یابع عشر من رجب سنة إحدالس .»د السعداء رحمه اهللا يسع

د يم ديق در قاهره است و چنانكه خواه 621رجب سال 17ن نسخه كتابت يبنابرا ،نـدا ك بـه او گفتهيـار نزديطور كه منابع بس سنده، آنينو درگذشتخ با زمان ين تاريا

م. به هر ياهللا عنه" را لزوما اشاره به مرگ او ندان ىر "رضينكه تعبيست؛ مگر ايسازگار نق 630خ يان نسـخه آورده و بـه تـاريـاز شاگردانش در پا ىكيكه ىادداشتيحال از

نسـخه یخ درگذشته بوده اسـت. بـر روين تاريسنده در ايشود كه نو مىمعلوم ،استده يـز دي(؟) ن یم االنورين ابراهد ببن محم ىد بن علبه نام محم ىك شخصتمل ىگواه یا نسخه ،القدر است ار مجهولين كتاب كه تاكنون منتشر نشده و بسيا از ايشود. گو مى

ین كتـاب بـرايـانتشار ا 1.باشدموجود یصل در عربستان سعوديدر مركز ملك ف زينر يتأثژه تحت يو رتر و بهمتأخ یها انه در سدهيصوف ىسينو نهيت دستتداوم سن ىيشناسا ،اسـت داشـته یرازيسنده اصالت شيكه نو خاصه ،ت داردي ار اهم يبس ىف خراسانتصو

اش و بل در مصر گذرانده بوده است. ىشتر عمر را نه در موطن اصليگرچه ب آمده ىسن ینگار از منابع تراجم یخ و آثار او در شماريمشا و سندهيشرح حال نو

ـد بـن إبـراه يفخر الـد اإلمام«ن است: ياست. نام كامل او چن م بـن ين أبوعبـداهللا محم

مورد شناسايى من و زابينه اشـميتكه قـرار گرفـت. بعـد از تـدوين ايـن تر . نسخۀ سومى از اين كتاب هم پسان1يادداشت نويسندV اين سطور پژوهشى دربارV اين كتاب و ماهيتش را با همكاری زابينـه اشـميتكه آغـاز كـرد.

همچنين قرار است نسخۀ كتاب هم در تهران به صورت چاپ نسخه برگردان منتشر شود.

های نسخ خطى گنجينهاز 262

د بن طاهر ابن أحمد الفارسى الش یالخبـر یبادآروزيالف یراز يأحمد بن طاهر بن محم . اسـتز سـروده يـن یراشعاف داشته و در تصو یاديف زياو تصان 1.»الشافعى الصوفى

ـيرالحديان كثين و راواز شاگردا یونظر دارند كه فاقات ،منابع بـوده ىفل ث ابوطاهر السدر یم. ابوعبداهللا الخبرينيب مىز ين داللة المستنه كه آن را در متن نسخه ىتياست؛ واقع

ث يعساكر حـد و از حافظ ابن هوارد دمشق شد یمرق 566در رجب سال ىسالگ 37ه شـد و يمصر و آنگاه اسكندر ىمه شعبان همان سال راهيدر ن آن از پس. است هديشن

ه بـوده هـم مجـاور مكـ ىدر دو سفر جداگانه بهره برد. او زمان ىفل از محضر حافظ س 16روز پنجشـنبه در ،او را منـابع وفاتدرگذشت. ىسالگ 93در یو سرانجاماست.

ند. مزار او كـه در معبـدش، معبـد ا دانسته یمرق 622القعده) سال یذ 17ا يه (الحج یذاز مزارات مشهور بـوده اسـت. او را از است،قاهره یالصغرا در قرافة یمصرالنون ذى

ل يـبـه دل ىعيطب طور هب یند. وا ر الشأن" خواندهي"كب نيهمچنقة" و يخ الطري"أجل مشا كـه طور همان ،قرار گرفته است ىان سن يگرا تش مورد انتقاد سن ا انهيصوف یها شيگراوصف، در مجمـوع مـورد نيا باز بوده است. يانتقادبرانگش ا ىشخص خصائص ىبرخ زين تبحرث يت حديواكه در ر خاصه ،گرفته است قرار تسن اهلنگاران ش تراجميستا

خاطرنشان او خصوص دركرده، مى تيروا ميمستق طور هبكه از او یداشته است. منذرمقصـود او ايـآ كهست ين ما معلوم برنگاشت. یقة" كتاب مشهوريدر "طر یوكه كردهاز یداشته كه و ابرازو كرده اديهم از او ىطو الف گر. ابنيد ىا كتابين كتاب ماست يهم

[باب] از آن جمله كه هف داشتدر تصو ىف معروفيو تصان هن بوديخ عارفيمشا یفضال 2.استاألسرار وسر األس6ار

در ىف و حتـدر تصو یآثار ابوعبداهللا الخبر ىبرخ ازذكر است كه در منابع انيشاسـت. يجز كتاب مورد بحث ما موجود ن ها آناز كي چيا هيند كه گوا علم كالم نام برده

معجـم يـاقوت حمـوی، : نيز نگريد به؛ 165 ، ص3 ج ،التکملة لوفيات النقلـة، یك: منذرخبر شيراز؛ ن ۀمنطق. از 1

.344ص ،2ج ،البلدان .116تا 115، صص 3 ، جتلخيص مجمM اآلدابابن الفوطى، . 2

263 یششم قمر Wارزشمند از سد ۀناشناخت ۀصوفيان ۀيك دستين / سنت اهل

اكنـونداشـته اسـت. ىش فلسـفيانه بـا گـرايصوف ىمش یوند كه ا او گفته Vدربارز ين ی. بـرااسـتچگونـه بـوده ىعرب ن ابنيالد ىم كه مناسبات او با محيدان مىن ىدرست به

1ن راه انتشار كتاب حاضر است.يف او بهترشناخت منابع تصو یابوعبـداهللا الخبـر دربـارV سیر أعالم النبالءدر ىنجا مناسب است آنچه ذهبيدر ا :ميكن انيب رااست آورده

یرازيالشـ د بن إبراهيم بن أحمد بـن طـاهرالزاهد الكبير فخر الدين أبو عبد اهللا محم « ،إشـارات القـوم ىف فيل مصر. له تصانينز ىالصوف ىالشافع یروزآباديالف یالخبر

ىر المحفوظ، وافر الجاللة. ولد فيراد، كثين عن السنة، وكان حلو اإلي ها انحراف بيف، وكتب، وحصل، وبدمشق ىفل ر من الس ين وخمس مئة. وسمع الكثيحدود سنة ثالث

ىثنا عنـه أبـو المعـالوحد ؛، وطائفةیوالمنذر، ىمن ابن عساكر. روى عنه البرزالاضـات ومقامـات يقال ابن الحاجب: صـاحب ر م.ي، وأبو الحسن ابن القىاألبرقوه

دعابـة ه كان بذئ اللسان، كثير الوقيعة فى الناس والجرأة، وكان عنـدهومعامالت، إال أن ة يـه حكايـعلفى غالب الوقت. قلت: وله ميل شديد إلى الصور. وقال ابن نقطة: قرأت

انقطـع ثم ة الكالم، وله النظم والنثر. جاور مد ىف فه، ونال منه، وصن ن فسب يالبن معة سـنة الحجـ إلى أن مات فى سـادس عشـر ذی ر دهرا بمعبد ذی النون المصری، وعم

م سل يها، ولم يرة، وأسند فيف كثي: له توالیابن مسد مئة. قال ن وست ين وعشرياثنت 2».ذلك االقدام وحسن الظن بأقوام فتبعهم وتورط معهم... ىقدام فمن مزالق األ

ه است كه جالب توج كردهنقل خود سـالمتاریخ اإلاز مطالب او را در یا پاره ىذهب دهد: مىنشان ىخوب هبرا یانه ويصوف ىو سبك ادب

على انحرافه اء منكرة تدل يها أشيله خطبة كتاب، ف ىخنا العماد الحزاميش ىوأران«

کمـال إ ،ابـن نقطـه؛ 165تـا 164، صـص3ج ، التکملة لوفيات النقلـةمنذري، همچنين نگريد به: احوال او یبرا. 1 فنـون فـr األرب نهايـةنـويری، ؛10 ــ 9ص ،2، ج بالوفيـات $الواف صفدی، ؛481تا 480، صص2 ج ،کمالاإل

.134 ص، 29 ج ،األدب .181 ـ 179 صص ، 22ج ،سير أعالم النبالء، ىذهب. 2

های نسخ خطى گنجينهاز 264

ل كتابه برق النقا شمس اللقا: الحمـد هللا قة أمره. قلت: أو يفه، واهللا أعلم بحقتصو ىفاألحـرار الذی أودع الحدود والقدود الحسن، واللمحات الحورية السالبة بهـا إليهـا أرواح

ة يـة تحـت أغطيأرجاء سرحة العذار، والنام ىلمكنونة فالمفتونة بأسرار الصباحة، اعبقـة وخباء القيومية، المفتونة بغررها قلوب أولى األيـدی واألبصـار بنشـقةة، يالسبحان

الموجبة ة، يار، الدالة على األشعة الجماليالخزام الفائحة عن أرجاء الدار، وأكناف الدماء المالحة المذهبة بالعقول إلـى يس خلع العذار، وكشف األستار بالبراقع المسبلة على

ع العقار على ذرى الجمال المصون وراء سحب األوكار، المذهلة بلطافـة الوصـلة يبالعشـق، عن هبوب الرياح المثيرة نيران االشتياق إلى ثورة الحسن المسحبة عليها أذيـالالطائفـة واالفتنان من سورة اإلسكار، ومن لواعج الخمار، المزعجة أرواح الطائفة،

1».السرار. ىف المشاهدة، والكعبة العيانية الختالس المكالمة، وطيب الداللحول هالة از منـابع یابوعبـداهللا الخبـر دربـارV توضـیح المشـتبهن در يز آنچه ابن ناصـرالدينشناخت منش و طرز فكر و آثار او جالب توجـه یژه برايو به ،است كرده نقلر ت ممتقد

م:يكن مىاز آن را نقل ىتنجا قسمياست كه اض المصنف هنا للخبريولم « زان"، يكتابه "الم ىهذا بمدح وال جرح، وذكره ف یتعر

ة يقـة صـوفيف علـى طريت لـه تصـانيم، رأ ي، وابن القىفقال: حدثنا عنه االبرقوهالعلمـاء، مغـرى بوصـف القـدود ىعـة فـير الوقيذلك، وكان كث ىالفالسفة، فساء ف

الخمر والعشق، وقال: ومـن ىهذا ف یوالخدود والنهود. ثم ذكر المصنف شعر الخبرف، عة، فتكلـيقة والشـرين الحق يه ب يجمع ف ،سكار"األ سرار وسر فه كتاب "األيتصان

علـم الكـالم، وكتـاب ىفـ" ة العقلية النقل وعطي، وله كتاب "مط ىنبغ يوقال ما ال وف ي"الفرق ب ت لـه يـلمحة المها" ... ورأ ىحمحمة النهى ف " ر"، وكتابيوالفق ىن الص

ن وتبصـرة يكتاب "سلوة المسافر وجلوة الحاضر"، وكتاب "تـذكرة نتـائج السـالكعانة علين"، وله أ يمناهج العارف 2».ى دفع االغانة.ضا كتاب اإل

.130 ـ 128 صص ، 45، ج تاريخ اإلسالمذهبى، . 1 .486 تا 483 صص ،2 ج ،توضيح المشتبه ،ابن ناصر الدين. 2

265 ىفات تفتازانيتأل دربارW ىشرح / سنت اهل

ىفات تفتازانيتأل دربارV ىشرح. 12

اسـت یا ن مجموعـهيو ىدر كتابخانه مل گالزر ىاز مجموعه عرب 31در نسخه شماره شمار سال دربارV ىتفتازان خط یز از روين ىادداشتيد كه در آن مشتمل بر رسائل متعد

ابن موصل الطالبست: ا ها ن كتابيشامل ا ادشدهيفاتش نقل شده است. مجموعه يتألاز شـرح السـلم المنـورق فـ$ علـم المنطـق ،ىاز تفتـازان ىالزنجـان شـرح مختصـر ،هشام

د بن أحمد بـن از ابوعبداهللا محم مة ف$ الحسابالمقد ،"یعبدالرحمان األخضر ناظمها"در علم جبر و مقابلـه شرح األرجوزة الیاسـمینیةو ىحفيالمز ىالسعود الحنف ىعمر بن أب

.ىنيد سبط الماردن محم ياز جمال الد قرار نيبدنجا نقل شده ياو در ا خط یكه از رو ىانادداشت تفتازيالف 49در برگ

:استف شـرح ين رحمـه اهللا مـا مثالـه:] فرغـت مـن تـأليخ سعد الدي[وجد بخط الش«

) وأنـا إبـن سـت 738ن السطور: ي(در ب 728سنة ىومد فيبفر ىف للزنجانيالتصر 756سـنة ىومن اختصاره فـ 748صفر سنة ىص فيعشرة سنة ومن شرح التلخ

ق بكلسـتان ومـن شـرح 758القعدة من سنة یذ ىح فيبغجدوان ومن شرح التنقومـن 770سـنة ىبخوارزم ومن شرح المختصر ف 768شعبان من سنة ىالعقائد ف

الحال به السالم ومن مقاصـد ىبمزار جام عل 782سنة ىة فيشرح الرسالة الشمس ىبسمرقند. انتهـ 784القعدة سنة یذ ىهما فيعقائد اإلسالم وشرحه كل ىالكالم ف ».بلفظه.

های نسخ خطى گنجينهاز 266

ىسينو از مجالس یا نمونه. 13

ات يـاز نمونـه ادب یا نسخه تـازه ،مني ىخصوص یها از كتابخانه ىكيش در يها پ سالق كتـاب يـت دقيـا هويـمؤلف ىيدا كردم كه تاكنون موفق به شناسايپ ىسينو مجالس

ست و تنها از ير نيپذ امكان ىست، به سادگاار من يكه در اخت یا . شناخت نسخهما نشدهالع آن اط ت ينده از هويدر آ توان احتماال ىگر است كه ميد یها سه با نسخهيق مقايطر

از ىف و نه نشـاناز مؤل ىنسخه نه نام یاست كه در مطاو خاطر بدانن يحاصل كرد. او نسخه ىيشناسا ل طبعا ين دليگر آمده و به هميد ىخيصات تارا مشخ يخ مؤلف يمشا

ست.ير نيپذ امكان ىن موارد به سادگيمؤلف آن در ااست به صورت مجالس و ىكتابار من قرار دارد، ياز آن در اخت ىكه عكس یا نسخه

(درست به سـبك اهـل منبـر و یا در هر مجلس هم صاحب مجالس، كالم را با خطبهمطلب خود را دنبال یات و اشعاريث و حكايات و احاديو با ذكر آ نمودهعظ) آغاز و

ات و نمونـه مجـالس آنـان يـواعظـان كـه از ادب ى يگو مجلس هماننددرست ؛كند مىمختلـف یشـهرها ىسن یتراجم علما یها ار است. در كتابيدر اخت ىالعات خوباط ى يگـو از مجـالس یاديـار زيما با موارد بس ،یشابور و اصفهان و رين هران و از جمليا

نـد و ا ز برخـوردار بودهين ىخوب ىخيو تار ىثيو حد ىقرآن از دانش واعظان كه عموما ان و هـم ي. هم صوفميشو مى روبروند، ا داشتهوند يز پيه خراسان نيشتر اوقات با صوفيب

عه در يشـ یان علمـايـنـد و در ما مند بوده هت عالقينها بىگونه مجالس نيان به ايامكر ن و شـرح احـوال يالـد منتجب فهرست یطاونانكه از م ز ـ چ يپنجم و ششم ن یها سدهمتـداول یو خراسان امر یدر ر ىيگو ـ وعظ 1ديآ ىم بر یابوالفتوح راز چون ىكسان

است. ىسينو از مجالس یا خود نمونه یشابوريال نت ف روضة الواعظینبوده است. كتاب

) كه بخش شرح 110، ص 6(ج $دائرة المعارف بزرگ اسـالمدر او مدخل به ديكن گاهن یدر مورد ابوالفتوح راز. 1 .با نام مستعار به چاپ رسيده است البته وقلم اينجانب بهاحوال آن

267 ىسينو از مجالس یا نمونه / سنت اهل

شـروعمجلـس ششـم یها مـهيفانه آغاز نـدارد و تنهـا از نمتأس گفته شيپسخه ن افتـهيكتاب تا اواخر مجلس شصتم ادامـه ىول ؛است انجام ىبنسخه نيهمچنشود. مى

از یك از مجـالس، مقـداريـ. در هر استبر چند برگ مشتمل. هر مجلس تنها استز نقل شده كه ين ىر خراسانيو غ ىان مشهور خراسانيانه از صوفيات و اقوال صوفيحكا

تـوان بـر مىگر هستند، نيد یف خراسان و جاهام تصو آنان از ادوار متقد ىچون همگ ادشـدهيبه هر حـال نسـخه ىن كرد؛ ولييكتاب را تع فيتأل ىبيها زمان تقر اساس آن

اسـت كـه ىه از رجـال سـن از سده ششم و مؤلف هم البت است كهن، احتماال یا نسخه ینگهـدار) ىمـن (كتابخانـه غـالبي ىعيشـ یها از كتابخانه ىكينك كتاب او در يا هم ،ىسينو گر مجلسيد یها مطالب كتاب و در هر مجلس، مانند نمونه خالل. در شود مى

از یاريت اسـت. در بسـيـت حائز اهمينها بىت شده كه يوار ىشعر عرب یاديمقدار زمطالـب را »قال بعض السـادة«ست و مؤلف با ذكر يها روشن ن موارد هم منبع نقل قول

ازن نمونه يران نوشته شود، مراجعه به ايا ىيگو خ وعظيتار ی. اگر روزاست كردهان يب دارد. ضرورتار يمتون بس

های نسخ خطى گنجينهاز 268

»ىفهرست طريقه«دربارV یا عبداهللا بن المبارك الدينوری و نكتهالواضDa تفسيراز دو نسخه . 14

آنچـه اس و عب و ابن ىكلب یها و نسبت آن با تفسير الواض_ر يتفس دربارVتاكنون محققان منتشـر یدمطالب متعـد ،استمنتشر شده یروزآباديمنسوب به ف تنویر المقباسبه نام ن يـق اتعل 1گردآورنده آن است. ايسنده ين كتاب زمان نوياز مشكالت ا ىكيند. ا كرده یهـا ن كتاب در سـاليه به اتوج یمضاعف برا ىان خراسان سببيامت كر ر به سن يتفسق يـامـده و زمـان دقيدر منـابع ن ىالع درسـتت اط ي ن شخصيا دربارV. بوده است رياخت از خود عبداهللا بن يا رواين كتاب يت از ايست. بر اساس اسناد رواياو روشن ن اتيح

عبـدالغافر سـیاقالو كتـاب ىرافعـ تـدوینالز در يـو ن ىثعلب تفسـیرمه المبارك در مقد ىشاذان قمـ ابن مائة منقبةاز او در ىتين روايو همچن ىفه كراميابوحن الفصولو ىفارسد يبا ـد يم ديخواه الواض_ن در سند نسخه يكه بعد از ا ـ ىيكاز سند ابوالقاسم الالل يو ن

ق ـ چنانكه اسـتنباط نادرسـت 300مه سده چهارم و نه حدود سال يدر ن ىاو را عالمر ين تفسيدر ا ین است كه ويا مشكل اام ؛قلمداد كرد ـكند مىشنهاد يآن را پ ىسكموت

280د حدود سال يبا یو دهد مىكند كه نشان مىت ياس رواعب و ابن ىلباز ك یبا سندك يـآن هم تنها بـه ىبن اسحاق الحنظل ىت او از عليروا ىعني ،باشدال بوده فع یمرق

الواضـ_موجـود یها گـر نسـخهياشكال هم در كنار اشكاالت دن يا ،هعالو بهواسطه. وسـف بـن يت معـروف يوابه ر ىكمت عمدتا ىر كلبيت تفسيدر روا هست كه او ظاهرا

دهد كه خود او از مىن موارد نشان يا ،. به هر حالبوده است بن اسحاق ىبالل و نه علن كتاب مورد يموجود ا یها نسخها ياد يا به احتمال زام ؛مه سده چهارم استين عالمان

ا يـ) اسـت كردهن موضوع اشاره يهم به ا ىقرار گرفته (چنانكه موتسك یفات بعدتصر زده مىس يك واسطه، دست به تدليبن اسحاق تنها با ىت از علينكه خود او در روايا

كرده است. مى گريكدين يجانش تفسیر کلبیاز را عمدا ىمتفاوت یها تيو روا

.ندا V اين موضوع تحقيقاتى منتشر كردهدربار ىفان اس، ريپين و موتسك . 1

269 ...عبداهللا بن المبارك الدينوری والواضح دو نسخه از تفسير / سنت اهل

چنـد هـرن است كـه يه كرد از توج يش از هر چيد بدان بيكه با یگريدا احتمال ام ،الواضـ_بـه شـخص عبـداهللا بـن المبـارك، گردآورنـده ىيسندها یسندگان بعدينو

ازند كـه ا داده مىق يتطب ىيها از آنان آن اسناد را بر نسخه ىكم برخ ا دستام ؛ندا داشته راهبلكـه سـند خـود را كـه از ،ده بـودهيطرق مطمئن همانند مناوله به دستشان نرسـ

ق يـتطب ،ار بـودهيق وجاده در اختيكه از طر ىيها بر نسخه ،ندا اجازات و فهارس داشته ند كه خود ا كرده مىل يتحم یا را بر نسخه یسند ،نادرست ىبيبا ترك ند و عمال ا هداد مى

كم ىب در انتقال ىدرست ىست به دست نگشته بود و لذا گواهق آن سند دينسخه از طر الفصـولر يالمثل در تفسـ ىن فيبنابرا .وجود نداشت یبعد یها و كاست نسخه به نسل

كـه ىفاتبوده اسـت؛ تصـر ىفاتتصر معروضشده كه مىاستناد الواض_از یا به نسخه یها ا نسـخهيـ الواضـ_ ىكنـون یها از آن را در نسخه یرت گسترده شتر ويب یها نمونه

زان يـدر بحـث م است كه معمـوال یا ن همان نكتهيم. اينيب مى تنویر المقبـاسموسوم به یرد و هر سنديگ مىه قرار نمورد توج ها نسخه یها ىد و اجازات و گواهيت اساني اهم

سند نسـخه خـاص قتا يشود را حق مىده يت ديعنوان سند روا كه در آغاز هر نسخه بهخ ين سندها اشـاره بـه تـاريست كه همواره اين ىليچ دليكه ه ىكنند، در حال مىقلمداد و ىتـر در مقـاالت رجـال شيسـطور پـ راقمنسخه در دست داشته باشد. ن يتداول ع

ت يـرا در روا ىمشـكل نيچنن خطا و يا یها ق نمونهيخود به تفار ىعيش ىكتابشناخت شده است.ر ها و اصول متذك كتاب

محفـوظعبداهللا بن المبارك در اسـتانبول الواض_كه از كتاب یا نجا دو نسخهيدر ا الواضـ_ن عنوان يگر هم با هميكم دو نسخه د ن كتاب دستي. از اشود مى ىفمعر ،ستا

در اسـتانبول ادشـدهيامـا دو نسـخه .ما دهيموجود است كه آن دو نسخه را تاكنون ند عبارتند از:

الف: 312در پايان آن برگ 221ياصوفيا ش امبارك در عبداهللا بن الواضحنسخه ـ1 ىإلـ ىر الراجيف المذنب الفقير وخطه العبد الضعيوافق الفراغ من كتابة هذا التفس«

.»مائة وخمس د فى شهر سنة خمس وثمانينوميد (؟) خضر بن محم ىرحمة اهللا تعال

های نسخ خطى گنجينهاز 270

:222 مارهش بهاز آن در همان كتابخانه یگرينسخه د ـ2د محمـ ىخ اإلمام أبيف الشيتأل الواض_ ف$ تفسیر القـرآنمن كتاب ىد الثانالمجل «

د ن بن محم يالحس ىعل ىة أبيروا ـه يرحمة اهللا عل ـ ینوريعبد اهللا بن المبارك الد یالمـروزش يد بن أحمد بن قرم بن محم يإسحاق ابراه ىوأب یسابوريبن جعفر الن

بكر أحمد ىة أبيعنهما روا یالقاسم هبة اهللا بن الحسن الطبر ىة أبيكالهما عنه رواالفضل عبد اهللا ىن أبيخ اإلمام مجد الدية الشيعنه روا یالمقر ىثيثيبن الحسن الطر . »ب عنهيبن أحمد الخط

ب: 1در برگ وعمار بن عبد الجبار ثنا المأمون بن أحمد: حد ینوريقال عبد اهللا بن المبارك الد«

صـالح عـن ىعن أبـ ىد بن مروان عن الكلببن إسحاق عن محم ىثنا علقاال: حد ». عبد اهللا بن عباس...

ب: 234در برگ صـفر ىن فيالعالم قه والحمد هللا رب يه وحسن توفبحمد اهللا ومن الواضـ_كتاب تم «

.»ن وخمس مائةيسنة ثمان وسبع شود. مىده يد زينبالغ ىدو گواه ،در كنار آن

271 ىقاسم التيمر ابواليتفس / سنت اهل

ىقاسم التيمر ابواليتفس. 15

معروف ىميابوالقاسم الت یضـاحاإلل كتاب د او چاپ نسخه برگردان مجل ،شيپ ىانيسالسـده نخسـتمه يدر ن ىاصفهان مذهب ىق)، عالم برجسته حنبل 535 مبه قوام السنة (

آن چـاپ بـر اسـاس 1.كردمارائه یا مهبا مقد ىرا در مركز نشر دانشگاه یششم قمر گمـانسامان گرفت. آن زمان ،بوددر كتابخانه مجلس موجود كهنسخه كهنسال كتاب

سـال گذشـته در امـا ؛است مانده برجانسخه كين ين كتاب تنها همياز ا كهكردم مىه شـدم كـه نسـخه ن كشور متوجـيا یها كتابخانه یها از فهرست ىكيه بر اساس يترك موجـود 1066 شـماره بـه) ىن كتاب در كتابخانه ادنه (رمضان اوغلـيهم از ا یگريد

دات چهارگانـه كتـاب از مجلـ نخسـتد ، مجلـشدران منتشر يكه در ا یا نسخه. استشـود. نسـخه كتابخانـه ادنـه را مـن تـاكنون مىان سوره كهف را شامل ياست و تا پا

ل كتاب برگ و تنها مشتمل بر جلد او 317در زين نسخها بنابر فهرست، آن ام ؛ما دهينداست كـه نسـخه ارزشـمند ىن در حاليند. اا خ آن را هم سده هفتم دانستهياست و تار

سـنده كتابـت يش از مرگ نويپ ىو چهار سال است یمرق 531 مورخكتابخانه مجلس شده است.

یسـعود عربسـتانكتـاب را در نيال د او از مجل ىدم كه بخشيد ىتيدر سا هابعدچـاپ هـم ا بـه يـآ كـهدانـم مـىن ىول ؛ندا ح كردهيتصح ىعنوان دو رساله دانشگاه بهقان از نسخه كتابخانه كردم كه محق مالحظهن دو رساله يحات ايدر توض .ا نهي ندا دهيرس

از شانياا يند. (گوا ن استفاده كردهيبرل ىاز كتابخانه دولت یا ن از نسخهيمجلس و همچنتنهـا آن هم ظاهرا ىول ؛2ما دهين را هنوز نديند). نسخه برلا نداشته ىه اطالعينسخه تركادشـده، مقالـه مـدخل ي مه چاپ نسخه برگـردان الوه بر مقد ل است. ع د او شامل مجل

.، تهرانش ١٣٨٤ ،ىدانشگاه نشر مركز ، یانصار حسن: ۀمقدم با ،ضاحیاإل ابوالقاسم، ،ىاصفهان ىميت. 1

م. اين فهرست به شكل كامل در ا ی برلين ياد كردهها نسخۀ برلين را بعدها ديدم و از آن در فهرست گزيدV نسخه .2 دفتر دوم همين كتاب إن شاء اهللا به چاپ خواهد رسيد.

های نسخ خطى گنجينهاز 272

ن يـم. در اا نوشـته زيـنرا $دائـرة المعـارف بـزرگ اسـالمدر ىميمربوط به ابوالقاسم ت یاجـازات و ىاو و برخـ ىخط یها آثار و نسخه دربارV یاديز یها ادداشتي ،فاصله

یا د در مقالـهيـن باينسخه بـرل دربارV ىحاتياهللا همراه با توضن شاء إم كه ا فراهم كرده ها را منتشر كنم. مستقل آن

273 د بن عبدالواحد زاهدابوعمر محم الياقوتة فى غريب القرآن / سنت اهل

1د بن عبدالواحد زاهدابوعمر محم الیاقوتة ف$ غریب القرآن. 16

د بن عبدالواحد زاهد از مهم ابوعمر محم یها نگاشته از الیاقوتة ف$ غریب القـرآنكتاب ن يكه بـه همـ ـاس ثعلب مشرب و از شاگردان ابوالعب ىحنبل ىدانشمندان برجسته سن

یمنـابع او را بـه جـا از یاري. در بسـدباش مىمناسبت معروف است به غالم ثعلب ـ النـبالء أعالمسیر جمله از ،ید. شرح حال او در منابع متعد ندا خواندهابوعمر، ابوعمرو

نـام بـرده ىهم گاه به مناسبات ىعيت در منابع شين شخصياز ا 2وارد شده است. ،ىذهب بـهصدوق خيش 4کمال الدینز در يو ن 3معان$ األخباراو در نام نمونه، یبراشده است.

خيشـكـه از منـابع ـ ىد بن بحر الرهنواسطه كتاب محم عترت به ىمعان ذكر مناسبت صدوق است ـ برده شده است.

آورده ه گـرديـدر فضـائل معاو ىيكه جز یا گونه به ،داشته یديشد ىب سن او تعص غریـب عنـوان باهم ىكرده است. او كتاب مىبوده و همواره آن را بر شاگردانش قرائت

كرده بوده است. نيتدواحمد بن حنبل مسندث يآن را بر اساس احاد كهداشته الحدیثه قـرار گرفتـث يان اصحاب حديش سن يار مورد ستايبس یو ،از ادبا یاريبرخالف بساو را یهـا نـام كتـاب عةیالشـ فیتصان $إل ةالذریعآقا بزرگ در كه ستب اياست. عج

ماننـد 6،ىعيموافق در آثـار شـ یها نقل ىل برخيد به دليامر شا نيا 5است. كرده درجده يـدر گز ىطاوس خود كتـاب . ابنباشد 7،نقل كرده است الطرائـفطاوس در آنچه ابن

د ين كرده بوده است كـه شـايتدو خبار أبی عمر الزاهدأنوار أاخبار كتاب ابوعمر به نام

منتشر شده است.)» 1شناسى ( شناسى و كتاب نسخه«در سايت كاتبان زير عنوان تر اين يادداشت پيش. 1

.به بعد 508 ، ص15، ج النبالء أعالم ریسذهبى، . 2 .91، ص معان$ األخبارصدوق، . 3 .245، ص کمال الدینهمو، . 4 .293ص ،25ج ،عةیالش فیتصان $إل عةیالذربرای نمونه نگريد به: تهرانى، . 5 .479، ص 5ج ، رياض العلماءافندی اصفهانى، نك: . 6 .299و 41 صص ،الطرائفابن طاوس، . 7

های نسخ خطى گنجينهاز 274

طاوس در ابن ابوعمر از منابع مهم المناقب كتاب 1.باشداو بوده المناقب ص كتابيتلخ داشـتهن موضـوع يـا بها اختصاص يكتاب گو نيار بوده است. ينقل فضائل حضرت ام

از المناقب ل يرگ ذلب . ك است كردهاز آن نقل خودش،طاوس در چند كتاب است و ابنبه الیاقوتةكتاب 2.است كرده ادي طاوس ابن استفاده مورد منابع از ىكي عنوان به اثر نيا

3.شده استتازگى منتشر در كتابخانه مجلس به شـماره ثبـت ،كنم مى ىفاثر معر نيا ازنجا يكه در ا یا نسخه .شود مى ینگهدار 85643

است: آمدهن يننسخه چ ینام كتاب بر روه عـن يـرويد بن عبدالواحد الزاهد رحمه اهللا عمر محم ىف أبياقوتة تصنيكتاب ال«

المعروف یداهللا بن أحمد المقريالقاسم عب ىخ أبية الشي. رواىاألعراب ثعلب عن ابند بن عبـداهللا ن أحمد بن محم يالحس ىخ أبية الشيروا عمر. ىعن أب ىدالنيبإبن الص

بن الحسن بن ىيحيعبداهللا ىخ اإلمام أبية الشياهللا عنهم. روا ىبن النقور البزاز رضد بـن ؟؟) عن ابن النقور. سماع لمسعود بـن محمـأحمد بن عبداهللا بن اهللا (كذا: البنا

. ىالبنا (؟؟) من أب ىعل ».عبداهللا بن البنا رحمه اهللا ه آن نوشته شده است: يدر حاشعـن نيالحسـ ىعن أب یعن والد ىتيعن ابن (؟) وبروا ىتيبروا ىعه من يسمع جم«

د بن خطـاف (؟) أبو القاسم مسعود بن محم ىعمر الزاهد بقرائت ىعا عن أبي(؟) جمعشر یحاد ىد بن عبداهللا بن البنا فطاهر بن مسعود وكتب محم ىبن أب ى(؟ ؟) عل

.»الحجة (؟؟) یذ

.52ص ، طاوس ابن کتابخانه رگ،لب ك . 1 .394ص ، کتابخانه ابن طاوسرگ، لب ك . 2ياقوتة ق)، 345 المعروف بغالم ثعلب (المتوفى: یالزاهد المطرز الباورد هاشم ىأبوعمر محمد بن عبدالواحد بن أب. 3

السـعودية/ -مكتبة العلوم والحكـم ى، د بن يعقوب التركستانمحم :م لهقه وقد حق ، تفسير غريب القرآن ف$الصراط .م2002 ـهـ 1423الطبعة: األولى، ،المدينة المنورة

275 د بن عبدالواحد زاهدابوعمر محم الياقوتة فى غريب القرآن / سنت اهل

است: شرح نيبدن آن يسند آغازبن الحسن بن أحمد بن عبداهللا بن ىيحيخ االمام العالم الثقة ابو عبداهللا ياخبرنا الش«

د ن احمد بن محم يخ ابو الحسيقال: أخبرنا الش ،ل سورة األعرافالناصر لفظه من أو ىالقاسم عبداهللا (كذا) بن أحمد بـن علـ ىأب ىعل یقال: قر ،بن احمد النقور البزاز

قال: أخبرنا ثعلب عن ،د بن عبدالواحد الزاهدقال: أخبرنا ابو عمر محم ،ىدالنيالص .»قيقال: الصراط الطر ىابن األعراب

های نسخ خطى گنجينهاز 276

نجار بغدادی تأليف ابن ذيل تاريخ بغدادياب از تازه یدمجل . 17

در كتابخانـۀ ملـى ويـن 1یار بغدادنج تأليف ابن ذيل تاريخ بغـدادياب از دی تازهمجل تازگى مورد شناسايى نويسندV اين سطور قرار گرفت كه مشتمل بر بخشى نويافته از به

دات اين كتـاب ارزشـمند و پـر د از مجل تاكنون تنها دو مجل است. اين كتاب ارزشمندايـن دات و بخشى از يكى ديگر از مجل است جلد به چاپ رسيده 5مجموعا در برگ گرچـه از طريـق فهرسـت ،دانشگاه پرينسـتون موجـود اسـت ۀهم كه در كتابخان اثر

ه قـرار ا بـه چـاپ نرسـيده و تـاكنون مـورد توجـاست، ام شده اين كتابخانه شناخته نگرفته است.

لمـان و ار حاوی شرح حـال بسـياری از عانج ابن ذيل تاريخ بغدادگفتنى است كه دانشمندانى است كه شرح احوال آنان تنها از طريق اين كتـاب دانسـته اسـت و از آن

شـماری است، كتاب كه به برخى منابع شيعى و امامى دسترسى داشته Vنويسند ،جمله پيش ازين ياب اين كتاب كه تا تازه د فى كرده است. در مجل ه را نيز معر از علمای امامي

هـا نگاری صان و اهل اهتمام بدين دست تراجميك از متخص هيچ هآن مورد توج ۀنسخ 2.شود مىه نيز ديده تعدادی از تراجم جديد از علمای امامي بود، قرار نگرفته

سـن تـأليف ح $دائـرة المعـارف بـزرگ اسـالمدر »ارابن نجـ«: مدخل گريد بهاو نآگاهى از احوال و آثار برای . 1

.انصاری

موجود در دانشـگاه پرينسـتون بخش آن به ضميمۀياب د تازهمجل اين زودی چاپ نسخه برگردان به . قرار است2 ر گيرد.تيار خوانندگان قرادر اخ ی به زبان انگليسى به كوشش زابينه اشميتكه و حسن انصاریا مههمراه با مقد

277 ان بلخياز كرامناشناخته یريتفس / سنت اهل

1ان بلخياز كرامناشناخته یريتفس. 18

نـام ام بـا دهيـد 248به شماره هيناشناخته در كتابخانه نور عثمان یرياز تفس یا نسخه. تـا ىد الحـاكميد بن عبدالمجيبه نام عبدالحم ىمنسوب به شخص تفسیر تلخیص الدرر

مسـتعار ىو بـه نظـر نـام مافتين دستاو از ىشرح حال بهم ا كرده ىع ناقصآنجا كه تتب رسد مىسناد آن به نظر ا از ا ام ؛ت مورد مطالعه قرار دادد به دق يد. متن كتاب را بايآ مى

ه البت ؛ر داده استييداشته كه نامش را تغ ىليد دليان بوده است و شايامسنده از كر يكه نو دست آورد. به یو ىيشناسا یبرا ىيها بتوان سرنخ ديشا ،شود یشتريع باگر تتب هـا هـم ر كـه آنياست از چند تفس یا شتر خالصهيب تلخیص الدرر ىعني ريتفس نيا

سنده اهل خراسـان يكه نو ديفهم توان مى آنسناد ستند. از ا ين شدهكامل شناخته طور هب از كتـابش و از مصـادر آن ىسـنده وصـفينو ،ان كتابياهل بلخ است. در پا و محتمال

خ او يمنـابع و مشـا ،ن وصـف كوتـاهي. از اميكن مى نقلنجا يكه در ا استبه دست داده سـنده از رجـال يد نويشود كـه شـا مىن احتمال مطرح يشوند و از جمله ا مىشناخته

كيـنو هلطائف القصـص" خوانـد"ن رش را متضم يتفس ،ه كه در آنخاص ،باشد ىامر ك گـر يان خراسان بوده است. از ديامر ت ك يهمواره مورد عنا ىقرآن یها هقص كهم يدان مىان و رجـال آنـان، ماننـد يـامسـناد كر گاه ا يجا ىروشن هكتاب ب سناد از ا ىدر برخ ،سو یها صـهشـود كـه از مشخ مـىده يد یز ذكر ابوسهل األنماريو ن ىر كلبيبه تفس یسند

د بـن سـحمة از ابـوجعفر محمـ نيهمچنسناد و رجال آنان است. و ا ىامكر یها كتابن شخص با يسنده است. اينو ىاز منابع اصل كهاو التنزیلو كتاب است كردهاد ي یالهرو

كـه $زیـن الفتـف در يـد بـا تحريالعالم الزاهد ابوجعفر بن احمد بن سحمة، شـاعنوان

منتشـر سايت كاتبانشاء اهللا در به دست آوردم كه انتر پسان ىالعاتاط و نويسنده و منابع آن تفسـيردربارV اين . 1تفاسـير خراسـانى «؛ همچنين بنگريد به يادداشتى از نويسندV اين سطور در سايت كاتبان با عنـوان: خواهد شد

با نشانى: » ىو تفسير حاكم یقرآن: تفسير حدادhttp://ansari.kateban.com/entry1953.html

های نسخ خطى گنجينهاز 278

1اد شده است.ي، ىامكر ىاست از عالم ىفيتألن يحمـد بـن الحسـال بـن ياسماع ىخ القضاة أبوعليسنده كتاب از شاگردان شينو

از آن در پـسدر خـوارزم و ىتمعروف بوده كه مـد ىهقيق)، فرزند ب 507. م( ىهقيالباز عالمـان اواخـر سـده تلخیص الدرر سنده يبه هر حال نو 2كرده است. مى ىبلخ زندگ

ل كرده كه نسخه يق تكم 514رش را هم در سال يپنجم و اوائل سده ششم است و تفساد از يـار زيبه احتمال بس یل پاشا بغداديحاضر بر اساس آن نوشته شده است. اسماع

هدیـة ) و 1/270( ایضـاح الم6نـونسـنده و كتـابش را در ين نسخه نـام نويق هميطرتلخـیص الـدرر فـ$ رش را يتفس و یمرق 514 ی) آورده و او را متوفا1/506( العارفین

اسناد و ذكر یره او را در كتاب كه حاونجا مؤخ يدر ا .خوانده است تفسیر اآلی والسور :ميكن مى موكولنده يشتر را به آيق بيم و تحقيكن ىمنابع است نقل م

غفر اهللا له ذنوبه وذنـوب ىد الحاكميد بن عبد المجيقول عبد الحمي... «ب]: 423[جاز وحذف معرب يت من شرح متضمن لإليما تمن ىأقص ىإل ىت كتابيه قد أنهيأبو

راد ما ال بد من ذكـره يإ ىعل ىما وفقن ىل واإلبراز وهللا الحمد والمنة عليعن التطوح واإلشارة وحل يالتلو ىأوجز العبارة وبدائع اإلعراب عل ىمن لطائف القصص عل

ان وإظهار المضمرات بالحجج والبرهان وأسـأل اهللا أن يأوضح التب ىالمشكالت عل ىخذلنا بحرمان من ثوابه وأجره إنه عطـوف رؤوف علـيجعله خالصا لوجهه وال ي

ىكتـاب ىنتها فـالتقطت منـه الجـواهر وضـم ىان األسناد للكتب التيعباده، وهذا به مـن كـل وجـه يـق والمعتمـد عليص الدرر، فأوله وهو الركن الوثيبتلخ ىالمسم ن يخ االسـالم ناصـح الـديخ اإلمام شيبه الش ىب جامع العلوم، أخبرنيق تهذيوطر

اين سطور در Vنويسند ۀمقالدو ، نك: $لنظم المعان $المبانو $زين الفتت نويسنده هوي ی؛ برا477 ، ص1 ج نك:. 1

كه برای نخستين بار بر اساس شواهد قطعى هويت نويسنده را مورد شناسايى قرار داد و بعدها از کتاب ماه ديـنطريق همان دو مقاله، اين مطلب به تحقيقات علوم قرآنى در زبانهای اروپايى هم راه يافت. پس از انتشار آن دو

همان تحقيقات را دربرداشت. مقاله، چند مقالۀ ديگر هم به زبان فارسى در ايران منتشر شد كه نتايج .314تا 313 ، صص19 ، جالنبالء أعالمسير ،ى، شمس الديناو نك: ذهب یبرا. 2

279 ان بلخياز كرامناشناخته یريتفس / سنت اهل

خ اإلمـام الزاهـد يعـن الشـ ىالقروانـ ىأبوطاهر منبه بن محمد بن أحمد المخلصاإلمام الزاهد ىالقاض ىضا أخبرنيب، وأيف التهذعن مصن ىالبروقان ىمحمد بن عل

القاسم منصور بـن ىخ اإلمام الزاهد أبيعن الش یسهل الخالد ىسعد بن عمر بن أب بكـر ىر أبـيـر الكبخ اإلمـام المفسـيب الشي، ومصنف التهذىالبلخ ىميمحمد التم

ىهـو الموضـح فـ ىه، واألصل الثـانيرحمة اهللا عل ىد بن الفضل الرأس البلخمحم د ن منبـه بـن محمـيخ اإلسـالم ناصـح الـديخ اإلمـام شـيبه الش ىر، أخبرنيالتفس

ف عـن والـده مصـن ید بن أحمـد الحـدادخ اإلمام الزاهد محم يعن الش ىالمخلصغفـر اهللا ىوميـالفر ید الحدادنصر أحمد بن محم ىخ اإلمام الزاهد أبيالكتاب الش

جعفـر ىخ اإلمـام أبـيف الشـيل مـن تـأليـالتنز عا، واألصل الثالث كتابيلهم جمبـن عبـدالرحمن الـواعظ ىخ اإلمام علـيبه الش ى، أخبرنید بن سحمة الهرومحم

ل يالـف] اسـماع 424د بن أحمد بـن /[ جعفر محم ىخ اإلمام أبيعن الش ىالزوزنوهـو یجعفر محمد بن سـحمة الهـرو ىخ اإلمام أبيه عن جده الشيعن أب ىالزوزنخ ياإلمام األجـل شـ ىبه القاض ىالفراء، أخبرن ىالكتاب. األصل الرابع معانف مصن

خ اإلمـام يعـن والـده الشـ ىهقـين البيل بن أحمد بن الحسياسماع ىالقضاة أبو علثنا أبـو العبـاس أبو سعد بن أبو عمر (كذا) قال حـد ىن قال أخبرنيأحمد بن الحساد الفـراء وهـو يبن ز ىيحيا يأبو زكرثنا د بن الجهم قال حد ثنا محم األصم قال حد

ذكرتها مـن سـائر ىل التي، واألقاوىر الكلبيمصنف الكتاب، وبعضها من أصل تفس ىخ القضـاة أبـو علـياإلمام األجل ش ىالقاض ىا أخبرنفهو مم ىاألصول عن الكلب

بـن ثنا الحسينالرحمن [إبن] محبور الدهان قال حد ه قال أخبرنا أبو عبد يهذا عن أبوسـف بـن بـالل يد بن نصر قال حدثنا ثنا أحمد بن محم د بن هارون قال حد محم

عـن ابـن عبـاس رضـى اهللا عـنهمصـالح ىعن أب ىد بن مروان عن الكلبعن محم بإسـناد یاألنمار ىد بن] علد بن [محم سهل محم ىه قول أبين، وما ذكرنا فيأجمع

، وما ذكرنا قول ىد الفرغانيب بن أحعنه رج ىر، قال أخبرنيذكرناه عن المفسر الكبعن الزجاج، یعمن رو ىد البستير قال أخبرنا به أبو سعيالزجاج، عن المفسر الكب

های نسخ خطى گنجينهاز 280

د بـن ياك وسعان وقول الضح يمان أو مقاتل بن حيه قول مقاتل بن سليوما ذكرنا ف ديخ القضـاة بأسـانيد شير، وهو من أسانير الكبالمفس ىر، فهو مسموع مسند إليجب

ان األسناد لكـل واحـد يتها عنه احترزنا عن بيف، وأجاز لنا رواالمؤل ىحة إليصحوإن لم ىد الطوسيعب ىمن األصول، وذكرنا بعض الطرق واإلشارات من إشارات أب

ختـارون ير أن العلمـاء يـر الكبت عن المفس يرأ ىكن سماع ذلك مسندا لنا، ولكن ير ذلك، ية منها ومن غها، فأوردت شم يالمعتمدة علذلك إذا كانت األصول والنسخ

تجـاوز عنـا يأسنادها اقتداء بالسلف الصالح، وأرجو أن (كذا) اهللا ىحضرنيوإن لم ىؤاخذنا بزلة لم نقصد به فساد أنفسنا وال فساد خلقه، ومـا ذكرنـا فـيببركتهم وال

ىن إلـيقيسناده بطـرا ذكرنا أفضل كل سورة، فهو مم ىث فيآخر السور من األحادثنا د بن الفضـل الـرأس قـال حـد بكر محم ىخ اإلمام األجل أبير الشيالمفسر الكب

ه يـب] بن (كذا) عبدالرحمن بن محمد بن حامد بن متو 424خ أبو القاسم // [يالش(؟) قـاال یوسف الشـحذيخ أبو الحسن أحمد بن حمدان بن ي(؟) والش یالشنادباد

ثنا أبو عصمة عصام بن قال حد ىد بن المعمر العوفر بن محم ثنا أبو شهاب المعمحد د يبن ز ىد بن عبدالواحد عن علم عن محم يعن سالم بن سل ىوسف الزاهد البلخي

: وفرغـت مـن ش ... قال مؤل يمونة عن زر بن حبيم ىعن عطاء بن أب فه رحمـه اهللاالحجـة سـنة أربعـة یالرابع عشر من ذ ىكتابة هذا األصل المتضمن لما شرحته ف

.»رسوله ىا عليمصل ىعشر وخمسمائة، حامدا هللا تعالد بن حامد بن ر دهم كه شرح حال ابوالقاسم عبدالرحمان بن محم د تذك ينجا بايدر ا

د و از جملـه در ق) در منابع متعـد 355(درگذشته در حدود سال ىه الزاهد البلخيمتو آمده است. )10/293( خ بغدادیتار

281 اللوامع ابوسعد خرگوشى نيشابوری و كتاب / سنت اهل

اللوامNابوسعد خرگوشى نيشابوری و كتاب . 19

ىالواعظ خرگوشد بن ابراهيم ى، ابوسعد عبدالملك بن محم ث و واعظ مشهور سن محد بـاقى یى كـه از ومهمـ آثارق) را از طريق تعدادی از 407يا 406به سال(درگذشته

كه است $شرف المصـطفاو يكى كتاب ی ارزشمندها بكتا. از شناسيم مانده است، مىاصل عربى آن چندی پيش نيزو 1كهن آن در تهران به چاپ رسيد ۀها پيش ترجم سال

3،چند سال پيش به چاپ رسيدكه هماو تهذيب االسـراركتاب همچنين 2انتشار يافت. بـری ا قابـل مالحظـه اتتـأثير كـهخراسان است مكتبف در تصو كتابى بسيار مهم

ها پيش شادروان احمد طاهری عراقـى است. سالداشته ى اشعری خراسان ف سن تصو تحرير كامـل آن ت خرگوشى به زبان فارسى نوشت كه شخصي رVدربا سودمندی ۀمقال

4انتشـار يافـت. معـارف ۀپورجوادی در مجلنصراهللا دكترت پس از فوت ايشان به هم تهـذيب خصـوصتحقيقـاتى را در ،مجلـههمـان در دو مقاله در همچنينپورجوادی

5.دكرديگری از او منتشر ۀخرگوشى و رسال االسرارهای بسيار ارزشمندی از يكى از كتاب ۀنسخاجمالى فى تنها معر من در اينجا قصد

مقالـه شـادروان ، از جمله كه در تمامى تحقيقات گذشتهاست ايرانى مهم Vاين نويسند

ش. 1361، تهران ،بابك، نشر د روشنمحم هيو تحش حيتصح، یشرف النب، ديبوسع ،ىخرگوش. 1

قیـمناحل الشفا و مناهل الصفا بتحق ،ميبن ابراه دعثمان محم ىعبدالملك بن اب ديسع واب، یسابوريالن ىالخركوش. 2بن هاشم بـن عبـداهللا ليابوعاصم نب :و خرجها ثهيو رتب احاد ةيقابل اصوله الخط ج، 6، $کتاب شرف المصـطف

.ق1424، همك ية، سالمارالبشائر اإل، دیالغمر

د بسام محم :قيتحق، االسـرار بیتهذ ،ميبن ابراه دعثمان محم ىعبدالملك بن اب ديسع واب، یسابوريالن ىالخركوش. 3 .ق1420ى، ابوظبى، المجمع الثقاف، بارود

سـوم، Vپـانزدهم، شـمار V، دورمعـارف ۀمجلـ، »ابوسعد خرگوشى نيشـابوری«احمد، ،: طاهری عراقىگريد بهن .4 .33ـ3 صش، ص1377

، ،: پورجوادیگريد بهن .5 ، 2-1، دوره پانزدهم، شماره رفمعـا ۀمجل، »مالمتيان نيشابور دربارVمنبعى كهن «نصراهللا، معـارف ۀمجلـ، »های كتاب االشارة والعبارة ابوسعد خرگوشى در كتاب علم القلوب بازمانده«به بعد؛ همو، 6ص

. 41ـ34 صش، ص1377دوره پانزدهم، شماره سوم،

های نسخ خطى گنجينهاز 282

از آن نـام وضـوح ى شده است. اين كتاب كه در منابع كهن بهمفقود تلق عراقى، طاهریختانه در خوشـبنـام دارد. اللوامـMند، ا برده شده و آن را به خرگوشى منسـوب داشـته

اب دست يافتم كهآنجا ۀی از اين كتاب ارزشمند در كتابخانا نسخهبه سفری به واتيكان، حـائز مختلـف وجـوه اثـر يادشـده از .در اين كتابخانه ثبت شده است V 1642شمارايـن كتـاب ۀ. بر روی نسـخرسد مىاست و به همين دليل شايستۀ نشر به نظر ت اهمي :ه خرگوشى منسوب شده است، با اين عبارتب اللوامMروشنى كتاب به

بن عثمان (كذا) الـواعظ الملقـب عبدالملكتأليف األستاد الزاهد أبي سعيد (كذا) « .».بخركوشي المقدسي رحمه اهللا تعالى ونفع به آمين الحمدهللا وحده

چنانكه از همـين فهرسـت و است. فهرستى از عناوين كتاب آمدهصفحه هدر دنبالـ سيری خرگوشى بوده فن مجالس تدر حقيقت متضم اين اثر ،آيد مىبر زني خود كتاب

Vه شـيوبدين منظور تدوين شده بوده است. در ميان علمای حـديث البتـكم ـ دستيا ران و نيـز ى فقيهان و مفس دانيم كه حت مىا ام ؛استبوده جينويسى امری بسيار را مالىا

متون عربـى و فارسـى .ندا گرفته مىمطالب خود بهره ۀبرای ارائ روشصوفيان از اين ى و حتـ مجـالسيـا ىامـال عنـوان يا بهها نويسندگان آندی در اختيار داريم كه متعد

ند. صوفيان ا استفاده كردهبرای بيان مطالب و مقاصد خود از اين شيوه مقاالتعنوان بهويـژه ايـن شـيوه در خراسـان و بهند ا استفاده كرده روشاز اين به كراترتر نيز متأخ

بسياری از مطالب صوفيانه و مباحث مرتبط با عقايد صوفيان بـدين .معمول بوده استبيـان ر ت عـام ان بـرای مخاطبـ ،ف و وابستگان به اين طريقـهاز سوی اهل تصو روش

شده است. در ميان مىگردآوری مجالسيا ىامال های ها در كتاب و حاصل آن شده مىپر كار و نامدار Vنويسى از سوی نويسند گويى و امالى امالى Vخراسان همين شيو ۀمعتزل

به كار گرفته جالء األبصـارپنجم در كتاب Vمى در سدش ج حاكم يعنى زيدی، ـ معتزلى .يما آن سخن گفته Vدربار 1کتاب ماه دينمجله ای در تر در مقاله كه پيش است شده

ارديبهشـت ، 43شـماره ، نیـکتـاب مـاه د ۀمجلـ، »گـريو چند منبع د "هقيمجالس ب"در هيكرام«، حسن ،یانصار. 1

.81تا 78 ، صص1380

283 اللوامع ابوسعد خرگوشى نيشابوری و كتاب / سنت اهل

:نين آمده است، چ اللوامMيادشده در ابتدای نسخۀ در آغاز فهرستباری ترجمـة مـا .ليه أنيبإلت و باهللا عليه توك ال إ ىبسم اهللا الرحمن الرحيم وما توفيق« ..»انفعنا بها د من المجالس اللهم هذا المجل ىف

.سپس فهرست فصول كتاب به ترتيب مجالس آمده استاسـت اثـریدر حقيقـت نگاشتهاين ن است كهآاين كتاب خصوصمهم در ۀنكت

آيات قرآن كريم كه در ضـمن مجالسـى و بـا ذكـر اقـوال و احاديـث و دربارV تفسيراين ، واقعاست. در گرفتهحكايات، آيات قرآن در موضوعات مختلف مورد بحث قرار

قـرآن بـر اسـاس آيـات آنكه مجالس آيات ی است از تفسير موضوعى ا كتاب گونه :نين آمده استكتاب چ آغازين ۀدر خطب .شده استتنظيم

آيـات ىتصنيف كتاب جامع لمجالس مرتبة ف ىأ):.. ثم استخرنا اهللا عزوجل ف2(«المجلـس عليهـا ىمنها على ما يليق باآلية المبنمجلس معدودة من كتاب اهللا يشتمل كل

ىأكمل فـليكون شارة واألخبار واآلثارمن ذكر التنزيل والتفسير والتأويل والعبارة واإل .».وترتيب المجالس.. اللوامM يناه كتاببابه وأبعث للمذكر على الصفحة ... وسم

گـويى را بـه منظـور مجلـس اثرف، اين مؤل آيد، اساسا مىمه بر چنانكه از اين مقد نويسنده شخصتدوين كرده بوده است. اين احتمال وجود دارد كه هو صوفيان هواعظان

كرده و آنگاه آن را در مجـالس حـديثى و مىور مجالس خود تصنيف كتاب را به منظنموده مىدر مجالس خود القا را آنچه خودش است يا اينكه كرده مىدرسى خود ارائه

. به هر حال در اينكه خرگوشـى باشدپس از آن در اين كتاب به رشته تحرير درآورده 1.ترديدی وجود ندارد است، گويى بوده اهل وعظ و مجلس

:شود مىلين مجلس با اين عبارت آغاز او قال األستاد أبوسعيد ... القيوم ى هو الحقوله تعالى: اهللا ال اله اال ىأ): مجلس ف 2( «

.».عثمان الواعظ رحمة اهللا عليه ىعبدالملك بن أب

د كـاظم المحمـودی، تهـران، كوشش محم ، بهالمختصر من کتاب السياق لتاريخ نيسابورابوالحسن، ،الفارسىك: ن .1 .221ش، ص 1384

های نسخ خطى گنجينهاز 284

421در اسـت ىكـاملنوشت دست ،فصل/ مجلس است. نسخه 105اين كتاب در . مریق 948 كتابتبرگ و با Mمشتمل بر احاديث مسند و مرسل بسياری اسـت و بـه همـين دليـل بـرای اللوام

.است سوم و چهارم بسيار مفيدی ها ف و نيز رجال خراسان در سدهشناخت مشايخ مؤل مشايخ از نقل اقوال آكندهدليل طرح موضوعات مرتبط با صوفيان، كتاب به ،الوه بر آنع

قابل مقايسه اسـت. در ايـن تهذيب االسـرارخراسان و بغداد است و از اين رو با كتاب ر از آنـان نيـز التفـات داشـته و مكـر :ف به ذكر أقوال و أحاديث اهل بيتمؤل اثر، :بيت فضائل اهل Vكات جالب كتاب وجود بخشى است دربار. از ن كرده استوايت ر

فضـائل ىمجلـس فـ«: قسمت چنين اسـت عناوين اين .كه بسيار قابل مالحظه استاهللا ىفضائل أهل البيت رض ىمجلس ف« ؛»اهللا عنه ىطالب رض ىبن أب ىأميرالمؤمنين عل

.»اهللا عنهما ىفضائل الحسن والحسين رض ىمجلس ف«؛ »عنهمكـرده اسـت مصر ياد مثل مناطقاز سماع حديث در برخى نويسندهدر اين كتاب،

از جمله برخى سـادات ماننـد الشـريف أبوالحسـن ،د خودشايخ متعد ب) و از م 85( در موضعى هـم. كرده استوايت ر ،ب)88رحمة اهللا عليه ( ىد بن الحسين الحسنمحم

كـه كرده اسـت نقل او، مطلبى الوجوه والنظـائر شايدل بن سليمان، قات أ) از كتاب م 29( 1.ه استقابل توج بسيار

در مفصـل یا زابينه اشميتكه مقالـه یاين سطور با همكار Vاز انتشار اين يادداشت در سايت كاتبان، نويسند بعد. 1

: مشخصات نشر آن چنين است .خصوص اين اثر منتشر كردAnsari, Hassan and S. Schmidtke, “Abū Saʿd al-Ḫargūšī and his Kitāb al-Lawāmiʿ: A Ṣūfī Guide Book

for Preachers from 4th/10th century Nīšāpūr,” Arabica [2011] 58 v-vi, pp. 503-18.

در سطور اين Vنويسند يادداشت دو گريد بهن همچنين خراسان در ىتفسيرنويس تسن اصوال و تفسير اين Vدربارتا لب اللباب ىخرگوش اللوامMتفسير قرآن در خراسان: از ۀدر زمين ىنويس ت مجلسسن «: با عنوان كاتبان سايت

:در، »یقطب راوندhttp://ansari.kateban.com/entry1909.html

:در ،»ىو تفسير حاكم یادقرآن: تفسير حد ىتفاسير خراسان« :عنوان با یديگر وhttp://ansari.kateban.com/entry1953.html

285 ىنيمان االسفرايعقوب بن سليوسف ي ىاز أب قالئد الحكم وفرائد الكلم / سنت اهل

1ىنيمان االسفرايعقوب بن سليوسف ي واز أب مل>م وفرائد ال44قالئد الح>. 20

در شـماره البالغـة نه یها ن خود در خصوص نسخهيدر مقاله نخست ىق طباطبايمحق قالئد الح6م «با عنوان ىيوسف يعقوب بن سليمان االسفراينرا از ابو ىكتاب ،تراثناپنجم

اواز مختصر ىكرده و شرح حال ىفمعر 7ريدر باب كلمات حضرت ام »وفرائد ال6لـمسـده مـورخن كتاب ياز ا یا نسخه ،ىق طباطبايبه دست داده است. بنابر گزارش محق

كهن كتاب را يگر از ايد یا نسخه نجايا در 2موجود است. یدر مدرسه مرو یششم قمر كه كنم اشاره نكته نيا به ديبا نسخه ىمعرفش از يكنم. پ مى ىفمعر ،ما هديد ىليدر كوپر

ىسـفراينمان بن داود االيعقوب بن سل يوسف ياز أبو یال6بر ةیالشافعطبقات در ىبكس د يـسنده باين نويبنابرا 3؛استاد كرده ي »ة ببغداديخازن كتب المدرسة النظام«با عنوان

اسـت خوبكرده باشد. نيتدوبغداد آن مدرسه مهم یها ن كتاب را بر اساس نسخهياسـنده ينو دربارV ىقيمه آن تحقح و منتشر شود و در مقد ين كتاب هر چه زودتر تصحيا

اشـتباهاو را بـه ىكه برخـ ـ ىالواسط ىد الليثبن محم ىم كه عليدان ىرد. ميصورت پذاز منـابع خـود در ىكـيعنوان بهن كتاب يا از ـ ندا دانسته 4ىالشرفية الواسط همان ابن .است كردهاد ي م والمواعظ6عیون الح=

: است نيچن 1353فاضل احمد پاشا، ش ،ىلينسخه كوپر عنوانا ام عليه طالب ىبن أب ىن علير المؤمنيمن كالم أم وفرائد ال6لـمقالئد الح6م كتاب «

مان يعقـوب بـن سـليوسـف ي ىاإلمام األجل العالم العامل أب ىجمع القاض السالم .»هيرحمة اهللا عل ىنياإلسفرا

.انتشار يافته است» البالغة بر نهج ىليذ«عنوان ريكاتبان ز تيدر سا تر شيپ ادداشتي نيا. 1 .ما ندارد وگویگفتكتاب مورد ارتباطى بااين نسخه یجناب آقای جواد بشردانشمند بنا به گفتۀ. 2 .359، ص 4، ج یال6بر ةیالشافع طبقاتسبكى، نك: . 3 و الحكـم ونيـع كتـاب و ةي الشـرف ابـن« ،حسـن، یانصـارنـك: الشرفية و بحث انتساب كتاب به اوابن یبرا. 4

.12ـ 15، صص1379، شهريور 35، ش کتاب ماه دين، »المواعظ

های نسخ خطى گنجينهاز 286

. نسـخه 7ريـه حضرت اميمشتمل است بر كلمات و اشعار و ادع نوشت دست نيان يقعدة سنة خمـس وثلثـ یعشر من شهر ذ یوم السبت الحادي«كتابت خيتار ،مذكور

ات به ياز اشعار و حكا یا مجموعه ،ن كتابين مجموعه بعد از ايرا دارد. در ا »مائةوست د يـو با بوده اهميتخود حائز ۀنوب بهكه است آمدهكهنه با همان خط ىو عرب ىفارس

یاثرو ىاز ثعالب ىيها رساله هم كتاب نيااز پسرد. يشعرشناسان قرار گ ىمورد بررس .است شده ثبتن مجموعه يد در هميرهم از ابن د

ىدر منـابع ،استو شاعر هم بوده ی، لغوىه، قاضيسنده كتاب كه فقيشرح حال نوتـاریخ ز يـو ن هشـهب ىقاضـ و ابن ىبكس یو وسطا یكبر یها طبقات الشافعیة همچون

آمـده ق) 597(م عمـاد كاتـب القصر ةخریددر ،رت ميد از همه قديو شا ىبه ذ سالماإلمحاسـن ز يدر امامت و ن یالمستظهر همچون یآثار صاحبمذهب و یاو اشعر 1است.

قـرار ىمـا مـورد بررسـ بحثبا كتاب مورد رياثر اخ نياد ارتباط يكه با بوده اآلداب ند. ا گزارش كرده یقمر 498ا يو 488 سالاو را در وفاترد. يگ

تحقيـق: ،وجریدة العصر ف$ ذکر فضالء أهل خراسـان وهـراة خريدة القصرعمادالدين كاتب، محمد بن محمد، نك: . 1

.و منابع ذيل آن 79 ،ص 2ش، تهران، ج 1378ميراث مكتوب، ، ةعم آل ط عدنان محمد

287 ىالنين غيالد افته از افضلينو ىنسخه كتاب / سنت اهل

ىالنين غيالد افته از افضلينو ىنسخه كتاب. 21

سـده ششـم ىرانـيو دانشمند برجسـته ادان، اهل فلسفه ، منطقىالنين غيالد از افضلار يگاه بس زيناو دربارV موجودالعات . اط ميدار دست در ىاندكار يبس اطالعات ،یقمر

ك يو 1نايس ابن قانونك رساله كوتاه در انتقاد از يمتناقض و آشفته است. تاكنون از او ده است.يبه چاپ رس 2حدوث العالمعنوان انا بيس كتاب در رد بر فلسفه ابن

را 0825بـه شـماره یا ك نسـخه كهنـهيـپزيكتابخانه ال ىخط یها ان نسخهيدر مرا به خود ىا نظر كسيتاكنون گوبود ولى ىالنين غياز افضل الد مشاهده كردم كه اثری

. بر بود »تلقیح األلباب ف$ تنقیح طرق األبواب ف$ الحساب«. نام كتاب بودجلب نكرده نسـبت داده شـده ىالنـين غيالد به افضلصراحتا نسخه، كتاب آن ن يبرگ آغاز یرو

ن عبارت: ياست با اخ اإلمام األجل األكمـل األفضـل أفضـل العلمـاء منتجـب اإلسـالم يف الشيتصن«

بـن ىن عمر بن علـين ملك فضالء الشرق والصيالعالم ىة فد األئم ين فريوالمسلم .».ىرحمه اهللا تعال یالبخار ىالن الحنفيغ

ل خـودش يكـه در آن از مراحـل تحصـ ىاو و مطالب حدوث العـالمكه از ـ ىالنيغ تـوده اســات را در بلخ فرا گرفته بياضيكه علوم ر است معلوم ىخوب هب 3نوشته است

دوصيت بنابر شيوه محمـ ىفقهبحث در خصوص مسائل دربارVن كتاب را در اصل يا ـا ام است؛نگاشته ،ىمذهب حنف ىان اصليشوايه برجسته و از پي، فقىبانيبن الحسن الش

و حساب و جبر و ىاضيبا علوم ر ىكينزد ارتباطا و فرائض ياز آنجا كه بحث از وصا

نك:. 1Shihadeh, Ayman, 'A Post-Ghazālian Critic of Avicenna: Ibn Ghaylān al-Balkhī on the Materia Medica of the Canon of Medicine.' Journal of Islamic Studies, (2013) 24 (2). pp. 135-174.

ش، 1383تصحيح: مهدی محقق، انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، تهران، ، حدوث العالمعمر بن على، غيالنى، . 2 .10ص ، همان. 3

های نسخ خطى گنجينهاز 288

در حساب و جبر و مقابلـه اختصـاص ىمطالب انيبل كتاب را به مقابله دارد، بخش او و ىبانيشـ مسـلكبر ا بنات ريمسائل وص ،كتاب یبعد یها از آن در بخش پسداده و

سـنده آن در يه بـه دانـش نون كتاب با توج يمطرح كرده است. ا ىاضير ىه با زبانالبت ث يـار ارزشمند در علم فـرائض و موارياز آثار بس آن قدمت نيهمچنو ىاضيعلوم ر

ازمنـد ين اثر در علوم حساب و جبر و مقابله نيگاه ايجا ىبررس البته .ديآ مى حساب هب نظران است. صاحب ىبررسنسخه نياست برگ است. ين كتاب نسبتا پر برگ است و نسخه حاضر درست دويا

المعـروف ىالمبـارك ىم السـراجيم بن دهقان بن عمر بن ابراهيعبدالكر ىعني ،را كاتبن مـن يوالعشر یوم األحد الحاديرة يظه«خ يسنده و به تاريات نوي، در زمان حىبالحلب

.استنگاشته »مائةن وخمس ياآلخر سنة سبع وسبع یشهر جمادز يوه خود و نيقا شيمه دقبر كتاب دارد و در همان مقد ىطوالن یا مهمقد اثرسنده ينوسـنده بـه يمه نون مقد يكرده است. در هم انيبز يش برانگيستا ىل ابواب را با نظميتفص

توسـط عبـارتن يف بددر آغاز كتاب نام مؤل .است كردهصراحت به نام كتاب اشاره كاتب ذكر شده است:

ن ين منتجب اإلسالم والمسـلميخ اإلمام األجل األكمل األفضل أفضل الديقال الش«الن متع اهللا يبن غ ىن عمر بن علين ملك فضالء الشرق والصيالعالم ىة فد األئم يفر

».ن بطول بقائه.يالمسلمل يابور و مرو هـم تحصـشيه در نن اصالتا اهل بلخ بوده و البت يالد م كه افضليدان مى

است. در نسخه داشته یراز فخر با ىدر سمرقند مالقات زين یرين پيعلم كرده و در سن آن بـا خـط ه خط ند كه البت ا " خواندهیاو را "بخار ،برگ صفحه عنوان یبر رو ،حاضر

ل متن و در آغاز كتاب، كاتب در صفحه او اما ؛دينما مىرتر كاتب متفاوت است و متأخ ز روشن است و يك چياست. به هر حال بردهن بدون انتساب به بخارا نام يالد افضل از

كتابـت »یراخـريمحلة اإلمـام الخ ىبكورة بخارا ف«در بخارا ادشدهينكه نسخه يآن ا .استشده

289 نيالد قموجود در خانقاه موالنا موف یها نسخه / سنت اهل

ن يالد قموجود در خانقاه موالنا موف یها نسخه. 22

ى، چاپ عكسـىهره حلبز ابن النزوع ةنیغ ىن جزء دوم نسخه خط يبرگ آغاز یبر رواسـت ىادداشـتيمنتشر شده اسـت، عمادی حائری یت آقاكتابخانه مجلس كه به هم ىمشـتمل بـر فهرسـت كه یق به اواسط سده هفتم قمرمتعل یكهنه سال و به احتمال قو

شـده نگهـداری مىن يالد قبه نام خانقاه موالنا موف ىكه در خانقاه ىيها از نسخه استنوشـته 1»نيالـد مدرسه جمال«در یقمر 614در اصل در سال ةنیغاست. خود نسخه

ن يالـد ركـن ،یار شاگرد ويدر اخت آن از پسو ىق طوسار محق يدر اخت ىشده و زمانن يـبـه ا دهابع غنيـةد است كه خود نسخه يقرار گرفته بوده است. بع ،یبادآاستر یعلو

كـه بـا خانقـاه ىنسـخه زمـان رسد كـه مالـك مىشتر به نظر يافته باشد. بيخانقاه راه از خـود در يمورد ن یها از كتاب ىگرفته كه فهرست ميتصم، بوده ارتباط درن يالد قموف

داشـته باشـد. هـا از آن یا اههيفهرست كنـد و سـ ىاستفاده شخص یآن خانقاه را براژه فخـر يـو هبـ ،مـذهب ىسندگان سن ياست عموما از نو ین فهرست آثاريا یها كتاب ؛شناسم مىن خانقاه را نيا منها بوده باشد. ان آنيدر م غنیةد است كه كتاب يو بع یراز دسـت به ىخيمنابع تار از ىالعاتكه بتوان در خصوص آن اط رود مى احتمال نيا ىلو

2.آورد كـه آن وجـود بـافانه ن فهرست است كه متأسـينظر ماست نقل انجا مد يا درآنچه مجلـس مـورد ىمه چاپ عكسـدر مقد ،ارزشمند است تينها بى ىاطالعات بر مشتمل

یهـا شود؛ از كتـاب مىده يد ىگوناگونن فهرست، آثار يه قرار نگرفته است. در اتوج

(چـاپ ىصدرالدين سرخسـ تأليف ةخبار الدولة السلجوقيأكتاب در شناسم. نمى اكنونرا مدرسۀ يادشده تهوي . 1همين مدرسه مورد ممكن استين عنوان كه همبا در همدان ای هست به مدرسه ای اشاره) 122محمد اقبال، ص

.ما باشد بحثبرای ايـن موضـوع ىوجود دارد كه شايد سر نخ یا اشاره 194ص الدين ابو الرجاء قمينجم تاريخ الـوزراءدر . 2

كرد. بيشتری ه بايد در اين زمينه تحقيقالبت ؛ باشد

های نسخ خطى گنجينهاز 290

صاعد بن أحمد ىعالة ابوالم ن/ األئم يالد ىف تقيتأل االستقصـاء $فال6امل تا یفخر رازم يدانـ مـىكـه ىالحمم نيالد ركن مكتب ى م و دانشمند معتزلمتكل 1،ىاألصول ىالعجال

هـا، ن كتـابيـبوده اسـت. در كنـار ا یسندگان سده هفتم قمريكتابش مورد استناد نوهمچون كتـاب ،قه و نجوميدر علوم دق ىفاتيتألز يو ن ىو منطق ىهم آثار فلسف یتعداد مشـاهده گـريد موضـوعات و ادب و لغـت در هم ىكتاب چند و ىموس ىبن الحیلمهم ان يه دانشـكه مورد توج ىيها است از علوم عصر و كتاب یا هين فهرست نمايشود. ا مى

ن است يك احتمال ايژه آن، يع وها و تنو فهرست كتاب به توجه باآن زمان بوده است. آن ىو شمال شـرق ىشمال ىنواح احتماال خراسان بزرگ و از ىين خانقاه در جايكه ا

آثـار از ىتوجه قابل شمار زين و ىعجال 6املالل وجود كتاب يبه دل ژهيو هب ،باشدبوده از مراغه یا هيناحن خانقاه در ين است كه اآر ت یدر آن مجموعه. احتمال قو یفخر راز

، یبادآن استريالد م به ركنيمستق طور هبظاهرا ىق طوسكه نسخه محق ىيبوده باشد، جا ،یآثـار فخـر راز ،در مراغـه ىشاگرد خواجه منتقل شده بوده است. در آن دوره زمان

ق بوده است. خود محقـ یا العاده ت فوقيمورد عنا ،ىو علم ىآثار حكم گريهمچون دد است كـه يبع 2داشته است. ىيآشنا ىعجال نيالد ىتق 6امـلالم كه با يدان مىهم ىطوس

الت او در خراسـان يو مربوط به دوران تحص ىخود خواجه طوس ۀنگاشتن فهرست يان فهرسـت را ارائـه يـنجـا ايسـت. در ايآن ن بـهشباهت بى فهرستگرچه قلم ا ،باشد يىقابل شناسـا ىدرست هناخواناست و ب فهرستن يدر ا یا فانه چند كلمهم. متأس يكن مى

$فـال6امـل : اختيـار اسـتدر آيـد، بـا مشخصـاتى كـه در پـى مى ايـن كتـاباز بسيار آشفته ىينك چاپا هم. 1

مصـحح .ق 1420 القـاهرة، الشـاهد، محمـد دي السـ :قيـتحق و دراسـةفیما بلغنا من کـالم القـدماء، االستقصاء در تشخيص هويت نويسندV كتـاب اشـتباه كـرده اسـت. بـرای نخسـتين بـار نويسـندV كتـاب حاضـر موفـق

Vی جديـد از كتـاب، شناسـايى كنـد؛ ا را كه پيشتر معلـوم نبـود، بـر اسـاس نسـخه ال6امـلشد هويت نويسند » معتزلـه«در بخـش » كتابى در دانش كالم معتزلى ى،صاعد بن احمد االصولكتاب الكامل «بنگريد به يادداشت

همين دفتر. است. یساز در دست آمادهاينك هماين سطور و زابينه اشميتكه Vبه كوشش نويسند اين اثردوم ويراست

.210، ص لخيص المحصتلطوسى، نصيرالدين، نك: . 2

291 نيالد قموجود در خانقاه موالنا موف یها نسخه / سنت اهل

جـز) "یسـند"ز چند مـورد منـابع يها و اجزاء و رسائل (و ن ن كتابيان ايست. از مينكـم از دسـتا يـند ا دهيرسـ چاپ به عمدتا و هستندشده شناخته همه ىبق ما ،یتعداد

ار است:يدر اخت ىيها ها نسخه آنة يـنها ،: كتاب مجمل اللغة(؟) ن استيق الدل كتب كه در خانقاه موالنا موف يتفص«

،ىموسـ ىل بنـير (؟)، كتاب حياجزاء متخ ،دشرح اشارات مجل ،نيدمجل ،العقولكتـاب ،كتـاب التكملـة ،ةيـكتـاب النها ،ص المسائل من علوم األوائـليكتاب عو

،دك مجلـيـ ىهقـيد حسن (؟) بيف فريكتاب مقنع تأل ،الطوالع ىنة فيسف ،دسياقلكتـاب ،یل فخـر رازمحصـ ،ةيـنة كالميسـف ،صحاح اللغـة ،نيكتاب (؟) بهاء الد

ق سـپرده متفـر یاجـزا ،نايسـ ىرساله بو علـ ،ین رازيف فخر الديص تصنيتلخن است تـا نسـخه كنـد. كتـاب يد تاج الدير سيك جزء در دست اميو ،زده؟)ي(س

ف اإلمـام يكتـاب اللطـائف تصـن ،كتاب مسائل الموشـوقة (؟) ،ىعجال ىكامل تقق كتاب سر المكتوب (كذا: المكتوم)، اجزاء متفر ،ین الرازية والدالكامل فخر المل

؟)، مجل ين الرحمن (؟) رحمه اهللا (كامال ناخوانا. شايكزبد (؟) ع د دوم از د رحمه اهللاكتـاب مجموعـه ،ىن كشيمنطق ز ،صاسمه الملخ ین رازيف موالنا فخر الديتصن ،كتاب ملل حلـل ([كـذا] و نحـل؟) ،1ف حسام ساالريدر نجوم تصن ىنصف یاجزا

ل از كتـاب او ،لاسـمه محصـ ین رازيكتاب موالنا فخـر الـد ،كتاب اشكال قران .»در انحاء انواع اجزاء قباله ،ه بعدد (؟) دو پارهيليحل ،ىمتنب

یفخـر رازو مهـم ق است به شاگرد برجسته متعل ىن كشيمنطق زن فهرست، يدر ا بنـدهمانـده اسـت. ىش باقا ىو فلسف ىگر كالميف او همانند چند نوشته دين تأليكه ا

د يـف فريتـأل مقنـMكتاب اما .ما دهيه ديدانشمند را در ترك نياز آثار ا ىبرخ یها نسخهمـذهب ىامـام یا سندهيا از نويگو ىماست كال ىمقصود كتاب احتماال ،ىهقيحسن (؟) ب

ىادداشتي بخش نخست دفتر حاضر درتر در شيكرده و ما پ ىفكه آقا بزرگ آن را معر

ىيها پژوهش. البته معلوم نيست كه مقصود از حسام ساالر در اين متن چه كسى است. برای اين موضوع نگريد به 1 كه دكتر حسين معصومى همدانى به تازگى دربارV حسام ساالر منتشر كرده است.

های نسخ خطى گنجينهاز 292

م. عبـارت يا كـرده ىفـآن را معر »از یـ¥ نویسـنده اهـل بیهـق $کالم یکتاب«با عنوان: ن است:يآقابزرگ چنه يـنقـل فيهقى يعلى الب د بن الحسن بنن محم يد الدياالصول لالمام فر ىالمقنع ف«

هقـى يد البيبن أبى القاسم ز ىالحسن عل ىد خراسان أبيعن شرح نهج البالغة لفرد وصفاته، الموجـود يات، التوحيلهما االلهن: أو يجزئ ىوهو ف 565ى سنة توف یالذ

أواخرها باب اآلجال، ن بابا يح إلى تمام ثالثيه تعالى قادر على القبله باب ان من أو والنسخة ،ات إلى أربعة عشر بابا النبو ىف ىوالجزء الثان ،سعارباب االرزاق، باب األ

ى، فرغ من الكتابـة دن االستراباينظام بن على بن الحس ل واآلخر بخط ناقص االو 1.»ید السماوخ محم يمكتبة الش ى) ف799/ 2ع 14(

ران اهل فضل مراغه كه عمومـا مـورد يان اميم از ،ىفوط ابن مجمM اآلدابد در يشا باشد. شده یا اشارهين الد د تاجير سيام به ند،ا بوده ىوطف توجه ابن

و در مقالـه معهـد المخطوطـاته محفـوظ در مجلـ ىن علـين نسخه را حسيا .121ص ،22، جالذريعـةتهرانى، . 1

كتابخانه مذكور نام برده است. یها مخطوطات عراق، در ضمن نسخه

�Z[\]

از او یا نا و اجازهيس ابن النجاةار ارزشمند از يكهنسال و بس یا نسخه. 1

نا موجود اسـت يس ابن النجـاةاز V 1410شمار به ىسال كهنه ۀمراد مال نسخ ۀدر كتابخان ىنقل اجازه قرائتـز يف و نشه و ارتباط نسخه با نسخه مؤل يت كاتب، ريكه از جهت هو

ن يبـرگ آغـاز یم. بر رويكن مى ىفن نسخه را معر ينجا ايدر ا ت دارد.ي نا اهم ياز ابن س شده است: ىفن معر ينسخه كتاب چن

.ين بن سيالحس ىعل ىس أبيخ الرئيف الشيكتاب النجاة تصن« ». نا رحمه اهللا شرح است: نيل بدبرگ او یمقابله بر رو ىگواه

وقوبلـت المنطقيات من هذه (؟) النسخة بخط المؤلف رحمه اهللا وقدس روحـهقوبلت «هـذه ىها باإلجازة علـيالمصنف وخطه عل ىات بنسخة مقرؤة عليات وااللهيعيالطب

د وفقه اهللا ين بن(؟) الصاحب أبو عبيهذا المجموع قراءة فهم الحس ى الصورة: قرأ عل .»سخ عدة وصححت مقابال وعمال ؟وقوبلت الـ؟ بن .ناين بن سيوكتب الحس

ا چنانكـه يـگو كـهشـود مـىده يـنا دياز ابن س یا نجا صورت اجازهين در ايبنابرا صادر شده است. ىد جوزجانين فرزند ابو عبيحس ید براينما مى

فـة يبـن خل ىاحمد بن الحسن بن علـ« یك و امضاتمل ىنسخه چند گواه یبر روفـة يبـن خل ىن احمد بن الحسن بن علـيشود. ا مىده يز دين »أصلح اهللا شأنه ىنيالحسها را از آن یاست كه تعداد یآو ىعياز افراد خاندان ش ین آويهمان مجد الد ىنيالحسافتـه و يه به كتابخانه مراد مال راه يروزانه غ اد از خ ين نسخه به احتمال زيم. ايشناس مى

های نسخ خطى گنجينهاز 294

فة طبـق ياحمد بن الحسن بن خل ميدان مىچرا كه است؛در اصل از موقوفات آنجا بوده ن نسخه از يمن تاكنون چند 1زانه وقف كرده بوده است.ن خ يكتاب به ا یتش شماريوص

م. ا دهياستانبول د یها كتابخانه یها ان مجموعهيه در ميروكتابخانه غ ن يز بدرالـديـو ن ىاحمد بن الحسن خود اهل حكمت بوده و از شاگردان عالمه حل

سد: ينو مىش ا هدربار ىبكس است. بوده یتسترد اإلمـام ي(كذا) صاحبنا السـ ىاألنج ىنيفة الحسيبن خل ىأحمد بن الحسن بن عل«

مائة ن وسـت ياس ولد سنة تسع وثمانن أبو العب ير (كذا) الديد مجيق النظار السالمحق وابـن ین الششـتريخ بـدر الـديبالد العجم المعقوالت فأحكمها عند الش ىوقرأ ف ىالفقه وناظر ف ىالمنطق والكالم واألصول مع مشاركة ف ىرهما وبرع فيوغ هرالمط

ن وسبعمائة واستوطنها وجرت له يقدم الشام سنة تسع وثالث بالده وشغل بالعلم ثم ل ومـع ذاك ال يـره وكان ذا مال جزيلة مع الوالد رحمه اهللا ومع غيها مباحث جليف ىبـرح جارنـا األدنـى فـيوم ولم ي حة كل يشغل الطلبة صبيفتر عن طلب العلم وي

ن يشـهر رمضـان سـنة خمـس وسـت ىفـ ىد إلى أن تـوف يالمسكن وصاحبنا األك 2.»ن سنة.يوسبع وسبعمائة عن ست

:است آمدهگيرد. در حاشيه همين برگ چنين مىپايان نجاةالالف، منطق 44در برگ آخرهـا مـا هـذه ىفس مصنفها رحمه اهللا وكان يخ الرئيبلغت المعارضة بخط الش«

ا يع محامده ومصـل ينا حامدا هللا بجمين بن عبد اهللا ابن سيق الحسيته: وهذا تعليحكا ». ما.يه (؟) ؟ وتسلينب ىعل

ضـا يبلـغ أ« نيو همچن »بلغ العراض باألصل«ه عبارت يات، در حاشيعيدر آخر طب.ها بخطه رحمه يف وإجازته علالمصن ىعروضا بالنسخة المقرؤة عل شود. مىده يد» اهللا

: است شده ثبتن يب چن 208در برگ ىاله حكمتان يدر پا ىعني ،ان نسخهيدر پا

.169 تا 168، ص $م6تبة العالمة الحل، ىق طباطباي؛ محق 422 ، ص5ج ، اعيان الشيعة: امين، نك. 1 آقا بزرگ؛ 144ص ، لحظ األلحاظ ،ىمك الفهد بنا؛ نيز نك: 8تا 7 ، صص9 ج ،یطبقات الشافعية ال6برسبكى، . 2

.6ـ5 ۀ، صفحالمائة الثامنة $لحقائق الراهنة فاطهرانى،

295 از او یا نا و اجازهيس ابن النجاةار ارزشمند از يكهنسال و بس یا نسخه / فلسفه

ه به خط مقابله كننده اضافه شده) و در دنباله ن تك ي؛ (ا»ات من كتاب النجاةيتمت االله« آمده است:

آخـر كتـاب النجـاة كتبهـا ىة وهـيـوالحمد هللا وحده حمدا كما هو أهله بال نها« 578شهور سـنة ىف ىالمعروف بإبن الساعات ىالخراسان ىد بن علرضوان بن محم

الم الحمـد هللا صاحبها أفضل الصالة والس ىة عليخ به عدد و نه حروف) هجري(تار .»ن وسالمه.يآله الطاهر ىوعل ىد النبدنا محم يس ىرا وصلوته عليوحده كث

نوشته شده است: زيه نيدر حاش 589آ سـنة یآ مـن جمـاد ىحا وانتهت القـراءة فـيوعراضا وتصحبلغت قراءة «

».ن.يوعورض بها مرارا وصححت بقدر اإلجتهاد والطاقة والحمد هللا رب العالم ل آن هم مكتوب است: يدر ذ

سـلخ آخـره فـى ىله إلـبلغت أيضا قراءة دخال (؟) وتهذيبا لجميع كتاب النجاة من أو «د بن محمـ صاحبها أفضل الصالة وكتب رضوان ىهجرية عل 594شهر رمضان من سنة

».وآله. دواآلخرين محم سيد األولين ىنعمه ومصليا عل ىعل ىهللا تعالالساعاتى حامدا ه نوشته شده است:يباز در حاش

هـا يالمصنف رحمه اهللا عـز وجـل وخطـه عل ىبلغت عراضا بالنسخة المقرؤة عل« ».باإلجازة.المعروف د بن على الخراسانىفخرالدين رضوان بن محم " بينيم مىنانكه كاتب نسخه چ

معـروف ىساز و عالم مكانيك و طبيب و دانشمند چند دانش بإبن الساعاتى" است؛ ساعتخانـدان از افراد شق درگذشت. چندتن ديگرم در د یمرق 618االصل كه در سال ىخراسان

شرح حـالش سينا دارد. در منابع ابن قانونبر ىحواش زين اوند و خود ا هعلم بودهم اهل یو .داستيهو زين ىاز نسخه كنون مطلب نيو ا استبسيار خوش داشته ىگفته شده كه او خط

نسخه یها شتر برگيبا در بيد و معموال بلند دارد و تقرد متعد يمف ىنسخه حواش نيا 1.است ىمطالعه و بررسسته يشا ىن حواشيشود. ا مىده يح ديبالغ و تصح ىگواه

. اين نسخه بناست در تهران به صورت عكسى منتشر شود. 1

های نسخ خطى گنجينهاز 296

ی ا (به همراه معرفى نسخه نايس ىبوعل یشفااز یا مذهب و كتابت نسخه ىك حنبلي. 2

سال در فلسفه) كهنه

ن يكه در ع است شدهاد ي ىمذهب ىاز دانشمند برجسته حنبل تسن اهل تراجمدر منابع ها امرار معـاش ق كتابت و استنساخ كتابيبلندمرتبه بوده است، از طر یآنكه دانشمند

داشـته و ىفلسفه دلبستگبوده، به منطق و ىكرده است. او خود با وجود آنكه حنبل مىكـرده اسـت. مـىرا استنسـاخ نا،يسـ ىبوعل یشـفااز یا ، از جمله نسخهىآثار حكم

و ىاز آثـار حكمـ یا او كه مشتمل بر مجموعه به خط یا ن سطور به نسخهيسنده اينو .دكن ىم ىفادداشت آن را معر ين يافته كه در ايدست ،است ىادب

الناسـخ ىالحنبلـ یار البغـدادين بن الحسن بن بختينام او أبوالفرج صدقة بن الحس زين یمرق 573و در سال هبود یمرق 497دش در سال الحداد است. تول معروف به ابن

بغـداد و ىل، دانشـمند برجسـته حنبلـيـعق . او فقه را نزد ابناست هدر بغداد درگذشت یخواند. هـر دو ىالزاغونز نزد ابوالحسن بن يو ن الواضـ_و الفنون یها سنده كتابينول يـعق م كـه ابـنيدان مى ىبه دانش كالم شهرت دارند و حت ىن دانشمندان به دلبستگيا

یضـاحاإلدر كتاب ،بودن ىهم با وجود حنبل ىالزاغون . ابناست هر معتزله بوديتحت تأثن هـم كـه يپرداخته است. صدقة بـن الحسـ یمان به مباحث اعتقادوه متكل يخود به ش

هز خوانده بوديالوه بر فقه و اصول و كالم، منطق و حكمت ن، ع است هآن دو بود شاگرد هاو اهل مناظره و افتاء بود كه. گفته شده است هز آگاه بوديه به فرائض و حساب نو البت و دانسـتهل به اهل فلسفه ياو را متما یجوز بودن، ابن ى. به هر حال با وجود حنبلاست

. بـا است هگرفت مىدر سخن گفتن بهره فالسفهاز اصطالحات یو كه كرده خاطرنشان هدر كالم و اصول فقـه داشـت یاريبسو شاگردان هكرد مىس يفقه تدر یووجود آنكه

گرچه در آغاز ديگو مىو كرده متهم ىمذهب بد و دهيعق فساد به را او یجوز ابن 1،است

، 3، ج الـذيل علـ� طبقـات الحنابلـةحنبلى، ابن رجب ؛ 117ص ،2ج ،ذيل تاريخ بغـداد، یار البغدادالنج ابننك: . 1 .394ـ 392ص

297 نايس ىبوعل شفایاز یا مذهب و كتابت نسخه ىك حنبلي / فلسفه

. اسـت گفتـه تـرك را او فاسـدش اعتقـاداتل يـبـه دل است ولـىداشته ارتباطبا او و انكار بعث اجسـام را ىهمانند نف او،د نادرست" ين دست "عقاياز ا یا پاره یجوز ابن یو وصـف در نيهمچنـ. است خواندهلسوفان يل به فياو را متما ىروشن هو ب شمردهبر

نماز را بـر اسـاس آنچـه یودم در نماز لبانش تكان بخورد و يگاه ند چياست: ه گفته هداشـت خوش ىخط ید دارند كه وين تأكيمنابع بر ا ىآورد. تمام مىجا هاست بح يصح

خوش خود ها را با خط از كتاب یاريبس یو. است هكرد مىشت يق كتابت معيو از طرگران و حدود شصت سـال بـه كتابـت يد یخودش و گاه برا یگاه برا ه،استنساخ كردده يـگز ىسكن ،ز بر عهده داشتيكه امامت آن را ن یدر مسجد ی. واست همشغول بود

منسـوب استنسـاخ و را بـا خـط یاريبسـ یها نوشـته یوسد كـه ينو مى ىبود. ذهب ش ا هيـرو ،نا را كتابـت كـرديسـ ابن شـفاءكتاب یكه و ىشده از زمان كتابت كرد. گفته

س الرؤساء يرئ ر ابنيبود كه وز ىكهنسالن ي. در سنديگرد دگرگوندش يو عقا كرد رييتغدر نظـر گرفـت و ىش راتبيبرا ،ديد ىاز او در مورد مباحث حكم ىكه پاسخ ىهنگام

فرسـتاد. او روز شـنبه مىجات ينيريش غذا و شيم كرد و برايز او را تكريفه نيمادر خلاردنـد و در بـاب حـرب بـه زاآلخر درگذشت و در رحبة الجامع بر او نماز گ عيرب 13

1.سپردندخاك یهـا شامل سال تاریخ بغدادبر ىالزاغون ل استادش ابنياست بر ذ ىليصاحب ذاو

هم قـرار گرفتـه فرج المهمومطاوس در ن متن مورد استفاده ابنيا 570.2تا 527ان يم

، 21 ج ،النـبالء أعالم سيرهمو، ؛201ـ 200، ص $المختصر من تاريخ ابن الدبيث ى،الذهبشرح حال او نك: یبرا. 1 ؛186 ـ 184ص ،3، ج لسان الميزان ،حجر ابن؛ 64ص ،4، جلذيل عل� طبقات الحنابلةا ،ابن رجب ؛67 ـ 66ص ،40 ج ،اإلسـالم تـاريخ ى،ذهبـ: نك نيز ؛245 ـ 243 ص ،18 ج ،والملـوك األمم تاريخ $ف المنتظم ی،الجوز ابنأخبـار $فـ الـذهب شـذرات ى،العماد الحنبل ابن ؛367 ـ 366ص ،12، ج البداية والنهاية ،كثير ابن؛ 122ـ 119 ص

.245ص ،4، ج من ذهب ذيـلو از جملـه در ،داز ذيـل تـاريخ او در منـابع متعـد ىهاي . نقل426ص ،1، ج هدية العـارفين ی،بغدادنك: . 2

؛ 83ص ،4؛ ج 142ص ،3؛ ج 102ص ،1، ج ذيـل تـاريخ بغـداد ی،ار البغدادالنج ابننك: .ار آمده استنج ابن ،3؛ ج 232ص ،3؛ ج 230ص ،3، ج الـذيل علـ� طبقـات الحنابلـة؛ 77، ص تـاريخالالمختصـر مـن ى،ابن الدبيث

.253ص ،6، ج أبناء الزمان وفيات األعيان وأنباء ،كانابن خل ؛ نيز نك: 303ص

های نسخ خطى گنجينهاز 298

تـاریخ بغـداداز ىصـين تلخيكه صدقة بن الحس است كرده خاطرنشانلبرگ ك 1است.فـراس از آن نقـل ىام بن أب"مجموع" ور ۀواسط طاوس به ز نوشته است كه ابنيب نيخط

طـاوس از كه ابن ىچون آن ابن الحداد الحنبل ست،ين درست مطلب نياا ام ؛است كرده 2گر باشد.يد كس ديبا نيبنابراة" بوده و "ناظر الحل است كردهاد ياو

از یا ا مجموعهام است؛نمانده ىباق ىبوعل الشفاءفانه ظاهرا نسخه او از كتاب متأس در حكمت و ادب كه تمام آن یار ارزشمند و شامل آثاريه موجود است بسياو در ترك. گرچه ايـن نسـخه پـيش از ايـن در برخـى تحقيقـات و اوست یبايار زيبس به خط

كنم. ىفرا معر آن اينجادر تصحيحات مورد استفاده قرار گرفته؛ اما مناسب دانستم ل برگ او یموجود است. بر رو 1463شا به شماره ن نسخه در كتابخانه راغب پايا

ن شرح: يرتر از قلم نسخه آمده است، بدمتأخ ىاز رساالت مجموعه با خط ىفهرست ىسـالم. كتـاب أبـعالم بمناقـب اإلإف. كتاب يد من التĤلهذا المجل ىشرح ما ف«

مقالـة ة. يـمسائل األمور االله ىف یاسحاق) األسفزار ىحامد أحمد بن اسحاق (أبحدث العـالم ىعل یالنحو ىيحيل يأن دل ىف یر الحسن بن سوار البغداديالخ ىألبس. يم أرسـطوطالين. كتاب حـدود المنطـق للحكـيمل المتكل يبالقبول من دل ىأول

جـوهر ىات واآلالم وفـاللذ ىن. رسالة فيثحدوث العالم لبعض المحد ىرسالة ف ىه. رسـالة ألبـيمسـكو ىعل ىلألستاذ أبة (كذا) والبحث عنها يعيالطب ىالنفس وف

القاسم عبد الواحد ىلسوف. مقالة ألبيصفة الرجل الف ىف یالحسن بن سوار البغداد ىعلـ ىن فرقة. أجوبة أسئلة سئل عنها أبـين وسبعيثناإل ى(كذا) ف ىأحمد الكرمان

لها مـن ىوليال ه ىة التياثبات الصور الروحان ىالنفس والعقل. مقالة ف ىه فيمسكوعـة ولـه يما بعـد الطبيف یا الرازيد بن زكربكر محم ىكالم أرسطوطالس. مقالة ألب

ىد ابن السـائب الكلبـمنذر هشام بن محم ىأمارات اإلقبال والدولة وألب ىمقالة ف .»ره من الفوائدياألمثال وغ ىف

.533 ـ 532،ص : قرائى و جعفريان، ترجمهكتابخانه ابن طاووس ،رگلب اتان ك نك: . 1 .479، ص اليقين ،وسطا ابن :نك. 2

299 نايس ىبوعل شفایاز یا مذهب و كتابت نسخه ىك حنبلي / فلسفه

اسـت یف ابوالحسن عامريتأل اإلعالم بمناقب اإلسالمن مجموعه، يكتاب نخست اكتـاب اإلعـالم «شده اسـت: ىفن معر ياه چنيكهن و با قلم س كه در برگ ا الف با خط

».وسف.يد بن محم یالحسن العامر ىخ اإلمام الحبر أبيف الشيبمناقب اإلسالم تأله من يثبت ما ف«سرخ و كهن آمده است: ن عنوان و در همان برگ با خط يل ايدر ذ

ر يدرست ز». رة.يالمنطق وفوائد أخر كث ىة. الحدود فيااللهالمصنفات. اإلعالم. المسائل ن يهمـ ی). بـر روىمشـك : مقابلة ( از فوائد تا مقابله: با خـط است شده نوشته همآن

ادامـه یعـامر عالماإلالف 28 شود. تا برگ مىده يد یدمتعد یها كتمل گواهى برگ بـه چـاپ هـمو بر اساس همين نسـخه است معروف ار يبس ی. كتاب عامراست افتهي

1.است هديرس ىة تحتهـا معـانيـأمثـال وأخبـار خراف«با عنوان: ىالف متن 29ب تا 28در برگ

شود. انجام ىد مطالعه مستقل يآن با دربارV كه است آمده »ةيفلسفاسـحاق ىحامـد أحمـد بـن أبـ ىكتـاب أبـ«آمده اسـت: نيالف چن 30در برگ

الـف: تمـت 47ة وعشرون مسئلة. تـا يثمان ىة وهيمسائل األمور االله ىف یسفزاراالوآلـه اال (؟) ىد النبـدنا محمـيسـ ىن وصـلواته علـيالمسائل والحمـد هللا رب العـالم

».ن.يالطاهرهای يكى از شمارهو در 2است تر منتشر كرده متن ارزشمند را دانيل ژيماره پيشن يا

3.است شده منتشرآن دربارV یا ز مقالهين جيكمبر ىمجله فلسفه و علوم عرب یر الحسن بن سـوار البغـداذيالخ ىمقالة ألب«الف مندرج است: 47در همان برگ

تصحيح متن عربـى: احمـد عبدالحميـد غـراب، اإلسالم، بمناقب اإلعالمچاپ آن در ايران: عامری، ابوالحسن، . 1

ش، تهران. 1367ترجمه: احمد شريعتى، حسين منوچهری، مركز نشر دانشگاهى، 2. D. Gimaret, «Un traité théologique du philosophe musulman Abū Ḥāmid al Isfizārī», Mélanges de l’université Saint-Joseph 50, 1984, pp. 209-252.

3 .Vبه دينگر نيهمچن اوهای شهياند وی زاراسف دربار: مكتبه ،القاهره، د سالمه عبدالعزيزمحم :، اعدادسفزاریعند ابی حامد اال¦ ةااللهی ةالفلسف د،محم بن احمد ،اسفزاری .1389م=2010اآلداب،

های نسخ خطى گنجينهاز 300

.»ن أصال يمل المتكل يبالقبول من دل ىحدث العالم أول ىعل یالنحو ىيحيل يأن دل ىفعبـدالرحمان به كوشششتر يپمتن يادشده .كرده است دايب ادامه پ 48متن تا نيا 1منتشر شده است. یبدو

س بن يم أرسطوطاليكتاب حدود المنطق للحك«آمده است: نيالف چن 49در برگ ».قوماخس.ين

است: نيب چن 49 برگآغاز آن در ر يهـا وتصـويد معانيـرها وتجريكتب حدود المنطق وتحر ىد معانييهذا كتاب تق«

.»ها.يذكر ف ىاء التيم األشيتقاس الف هم نوشته شده است: 54در برگ ن يصـدر كتـب المنطـق والحمـد هللا رب العـالم ىاء المقدمة فيم األشيتمت تقاس«

».ه (؟) سالمه.ين واليوآله الكل (؟) الطاهر ىد النبدنا محم يس ىوصلواته عل حدث العالم لبعض ىسر برحمتك. رسالة فيرب «ن آمده است: يب چن 54برگدر

انيار ارزشمند و شايبس ىالف ادامه دارد. اثر فلسف 57رساله تا برگ نيا. »المحدثين. 2.است ىتوجه ىعل ىمن رسالة لألستاذ أب«: است آمده عنوان نيا با یا الف رساله 57در برگ اما .»اللذات واآلالم. ىه رحمه اهللا فيمسكو

:است شرح نيبد مجموعه نيا گريد ۀرسال چند ».عة.يالطب ىرسالته ف ومن«ب: 59 برگدر

».جوهر النفس. ىومن رسالته ف«الف: 60در برگ ىأبـا علـ ىت وله من كتاب العقل والمعقول من رسـائل أعنـتم «الف: 61در برگ

چاپ شده ، »دليل يحيى النحوی على حدث العالم اولى بالقبول من دليل المتكلمين اصال مقالة فى ان «خمار، ابن. 1

م؛ نيز نك:1955عبدالرحمان بدوی، قاهره: مكتبة النهضة المصرية، تحقيق: ، عندالعرب المحدثة ةیاالفالطوندر B. Lewin, La Notion de muḥdat dans le kalâm et dans la philosophie: un petit traité inédit du philosophe chrétien Ibn Suwâr, Orientalia Suecana. Vol. III. Uppsala.

ی مستقل ان شاء اهللا بدان خواهم پرداخت و تصحيحى از متن را هم همانجا در اختيار قرار خواهم داد.ا . در مقاله2

301 نايس ىبوعل شفایاز یا مذهب و كتابت نسخه ىك حنبلي / فلسفه

وكـان عـدد أوراق «ه با همان خط نوشته شـده اسـت: يدر حاش». ه األب البار.يمسكو ».ن ورقة.ياألصل ثالثا (؟) وسبع

تم الملتقط من كتاب العقـل والمعقـول «ب آمده است: 63ان آن هم در برگ يدر پا ».وهللا الحمد.

ه قـرار داده يمسـكووعلى ابـ ىاز متون حكم یا م مجموعهينيب مىنجا چنانكه يدر اتر توسط در اين نسخه همگى بر اساس آن پيشه يمسكووعلى ابهای رساله است. شده

گر يب رساله د 63در دنباله در همان برگ اند. دهمحمد اركون و برخى ديگر منتشر شصـفة الرجـل ىفـ یبن سوار البغداذ(كذا)الحسن ىمقالة ألب«ن عنوان: يبا ا استآمده

1ده است.ين رساله هم به چاپ رسيا». لسوف.يالف ىالقاسم عبد الواحد بن أحمـد الكرمـان ىمقالة ألب«آمده است: زيب ن 65در برگ

؛ن فرقـةيثالث وسبع ىعل ىته ستفترق أم ياهللا عل ىاهللا صل شرح قول رسول ىده اهللا فيأ ».دها بأسمائها.يوتعدايـن ی نيزگريو بار دمنتشر كرده 2رانيا در بار كيپژوه ن رساله را مرحوم دانشيا

3است. شده منتشر ىاز مجالت خارج ىكيدر رساله ه رحمه اهللا يمسكو ىعل ىلألستاذ أبمقالة «: شود ديده مىرساله نيب ا 68در برگ

الجـوهر ىجواب سائل سأله عنهما وحل شكوك أدركه (؟) فـ ىالنفس والعقل وه ىف ». ط القائم بنفسه.يالبس

;م 1955تصحيح و ترجمه توسط برنارد لوين در سال . 1

B. Lewin, “L’ideal antique du philosophe arabe; un traité d’éthique du philosophe Baghdadien Ibn Suwār,” Lychnos, 1955, no. 5.

نشـریۀ پـژوه، ، تصحيح: محمدتقى دانـش»گروه سه و هفتاد Vدربار ىكرمان احمد بن عبدالواحد ابوالقاسم گفتار« .2 .30ـ 38، صص 1343شانزدهم، شماره بهار ، سال دانش6ده ادبیات تبریز

المباحثـاتسينا بوده و در اين ابوالقاسم الكرمانى به احتمال زياد همان ابوالقاسم كرمانى است كه از مخالفان ابن .3نام او آمده است؛ برای او، نك: مقالۀ ما دربارV ابوالقاسم كرمانى در دست انتشار. پروفسور يوزف فـان اس هـم

نگاری فصلى را به او اختصاص داده اسـت؛ نيـز نـك: در كتاب اخير دو جلدی خود دربارV ادبيات ملل و نحل Vابن سينا، چاپ بريل. المباحثاتكتاب رايزمن دربار

های نسخ خطى گنجينهاز 302

المجلـد األصـل ىع ما كان فـيتم جم«: نحون يآمده بد ىعبارت زينب 85در برگ ».بفضل اهللا ومنه ورحمته.

و در بـرگ استمقوالت آمده دربارV ىف عباراتال 86در دنباله مجموعه، در برگ لهـا ىفى اثبات الصور الروحانية التى ال هيول«: شود مىبا اين عنوان مشاهده ىب متن 86

افتـهي عبارت خاتمه نيو با ا افتهيب ادامه 87 برگتا متن نيا». من كالم أرسطوطاليس. ».ن.يالطاهر د النبى وآله الطيبينسيدنا محم ىوالحمد هللا رب العالمين وصلواته عل«است:

نيـ. ا»ن الدهر والزمانيالفصل ب ما«ن عنوان آمده است: يالف با ا 88در یمتن بعد ست.يش نيب یمتن البته چند سطر

ن قرار است:يمه كاتب از ايترقوآلـه وسـلم ىد النبـن محمـيـيخـاتم النب ىن وصلواته عليوالحمد هللا رب العالم«

ىن بن الحسن بن الحـداد وفـيع الكتب صدقة بن الحسيمن نسخ جمما وفرغ يتسل ىا علـيومصـل ىن وخمسمائة حامـدا هللا تعـاليم من سنة خمس وعشرشهر المحر ».ل.يوآله وحسبنا اهللا ونعم الوك ىد النبرسوله محم

ب 88 بـرگ. در اسـت كرده دايپن مجموعه همچنان ادامه يا مه،يترق نيا وجودبا د بكر محمـ ىمقالة ألب«الف 89 برگو در شود ديده مىاسماء الخمر دربارV ىادداشتي

نهايـت مهمـى متن بىكه الف آمده است 97تا برگ »عةيما بعد الطبيف یا الرازيبن زكراست از همو: ىن برگ متني. در ابه چاپ رسيده است یللـراز فلسفية رسائلدر است و

رسـائلدر اين متن هـم ب ادامه دارد. 98 برگكه تا »قبال والدولةامارات اإل ىوله ف«هسـت بـا یان برگ چند سـطريدر پا آن از پس به چاپ رسيده است. یللراز فلسفية .»من األمثال السائرة«عنوان:

در همـان 1.سرح آمده اسـت ىف ابن أبيتأل الرموزالف كتاب 99 برگدر نيهمچن

ن متن، نك: برای اي .1James A. Bellamy, The Kitāb Ar-Rumūz of Ibn Abī Sarḥ, Journal of the American Oriental

Society, Vol. 81, No. 3 (Aug. - Sep., 1961), pp. 224-246.

303 نايس ىبوعل شفایاز یا مذهب و كتابت نسخه ىك حنبلي / فلسفه

هـمو در دنبالـه »د بن السـائبهشام بن محم قال أبو المنذر «: است شده نوشتهبرگ سنده يگفته، نو شير په متأخ يلآمده است. در فهرست او ىكممختلف ح یمطالب و نقلها

ه عنـوان كتـاب و متوجـ اسـتآورده »فوائد« ىن قسمت را تحت عنوان كل يمطالب ا الرمـوزن كتـاب يبـه همـ ادشـدهيكه همه موارد است ىدر حال نيانشده است. الرمـوز

در ،سرح ىابن اب ىعنيسنده، ين نوي. ااست افتهيالف ادامه 105مربوط است كه تا برگ (؟) ارجـاع داده اسـت. در کتاب اإلعتیانگر خودش با عنوان يان كتاب، به كتاب ديپا

.است آمدهز يل نين قبيقرعه و از ا دربارV ىمطالب الرموزمتن : است شده نوشتهن يچن الرموز ان كتابيدر پا

د دنا محمـيس ىاهللا عل ىن وصل ين حمد الشاكريآخر الكتاب والحمد هللا رب العالم«سـنة أربـع وسـبع (كـذا) ىسرح ف ىن وهذا الكتاب ألفه ابن أبيوآله الطاهر ىالنب

.»وخمسمائة. اآلخر من سنة خمس وعشرين ومائتين كتبه صدقة بن الحسين فى ربيع ن قرار است:يب از ا 105در برگ وگو گفت موردنسخه ىانيپا یها بخش

»...ء من الموجودات.ىتوجد لش ىالت ىده اهللا المعانيخ أيقال الش« الف. 106ان كالم در يدارد، تا پا »ايقال أبوزكر«الف: 106 برگدر

اما كهـن ،یگريان با خط ديصدقه كاتب است. در پا ن موارد هم باز به خط يهمه ا .»ىبحمد اهللا تعال مقابل«: است شده نوشته

دانـم مـىاسـت كـه ن ىاتيـحكا ،ب 107ة تـا يب: ..؟؟ المقامة الموف106در برگ ست؟ ياصلش چ

بخـش انـدكى ن مجموعه منتشر شده و يا یها هرسال عمده بخشبينيم چنانكه مى ق قرار نگرفته است. يهنوز مورد مطالعه و تحقهم

های تشود كه او به سـن معلوم مى كرده استاز آنچه در اين نسخه كاتب ما كتابت سينا ـ كـه ابنز ـداد نيـسينا و از آن جمله مكتب فلسفى بغ فلسفى متفاوت با مكتب ابن

.عنايت داشته استورزيد ـ خود با آن مخالفت مى

های نسخ خطى گنجينهاز 304

ىقزوين ىبن عمر كاتب ىو عل ىطوس ۀخواج شرح اشارات. 3

خواجـه اشـاراتشـرح یها سينو از دست ىبرخ دربارV شيپ یچندكه ی ا نوشتهدر نجـا يرا در ا آنسـت ينظرم را جلب كرد كه بد ن یا نكته ،1منتشر شد ىبه فارسطوسى ىنياستناد شده كه در كتابخانه شرح اشاراتاز یا به نسخه ادشدهي. در مقاله كنم مطرح

ىبن عمـر كـاتب ىبه عل ىمنتسب ىان نسخه گواهيجامع استانبول موجود است و در پا ىخيرا در تـار رينصـخواجـه شرح اشاراتنكه او نسخه يبر ا ىمبن استآمده ىنيقزو

بر اصل (كـدام اصـل؟) مقابلـه كـرده و یمرق 661اآلخره سال یمادش از اوائل ج يپبه ىشباهت ىن گواهيا ان نسخه نوشته است. خط يخ بر پاين تاريح را در ايتصح ىگواه

ز در يـكه معمـوال نـام خـود را ن ـ ىنيقزو ىبن عمر كاتب ىمانده از عل یخطوط برجاآورد ـ نـدارد و مـى ،ما دهيه ديمانيها را در سل از آن یخود كه شمار یها ىان گواهيپاآن و آمـده ىه آن گواهيدر حاش كهبوده ىسنده محترم مقاله تنها استنادش به سخنينو

سنده محتـرم ياست. نو دانسته ىنيالقزو ىبن عمر الكاتب ىق به علرا متعل ىخط و گواه شـرح اشـاراتن كتـاب يمراحل تدو دربارV ىيها یريگ جهينت ىگواه نياه از وجود البت

،ميبـدان ىنيقزو ىكاتبرا از ادشدهي ىن است كه گواهياآن منوط به صحتكه ندا كردهار يبر عكس بس كهعا وجود ندارد؛ بلن اد يا ىدرستبر یا نهيچ قريكه نه تنها ه ىدر حال

،عصـر خـود هـم دانشـمندق) كتـاب 675(م ىنيه قزويبه پا ید است كه دانشمنديبعش يپـ ىاو قائل بوده، چند سال یكه برا ىن احتراميق) را در ع 672(م ىخواجه طوس

رسـمبـا یزيـچ نيچنـ. باشد كردهح و مقابله يتصح ىن كهنسالياز مرگ خود در سن ست.يسازگار ن امورن يمعمول در ا

خود نسبت به خواجه یبرا یدر فلسفه اگر شأن باالتر ىنيقزو ىبن عمر كاتب ىعل

شـرح«: مقالـه ،اسـتانبول یها نسـخه از محمـد، دي س ،یحائر یعماد: به دينگر؛ نيز 50، ش راثیـم نهیآدر مجلۀ . 1 . 89، ص ش 1391 تهران، مكتوب، راثيم ،»ىنيقزو ىكاتب عمر بن ىعل حيتصح و مقابله با ىطوس اشارات

305 ىقزوين ىبن عمر كاتب ىو عل ىطوس ۀخواج شرح اشارات / فلسفه

هـم امرن ينبوده و ا ىعنه مد ين زميهم در ا یشأن كمتر یقائل نبوده باشد، بار ىطوس ،قائـل اسـت او یه بـراقابل توج ىز احترامين یكه و ىاز مكاتبات او با خواجه طوس

در فلسفه یوكه ىو مساهمت اوالت و استادان يتحص نهيشيپاز همداست و يپ ىخوب به ىكـه از او بـاق یدفانه بـا وجـود آثـار متعـد ش داشته است. متأسـيو كالم عصر خو

ان يامده است. آنچه در پايفراهم ن یو صوصدر خ یا ستهيق شايهنوز تحق ،استمانده دادن ارزشـمندتر جلـوه یا بـراياز خطا ىعا شده صرفا ممكن است ناشن نسخه اد يا

نسخه باشد. ىادداشـت گـواهي ،مقالهن ينكه در ايهم اشاره كنم و آن ا یگرينكته د به جا نيهم

د ن محم يالد به نام جمال ىخواجه از شخصشرح اشارات دن از ينسخه ل یبر رو ىكتمل ند كه بـا وجـود ا ه ابراز كردهند و البت ا دانسته ىرا محتمال از عالمه حل ىر الحل بن المطه

عالمـه و فرزنـدش ازك با خطوط شـناخته شـده تمل ىن گواهيا خط ىعدم همخواناو نه به خـط ىن گواهيتوان احتمال داد كه ا مى ،ز خطا در نام عالمهين و نيقفخرالمحق

.یگر سياز رونو باشد ىتنها استنساخ بلكه ىادشده را حتما عالمه حلـين يالد ست كه جماليدر دست ن ىليچ دليه :د گفتيبا

ه د از حلـن محم يالد نام جمال به ىم كه شخصيريدارد نپذ ىليم. چه دليا فرزندش بدانيك خـود را نجا تمل يار داشته و در اين نسخه را در اختيداشته است كه ا وجودواقع در

وم يل بدانيك را اصادداشت تمل ين ياست كه ا ىالبته در صورت نياكرده است. ىگواهاز ىكيرائت ك و قدر تمل نسخه نيا شودوانمود كهقصد آن بهرا صرفا آنشدن نوشته

چ سـابقه نـدارد كـه يگذشـته، ظـاهرا هـ نيـا از. ميشاگردان خواجه بوده است، نـداننقـل كننـد. یاستنساخ شـده بعـد یها مادر را در نسخه یها ك نسخهتمل یها ىگواهدر یمـوردن ياكنون چنـتـ زيـنهـوده بـوده و مـن يعبث و ب یاصال كار یزين چيچن

ن يسنده محترم از اينو یها یريگ جهياز نت ىب برخيترتن ي. بدما دهيند ىخط یها نسخه .بود خواهدمناقشه محل مطلب

های نسخ خطى گنجينهاز 306

1ميحكمباحثات دو . 4

المباحـث صـاحب كتـاب ق) 582مسـعودی (زنـده در ن يالـد شـرفبه طور معمول ه يـدو رد ىكيحدوث العـالم و سندهينو(م قرن ششم) ىالنين غيالد و افضل والش6وک

ف يل تأليرا به دل ىبوعل اشـاراتبر یانتقاد ىشرح احتماال همچنيننا و يس گر بر ابنيدم ين موضوع خواهيبه ا ،ن بحثي. در دنباله اندا كردهمخالف فلسفه قلمداد شده ادي آثار

یديـن ترديـدر ا لكنم كرد؛ ينه روشن خواهين زميك را در ايپرداخت و مواضع هر ك در علوم مختلف عصـر از يكه هر ىرانين دانشمندان برجسته ايا یست كه هر دويننـد، ا و از فقه و جدل تا نجوم و طب از سرآمدان روزگار خود بوده ،ات تا فلسفهياضير

با ؛ندا داشته ىالغز از پسنا در خراسان عصر يس در انتشار فلسفه ابن ار مهم يبس ىسهمنا هـم يس و انتقاداتش نسبت به فلسفه ابن غزالىر يتحت تأث دانشمندهر دو اين وصف،

ام و يـو عمـر خ یابوالعبـاس لـوكر توسـطلسفه ند. در خراسان عمدتا انتشار فا بودهبوده است. در سـده ششـم یسهالن ساو ون ابنيها مد و پس از آن ىالقيالزمان ا شرف یشتريب شويم در خراسان آموزش فلسفه عموميـت مىك يان آن نزديهر چه به پا یقمر، ىالـغز یاز آن در فقه و اصول فقه از سو یگير منطق و بهرهز يژه با تجويو افت و بهي مىكم ا دستيآورده بودند یهم به آموختن فلسفه رو ،ىهان شافعيفق خاصههان، يفق ىحت

ن يالـد و افضـل ین مسعوديالد ان شرفين ميسر داشتند. در ا دروسوسه آموختنش را بودند.ده رواج دارا ىخوان اشاراتنه داشتند و ين زميدر ا ىسهم مهم ىالنيغ

را بـا ىم فلسـفيتوانست تعال ىبه سادگ ششمق) در اواخر قرن 606(م یفخر راز

الدين مسعودی است. پـس از انتشـار ايـن مقالـه، اين نوشته نخستين پژوهش نويسندV اين سطور دربارV شرف .1تـری از او را روشـن برخى جوانب تازهنوشتۀ تفصيلى ديگری را هم دربارV او در سايت كاتبان منتشر كردم كه

الدين غيالنـى ی ديگری از مطالعات خود را دربارV او و افضـلها نمود. در آيندV نزديك به ياری خداوند بخششـود. بـرای يادداشـت شـناختى آن منتشـر مىمنتشر خواهم كرد. در اينجا اين نوشته به دليل ماهيـت نسـخه

منتشرشده در كاتبان نگريد به:http://ansari.kateban.com/post/2220

307 ميمباحثات دو حك / فلسفه

از یا ه نسـل تـازهاز دلبستگان بـه فلسـفه و البتـ یا زد و نسل تازهيدرآم یكالم اشعردر شكل و صورت هعمد طور هب( ینويز از فلسفه سيگرچه گاه متما ـرا ىات فلسفيادببعد بهن قرن يمه ايد كند. از نيتول ـشكوك) یا م با اظهار پارهو نه محتوا و گاه ه ىانيب

ق نـد ه ابـن ف يـبه پا ىت اهل خراسان بود كه كسيعنا محل یا اندازه بهنا يس فلسفه ابننا و از جمله يس بر آثار ابن ىز چند اثر و شرح فلسفين ،فنون بودذو یكه دانشمند ىهقيب

بغدادی ابوالبركات بغدادی تأليف نمود. ابوالبركات المعتبـر هم بر یا نوشت و رديه ،اشاراتو فلسـفه كالم نيب یا داشت راه ميانه ىسع المعتبر فين قرن با تألين ايدر چند دهه آغاز

وارد نا يسـ ابـن نظر يك فيلسوف بـر از نقطه ىانتقادات سخته البت المعتبرو در اجاد كند. ياه قـرار توجـ مـورد ىابوالبركات را به نيك المعتبراهل فلسفه در خراسان كتاب . است كرده

ن يكردند و چند مىابوالبركات را تخطئه ،نايس روان ابنيپ از ىكسان نكهيا وجود بادادند. بر فلسفه ىانتقادات ىنياز موضع د كه قصد داشتند ىا اهل كالم و كسانام ؛دنرديه بر او نوشت

كردند از مىكات" وارد ي" و "تشكسينا "اعتراضات كه بر ابن ىكنند و نيز كسانوارد نا يس ابنو نـه ىفلسـف ىآن هم با زبان ،انتقادات او جه،ينت درانتقادات ابوالبركات بهره گرفتند و

1رد.يمناقشه قرار گ نا در خراسان محل يس طره مطلق ابنيسبب شد تا س ىلزوما كالماز اهـل علـم در یان شـماريـنظـر در م فاقات ىمنطق نوعكم در مورد دست یبار

و دانسـتن و نگاشـتندا ىد ميـجاد شـده بـود كـه آن را مفيا یخراسان سده ششم قمرن يـ. در اپنداشتند مى یفقه و اصول فقه و جدل ضرور یها از آن را در دانش یور بهره

سـربـر ىگاه مناقشات هالبت ها و مباحثات بود و نا محور درسيس ابن ىآثار منطق ،انيمكـه قصـد بـود ىكسـان یگاه از سـو مناقشات نيا. گرفت مى دراز سخنان او یا پاره

كه از یسهالن ساو مانند ابن ىكسان یاز سو گاهز مناقشه كنند و يات او نيداشتند در الهنا ابـراز يسـ ابـن ىمنطق ءموارد نسبت به آرا ىبرخ در ىنظرات متفاوت ىفلسف ىموضع

و ىمتـون كالمـدر یجايگـاه ابوالبركـات بغـداد دربارVنويسنده اين سطور ىمتن سخنران: نك اين مورد یبرا. 1

برگزار نمود. در استانبول 2013سال در دانشگاه آزاد برلين ى كهدر كنفرانسی، ارائه شده سده ششم قمر ىفلسف در سايت كاتبان منتشر خواهد شد. متن اين سخنرانى به زودی

های نسخ خطى گنجينهاز 308

ىتوجه به آنچه باق باكم ز، دستين دوران نيات اياز ادب ىه. بخش قابل توج بودداشته سـهالن شتر آنچه مـا از ابـنيب نمونه یبرا ،است شتهمانده است، به منطق اختصاص دا

م در موضوع منطق است. يار داريدر اخت یساودوران و بـه ن يكنم كه درسـت بـه همـ ىفارزشمند را معر ىنجا قصد دارم متنيدر ا

ا امـ ؛شده بـود ىفتر معر شيپ اگرچهنسخه نيا گردد. مىباز ىموضوع مناقشات منطقبـه یا ن اثر ضمن مجموعه ارزشمند و كهنـهيبود. نسخه ا نشدهق آن روشن يت دقيهو

ژه در يـو از آن و به یاديز یها فانه برگدر كتابخانه مجلس است كه متأس 599شماره امـرن يها مفقود اسـت. همـ از برگ یانه آن هم تعداديده و در مافتا ،ن آنيبخش آغاز

ن يـشـناخته نگـردد. ا ىدرسـت ن مجموعه بهيت رسائل اي كه گاه هو استموجب شده از یا پـاره اگرچه است،شده ىفمعر فهرست کتابخانه مجلـسدر نكهيا بر افزوننسخه درپـژوه هـم شادروان اسـتاد دانـش توسط، نگشته يىشناسا ىدرست آن به یها رساله 1.است شده فيتوص ،سهالن ابن ةتبصرمه و از جمله در مقد موضع نيچند

ن مجموعـه يـل اند كـه رسـاله او ا اشاره كرده ىدرست پژوه به به نظر من استاد دانشكـه ـل نسـخه ك نام بر فراز برگ او ياست. گرچه جز تنها ىالنين غيالد ف افضليتألن أدام يانه قال موالنا أفضل الـديلب« صورتآن هم به ـم آغاز آن هم افتاده است يگفت

هـم ىنـه مخـالفيچ قريا هام ؛به حسب ظاهر اشاره به او ندارد یگريد زيچ ،»اهللا علوهن رساله در يآنكه ا خاصهوجود ندارد. ىالنين غيالد ن متن به افضليانتساب ا رد یبرا ىخـوب بـه ىالنـين غيالد م كه افضليدان مىو استنوشته شده ین مسعوديالد شرف رد

كـردهاد و نقل يخود از او با كمال احترام حدوث العالمشناخته و در مىن را يالد شرفاسـت. ىالنين غيالد ن رساله به افضليد انتساب ايرساله هم باز مؤ نيا. موضوع است

ژه در موضـوع "مختلطـات" يو و به هياسات حملياسات و قيشكال قا دربارVن رساله يام كـه يدانـ مـىشود. مىده ينا ديس ابن ءآرا باب در ىو در آن مناقشات استنوشته شده

.تهرانش، 1337، د تقى دانش پژوه، به كوشش محم تبصرةعمر بن سهالن ساوى، . 1

309 ميمباحثات دو حك / فلسفه

نا در يسـ ابـن ءآرا بـادر مناقشه التوطئة للتخطئةبا عنوان یا رساله ىالنين غيالد افضل كـه ـاو العـالمحدوث ن رساله نه تنها در يو اشاره به ا استن موضوع نوشته بوده يهمنا در آن يسـ كند ابن مىر تصو ىاست كه كمتر كس یا حوزهكه منطق است نوشته آن در

ده ـآم ـم ا دهـياله كاوسـن رـينه در اين زمياو را در ا یا من خطاهاام ؛خطا كرده باشد $التنبیه علـعنوان ريزگرش يان رساله ديشتر در پايت بن مطلب را با دق يبلكه ا ؛1است

االختالف والتفاوت والتناقض ف$ کتاب األدویة المفـردة مـن کتـاب القـانون فـ$ الطـب نوشـته ،او قـانون كتاببار در رد بر نيا لكن ،نايس بر ابن كه آن را هم در رد ـسینا إلبن 2ـ ذكر كرده است. است

ن رسـاله موجـود در يـپـژوه ا است كـه دانـش آناختالف است نجا محل يآنچه اكـه آن رسـاله بنـابر ىدر حال است، دانسته التوطئة للتخطئـةوعه مجلس را همان مجمنا در موضـوع يسـ ابـن ىمنطقـ ءآرا برم يمستق در رد ىالنين غيالد ح خود افضليتصر

در واقـع خطـاب بـه یار قـويا رساله حاضر به احتمال بسام ؛سه و مختلطات بودهياقچ ين رسـاله هـيبر او نوشته شده است. گرچه در طول ا و در رد ین مسعوديالد شرف

ف داست كه منظور مؤلـين پيا از مطالعه آن چنام ؛نشده یبه نام مسعود ىمياشاره مستق؛ »دنا أدام اهللا علـوهيسـ« ؛»ن أفضـل العـالميالـد اإلمام األجل شرف«مانند: یرياز تعاب

ن يبنـابرا ؛هموست »دام مجده نيالد شرف« ؛»دنا األجل أفضل العالم دامت فضائلهيس«ن يالـد افضـل التوطئـة للتخطئـةپـژوه رسـاله ن رساله برخالف نظر دانشيقطع ا طور هب ست.ين ىالنيغ

ت در ؟ از دقـسـتيچ رسـاله نيـا تي هوكه ميشو مى رو هروب پرسش نيا با اكنون

ش، 1383تهـران، ،ىمحقق، انجمن آثار و مفـاخر فرهنگـ ی: مهدحيتصح، العالم حدوثعمر بن على، غيالنى، . 1 .11ص

$کتـاب األدويـة المفـردة مـن کتـاب القـانون فـ $االختالف والتفاوت والتناقض ف $التنبيه عل عمر بن على، غيالنى،. 2 ؛ چاپ شده در:شحاده مني: أقيتحق ،الطب إلبن سينا

Shihadeh, Ayman, 'A Post-Ghazālian Critic of Avicenna: Ibn Ghaylān al-Balkhī on the Materia

Medica of the Canon of Medicine.' Journal of Islamic Studies, (2013) 24 (2). p. 172.

های نسخ خطى گنجينهاز 310

از مفاوضـات و یا رهيـن مرحلـه از زنجين رساله آخريرساله معلوم است كه ا یمطاودر موضـوع اشـكال گريكـدي با ین مسعوديالد و شرف ىالنين غيالد مباحثات افضل

ما اساس ازم. در واقع يا هنداشت ىالعسه و مختلطات است كه تاكنون از وجود آن اط ياقات يـادوار ح ىن دو دانشـمند برجسـته و حتـيفات اياز تأل یار محدوديالعات بساط و است دادهاز خود حدوث العالمن در يالد كه افضل هايى آگاهىم. با وجود يدار ،ها آنهـا منتشـر از آن ىو تاكنون بخشـ مانده برجان يالد كه از شرف یدمتعد یها ز نوشتهين

دو آنفـات ياز تأل ىقـيدق فهرسـتز يات آنان و نيح دوران از ىدرست به ما است،شده .ميستين آگاه

ن رساله باز يا پس از ايآ كهست يست و معلوم نيقا روشن نين مباحثات دقيب ايترتقـا ين مفاوضات دقيا كهم يدان مىن نيهمچن ؟ا نهيكرده است دايپن مباحثات ادامه يهم ا

را ىيها نه حدسين زميد بتوان در ايشا ؟آن دو است ىاز زندگان ىمربوط به چه دورانكلمات یال ن مفاوضات در البهينه ايشيكه از پ ىالعاته به اط ژه با توج يو به ،مطرح كرد

ن يـان ايسه مينكه با مقايا لحاظز با ياست و ن ىابي ن رساله قابل دستين در ايالد افضلدر ین مسـعوديالـد ن از شـرفيالـد كه افضـل یريك سو و تعابياز ىمناقشات منطق ىخيمفاوضات به تارن يبتوان احتمال داد كه ا ديشا گر،يد یسو ازدارد حدوث العـالم شود. مىمربوط حدوث العالمف يبعد از زمان تأل

از رسـاله ىسـال م: نسخه كهنهيار داريز در اختين یگريد ار مهم يالع بسن اط يهمچنارزشمند موسوم به نوشت دستدر ضمن ىسه منطقيدر مختلطات و اشكال اق ىكوتاه

ین مسـعوديالـد به شـرف تا صراحموجود است كه گرچه در نسخه آن مجموعه مراغهد همان رسـاله يآن با ،ندا پژوه اشاره كرده طور كه استاد دانش ا همانام ؛ستيمنسوب ن

،بحث ن نسخه محل يهم ىعني ،ىالنين غيالد ر در رساله افضلباشد كه مكر مختلطاتالن يالد ف شرفيد تأليبا رساله نيا. است شدهصات آن اشاره و به مشخ رفتهاز آن سخن

ت نقل نكرده را به دق ین مسعوديالد پژوه نام شرف گرچه استاد دانشا ،باشد یمسعودره يـن زنجيدر همـ نـدرچه مختلطـاتسهو شده است. آن رساله او دچار ىفو در معر

311 ميمباحثات دو حك / فلسفه

ا به ام ؛استن نوشته نشده يالد به افضل ىده ن دو دانشمند و به قصد پاسخيمفاوضات ا. اسـت رفتهر نامش در رساله حاضر مكر ،ادشدهيات باحثم ل ارتباطش با موضوع يدل

ز يـپژوهـان و ن ه منطـقمـورد توجـ یطـور جـد به مختلطـاتفانه تاكنون رساله متأس قرار نگرفته است. ،كنند مىكار ین مسعوديالد شرف دربارVكه ىپژوهشگراناصـال ا مجمـوع آن يبحث (نسخه مجلس كه گو ورددر رساله م ىالنين غيالد افضل

را در ین مسـعوديالـد ر مطالـب شـرفخود او كتابت شـده بـوده اسـت) مكـر یبراما با آراء و قيطر نيا از. است كردهن سلسله مفاوضات مطرح و رد يا ىقبل یها رساله

. از ميشو مىآشنا ین مسعوديالد شرف ىمنطق آثارفات و ياز تأل یشتريب یها نوشته هتك یا نخست رساله ىالنين غيالد رسد كه افضل مىن به نظر ين رساله چنيمجموع مطالب ا

Vكه چنانكه خودش هم در دو اثـر ـاسات و انواع مختلطات نوشته بوده يانواع ق دربار ،از آن پـس. اسـت داشـته نـام التوطئـة للتخطئـةاسـت ـ كردهح يگرش بدان تصريد

سـت. يار نيـدر اخت نكنوا همكه ظاهرا استبر آن نوشته یا هيرد ین مسعوديالد شرف درن را گوشزد كرده بوده اسـت. يالد افضل یخطاها از ىن در آن رساله برخيالد شرف

كـه اسـتن نوشته يالد بر شرف یا هيآمده و ردبر يىگو ن در مقام پاسخيالد ادامه، افضلخطاهـا آناز یا پارهن وجود يالد ن رساله افضليست. در ايموجود ن ،ايگوآن هم البتهن يكه همـ است كردهن وارد يالد هم بر شرف ىتارادين حال ايا در عام ؛است رفتهيپذرا ن يالـد ب شـرفيـن ترتي. بـداسـت كـردهپاسخ ازر يگر بار ناگزين را ديالد شرف ،امر

اسـت. در دهينام رسالة األجوبـةرا آنكه نوشتهن يالد بر افضل ر در رد ت ىليتفص ىپاسخ" مطـرح هرا در قالب شش "مباحثـ گذشتهن مجموعه مفاوضات يالد شرف ،ن رسالهيا

از آن، پـسادشده ارتباط داشته است. ي آنان در موضوع ىكه هر كدام با بحث كل كردهآن عمـدهم يآمده و رساله حاضر را نوشته كه چنانكه گفتـبرن در مقام پاسخ يالد افضل

رسـاله هـر "مباحثـه" را مطـرح و مناقشـات و نيـا درن يالد مانده است. افضل ىباق. از آنچه در رساله حاضر آمـده است كرده انيبخود را در همان چارچوب یها پاسخ بـررا ىراداتـيا ،ن مفاوضـاتين در طـول همـيالـد شود كـه افضـل مىروشن ،است

های نسخ خطى گنجينهاز 312

ج بحـثياز مواضع و نتا ىح بخشيرا ناچار به تصح یكرده بوده كه و واردن يالد شرف برطـرفاز آن اشـكاالت را یمقـدار رسالة األجوبـةل هم در ين دليو به هم كرده دخو

ن در رساله حاضـر معلـوم اسـت كـه يالد حات افضلياز تصر ،گر سوي. از داست كردهن يـدر ا یگـريرسـاله د نيح نيهمدر ،اجوبـةن رساله يپس از تدو ىن اندكيالد شرف

او بـه رسـالة األجوبـةهمزمـان بـا زينكه آن استنوشته المختلطـاتموضوع با عنوان ش بـا ا و در مناقشـه بـردهو از آن در رسـاله حاضـر بهـره دهيرسـن يالد دست افضل

همـان رسـاله یار قـوين رساله به احتمال بسـي. ااست كردهآن استناد بهن يالد شرفار كهنه آن در ضمن مجموعه مراغه ينك نسخه بسيم اياست كه گفت مختلطاتگفته شيپ

است. مانده ىباقه به اسـتناد ا با توج ام ؛ستيقا روشن نين مفاوضات دقين ايخ تدويكه تار شد هگفت

یرياو و ذكر تعب ةالبصائر النصیریسهالن و ابن ین مفاوضات به گفتارهايهر دو طرف ا پس ىن مفاوضات مربوط به زمانياست كه ا روشن ،كه نشان از مرگ ابن سهالن دارد

570ن مجموعه، سال ين رساله در ايخ كتابت ايتار ،گر سوياست. از د از مرگ او بودهسـهالن در خ مـرگ ابـنيان تـاريـم ىزمان درن رساله ياست و معلوم است كه ا یمرق

ن يـنوشـته شـده اسـت. در ا یمـرق 570سـال از رت شيپ ىو اندك یقمر 540حدود و هخوانـد یسنده رسـاله حاضـر خـود را شـاگرد ابـن سـهالن سـاويمفاوضات، نو

بـه ىكـسـخنان خصـمش مت كـه است كرده خاطرنشانن هم در مقابل گاه يالد شرف ىالنـين غيالـد ن رساله از افضـلياگر ا جهينت درسهالن است. استادش ابن یها حرفن از محضر ابن سهالن فلسفه و منطق آموختـه يالد شود كه افضل مىنك معلوم يا ،باشد

خواجـه ىفلسـف مشهور سند در كه آنچه برخالف ـ ىالنياست كه غ ىگفتنبوده است. ؛فلسفه آموخته باشـد یتوانسته از محضر ابوالعباس لوكر مىن ـ است شده ابراز ىطوس

1.است هش از آن درگذشته بوديپ یآموخته كه لوكر مى ىاو فلسفه را زمان رايز

ى.غيالن حدوث العالمتازه از ىاين سطور بر تصحيح Vمه نويسنداين مباحث، نك: مقد یبرا. 1

313 ميمباحثات دو حك / فلسفه

ن يالـد دارد و از آن جملـه اسـت اشـارات افضـل زين ىخيرساله حاضر فوائد تاران يـاشـارات او در پا نيهمچنـو ىب مناظره و مفاوضه علمـادآ ىبه چگونگ ىالنيغ

و ىف آثـار فلسـفينحوه تأل دربارVرساله نيادر طول ی. وسرگذشتش دربارV رساله یسـو ازكـه ىفاتيفـات و تصـحيز تحريـو ن ىفلسف یها و عرضه كتاب ىسينو نسخه

درصـورت گرفتـه بـوده و ین مسعوديالد او و شرف یها پاسخ یها كاتبان در نسخهداده اسـت. در ىحاتيتوضـ زيـن ،اسباب سوءتفاهم را فراهم كـرده بـوده اسـت جهينت

العـات ن مجموعـه اط يـا یها رسـاله از گـريد ىبرخـ از زين ون رساله ياز ا ،مجموع . ديآ مى دست هبخراسان ىط فلسفيمح دربارV ىجالب توجه ىخيتار

اس خلف به مناقشات يبا بحث از ق ىالنين غيالد رساله، افضلن ياز ا موضعك يدر دربارVالوه بر ادب داشته است ـ ع زين ىو منطق ىكه دانش فلسف ـن وطواط يدالديرشرا یو مناقشـاتپاسـخ ،یا تر در رساله شيد كه پيگو مىو كردهاس اشاره ين نوع قيا

ه مجلـدر یا ار گرفت و در مقالـهپژوه قر ه استاد دانشن مطلب مورد توج يداده است. ا 1بدان پرداخت. دانش6ده ادبیات تبریز

ن يالـد گر هـم از افضـليدو رساله ارزشمند د ،ن مجموعهين است كه در ايجالب امـورد رسالهن يه اكه البت ـف عنوان مؤل ح به نام او بهيبا تصر ىكي؛ دارد وجود ىالنيغ

یگـريقرار نگرفته اسـت ـ و د حدوث العالممه ق در مقد محق یاشاره استاد دكتر مهده با توج كهند ا پژوه ابراز داشته اس خلف است و استاد دانشيكه در موضوع ق یا رساله

بـه ىالنين غيالد افضل پاسخ ،ن رسالهيد ايگو باو گفت ل محل به آن اشاره در رساله او ز يـن رسـاله را نيـد ايباپژوه صائب است و دانش استادن وطواط باشد. نظر يدالديرش دانست. ىالنين غيالد ف افضليتأل

فانه مه آن هم متأس از مقد ىن رساله كه بخشين است كه ايم ايفزاا ىنجا ميآنچه من اهـا و ا پرسـشيـ ها از رسـاله ین به تعداديالد در اصل شامل پاسخ افضل است،افتاده

پـاييز ،زیـتبر $و علـوم انسـان اتیـادب ۀانشـ6دد ۀمجلـ ،»رانيمنطق در ا خياز تار یا گوشه« ،ىدتقمحم پژوه، دانش. 1

.58شماره ،1340

های نسخ خطى گنجينهاز 314

. در اسـتها و آثـارش بـوده مخاطبان كتاب یها مىبدفه از یا ن پاسخ به پارهيهمچنن وطـواط موجـود يدالدينسخه حاضر كتابخانه مجلس تنها بخش پاسخ به رساله رش

عیـون الرسـائل "از او بوده كه نام مجموع آن رسائل ىاست. رساله وطواط جزء رسائلاس يبر ق كه وطواط در رد است یا ن رسالهيل آن هم" بوده و رساله او ف$ فنون المسائل

ن وطواط، يدالديرساله رش ازكه ندا نبوده آگاهپژوه ته بوده است. استاد دانشخلف نوش ىالنـين غيالد ه افضليالوه بر نسخه موجود از رساله وطواط كه در واقع در ضمن ردع

نـا نقـل و ين نخست آن را عيالد كه افضل جهت نيبد استمانده ىدر نسخه حاضر باق است. مانده برجا ىنسخ زين جداگانه طور هب است، كردهبعد از آن رد

ش مفقـود اسـت، ا هيـلم در نسخه حاضر بخـش او يمه كتاب كه چنانكه گفتدر مقد از ىز از شكوكياو و ن یها كات و نقلين" و تشكيالد ك "شهابياز ىالنين غيالد افضلمـه اول يلسوف نيق) ف 536(د. ىالقيالزمان ا د مقصودش شرفيالزمان" كه ـ با "شرف

،پـژوه . برخالف نظر دانشاست هان آورديخراسان باشد ـ سخن به م یسده ششم قمرن يـبلكـه ا ؛وطـواط نـدارد نيالددين بر رشـيالد ه افضليبه رد ىر ربطين مطالب اخيا

شـامل ـ چنانكه گفتـيم ـ ن بر كتاب حاضر است كهيالد مه افضلاز مقد ىقسمت بخشل آن ا انتقادات بوده كه تنهـا قسـمت او ي ها از رساله یاو بر تعداد یها هيو رد ها پاسخ

ىر كـرده كـه تمـامپـژوه تصـو دانـش اسـتادگر سو يبر وطواط بوده است. از د ۀيرد ،و پاسـخ قـرار دهـد ن كتـاب مـورد رد يـدر ا شتهن قصد دايالد كه افضل ىيها رسالهل ه رساله او يرد وطواط بوده كه تنها در نسخه حاضرعیون الرسـائل مختلف یها رساله

ل از كتاب وطواط را رساله او است شتهن تنها قصد دايالد كه افضل ىدر حال ،آمده استعیون الرسائل فـ$ فنـون ل از كتاب رد كند و بدان پاسخ دهد و چون آن رساله، رساله او

مـن کتـاب عیـون الرسـائل فـ$ فنـون $الرسالة األولر به "يوطواط بوده از آن تعبالمسائل و او ؟سـتين كيالـد ق شود كه آن شهابيد تحقين حساب بايبا ا .است كرده" مسـائلالكـه ىالقـيالزمـان ا كات شرفيو مراد از تشك ؟ن داشتهيالد بر افضل ىراداتيقا چه ايدق

ست؟ يچ ،استمه قرار گرفته ن مقد يدر ا ىالنين غيالد مورد اشاره افضل

315 ميمباحثات دو حك / فلسفه

ىالنـين غيالد ر افضلينسخه رساله اخالزم به ذكر است كه چون در نسخه مجلس، و در واقـع اسـتقرار گرفته یسهالن ساو اآلخر از ابن ناقص یا درست پس از رساله

ل األو سـهالن درسـت بـه آغـاز رسـاله نـاقص اآلخر ابن رساله ناقص آخر یها برگرسـاله ىعنـي ،نيالد ر افضليوند خورده است، مجموعه رساله اخيپ ىالنين غيالد افضل

نهـ التقـدیسسهالن به همراه از ابن یعنوان اثر به اشتباه به متأسفانه ،ه بر وطواطيرد چيهـشـان يا آنكـه بيـعج 1.غفارپور منتشر شده است ىحسن مراغ یآقا توسطاو

ه دانش6ده ادبیات تبریـزمجلپژوه در همان مقاله نكه شادروان استاد دانشيبه ا یا اشاره .ستنكرده ا زين ندا اپ كردهن رساله را چيا

، »غفار پـور«، تقديم و تحقيق: حسن المراغى أجوبـة و أسئلة و سیالتقد نه ابن سهالن الساوی، زين الدين عمر، . 1

ش، تهران. 1385شمس تبريزی،

های نسخ خطى گنجينهاز 316

1یابوالحسن عامر البشر إنقاذ رسالهد از يپنج نسخه جد. 5

Vلسـوف دانشـمند سـدي، فیابوالحسن عامر، تأليف الجبر و القدر مننقاذ البشر إكتاب حبان خليفـات در تاكنون تنها بر اساس يك نسخه كهن بـه كوشـش سـ یچهارم قمر

زيـنگـر يكم پنج نسخه د ن كتاب دستياز ا 2ده است.ياو به چاپ رس مجموعه رسائل ن يالـد بـه قلـم ركـن و یمـرق 720ل صـفر خ او ر وم ها ن آنيرت ميموجود است كه قد

و شـاگرد عالمـه ىعيدانشمند برجسـته شـ 3،یالغرو ىالحل ىالجرجان ىعل د بنمحم است. ىحل

عنـوان ريـز ىنوشـته جرجـان ن رسـاله در دسـتياست كه ا آنه نكته جالب توج كه ىدر حال ،شده است ىمعرف ىار معتزلعبدالجب ىو با انتساب به قاض »القضاء والقدر«

را با انتساب درست بـه او یعامر األبـد $األمد علن مجموعه رساله يهمو در ضمن هم ،اسـت شـدهانتسـاب غلـط آنموجـب یزيچ چهست كه يكتابت كرده است. معلوم ن

یو ىفلسف كرديو رو سندهينو ىر كالميش غيوضوح گرا هرساله ب نيانكه در يا خاصهن يـنـدارد و ا ىتي سنخ چيهار عبدالجب ىقاض ىكالمش يكه با گرا یا داست؛ مسئلهيهو

درباشد. ماندهده يپوش ىجرجانن يالد چون ركنهم یا بر دانشمند برجسته ىستيامر نبا . كرد ىبررس دقت بهد اصل نسخه را يخصوص با نيا

المجبـرة $علـ رسـالة فـ$ الـرد ای موسـوم بـه رساله حيبر تصح خودمه بر در مقد يدا الرد رساله همان از رونوشتى را يادشده» القضاء والقدر« نسخهعبدالجبار ىف قاضيتألالقضـاء «نسـخۀ به ىه چون دسترسدانسته و البت عبدالجبار ىقاض تأليف المجبـرة $عل

از ابوالحسـن ىاز كتـاب): پـنج نسـخه جديـد 1نامه ( یعامر« :تر در سايت كاتبان زير عنوان اين يادداشت پيش. 1

منتشر شده است.» ىار معتزلعبدالجب ىمنسوب به قاض یا رساله ىو بررس یعامر

، با مقدمه و تصحيح: سحبان خليفات، ترجمه مقدمه: رسائل ابوالحسن عـامری. چاپ در ايران: عامری، ابوالحسن، 2كم های اخير دست تذكر است كه در سال . الزم به215ش، تهران، ص 1375مهدی تدين، مركز نشر دانشگاهى،

دو متن فلسفى ديگر از عامری مورد توجه محققان قرار گرفته كه هنوز به چاپ نرسيده است. 3 .Vسازی آماده او، در دست األبحاث ةرسالما بر ۀماو نك: مقد دربار.

317 یابوالحسن عامر البشر إنقاذ رسالهد از ينسخه جدپنج / فلسفه

ن مطلـب يـك احتمال مطرح كـرده اسـت. اي در حد تنهان را يا ،استنداشته » والقدر ه، گرچه نام مجبرالمجبـرة $عل رسالة ف$ الرد یپرسش دارد؛ چرا كه محتوا یار جايبس

هد مجبره / اشاعريعقا ديگر ست و در واقعيدر موضوع قضاء و قدر ن ،را در خود دارده (نجف) يدريدر كتابخانه روضه ح ىنسخه جرجان .است دادهو انتقاد قرار را مورد رد

كـه در ىالعاتا اط ام ؛ر نبوده استيپذ بر امكانيدا ین براآ هب ىموجود است و دسترس ىجرجـان توسـطشده ن رساله كتابتيا كهدهد مىنشان ،ميكن مىادداشت عرضه ين يا

ن نسـخه يـا ايـاسـت و ثان یابوالحسن عامر نقاذ البشـرإكه گذشت همان گونه آنال او ىكي ها تفاوت نيافات دارد. از جمله يبا نسخه اساس كار خل ىهقابل توج یها تفاوت

گر آثـار يد دربارV جمله از ـاست موجوددر آن ىخيات تارالعاط ىبرخ كه است آنف يو مكان تأل ىونگگط و چيشرا دربارVكه نسخهان يدر پا ىاطالع نيهمچنو یعامر

كه در رساله نيااز ىنكه بخشيتر ا شود. مهم مىده نيد ىكه در نسخه چاپ - استكتاب در نسخه حاضر موجود است. ،داشته است ىفات افتادگينسخه اساس خل

همـان آن شـهير البته كه یقمر 1338است متأخر، مورخ یا نسخه ادشده،ينسخه صـات ق مشخ يدق طور هبكاتب ،بخت خوش ازاست و ىكتابت جرجان بهه يغرو نسخه

در كتابخانـه مجلـس كنـونا هم نسـخه نيـز ضبط كرده اسـت. ايرا ن ىو رقم جرجان 1.شود مى ینگهدار

ىگـو بـه قاضـو ن نسخه به تبع نسخه مورد گفتيمجلس ا ىخط نسخدر فهرست ،ن نسـخهيـا ،كـه چنانكـه گذشـت ىنسبت داده شده است، در حال ىار معتزلعبدالجب

با احتساب نسـخه اسـاس جه،ينت در. ستين یاز كتاب عامر یگرينسخه د جز یزيچ. اسـت شـده يىشناسـا یعـامر البشـر إنقاذسه نسخه از كتاب نجايفات تا ايچاپ خل

و غزالـىانتسـاب غلـط بـه بـاالبته ،زين كتاب نيگر از ايدو نسخه د ميافزا ىم اكنونخ سـده دهـم را ين دو نسخه تـارياز ا ىكي. است موجوددر كتابخانه مجلس نا،يس ابن

.247تا 246 ، ص8 ج ،دنافهرستواره نك: . 1

های نسخ خطى گنجينهاز 318

ن كتاب ياهم از گريدك نسخه يا يگو ،نيالوه بر اع 1.استخ يبدون تار یگريدارد و د صيتشـخ را آن سـندهينو كـه »افعـال اإلنسـان«كتابخانه گوهرشاد مشهد با عنوان در

یعامرالبشـر إنقاذگر از كتاب ينك ما پنج نسخه ديا ن هميبنابرا 2؛وجود دارد ،ندا ندادهح كـرد. يكتـاب را از نـو تصـح ها ن نسـخهيتوان بر اساس ا مىم كه يار داريرا در اخت

اب يـ تازه یها ك بر اساس نسخهينزد یا ندهيرساله را در آن يبرد كه ا مىد يسنده امينوار يـسه نسخه آخر هنوز در اخت نكهيا گو ،و به دست طبع بسپارد حيتصحگر بار يآن د

3.من قرار نگرفته استه يـتر در كتابخانـه بارود شياست كه پ یا فات نسخهينسخه كهنسال اساس طبع خل

در 4شـود. مى یكا نگهدارينستون آمريكتابخانه پرنك در يا ىلو ؛بوده محفوظروت يب رسالهن ي. ااست آمده زين التقریر ألوجه التقـدیربا عنوان یگر عامريكتاب د نسخه، نيابـه عـامریمجموعـه رسـائل در هـمك نسـخه يـو بر اساس همان بودهنسخه تك زين

5.است دهيرسچاپ بهفات يخلكوشش ىن نسخه كـاتبين است كه كاتب اآ نوشت دست نيا خصوص دره توج انيشانكته ب/ يـسـعد الطب ىسعد محمد بن الحسـن بـن أبـ ىبن أب ىبه نام أبونصر عل ىعياست ش

6.یاهللا راونـد بـن فضـل ىو از شـاگردان علـ ىالمتطبب، دانشمند و كاتب برجسته قماز یا نسخه همان كسى است كهزنده بوده است و یمرق 601ل األو عيكم تا رب او دست

».األفعال اإلنسانية«ذيل عنوان 69، ص2 ج ؛ نيز همان،247 ص ،8 ج ،دنافهرستواره نك: . 1 .69 ، ص2 ج ،دنافهرستواره نك: . 2شوند در ی موجود كه در اين مقاله معرفى مىها رسد، اين متن بر اساس نسخه اينك كه اين كتاب به چاپ مى . هم3

دست تصحيح مجدد است.

كتابـت ؛ تـاريخ 2163نسـخه V؛ شمار653ي، ص ت از فيليپ ح پرينسـتونهای خط$ کتابخانه نسخهفهرست : نك. 4 .است مریق 592نسخه سال

، با مقدمه و تصحيح: سحبان خليفات، ترجمه مقدمه: مهـدی تـدين، یعـامر ابوالحسن رسائلعامری، ابوالحسن، . 5 .253ش، تهران، ص 1375مركز نشر دانشگاهى،

.136، ص فهرستالدين، نك: منتجبفهرست در شرح حالى مختصر از او یبرا. 6

319 یابوالحسن عامر البشر إنقاذ رسالهد از ينسخه جدپنج / فلسفه

ز كتابـت يـن ـاست نه البالغـة ىكنون یها نسخه از یتعداد اساس كه ـرا البالغة نهن نكته كه كاتب نسـخه يا 1داشته است. وافر ىت و انتقال آن سهميواكرده بوده و در ر

ىه كسظاهرا مورد توج ،نه البالغـةو همان كاتب معروف ىعياست ش ىه، كاتبيبارود ن قرار نگرفته بود. يش از ايپ

ز كه در مجموعـه ين یعامر القول ف$ االبصار والمبصـرر است كه رسالة الزم به تذك یشده كه آن هـم از رو حيتصح یا بر اساس نسخه 2استفات منتشر شده يخل ۀراستيو

همـان درستكه یا نوشته شده بوده؛ نسخه ىعيش دانشمند ن كاتب يبا قلم هم یا نسخهه يـاز همـان مجموعـه بارود ىجزئ احتماال ورا داشته است یمرق 592خ كتابت يتاركـه شـود مى آشكاربنابراين .ن قسمت از نسخه از آن جدا شده استيكه بعدها ا بوده

.ندا داشته یالحسن عامر وافر در حفظ آثار ابو ىسهم ىعيدانشمندان ش

آيـة اهللا از »مة فـي مصـادر نهـج البالغـةمقد «ر آن، نك: مقاله بالعات موجود اين نسخه و اجازات و اط یبرا. 1

دربارV تراثنـاق طباطبايي در نيز نك: مجموعه مقاالت محق .تراثنامجلۀ 5؛ چاپ شده در شماره ىزاده آمل حسنفانه بـا ه متأس كه البت ى، الجاللحسينى د حسين از دانشمند محم مسند نه البالغـةل د او همچنين مجل ؛نه البالغة

اشتباهات فراوان به چاپ رسيده است. .336، ص رسائل ابوالحسن عامریعامری، ابوالحسن، . 2

های نسخ خطى گنجينهاز 320

یاز غضنفر تبريز یديجد یها افتهي. 6

Vىرونيحان بيفته ابوريشناس و ش دوست و نسخه م و دانشمند كتابم و منج يحك دربار، زى كـه از يـم معـروف بـه غضـنفر تبريد بن ابراهمحم م بن ين ابواسحاق ابراهيفخرالد

یژه از سـويو به ىتاكنون مطالعات ،استبوده یمه سده هفتم قمريدانشمندان برجسته نالمشـاطة م كـه او پردازنـده يدان مىق سامان گرفته و منتشر شده است. محق یدكتر مهد

بـر ىقـاتيماننـد بـا تعل فهرسـت یا گونـه صيتلخ Vسندينوز ياست و ن لرسالة الفهرسترا كتابـت ىرونـيب دنةیالصاز یا ن نسخهيو اقمار آن. او همچن صوان الح6مةمجموعه

بكـر ىد بـن أبـابوعبـداهللا محمـ ،یزيلسوف تبرياو شاگرد ف نيهمچنكرده بوده است. از كتـاب $تعـال یمه در اثبـات بـارشرح بیست و پن مقدسنده ينو همان ؛است یزيتبر

ندگان ين او از نمايبنابرا 1است ارزشمند در حكمت. یمون كه اثريابن م الحائرینداللة ژه در دوران يـو و بـه یجان در فلسفه است كـه پـس از دوران فخـر رازيمكتب آذربا

نه فلسفه و دانش كالم از مراكـز مهـم يدر زم یشاگردان و شاگردان شاگردان فخر راز بوده است. یپرور دانشغضـنفر دربـارVپـژوه دانـش ىدتقرا كه شادروان استاد محم یا كتهنجا چند نيا در

صـوان دن از منتخـب ينسخه ل ىفبه مناسبت معر نزهة األرواحمه ترجمه در مقد یزيتبر م: يكن مىنقل ،ندا ان كردهيب الح6مة

زى اسـت. يـده غضنفر تبري) كه گز79 ـ66(ص 692؛ نوشته 133وس يدن گوليل«است و سـپس صوان الح6مـةده و منتخبى از ينخست گز ها ن نسخهيا ى ازا ... در پاره

ه لسوفان اسالمى است بـيسرگذشت و اشعار گروهى از ف ،انيهقى و در پايه آن از بتتم اتمـام التتمـةا يـل ين ذي. ااتمام التتمةا يالرسالة الملحقة ب6تاب تتمة صوان الح6مة نام

و پـن مقدمـه سـتیشرح ب ،يزیابوعبداهللا تبر.اين كتاب چند بار چاپ شده و از جمله در ايران با اين مشخصات: 1

. 1360چاپ ، یسجاد دجعفريس، به تصحيح مهدی محقق و ترجمه فارسى مونیابن م

321 یاز غضنفر تبريز یديجد یها افتهي / فلسفه

ار كوچـك يدن كـه بسـيولى در نسخه ل ؛ستيزى نيل از غضنفر تبرى مفص ها در نسخهد معروف به م بن محم ين ابواسحاق ابراهيد فخرالديهر سه بخش كار موالنا الشه ،است

و در عنـوان 692الغـالم در نام ابنه كى از شاگردان او بي زى است و بخط يغضنفر تبرت الحواشى تم «ان دارد يو در پا »ق من كتاب منتخب صوان الحكمةيهذا تعل«آن آمده

ن يرخ أر افضـل المتـد المتبح يموالنا الشه ضا وجدنا بخط يقات. هذه الحواشى ايو التعلز و علقنـا فـى حواشـى يم الغضنفر، قدس اهللا نفسه العزين ابراهيلسوف الروم فخرالديف

قـال الناقـل و هـو «در سرگذشت غالم زحل آمـده ». ضمن فى الرسالةيالرسالة ... ان بـه ،غضـنفر ص ايـن تلخـي». زى رحمـه اهللا يـخر قول موالنا غضنفر التبرالغضنفر ... آ

نيـز ر اسـت و خـود او ت ماننده الرسالة الملحقةو تتمةو صوان الح6مة منتخب فهرست ص ين تلخيا است.افزوده حواشى بر آن برخى ، يافت بسيار كوتاه را اين تلخيص چونحواشـى ،ما شود چنانكه گفتـه مىخوانده » تعلیق من كتاب منتخب صوان الح6مـة«كه

اسـتاد خـود ها را از روى خـط دن (ابن الغالم) آنيسنده نسخه ليدارد از خود او و نود يموالنـا الشـه«كنـد: ىاد مـيـن ين نسخه آورده است. او از استاد چنيغضنفر در هم

م بـن يبـراهن الغضـنفر ايلسوف الروم ابى اسحاق فخرالـدين فيرخ أر افضل المتالمتبح صـیدنهاسـت از یا سـنده نسـخهيزى نويـن غضنفر تبريا». زىيم التبريد بن ابراهمحم

ن غضنفر بـراى ي. احاصل المسـائلنام ه ى در پزشكى با ف رسالهو مؤل 678رونى در يبو «د: يگو مىآن دربارVو » المشاطة لرسالة الفهرست«نام ه لى نوشته بيرونى ذيفهرست ب

فه مـع اسـماء يرونى ... فى فهرست بعـض تصـانيللرسالة التى عملها ... البهى كالتتمة ر يده تفسـيـرونـى ديخـوابى كـه ب دربـارVو در آن » فات ... الـرازىيمن تال الكتب ...

د كـه مـن يگو مىآورد و ان رساله اندكى از سرگذشت خود مىيكند... غضنفر در پا مىسـت يفته نجوم گشتم و پس از بيو ش )624رونى زاده شدم (يسال پس از مرگ ب 184

افتم و مطلـب را بـا اسـتادم يـرونى برخوردم و آن را دشوار يب تفهـیمسالگى به كتاب ان نهادم و باز پس از چنـد سـالى يزى در ميبكر تبر د بن ابىعبداهللا محم ن ابىيالد تاج

رونـى را يب نكه خـوديدم تا اينه دين زميبى در ايم لبيرونى امام حكيعبارتى از شاگرد ب

های نسخ خطى گنجينهاز 322

زاده شده و چنانكه 624د كه غضنفر در يآ مى نجا بريدن). از ايدم (نسخه ليدر خواب د 1 ».درگذشت. 692و 678 هاى ان ساليم ميا گفته

Vكنـون ا تـايـآن موجود است و گو یها د گفت كه نسخهيبا حاصل المسـائل دربارمسـائل حنـین بـن تـر شيپـد كه يگو مىمه آن مقد غضنفر تبريزی در .استچاپ نشده

خواهـد آن را از مـى حاصـل المسـائلص كرده بوده و حال در يرا تلخ در طب اسـحاق رد.يتر مورد استفاده طالب علمان جوان قرار گ كند تا ساده ىشتر خاليب یزوائد ىمعرفـ ، ما دهي) د617را كه در مجموعه پرتو پاشا در استانبول (ش یا نك نسخهياو مهم ىمطالب یزيغضنفر تبر خط یاز آن از رو ىنسخه كاتب در بخش نيا در. كنم مى

ن منتخبـات غضـنفر از متضم نيهمچننسخه نيا. استارزشمند در حكمت نقل كرده بـه ىكـه در آن اشـاراتغضنفر است از خود ىيو گفتارها ىز مطالبينا و نيس فلسفه ابن

كه نـامش یا نكه او در رسالهياز جمله ا ، است كردهدر حكمت خودشفات يگر تأليد اسـت. كاتـب بوده مشهور حكماء پرداخته نظراتمخالف با ءبوده به آرا انوار األفکار

ن كتابش يكه در آن غضنفر به ا است كردهنقل یزياز غضنفر تبر ینسخه حاضر گفتار انـواررا او در آنچه تا آوردهنا يس ابن المباحثاترا از كتاب ىفصول سپسو كردهاشاره

. در دنبالـه كندد ييتأ ،حكماء آورده است مشهور نظراتمخالف با ءآرا دربارV األفکاراو ظـاهرا انـوار األفکـار. از اسـت آمـدهاو النجـاةنا از جمله از يس از ابن ىيها باز نقلما با ،شود مىده يكه در نسخه حاضر د ىن چند برگيا از همام ؛ستيموجود ن یا نسخهژه با يو به ،نايس ابن ءآرا دربارVدگاهش يغضنفر و د ىاز مطالب آن و منش فلسف ىبخش

2.ميشو مىآشنا ،او المباحثاتاستناد به كند: مى نقلگونه نيب)، مطالب منقول از غضنفر را ا 40كاتب در آغاز (در برگ

ن المعـروف بالغضـنفر يم التام الطباع فخر الحق والـديم العظينقلت من خط الحك«

.137تا 135ص ترجمه نزهة األرواحمه مقد . 1های منقول سينا در دست تحرير دارم، به اين قسمت ابن المباحثـاتی كه اين روزها دربارV روايت متن ا . در نوشته2

م. ا در گفتار غضنفر تبريزی پرداخته

323 یاز غضنفر تبريز یديجد یها افتهي / فلسفه

تضـمن يس فالسـفة اإلسـالم يس اهللا سره: هذه فصول مـن كـالم رئـقد یزيالتبررسـالة أنـوار ىة بعض ما قررناه من جملة ما خالف المشهور فصح ىهات عليتنب

م األجـل يذه الحكـيـتلم ىمن المباحثات المنسوب جمعها إلـ فعلها (كذا)األفكار ...».اثنا عشر فصال ىار وهيبهمن ن كتابش:يب اشاره دارد به هم 44باز در برگ

شـرحها ىرسالة أنوار األفكار وبسطت القول ف ىما أوردت جملة منها ف ى... عل«نقلتهـا مـن ىهـذه الفصـول التـ ىرة وجـدت فـين كثيسن ىضاحها ثم بعد مضيوا

ل يابتـداء التحصـ ىفـ ىذهن ىكانت قد سبقت إل ىة التالحج ىالمباحثات إشارة إل ....». بطالن المذهب المشهور ىعل

رسـالة أنـوار ىرناها ف... وقد قر «ب خاطرنشان كرده است: 47در برگ نيهمچن ».األفكار...

ر يـم فلسفه تحرل و تعل يام تحصيرا در ا انوار األفکارغضنفر دهد كه مىنجا نشان يان يهمـ اسـت. بـودهده نا برخورد كـريس ابن المباحثـاتها بعد به متن كرده بوده و سال

نا را در يس آثار ابن یها یپرداز ز نسخهيم فلسفه و نم و تعل يوه تعلياز ش یا مطلب گوشه دهد. مىبعد نشان ىو اندك یدوران فخر راز. در دنبالـه دائمـا »كتاب النجاة ىقال ف«است: كردهنقل النجاةالف از 50در برگ

ب 51خود. در ادامه غضـنفر در بـرگ األفکـارانوار ن رساله يبه هم است دادهارجاع سد:ينو ىم

ل البضـاعة يـه برسالة أنوار األفكار إن كـان قليق هذه األصول فعليفمن أراد تحق«ة أو أرفـع مـن حـد يـاإلسـتعداد والقابل ىهذا الفن متوسطا ف ىف المشاركة فيضع

همـا يالمشاركة واالستعداد أو جاوز حد التوسط ف ىطا فه وإن كان متوس يط فالتوس س فالسـفة اإلسـالم مـن جملـة يعتز بها رئـيقد ىع اللطائف والنكت الته تتب يفعل

الـف: واهللا أعلـم 52مصـنفاته // ىر الرمـوز واأللغـاز المغرقـة فـيـمقاالته وتقر ».وأحكم.

های نسخ خطى گنجينهاز 324

بردهش نام األفکـارانوار و باز از آورده ىحدوث نفس مطالب دربارVگر يدر بحث دالف 55و در است كردهس نقل يالرئ خيابعاد را از ش ىب بحث تناه 53 برگ. در است

ب اسـت و در 59 بـرگان گفتـار در يـپا .را »ىاثبات العلة األول ىقة فيطر«مبحث: قـة الواجـب الوجـود يحق ىة فـيـت (؟) الرسـالة المولوتمـ«ه نوشته شده است: يحاش

.»والوجوب. ىت اولـعلـ دربـارVن مطالب كه ين بخش از ايد مربوط باشد به آخريعنوان بان يا

است كه كاتب از غضنفر نقل كرده است. ىد و مطالبيگو مىسخن ،یزيـاز استنساخات غضـنفر تبر ىيها ن نسخه ما با بخشيق ايله از طرين وسيبد

مسائل مختلف Vدرباراز مطالب خود او ىز بخشينا و نيس ن بار در خصوص آثار ابنيا انـوار األفکـار. ميشو مىآشنا ینوياو از حكمت س ىش و بازخوانا ژهيو انظار و ىكمح

نوشـته شـده و در آن یاز دوران فخـر راز پـس ىكرد كه اندك ىتلق مهم ید اثريرا باد كـه يـنا هم واكنش نشان داده بوده اسـت. اميس به ابن یاحتماال به انتقادات فخر راز

ن نسـخه حاضـر يد. به هر حال از همياز آن به دست آ یا وجود نسخه دربارV ىالعاط شتر آشنا شد.يز بيبا مكتب تبر تينها درغضنفر و ىفلسف یها شيشود با گرا مىهم

گـر يد یا هم هست كـه در نوشـته یگريد یها در نسخه پرتو پاشا مطالب و كتابمنقـول از غضـنفر را در برگ ح چندين سطور تصحيسنده ايم پرداخت. نويبدان خواهن يـاو را در ا ىكمـح یها شـهيبرم كـه در مقدمـه آن، اند مىد يح دارد. اميدست تصح

ل قرار دهم.ينسخه مورد تحل

325 ىقزوين ىدبيران كاتب به خط ین ابهريرالدياز آثار اث یا مجموعه / فلسفه

ىقزوين ىدبيران كاتب به خط ین ابهريرالدياز آثار اث یا مجموعه. 7

از آثـار یتعـداد یاست حـاو یا مجموعه ىكي ،ما دهيكه در استانبول د ىيها از نسخهشـاگردش به خط ین ابهريرالدياث ازات) يات و الهيعيات و طبي(منطق ىكمارزشمند ح

آن ىفـنجـا بـه معر يق) كـه در ا 675(م ىنيران قزويدب ىبن عمر كاتب ىعل نيالد نجمق از اسـتاد يـن اجازه قرائت و سماع و بحـث و تحقين مجموعه چنديپردازم. در ا ىم

مجموعه فاضل احمـد ،ىلين نسخه در كتابخانه كوپريا .استشاگرد فراهم آمده یبرا موجود است. 1618 مارهش بهپاشا،

ن:يبرگ آغاز ین عنوان بر روياست با ا بیان األسرارن مجموعه يل در ااو كتاب الكامـل األسرار من تصانيف موالنا اإلمام العالم الفاضل األفضل األوحـدان يكتاب ب«

ن ية والـدر المل يالخلق أم یة برهان الحق هادة قدوة األئم ق العالمة حبر األم المحق ن يرالمتـأخ ن (؟) ؟ (أفضـل)يمـالحكمـاء والمتكل ن أستاذية اإلسالم والمسلمحج

».اته.يأطال اهللا بقاه ومتع اإلسالم بطول ح یل األبهرل بن عمر بن المفض المفض ل نوشته شده است: ه برگ او يدر حاش ىنـيالقزو ىن الكـاتبيالحمد هللا هذا المجموع المبارك كله بخط العالمة نجـم الـد«

ه يـوعل ین ؟ األبهـريف الـديف ؟ سيالمنطق والكل من تصان ىة فيصاحب الشمس .».یخطه كما تر

آمده است: نيچن ىنيقزو ىكاتب یبرا یل اجازه ابهربرگ او یبر رون شـرف يق نجـم الـدهذا الكتاب اإلمام الفاضل العـالم الكامـل المحقـ ي قرأ عل«

ىبـن عمـر بـن علـ ىن عليقن الحكماء والمحق يد العلماء واألفاضل زياإلسالم سق ومبا (؟؟؟ دو كلمه) كاشفا بها سـر الحقـائق و(...؟؟؟ يقراءة إتقان وتحق ىنيالقزو

د وآلـه كتبـه رسـوله محمـ ىن والحمد هللا حق حمده والصـلوة علـيقيدو كلمه) الالقعـدة یالرابع من ذ ىف الكتاب وذلك فمؤل یالمفضل بن عمر بن المفضل األبهر

».مائة.ن وست يسنة سبع وعشر

های نسخ خطى گنجينهاز 326

ل، در ان كتاب او يشود. پا مىده يز دين نيبرگ آغاز یك كهن بر روچند تمل ىگواه عبارات است: نيب با ا 43برگ

الثامن عشر مـن ىلنفسه ف ىنيالقزو ىبن عمر بن عل ىكتبه من نسخة األصل عل « .»مائة.ن وست يشعبان سنة سبع وعشر

44اسـت كـه از بـرگ یابهرحقائق تلخیص المجموعه كتاب نيااما كتاب دوم و :شود مىالف آغاز

فه موالنا م (؟) اإلمام العالم الفاضـل األوحـد الكامـل ص الحقائق صن يكتاب تلخ«ن ية والـدر المل يالخلق أم یة برهان الحق هادة قدوة األئم ق العالمة حبر األم المحق ن المفضل بن يرالمتأخ ن أفضل يمن أستاذ الحكماء والمتكل ية اإلسالم والمسلمحج

». اته.يأطال اهللا بقاه ومتع اإلسالم بطول ح یعمر بن المفضل األبهر ن قرار:يآمده است، بد ىنيقزو ىكاتب یبرا یاز ابهر یگريدر دنباله باز اجازه د

ن شرف ية و الدق نجم المل هذا الكتاب اإلمام الفاضل العالم الكامل المحق ي قرأ عل«بـن ىب العراق علين حسيقن المحق يد الحكماء واألفاضل زين سيلماإلسالم والمس

ق (؟) يق ومطارحـة وتـدقيم اهللا فضله قراءة بحث وتحقيدي ىنيالقزو ىعمر بن علمائة ن وسـت يالقعدة سنة سـبع وعشـر ین من ذيوالعشر یالحاد ىوانتهت القراءة ف

.».ىحامدا هللا تعال یف الكتاب المفضل بن عمر بن المفضل األبهركتبه مؤل آن آمده است: انيالف ادامه داشته و در پا 76 برگتا ىرساله دومن يالثامن والعشـر ىلنفسه ف ىنيالقزو ىبن عمر بن عل ىنقله من نسخة األصل عل«

». مائة.ن وست يمن شهر شعبان سنة سبع وعشر :الف است 77است كه شروع آن از برگ یابهر المطالMكتاب سوم كتاب

ق ف موالنا اإلمام العالم الفاضل األوحد الكامل (؟) المحق يمن تصان عكتاب المطال«ة ن حجـية والـدر الملـيـة أمالخلق عز األمة قدوة األئم یالعالمة برهان الحق هاد

ن المفضـل بـن يرن أفضـل المتـأخ ين أستاذ الحكماء والمتكلمـياإلسالم والمسلم ».اته.يع اإلسالم بطول حأطال اهللا بقاه ومت یعمر بن المفضل األبهر

327 ىقزوين ىدبيران كاتب به خط ین ابهريرالدياز آثار اث یا مجموعه / فلسفه

برگ آمده است: نيهمدر ىنيقزو ىشاگردش كاتب یبرا یگر از ابهريد یا اجازهد ين شرف اإلسالم سيق نجم الدهذا الكتاب اإلمام الفاضل الكامل المحق ي قرأ عل«

معتبـرة بن عمر قـراءة متضـمنة للشـرائط ال ىن عليقاألفاضل و ؟ الحكماء والمحق مائة كتبه المفضـل بـن ن وست ية سنة سبع وعشرالحج یالخامس من ذ ىوانتهت ف

.». ىف الرسالة حامدا هللا تعالمؤل یعمر بن المفضل األبهر شود. مىده يك كهنسال دتمل ىز دو گواهيل برگ نيدر ذ

عبارات است: نيب با ا 106 برگان كتاب سوم در يپاالتاسع من رمضان ىلنفسه ف ىنيالقزو ىبن عمر بن عل ىكتبه من نسخة األصل عل«

».مائة.ن وست يسنة سبع وعشرالـف آغـاز 107است كه از بـرگ یابهر زبدة الحقائقمجموعه نيدر ا آخركتاب شده است:

ف موالنا اإلمـام العـالم الفاضـل األفضـل الكامـل يكتاب زبدة الحقائق من تصان«ة ر الملـيالخلق أم یة برهان الحق هادة قدوة األئم ق العالمة حبر األم األوحد المحق

ن يرن أفضـل المتـأخ يمـن أستاذ الحكمـاء والمتكل ية اإلسالم والمسلمن حج يوالد ».اته.يأطال اهللا بقاه ومتع اإلسالم بطول ح یل األبهرالمفضل بن عمر بن المفض

: است نيچن جا نيهم در ىنيقزو ىكاتب یبرا یاجازه ابهرة ر (؟) األوحـد نجـم الملـيهذا الكتاب اإلمام الفاضل العالم الكامل المن ي عل قرأ«

بـن ىب العراق علين حسيقد الحكماء والمحق ين سين شرف اإلسالم والمسلميوالد ىقراءة جامعة للبحث واإلتقان والمطارحة واإلمعان ناظرا ف ىنيالقزو ىعمر بن عل

البحـث ىنهـا وانتهـيقواعد الحكمة ومراتبها (؟) وكاشفا مراحل (؟) الحجـج وبراهف الكتـاب مائة. كتبـه مؤلـن وسـت ية سنة سبع وعشرالحج یأواخر ذ ىوالقراءة ف

.».یالمفضل بن عمر بن المفضل األبهر الف: 149 برگ در نسخه انيپا

ن يالخامس عشـر ىلنفسه ف ىنيالقزو ىبن عمر بن عل ىنقله من نسخة األصل عل« ».مائة.ن وست يمن شوال سنة سبع وعشر

های نسخ خطى گنجينهاز 328

چند كتاب او ىفو معر ىن اصفهانيالد شمس. 8

محمـد نيالـد است از آثـار شـمس یا مجموعه 471شماره یدر مجموعه عاشر افندنجـا ياست و در ا اهميتدر علم اصول كه حائز یفخر راز محصـولال، شارح ىاصفهان

بـا ىن اصـفهانيالـد ن شمسيا كهر دهم د تذك يز بايم. قبل از هر چيكن مى ىفآن را معر م متفـاوت و بـر او مقـد العقائدتجرید ق) شارح 749(م ىاصفهان محمودن يالد شمس

ص در علم كالم و منطق و جـدل و نظـر و خـالف و ن وصف هر دو متخص ياست؛ با ان يالـد ن شـمسيـا دربـارVن نسخه مناسب است يا ىفش از معر ي. پندا اصول فقه بوده

م كنم.يرا تقد ىاختصار مطالب به ىاصفهانبن عباد/ دد بن محمود بن محم الدين محم شمسن است: أبوعبداهللا يو چننام و نسب ا

ق/ 688 ــ 616( ىشـافع ىم و اصـولمـتكل و هيفق و ىقاض ،ىاألصفهان ىالعجل ادي عآمده ینگار او در منابع تراجم دربارV. آنچه ىف عجلل م) از سالله أبود 1289 -1219

و آمـوزش هز چشم به جهان گشـوديو همانجا ن هن است كه اصال اهل اصفهان بوديچن. در بغـداد در فقـه بـه است هر رفتيصغ یايز به آسي. بعدها به بغداد و ناست هديه ديلاو

، شـاگرد ین األرمـويالد به درس تاج ىو در علوم عقل ىن الهرقليالد خ سراجيدرس شو از او هحاضر شـد ین ابهريرالد ي. او در روم در درس اثاست هحاضر شد یفخر راز

و هز بـه شـام آمـديـن یمرق 650از سال پس ی. واست هحكمت و علم جدل آموختز بعدا كرك شد. يقوص و ن یقضا ىو متول هديمصر گرد ىو آنگاه راه همنبج شد ىقاض

س يو تـدر هم شـديو آنجا مقـ بازگشتهن باز به قاهره يالد عمر شمس ىانيدر بخش پا دربـارV سـالمتاریخ اإلدر ى. ذهباست هدرگذشت 688رجب 20ز در يو همانجا ن كرده سد: ينو مىس از جانب او يز تدريت قضاء و نيتول

ية، ثم دخل ديام الناصرياأل ىقضاء منبج ف ى.... ول « قضاء قـوص، ىار مصر، و ول قضاء الكرك، ثم ىثم ول ة يـة البهائيس المدرسة الصاحبيى تدررجع إلى مصر و ول

بمصر، ، رحمـه ىس الشـافعين، و تدريس مشهد الحسيتدر ىو أعاد و أفاد. ثم ول

329 چند كتاب او ىفو معر ىاصفهانن يالد شمس / فلسفه

. و تخرج به خلق، و رحل إل ، ىن البرزالـيث: علم الد يه الطلبة و كتب عنه الحدياهللا .»رهيو غ

یفخـر راز ال6اشـف عـن المحصـولبـا عنـوان المحصولد به شرح ياز آثارش بااسـت و در آن از یو اثـر ارزشـمند دهيرسـر به چاپ ياخ یها اشاره كرد كه در سال

ار كهنه از آن يبس یا م بر خود بهره برده است. عكس نسخهمتقد المحصولگر يشروح د علـمدر » غایة المطلب«به نام استز داشته ين یگرياست. كتاب د موجود ىليدر كوپرالفوائد ف$ العلـوم القواعد/ است با عنوان ىكتاب ،ندا كه از او نام برده ىفيگر تأليمنطق. د ر اشاره كردهن كتاب او مكر ين سخن خواهد رفت. منابع به ايكه از آن پس از ا األربعـة

ن و منطـق و يالـد كه در چهار فن بوده است: اصول الفقه و اصول اند و خاطرنشان كردهنحـو و اهم بـ ىخوب ىيآشنا یف او بوده است. وين تأليكه بهتر ندا افزوده زينف و خال

1ند.ا ث كم دانستهيا دانش او را در فقه و حدادب و شعر داشته است؛ ام ىه بـر آن شـرحيـميت معروف است كه ابن عقیده اصفهانیهصاحب متن نيهمچناو

است: نيچنن شرح ين اينوشته است. عبارت آغاز یمعروف و انتقادحه ير ضـراهللا روحه ونو س ة قد يمين بن تيالد ىاس تقخ اإلسالم أبو العب يسئل ش«

دة يـشـرح العقيعشر وسـبعمائة أن ىشهور سنة اثن ىة فيار المصريم بالديوهو مق یم المشـهور الـذاإلمام المتكل ىد بن األصفهانن محم يخ شمس الديفها الشأل ىالت

،اإلعـالم بوفيـات األعـالم، 377 ، صاإلشـارة إلـ� وفيـات األعيـان: از اسـت عبـارتمنابع شرح حال او ىبرخ. 1

طبقات ی،اسنو؛ 41، ص 5و ج 100، ص 8ج ،طبقات الشافعية ال6برى؛ 360ـ359، صص 5ج ،العبر ؛287ص ، صص1 ، جتذكرة النبيه ؛315 ، ص13 ج ،البداية و النهاية ؛208، ص 4، ج مرآة الجنان ؛141رقم ،1ج ،الشافعية

$الـواف؛ 12ش ،933 ـ 932 صص، 2 ، جطبقات الفقهاء الشـافعيين ؛265 ، ص2 ، جفوات الوفيات ؛126 ـ125، 3ق 1ج ،الســلوك ؛3238رقــم ،144ـ 143، ص7 ، جالمقفــ� ال6بيــر ؛1967رقــم ،12 ، ص5 ، جبالوفيــات

، جطبقات الفقهاء ،ابن قاضي شهبة ؛387 ، ص2 ج ،عقد الجمان ؛38ـ37 ، صص23 ج ،عيون التواريخ ؛750ص، تـاريخ الخلفـاء، 313 ، ص1 ، جحسـن المحاضـرة ؛382 ، ص7 ، جالنجوم الزاهرة، 491ش ،57 ـ 55 ، صص3

شــذرات ؛197 ، صالفوائــد البهيـة ؛ق) 678(در آن تــاريخ وفــات: ســال 103 ، ص1 ، جبغيـة الوعـاة ؛484ص ؛6 ، ص12 ، جمعجـم المـؤلفين ؛308، ص 7 ، جاألعـالم ؛136 ، ص2 ، جهدية العارفين ؛406 ، ص5ج ،الذهب

.349 ـ 348:صص ،51 ،جاإلسالم تاريخ ؛ 184رقم 132 ، ص1 ، جديوان اإلسالم

های نسخ خطى گنجينهاز 330

ن مـا يبـية أحد رؤوس علماء الكالم مثله وأن يار المصريدخل إلى الديه لم ل إن يقعند شرح ذلك الكـالم مـن مخالفـة بعـض ه البد لى ذلك واعتذر بأن ها فأجاب إيف

أن بع واهللا ورسـوله أحـق ت يأن أحق الحق فإن ،مقاصده لما توجبه قواعد اإلسالمقول: وما آتاكم الرسول فخذوه وما نهاكم عنـه ين واهللا تعالى يرضوه إن كانوا مؤمني

ذكره اشتمل وهللا الحمـد مـع اختصـاره ىالشرح المطلوب اآلت علم أن يفانتهوا ... ولاد الجهابـذة النقـ ها إال يف ق الحق ينهض بتحقيلم ىن التيعلى غرر قواعد أصول الد

ل أهـل العـدل شهد به وقت التأم ين كما ستشهد ذلك وين واآلخريلمن سادات األو إلـى سـواء یق والهـاديـالتوف ىن واهللا سبحانه ولـيقن المحق يواإلنصاف من المحق

.»ل.يق وهو حسبنا ونعم الوكيالطركه در ىيها ىبررس ىن سطور در طيسنده اياست كه نو آنان ين مينكته جالب در ا

به ،ه به عمل آورديمانيموجود در كتابخانه سل یها مجموعه ىو فلسف ىكالم یها نسخهافت كه در يدست ین أبهريرالديف اثيتأل کشف الحقائق ف$ تحریر الـدقائقاز یا نسخه

ن يالـد الت و استادان شمسيتحص دربارV یتر قيالعات جالب و دقآن كاتب نسخه اط ىاست. برخ كردهارائه یز خود ابهريبوده و ن ین ابهريرالديكه از شاگردان اث ىاصفهان

ست. سـبب نقـل ين مذكورت ن دق يا با ايات در ترجمه احوال او ذكر نشده يئن جزياز ا کشـف الحقـائقن است كه نسخه اساس او از ينسخه ا آنكاتب یت از سوالعان اط يا

اساس بر واسطه كيش را با ا بوده كه خود نسخه ىن اصفهانيالد به كتابت شمس یابهرن يالـد كه شمس ىالعاتفراهم كرده بوده است. اط كتاب، سندهينو استادش، اصل نسخهنه ارتباط او با استادان حكمـت و كـالم در يژه در زميو به ،دهد مىنجا ارائه يا ىاصفهان

ن ابوالفضائل يالد (تاج یورم ن ا يالد و تاج ین ابهريرالديان اثيخودش و از آن م روزگارو شاگرد معروف الحاصل من المحصـولصاحب ین بن عبداهللا األرمويد بن الحسمحم

موجود 1436شماره ن نسخه در كتابخانه جاراهللا به ياست. ا اهميتحائز 1،)یفخر راز

ترديد غلـط اسـت. در بىكه است بكر خوانده ىتاج الدين را محمود بن أب ،به اشتباه آيد، كاتب مىدر متن آنچه . 1 .خلط كرده است یو تاج الدين ارمو یراج الدين ارمواينجا كاتب دچار سبق قلم شده و ميان س

331 چند كتاب او ىفو معر ىاصفهانن يالد شمس / فلسفه

ن است:ين چنيبرگ آغاز یاست و عنوان نسخه بر رول ن المفضـير الديف اإلمام العالمة أثير الدقائق تصنيتحر ىكتاب كشف الحقائق ف«

. یل األبهربن عمر بن المفض ». رحمه اهللا، رقـم كاتـب كـه ین ابهـريرالـدياث ىكمح ن كتاب يان ايالف، در پا 134در برگ

ن است:يچن ،است ىن اصفهانيالد شمس خصوصدر ىعات مهم الاط یحاوع الكتاب والحمد هللا رب يمن كتاب كشف الحقائق وبتمامه تم جم ىعيتم العلم الطب«

ع يـوم مـن شـهر ربيل ن أو يوم اإلثنين ووافق الفراغ منها (فوق السطر: منه) يالعالممن نسخة نسخها بخطه ىاهللا تعالمائة بالقاهرة حرسها ن وست ياآلخر سنة أربع وسبع

أطـال اهللا ىد اإلصفهاند بن محمود بن محم ن محم يلنفسه اإلمام العالمة شمس الداهللا عنـه ىاها من نسخة منسوخة من األصل وكان فراغه رضـيامه وكان نسخه إيأ

ن يعشر شهر رمضان المعظـم سـنة سـت وأربعـ ىوم الجمعة ثانية يمن نسخها عشاهللا عنـه: قـرأت هـذا ىة منها وقال رضـيم ببغداد بمدرسة الشرفيمق مائة وهووست

الموصل وأقام ىصحبته من الروم إل ىمصنفه وصحبته مدة وسافرت ف ىالكتاب علل ثم سافر يخدمته مالزم للتحص ىالمصنف بالموصل مدة وهو (فوق السطر: وأنا) ف

خ اإلمـام العالمـة تـاج يالشـبغداد واجتمعت ب ىالعجم وانتقلت أنا إل ىالمصنف إلقلعـة ىحلب ومنها إل ىضا إليثم انتقلت أ یبكر (كذا) األرمو ىن محمود بن أبيالد

يد ىا ومنها إليجعبر قاض سـلطان الوقـت ىت الحكم بقوص ثم نقلنـيار مصر وتولن المذكور ية مكتوبة بخط اإلمام شمس الديالكرك حاكما. وجدت هذه الحكا ىإل

مائة. ن وسـت يوسـبع یسنة إحـد ىاألول یخ جماديكتبها بالكرك بتارآخر نسخته ىن المـذكور فـيخ اإلمام العالمة شمس الدياجتمعت بالش قال الناسخ لهذا الكتاب:

ل يمائة بمصـر والزمـت مجلسـه للتحصـن وست يل شهر صفر من عام أربع وسبعأو ذراعـه أعقبـه ىفج (؟) يمصنف هذا الكتاب بششتر وكان مرضه نس ىتوف ىوقال ل

».خ موته.يتار ىذكر ليإسهاال ولم

های نسخ خطى گنجينهاز 332

سرنوشـت دربـارVاست آمده ىحيز توضيكتاب ن ىانين برگ پايا یه بااليدر حاش ن نسخه در دست:يبرگ انجام

یالورقـة المقطوعـة الـذ ىهذا الوجه من هـذه الورقـة وجدتـه فـ ىع ما فيجم«وم يـخ يالناسخ فنقلته هنـا بتـاربخط 222منها هذه العالمة ىالباق ىالمكتوب على والعشرين من شهر جمادی اآلخـرة سـنة ثمـان وسـبعين وسـتمائة الثالثاء الثان

.».بالقاهرة وقطعت تلك الورقة آلفة حدث بها م:يپرداز مىادداشت ين يسخن ا مجموعه محل ىفحال به معر

ف يتـأل یـةالقواعـد ال6لیـة فـ$ جملـة مـن الفنـون العلمن مجموعـه، يكتاب نخست ان كتـابش ياو بهتـر ینگار حال ن كتاب كه در منابع شرحياست. ا ىن اصفهانيالد شمسم در چهـار فـن منطـق، جـدل/خالف، يتر گفتـ شيطور كه پ همان ،استف شده يتوص

الت علـم ه ناظر به تحو است و البت یاشعر ىر كالمتفك یاصول فقه و علم كالم بر مبناگـاه بـه سـخنان سـبب نيهمـ بهو متأثر از اوست. یرازكالم در دوران پس از فخر

ن نسخه در فراز برگ يبرگ آغاز ی. بر رواست كردهها انتقاد فالسفه نظر دارد و بر آن م:ينيب ىرا م ىن گواهيچن

ىآخر النسخة خط المؤلف اإلصـفهان ىالمصنف وف ىآخره عل ىله إلقرأته من أو « ».وإجازته.

كه خواهـد ىبه شرح ـهم آنف خوانده شده و در آخر ن نسخه بر خود مؤل يپس ا ن آمده است:يل در نسخه چنشود. عنوان كتاب او مىده يو اجازه همو د آمد ـ خط

خنا يدنا وشـيف موالنا وسـية تصنيجملة من الفنون العلم ىة فيكتاب القواعد الكل«اسـخ القـدوة العالمـة ق الزاهد العابد الـوارث الراإلمام العالم العامل المحق ىالقاض

الفـرق ىد العلماء والحكام مفتيالقضاة س ىة اإلسالم قاضن حج يالكامل شمس الدد بـن محمـود عبد اهللا محمـ ىة أبخ المذاهب قدوة األئم يف النظر ناصر الحق شيس

». عنه. ىاته ورضين بدوام حيمتع اهللا المسلم ىاإلصبهان ن است:يالف چن 96 برگل ان كتاب او يرقم كاتب در پا

د بـن محمـ ىد بـن علـبن محمـ ىيحيأحمد بن ىاهللا تعال ىر إليعلقه لنفسه الفق«

333 چند كتاب او ىفو معر ىاصفهانن يالد شمس / فلسفه

وم الثلثاء رابع عشر صفر سـنة ين وعفا عنه وكمل يالدار ىنفعه اهللا بالعلم ف ىالقرش .»ئة أحسن اهللا خاتمها.امن وست يخمس وسبع

شود: مىده يد ىن اصفهانيالد از شمس یا ن برگ اجازهيدر همد يالسـ ىآخـره المـول ىله إلة من أو يبالقواعد الكل ىهذا الكتاب المسم ى قرأ عل«

ب يب النسيق الحسالصدر األجل األوحد اإلمام العالم الفاضل الكامل المتقن المحق ىالقضـاة محـ ىدنا قاضين أحمد بن سين شرف اإلسالم والمسلمية والدعالء المل

ن أدام اهللا علوه ورحم سـلفه قـراءة يالقضاة ركن الد ىقاض دناين ابن سية والدالمل ه الرمـوزة والـتقط (؟) فائقـه ي(؟) معان ىق وإتقان مع التفطن فيبحث وإمعان وتحق

انـا عـن الخطـأ يصـونه وإيانا صالح القول والعمـل ويرزقه وإيه (؟؟؟) واهللا يوصافد بن د بن محمود بن محم حم م ىاهللا تعال ىر إليه الفقه وكرمه. كتبه مؤلف والخطل بمن

مائة بمصر المحروسة حامدا ن وست يم سنة ست وسبعخ المحر يبتار ىعباد االصفهانن وحسبنا اهللا ونعم ين الطاهريبيد وآله وعترته الطنا محم يدنا ونبيس ىا عليهللا ومصل

»ل.يالوكف كـه بـر مؤلـ یا نسـخه اكه نسخه را ب ىاز شخص است ىبالغ ،اجازه نيدر كنار ا

مقابله كرده است. ،خوانده شده بودهدر ىن اصفهانيالد شمس ازگرفته است قرار ىن مجموعه متنيدر ا ،نسخهبعد از آن

را بـه خـود اختصـاص اواز اهتمامـات ىمهم ىات كه در واقع بخشيات و خالفيجدلالنكـت ح مـنيالصـح ىاإلرشاد إلـ ىفصل ف«ب: 96 برگ در آن آغازست. اداده مى

المسـتغفر ىاهللا تعال ىر إليعلقه لنفسه الفق«ب: 110ان آن در برگ يپا و ؛»والفاسد منها. .».ىد القرشبن محم ىد بن علبن محم ىيحيمن ذنبه أحمد بن

ار جالـب يشود كـه بسـ مىده يكهن د خط هب ىبه فارس یالف، اشعار 111در برگ كتابت شده است.ن مجموعه در مصر يژه كه ايو به ،ه استتوج

شود: مى عبارت آغاز نيا باب 111 برگاست كه از ىهم در منطق جدل یرساله بعدخ المذاهب يالفرق ش ىالقضاة عالمة العلماء مفت ىخنا وإمامنا قاضيدنا وشيقال س«

های نسخ خطى گنجينهاز 334

أمتـع اهللا ىد بن محمود اإلصـبهانن أبو عبد اهللا محم ية السلف الصالح شمس الديبق .»عنه وأثابه الجنة. ىاته ورضيبح

ب، مـتن 119از آن از بـرگ پس. است افتهيب ادامه 118ن متن سوم تا برگ ياكـه است آمده ،استه آن را شرح كرده يميكه ابن ت ىن اصفهانيالد ده معروف شمسيعق :شود مىعبارت آغاز نيبا ا

القضـاة ىالقدوة العالمة قاض ىد القاضيضا موالنا اإلمام العالم الفاضل السيوقال أ«د بـن محمـود ن أبو عبد اهللا محمـيمد العلماء والمتكل يالفرق س ىعالمة العلماء مفت

».اهللا عنه وأثابه الجنة. ىرض ىاألصبهاندر جدل و آداب »کیفیة المناظرة وترتیب البحـث«است با عنوان ىمتن یرساله بعد

الـف 128ب تـا 123عد از آن هم كـه از الف. رساله ب 123ب تا 122البحث از برگ ن نسخه يات است. در برگ انجاميات و جدليدر خالف یا باز هم رساله است افتهيادامه ن يسـت، چنـين نفرك ينا يظاهر ع بهالف رقم كاتب كه در همه متون مجموعه 128در

وقوبـل ئة؛ امن وسـت ياآلخرة سنة أربع وسـبع یل من جمادالعشر األو ىنجز ف«است: .»باألصل المنقول منه حسب الطاقة.

و یص در علم كالم اشـعرمتخص یدانشمند ىن اصفهانيالد م شمسينيب مىچنانكه ر روند علوم يگرچه تحت تأثا یدر منطق و جدل و خالف و آداب البحث بوده است. و

ن از دانشـمندا ىنسـل شـماروصف در نيا بابود ىلخانيران و بغداد عصر ايدر ا ىعقلعصـر ىتحـوالت فرهنگـ ىژه پس از سقوط بغداد و در پـيو رد كه بهيگ مىقرار ىسن د. نـت خود را ادامـه دهيالك فع يتحت نفوذ ممال یها در بخش نمودند ىان سعيلخانيا یها شيو گرا یر كالم فخر رازيتحت تأث خصوصكه به ىن شمار از دانشمندان سن يا

در بعدها داشتند و ىيو منطق ارسطو ینويبا حكمت س ىخوب ىياو بودند، آشنا ىفلسفار مـؤثر يمصر و شـام بسـ ىآموزش یآموختگان و در نهادها درس انينشر منطق در معصـر ىفرهنگ یر فضاين دامنه تأثياست از هم یا نمونه ىن اصفهانيالد افتادند. شمس

. ىدر مصر و شام مملوك ىعني ،طيلخانان در خارج از آن محيا

335 چند كتاب او ىفو معر ىاصفهانن يالد شمس / فلسفه

مباحث مربوط به علـوم جـدل و ،ن دانشمندانيا یها ىمشغول ن دليتر از مهم ىكي اسـتفاده مسـلمانخـود از منطـق یهـا ىخالف و آداب البحث بود كه در آن از آگاه

بـود و ىلسـوفان اسـالمير از مباحث فآنان متأث ىكالم یها شي. كالم و گراكردند ىمگرچـه ،آشـنا بودنـد ىبا حكمت بـوعلو شاگردانش یق آثار فخر رازيژه از طريو به

كردنـد. مىرا نسبت به فلسفه دنبال یا شده ليتعد ی ش انتقاديشتر گرايها ب از آن ىبرخن شروح بر يو فلسفه (در قالب تدو ىدر منطق، كالم فلسف ین آثارين دوران تدويدر ا

) همراه با ىاله ،ىعيگانه منطق، طب در سه ین آثاريا تدوي اشاراتژه يو نا و بهيس آثار ابن مختصـرا يـ یفخـر راز المحصـول یهـا كتاب رامونيپشتر يه به علم اصول فقه (بتوج . شد توجه مى حاجب) بود و از همان رهگذر به علوم جدل و خالف و آداب البحث ابن

در ىرا در قالـب علـوم عقلـ ىآموزشـ ین علوم، ارائـه سـاختاريدر واقع مجموعه ادر جدل و آداب البحث به ین آثاريتدو نمونه یبراكرد و مىدنبال ىآموزش ینهادها

در منطق ین آثاريداشت كه تدو اهميت ین ابهريرالديمانند اث ىكس یهمان اندازه براو سازگاركردن آن ىعلوم حكم یساز ىبوم یها برا نها نشان از تالشيو فلسفه. تمام ا

به ،ان داشتيان اشعريژه در ميو ت بهاهل سن یاعتقاد یها با فقه و اصول فقه و منظومهران و يـان ايان سن يدر م ،ژه در سده هشتميو و به سده هفتم به بعد یها مهيكه از ن ینحو

همراه با آموزش اصول ىژه علوم منطقيو آموزش فلسفه و به ،مصر و شام ىعراق و حت حات يتوضـ خصـوصن يـدر ا یبعـد یها فقه و جدل و آداب البحث بود. در نوشـته

را ارائه خواهم داد. یشتريبشتر در جدل يكه آثارش ب ىن اصفهانيالد است كه شمس آنان ين مينكته جالب در ا

دش بـر يـخـود را در شـرح مف ىو آداب البحث و علم خالف اسـت و اهتمـام اصـلدر حكمـت ین ابهـريرالدين حال شاگرد اثيدهد، در ع مىنشان یفخر راز المحصول

ىفلسف ین فضايدر ا دانشوران تأثيرگذارخود از عالمان فلسفه و از ی. ابهراستبوده ش و پـس از عصـر يدوران پـ ىعلـوم عقلـ یو در فضـا یفخر راز از پسدر دوره

ا يـمسـتقل یها نكه در منطق كتابيالوه بر اع نيالد است. شمس بودهلخانان مغول يا

های نسخ خطى گنجينهاز 336

نا را هـم خوانـده و يسـ ابن شفاءكتاب ،تيك روايفصول قابل اعتنا داشته است، بنابر ىه بـه شـناختمان نسـبت بـه كسـانكه با توج یامر 1كرده است. مىس و مذاكره يتدر

یدر دوران و ـ ین تستريبعدتر بدرالد ىو كم ین ارمويالد جمله سراج از ـهمانند او شده است. ىكامال گواه

.یاست و نه آن ديگر ىويا مقصود همين شمس الدين اصفهان؛ گ13، ص5 ج ،لدرر ال6امنةا ابن حجر، نك:. 1

�^ � دی`_ از �

1نجف ميحك ۀكتابخان یها نسخه از. 1

كنم: مى ىفمعر را نجف ميحك كتابخانه سينف یها نسخه از نسخهبخش چند نيا در . ىحل سيابن ادراز اجوبة مسائل فقهیة )1 یمرق 588(قرن ششم)، سنة یه الحائريجعفر بن أحمد بن قمرو خط هنسخه ب نيا

ايـن مـتن 2.شود مى ینگهدار 570م نجف به شماره يدر مكتبه حك و است شده كتابت 3.به چاپ رسيد ابن ادریس ةموسوعدر ارزشمند اخيرا

ف يد بـن عبـداللطمحمـن يف صدر الـديتأل ،اسرار التنقیح ف$ الطب $لإالتلویح )2 .52ق، همانجا، شماره 552سنة ىالمتوف ،یندج الخ

3( Mالجام M4یالشجر ىالقم ىنيد سلطان بن حسن الحسيالس به خط ،ىسبر ط جوام، قواعـد ای از ا از نسـخهامـ است؛ف بوده همعصر مؤل یو كهگفته شده . 1978م، رقم يحك

كتابت یمرق 833ش در ا ا نوادهياو توسطنام برده شده كه ىدر كتابخانه مرعشعالمه

منتشر شده است.» 1نسخه شناسى و كتابشناسى «اين يادداشت پيشتر در سايت كاتبان زير عنوان . 1

فهرست مكتبات نجف. ؛ در بخش:ىجاللاز سيد محمد حسين مM ال6تبنك: . 2، تحقيـق: 7، در: موسوعة ابـن ادريـس الحلـى، جأجوبة مسائل ورسائلنگر: ابن ادريس الحلى، محمد بن احمد، .3

.ق1429السيد محمد مهدی السيد حسن الموسوی الخرسان، دليل ما، قم، حاشيه. 19، ص تربت پاکان مدرسى، نك:. 4

های نسخ خطى گنجينهاز 338

1.یالشجر (كذا) ىن الحسنيبن حس سلطان بن حسن بن سلطان ؛ شخصى به نامشده است بـه خـط ظـاهرا نسخه. الصراط المسـتقیمصاحب ىاضياز ب الذخیرة ف$ األدب )4 ینگهـدار 361رقم بهم، يكتابت شده است و در مكتبه حك یقمر 834سنه درف مؤل سـنده در كـالم منتشـر ين نويـاز ا دير دست كم سه كتاب جدياخ ی. در سالهاشود مى .ه استشد

،یمـرق 699سـنة یدريـد الكبن محم ىعل خط هب ،ىسبر للط مختصر الخالف )5 .439م، رقم يحك كتابخانه

367رقـم بـه كه است ىميقد یا هق در مناقب. نسخيطرابن ب مستدرک المختار) 6 دربارVشده است. منتشر تازگى به و داردصفحه 156محفوظ است. ميكتابخانه حك در

م.ا ، نوشته$دائرة المعارف بزرگ اسالم ىر عربياز جمله در تحر ،ن مقالهياو چندخ ید الطبـرر بن محمـين بن أردشيحس خط هب نه البالغة )7 ق 566سـنة مـور،

.661رقم بهم، يحك كتابخانه

كـه كتابـت ىيها از احوال او و نيز نسخه ى. شرح147ص ،$الحل العالمة ةم6تبسيد عبد العزيز طباطبايى، نك: . 1

آمده است. 62، ص الضياء الالمMو نيز در 230، ص 1ج ی،شكورا تراجم الرجالدر است كرده

339 ر صنعاءيجامع كب ۀكتابخان های نسخه از

1ر صنعاءيجامع كب ۀكتابخان یها نسخه از. 2

ر صنعاء كه يكتابخانه جامع كب مهم ارزشمند و ىخط یها نسخهميان از در اين يادداشت :كنم مى ىفمعر شماری را ما دادهقرار ىك مورد بررسياز نزدخ ين تـاريكه در همـ یقمر 894اض، كتابت يع ىقاض فاءالشاز كتاب یا نسخه ـ1

د بـن عبـدالرحمان بـر محمـ ىمـانين يناسخ، شهاب الد یز در مسجد الحرام از سوين .یخاوس یسوقرائت از ىقرائت و مقابله شده و همراه است با گواه یخاوس

894ق. كتابت 893در یخاواض، نوشته س يع ىللقاض الریاض ف$ ختم الشـفاء ـ2 .یخاوه، همراه با بالغ س ق در مك

ق. 604ل. كتابت . ج او یديم نصر الح ىد بن أباز محم الجمM بین الصحیحین ـ3الحـق ىلإ ین بن الهاديبن الحس ىيحيخزانه یكتابت برا ،ىفاراب دیـوان األدب ـ4

ن.يبن الحس ىيحيبـن خلـف ل يف ابـو طـاهر اسـماعي، تألاءکتاب العنوان ف$ قراءات السبعة القر ـ5 .ق 854قعده ي. كتابت ذیالمقر .ق 805ق و مقابله 755. كتابت ىنيو عبد الملك ج از الورقات ف$ اصول الفقه ـ6مـن لغـات سـائر العـرب والعجـم وجـلکتاب اللـه عز $ا فکتاب معرفة اللغات مم ـ7

ق. 834الكتاب ة كامل بن جامع. تم يروا ،ر ذل¥یوغبن دألبى عبداهللا محم نافM بن عبدالرحمان المدن$ وکنیته ابونعیم یکتاب فیه مقر ـ8

ر مـن يالسع ىف وسف،ي بن ىموس بن وسفي بن ىموس كتبه. ىوسف بن موسيأحمد بن ق. 575الكتاب جبل المبتدا. تم ىنواح

به ىن جالليس د ح د محم يس یآقادانشمند توسطاست كه ن نسخه يهمعكس گويا ده است.يرسچاپ بهصورت نسخه برگردان

»ىخط یها نسخه یها باز هم از گنجينه« :نويعنا در قالب دو يادداشت بااين يادداشت پيشتر در سايت كاتبان . 1

منتشر شده است.» ىخط یها نسخه یها چند نسخه ديگر از گنجينه/ «

های نسخ خطى گنجينهاز 340

:شامل یا مجموعه ـ9 .ق 751از ابن الصالح. كتابت و مقابله ،شرح الورقات ف$ اصول الفقه) الفبن اس احمدجالل الدين ابوالعب از علم االجتهاد ف$ اصول الفقـهغایة االقتصاد ف$ ) ب

ق. 751 . تم ید الكندعبدالرحمان بن محم مقابله و قرائت. ىبا گواه 751. كتابت ىنيو ج از ف$ اصول الدین Mم�الل) ج ىموضـوع آن شـرح منـاظره قاضـ كهبرگ 3در یا در دنباله رساله یا نگاشته) د

مـذهب در ىمـن سـن يبـن أ ىسـيبن عبد اهللا بن ع ىبا عل یديجعفر ابن عبد السالم ز . است از علماء ىحصن شواحط در حضور جمع

جعفـر ىقاضـ دربارV یاست، و ىسيبن عبد اهللا بن ع ىه به قلم علن رساله كيدر ا د:يگو مى

ىدعيـها وهـو ية بصنعاء ونواحيديه مقدم الزبعض من أثق به أن ىوقد كان أخبرن«أنه لم ىضا وقد كان ذكر ليرها أين وبغيأكثر من ذلك وذكر أنه قرأ بالكوفة سبع سن

ب لقـيالكوفة اال وقد كان عندهم من أكبر علمائهم بصنعاء وجاء .. وهو ىلإخرج ي .»... ىنينئذ أنا أذكر دين عندهم ثم قال حيبشمس الد

دربـارV ىالعات جـالبن رساله شامل اط ياست كه ا ىگفتن ق. 571در شدهكتابت جعفر است. ىقاض

مجادلـة االمـام جعفـر بـن «است بـا عنـوان یا مجموعه، رساله همان) در دنباله هـــ تــألیف االمــام الخضــر بــن نصــر بــن عفــان ،د الصــادق (علیــه الســالم) للرافضــ$محم

ن است: ينت مجادله چ ين روايدارد. سند آغاز ى. آخر آن افتادگ»األردبیل$خ االمام الوالد يقال ثنا الش ىبن أحمد القرش ىد بن علخ ابوطالب محم يثنا الشحد «

رحمه اهللا ىاس احمد بن الحسن بن عثمان السكسكال ثنا ابوالعب ق ىرحمه اهللا تعاللم اخبرنـا المظفـر بـن يالمعروف بالد ىخ ابوالقاسم عمر بن علياجازة قال: ثنا الش

،ببغداد ید بن الحسن المقرقال: ثنا ابوبكر محم ،ینوريب الديأحمد بن بندار الخطقـال: ،ىد الطنافسـبن محم ىثنا علقال: ،بالبصرة یز الجوهريقال: ثنا ابن عبدالعز

341 ر صنعاءيجامع كب ۀكتابخان های نسخه از

رجـل مـن ءقـال: جـا ،بن صالح بن حلس ىقال: ثنا عل ،ىخالد بن نهلة الفطرس .»...د الصادقاالمام جعفر بن محم ىالروافض ال

های از نسـخه 7هايى در سـند آن، در ذيـل نسـخۀ شـمارV همين روايت با تفاوت كتابخانۀ سليمانيۀ استانبول معرفى خواهد شد.

البقـاء ىف االمـام العـالم العالمـة أبـيتصن لهیة ف$ اصول الـدینالصحائف اإل ـ10ارزشـمند ن كتـابيـمقابلـه. ا ىق با گـواه 874ق و كتابت 688ف يتأل ،یالسمرقند

1 .چاپ شده است كالمى : ىشناس هدر فرق ىدامغانشخصى به نام از ستيا : رسالهالجوهرة الخالصة ـ11

د يـخ الفاضل عبدالحق بـن عبدالمجيسأل عنها الش ىالمعروفة الت ىرسالة الدامغان«د ين عبدالحميا والدين شمس الدنياء كهف المسترشديد االمام العالم ساللة االنبيالس

. ىالدامغان ی(؟) بن عبداهللا العلو »رحمه اهللا جمیع المذاهب الت$ $الجوهرة الخالصة عن الشوائب ف$ العقائد الناقمة علنام كتاب

ف در عـراق مؤلـ من هست. ظاهرا يدر یاديز یها ن رساله نسخهياز ا 2... است. سـألش از ي. بـرا اختيار نموده اسـت و مذهب اعتزال یديزكيش بوده و بعد ىامام نخست

ه رد نوشته است.يليه و اسماعيد اماميهمه بر عقاد عبداهللا محمـ ىأب یخ االمام المقريف الشيتأل ال6اف$ ف$ القرائات السبعكتاب ـ12 ق. 883ح. كتابت يت فرزندش ابوالحسن شريبه روا یالنحو یح المقريبن شرو انباء الزمنو صاحب یديخ زر وم ـن يبن الحس ىيحياز رسائل یا مجموعه ـ13 ار ناخوانا است.يخود او كه بس به خط ـ طبقات

، حققه وعلق عليه وخـرج نصوصـه: احمـد عبـدالرحمن الشـريف، ةیاإلله الصحائف ن،يشمس الد ،یالسمرقند .1

الرياض. :است دهيرس چاپ به ريز مشخصات با رساله نيا. 2

، تحقيـق: عبـداهللا بـن جميع المذاهب $ة علمنقومالخالصة عن الشوائب فr العقائد ال الجوهرةشمس الدين الدامغانى، .2008يحيى السريحى، منشورات الجمل، الطبعة األولى، بغداد،

های نسخ خطى گنجينهاز 342

خبر عبدالواحد بن ؛ یت االمام الهاديق: شامل وص 743شماره به یا مجموعه ـ14 .یاديد و خبر قس بن ساعدة األيز

ی: فتـاو1344، شـماره یالمـروز ی، شـامل: فتـاویمجموعه ارزشمند فتاو ـ15ده اهللا برحمتـه تغمـ ید المروروذن بن محم يالحس ىعل ىخ االسالم أبياالمام ش ىالقاض

.یوغ السنة الب ىخ االمام محيذه الشيجمعها عنه تلماالمـام یفتـاون عنـوان: يـ، با اغزالى یاست و سپس فتاو یوغ ب یپس از آن فتاو

د ي. شـامسـئلة بحالهـا سأله عنها بعض األصحاب فأجاب عـن کـل غزال$ة االسالم الحجابطـال منتشر شده است. سپس كتـاب یباشد كه در مالز غزالى یهمان مجموعه فتاو

درج شده است. غزالى الدوراسـت در ىوسـف المراغـيبكر بن ىد بن أبعبداهللا محم كتابت ابو ادشدهيجموعه م

نوشته بوده است. در ىاستفاده شخص یق و آن را ظاهرا برا 641القعدة سال یسوم ذ؛ ىنـين بلقياز سـراج الـد مسـئلههست: نيز یگريد ىو مسائل فقه یدنباله نسخه فتاو

یعاصـم العبـاد یاالمـام أبـادات مـن جمـM یادات الزیزو بعد: یللعباد یادات الفتاویز یالفضـل وأبـ یر أبـید بـن الحسـن الـوزها عن مسائل إختصرها من مسائل محمیأجاب ف

. $عبدالله الزعفرانرحمـه اهللا ىيـحيد بن خ االمام محم يآمده است: قال الش زیادات الزیاداتان يدر پا

.المحیط ىف ىگر فقه سن يد یها و كتاب رالمحرگر از كتاب يد ىفقه یها ادداشتي در ادامۀ آن و

نوشته شده است. 793كه چاپ هم شده است. كتابت یأزد ىعبدالغن المختلف والمؤتلفكتاب ـ16

ن صـفحه ي. در آغـاز نسـخه چنـدىميق از مسعود بن أحمد بن مسعود بن حمزة الطل شود. مىده يد یدياجازات ز

ريـاخ یسالها در كه وسیطال (احتماال یر واحدياز تفاس ىكيجلد دوم و آخر ـ17 یر واحـدياز سوره مؤمن به بعد. تفاس ،218ق به شماره 645) با كتابت ديرس چاپ به

343 ر صنعاءيجامع كب ۀكتابخان های نسخه از

از یاديـات زيـار مهـم اسـت و شـامل روايشابور بسين ىيروا یتهاشناخت سن یبرا باشد. مىشابور ين دانشمندان نيمهمتر تهـذیبو افکشـاألعلـم منقـول از ىد بن علن محم يجمال الداز تفسیر قرآن ـ18

ق. 876صفر 10خ كتابت يبا تار ،ريجامع كب 125شماره .ىمش ج الحجـة یذ 15خ ي. بـا تـار126ل آن با شماره ن كتاب، جلد او يگر از همينسخه د

ق. 798 ىقرائت ىگواهآن . در آخرال6شف والبیـانمعروف به علبیتفسیر ثجلد هشتم ـ19 .شود مىده يد ىالقسطالن ىد بن أحمد بن علق از محم 642 ل ظاهرا األو ع يخ ربيبه تارر بـن يـالخ ىبن أب ىيحيا) يا ابو زكرين (ياز ابوالحس البیان ف$ الفقـهجلد سوم ـ20

ده ين اواخر به چـاپ رسـيمن كه كتابش ايمعروف ىه شافعيفق ىاسعد بن سالم العمران ق. 737ال شو ،است. نسخدر اينجـا ق 852خ شـعبان يل، بـا تـارن كتاب، جلـد او يز از همين گريد یا نسخه

.موجود استنصـر بـن ىد بن أبـاز ابوعبداهللا محم ومسـلم ین للبخاریحیب الصحیشرح غر ـ21

خيكتابت شده است. تـار یالمظفر ىن خازن المك يشجاع الد یكه برا یديم عبداهللا الح .است ق 668اتمام كتاب

بكر بن عمر بـن ىاز أحمد بن أب البستان ف$ إعراب مش6الت القرآنجلد آخر ـ22 ).ىا الحنبلي( ىليثم الجياله ىر بن أبيالخ ىأب

رجـب درق و كتابت نسخه 7ف از سده ف. مؤل بر اساس نسخه مؤل است یا نسخهر يـالخ ىبن أب ىيحياز اوصاف العلماء رسالهن نسخه، ي. بعد از آن در هماست ق 794 شود. مىده يمعروف د ىه شافعي، فقىالعمران ق. 773ر. جلد سوم. كتابت يدر تفس ىعلبث ال6شف والبیاناز یا نسخه ـ23 ق. 615. نوشته ىبيد بن صمادح التجمحم ىيحياز ابو مختصر تفسیر طبری ـ24 یزمخشر افکشو مىش ج حاكم تهذیبمختصر . القرآن ال6ریم تفسیرل جلد او ـ25

های نسخ خطى گنجينهاز 344

ل است كه او را از شاگردان المنصور سنده مجهول از شاگردان احمد بن مفض ينواست. ن أحمـد يرا با سماع و اجازه از جمال الـد افکشكند. مى ىفباهللا عبداهللا بن حمزه معر

ستيكه تا آخر قرآن هم نـ كتابت نسخه خيتارافت كرده است. يد دريد بن سعيبن حم .است یمرق 876 ـ

ا ؛ مم اإلکمال ف$ مذهب الشافع$موسوم به ىدر فقه شافع ىفقه ىكتابجلد دهم ـ26 .ىليالمظفر الج ىمان بن أبيرحمة اهللا سل ىر إليفه الفقال

بـه فهرسـت جـامM کبیـراشـتباه در بـهف كه مجهول المؤل یرياز تفس یا نسخه ـ27التفسـیر فـ$ مختصر من کتابشده است؛ با عنوان: ىفمعر ىراغب اصفهان ریتفسعنوان

یبـر رو. د... يتنظر بـه للراغـب المسـتف التفسیر والبیـان $متشابه القرآن فیما یحتاج ال ى(فـ ىاست معتزل یريشود. به هر حال تفس مىده يق د 553قرائت سال ىنسخه گواه

یديـسـنده زينو ظاهرا است. آمدههم هيبر باطن ب) كه در آن رد 15المثل نك: برگ است.

د بن جعفـر القاسم بن محم ىد بن أببن محم ىاز ابوالحسن عل افل6شتجرید ا ـ28. گزيفرزند احمد الناصر لد ىيحياز نوادگان اسـت در دو یر زمخشـريده تفسـيـن اهللا

د.مجل د بـن ن محمـياز شمس الد ،ازالة الشبهات عن اآلیات واألحادیث المتشابهات ـ29

ق. 915ن ابن اللبان. كتابت سال يشهاب الدبـن یاز الهاد نین المحرمین الحرمیالمفاخرة ب $ن فیمن المتعلیکتاب الطراز ب ـ30 ر.يم الوزيابراه

345 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

1استانبوله يمانيكتابخانه سل یها نسخه از. 3

چنـد ىكه در ط را استانبول شهره يمانيكتابخانه سل یها از نسخه ىبخش قسمت نيا در 2.كنم مى ىفمعر ما كرده ىبررسسال گذشته

بـر كـه اسـت یا نسـخها: يا صـوفيا 3381، نسخه شماره ىاربلاز کشف الغمة )1ار الصـف ىل الحلـيـد بن حسن بن الطود بن محم محم توسطاساس نسخه كتابت شده

یديـالز ىيـحيد بـن ن بـن محمـيحس دست بهز يدر تبر نسخه نيافراهم آمده است. كتابت شده است. یقمر 892اآلخر سال یجماد 5در ىنيالحسلالمام المحقق عبدالوهاب بن محمد دةیـدة واألجوبة المفیة) السدیاالسئلة (القرآن )2

ن يسنه خمس و خمسـ« نسخه نيا كتابت خي: تارىالله ل 75نسخه شماره ،یسابوريالن . است) یمرق 555د ي(شا »و؟

م. يداماد ابراه كتابخانه 391 مارهنسخه ش ،ةیقیالح6م الحق $ة فیال6لم الفارق )3 است: نينسخه چن یادداشت روي 3.است )ق 564(م ىالفارق نگاشته اثر نيا

ز: قرأت هذه يطاعته و ن ىأعانه اهللا عل ىهقيد بن الحسن الببن محم ىمن كتب عل«ان سـلطان العلمـاء يـخ االمام العالم العابد الزاهد سـحبان البيالمجلدة من كالم الش

نة السالم دام ياهللا عنه بمد ىرض ىد بن عبدالملك الفارقعبداهللا محم ىوالحكماء أب ىه بهـا وذلـك فـياهللا مجدها (؟) عل ف أعز يجامع القصر الشر ىسالم فبها بهاء اإل

ه محمـد وآلـه يـنب ىعل ا يهللا ومصل ة حامدا ين وخمس مائة هجرية تسع وخمسسن خـه ... صـح يتار ىه فجعفر بن الحسن بن فادار بخط ىد بن أبومسلما وكتب محم

ارزشـمند از ىمعرفى هشتاد نسخه خطـ« :نيواعن در قالب دو يادداشت بااين يادداشت پيشتر در سايت كاتبان . 1

منتشر شده است.)» 5استانبول ( یديگر از نسخه ها یا مجموعه«و » موجود در كتابخانه سليمانيه یمجموعه ها

شود در دفاتر بعدی اين كتـاب ام را كه شايد بالغ بر پانصد نسخه ديگر مى هايى كه در استانبول ديده ادامۀ نسخه. 2 إن شاء اهللا معرفى خواهم كرد.

.210، ص39ج ، سالمإلتاريخ ا ى،ذهبنك: دربارV او . 3

های نسخ خطى گنجينهاز 346

ع مـا يـجم ى؟ وأجزت للمـذكور ؟؟ عنـ ىد بن عبدالملك الفارقذلك وكتب محم .»...؟ ىسمعه من

آمده است: نيالف در آخر نسخه چن 140در برگ ة يـرجب سنة تسع وخمس وخمس مائـة هجر ىاهللا عنه ف ىه رضيبلغنا قراءة عل«

.»ف.يجامع القصر الشر ىنة السالم فيبمد 317 ماره، نسـخه شـأنواع األح6ام المنبئة عن اخـتالف األنـام $نکت القرآن ف) 4

المعروف بالقصـاب 1ىه الكرجيالفق ىد بن علأحمد محم وف أبيكتاب تأل نيامراد مال: ات كه در آن از فوائد ياست از آ یريوتفس است) یقمر 360(درگذشته در حدود سال

ة و مرجئـه، يه و جهميان و قدريو خاصه در رد بر معتزل ،ق مخالفر بر ف ه در رد يهر آ از یدانشـمند شا سـندهيخاصه كه نو ،است یديكتاب مف مجموع در .استبحث كرده

. است بوده یمرق 593كتابت نسخه در شعبان . است یهجر چهارم هسد اول مهينه از ابن معمار يدر ادع است ىكتاب: یجار اهللا افند 994شماره نسخه ،التضرعات) 5 . ىعيش ىصوف ، نسـخهالمقـروء $المتلو� والقـراءة هـ $ن بأن التالوة هیالقائل $ه ال6الم علیجزء ف )6

و اسـت ىه ابو الحجـاج السرقسـطيف الفقيتصن اثر نياپاشا: ىد عليشه 2822شماره نيـث در ايان و اصـحاب حـديـده حنبليعق بر یاساس مذهب اشعر براست یا هيرد

موضوع. نسخه پر از اجازات و سماعات است. پاشا: ىد عليدر شه 2763به شماره ىخط یا مجموعه )7مذهب است و كتابت ىمعروف حنبل یدو رساله از علما شامل ىمجموعه خط نيا صـورت یقمـر 669در رجب سال یوسف الهكاريوسف بن محمد بن يبه دست آن .است رفتهيپذ

، 15 ج ،النـبالء أعـالمسـير ى،ذهبـ؛ 939تـا 938، صص 3ج ، اظتذکرة الحفنك: و ديگر آثار او نويسنده یبرا. 1

.47، ص 2ج ، هدية العارفينبغدادی، ؛ 389ص

347 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

:است آمده نينالف آن چ 57در برگ اثنان وسبعون مسئلة بالدالئل الواضـحة ىوه ىمن البدع ىه امتحان السنيجزء ف«

رحمـة یرازيد الشـالفرج عبد الواحد بن محم ىخ أبيمن الكتاب والسنة امالء الش .»ه.ياهللا عل

دربـارVاسـت ىمجموع رساله جالب در. است افتهيب ادامه 69رساله تا برگ نياان يـزات ميتمـا نيهمچنـو ىو مـذهب ىگر فرق و مذاهب كالميان با ديزات حنبليتما

".ت " و "جماعت" با "اهل بدعت"اهل سن : است آمدهرساله نياالف 70از آن در برگ پس

يبغ یرازيد الشالفرج عبد الواحد بن محم ىمسائل االمتحان ألب« أصول ىة فر األدل ىوسـف القرشـيبن أحمـد بـن ىسالم علخ اإليخ االمام شيالش ىة. أماله علالسن .»حه.ير ضرس اهللا روحه ونو قد

ب ادامه دارد. 75 برگتا ادشدهيرساله :شود مى دهيدالف 152در برگ یتوجه ديگر انيشارساله نيهمچنن مجموعه يدر ا

طالب) الصـادق ىبن أب ىن بن عليبن الحس ىد (بن علهذه مناظرة جعفر بن محم «د القاسم عبد الرحمان بن محمـ ىخ اإلمام أبيف الشيتصن ىاهللا عنه مع الرافض ىرض

د ه أبو القاسم عبد الرحمان بن محم يرواها الفقس اهللا روحه. قد یالبخار یاألنصارة يـروا ىة حرسـها اهللا تعـاله بمك يعل قراءة یالبخار ید األنصاريد بن سعبن محم

الفتح مسـعود بـن ىن أبيالقضاة مجد الد ىاألوحد العالم أقض خ اإلمام األجل يالشنصـر عبـد ىخ أبـيته عن الشيبحق روا یزديبن بندار ال ىن بن سهل بن عليالحس

الحسـن سـعد بـن ىأبـ ىته عن القاضيالفضل بحق روا ىالرحمان بن القاسم بن أب ». اهللا عنه. ىبن بندار رحمه اهللا عن المصنف رض ىعل :است شدهآغاز عبارات نيا باب رساله 152در برگ ه أبو القاسم عبد الرحمان بنيخ الفقيثنا الشم رب أعن. حد يبسم اهللا الرحمان الرح«

ىف ىة حرسها اهللا تعاله بمك يقراءة عل یالبخار ید األنصاريد بن سعد بن محم محم

های نسخ خطى گنجينهاز 348

،د عبد اهللا بن مسافر بسـنجارقال: أخبرنا أبو محم ،ن وأربع مائةيسنة خمس وثالثثنا أبو الحسن أحمد بـن قال: حد ،ىقال: نا أبو بكر خلف بن عمر بن خلف الهمذان

ثنا قـال: حـد ،ىالطنافسـ ىن بـن علـيثنا أبو الحسـقال: حد ،د بن اورمه (؟)محم قال: جاء رجل من الرافضـة ،بن صالح ىعل ىثنقال: حد ،ىد القطوانخلف بن محم

...».م اهللا وجهه د الصادق كر جعفر بن محم ىإلهـايى در پيشتر همين روايت بـا تفـاوت .است افتهيان يب پا 156 برگرساله در

)9های جامع كبير صنعاء معرفى شد. (نگريد: ش سخهسند آن در ذيل يكى از نبـر زبـان امامـان ىان امـاميعيو خاصه ش ـان يعيدر رد بر ش ها ن دست رسالهياز ا

كـار بـه یبه قصد قربت بـرا احتماال ان يـ كه سن 7عتر امام صادقيو از همه شا ىعيش . شود مى دهيد اريبس ها در كتابخانه ندا ساخته مى ىو مذهب ىجدل اتدر مباحث یريگ

بـن جزلـة ىسـيبـن ع ىيحي ىعل ىار أبي، اختالمختار من مختصر تاریخ بغـداد) 8 س الكتاب.يرئ 692 شماره نسخه ،رحمه اهللا یم البغداديالحك ندارد. یا مطلب تازه ادشدهيا كتاب ام ؛است ىدانشمند معروف اثرسنده ينوايـن ه.يديحم 1452 شماره نسخه ،ین المسعوديشرف الد المباحث والشـ6وک) 9

(ذيـل سـينا ابـن فاتمصـنكتاب را نخستين بار شادروان استاد يحيى مهدوی در كتاب معرفى كرد). اشاراتشروح

:است شده نوشتهب 109در برگ نسخهدر آغاز ن ين ركـن اإلسـالم والمسـلمية والـدر شرف المل يخ اإلمام األجل الكبيقول الشي«

ده اهللا تغمـ ید بن مسـعود المسـعودة الحق محم ن حج يقيالفر یمقتداستاذ العلماء بعض المواضع من كتاب اإلشارات وما ىف ىبغفرانه: هذه شكوك وشبهة عرضت ل

دا لألوابـد وأضـفت ييام دهركم نفحات فحررتها تقيأ ىهللا ف ائس فإن يها أنا من حل ر نـو يأن ىئل وأسأل اهللا تعـالبعض المسا ىف ىه بحثيإل ىوانته یر عندها ما تقر يإل

...».دعائه ىجنبنا الباطل والضالل فلقد كان فيالحق وأن ىة إليرة بالهدايالبصن يـس. ايخ الـرئيش اشاراتچند بر ىاست در شكوك و اعتراضات یا اثر رساله نيا

349 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

1ح و انتشـار دارد.يبر اساس چند نسخه در دست تصح هحادمن ش يكتاب را همكارم أ بـه ـ شود مى ینگهدارراز ين كتاب ـ كه در شيا از یگريعكس نسخه كهنه د نيچنهم

2.است شدهمنتشر ىدر تهران به صورت چاپ عكس ىتازگت و ارزشمند در محاكمـات و نقـد و جـواب آن يار با اهميبس یا رساله یفخر راز

نـاقص دو نسخه رسالهن ياز ا 3.استاز آن نام برده شرح االشارات دارد كه خواجه دراست در كتابخانه مجلس رت كهنه و از آنها كه كاملتر ىكيكه استشده ىيتاكنون شناسا

4شود. مى ینگهدار ىاسالم یشورا كـه ىدر مسـائل احكـام نجـوم ىاست به فارس ىن مجموعه رساله كوتاهيدر هم

. ىهقـيق بنـد ابـن ف یاز كتابهـا ىكياز استخذ بلكه مت ست،ين ىمستقل رساله ظاهرا ىالحسن بن أبـ ىف اإلمام أبيفوائد ذخائر الحكمة تصن«: است نيچن رساله نيا عنوان

. »د خراسانيب بفرالملق ىهقيالقاسم الب پاشا. ىد عليشه 1731نسخه شماره ،ىشهرستان الملل والنحل )10

ن آمده است:يچن كهن نسخه نياان يدر پاه يـما وجدته فمن صادف ف ى.... هذا ما وجدته من مقاالت أهل العالم ونقلته عل «

نسخه شيراز از اين كتاب را نويسندV اين سطور در اختيار ايمن شحاده قرار داد. .1ش، 1389، با مقدمه محمـد بركـت، ميـراث مكتـوب، والش6وک المباحث کتابمسعودی، شرف الدين محمد، . 2

تهران. در تحقيقات خود دربارV مسعودی تحليلى از اين متن را در دست انجام دارم. .303، 71، ص 2، ج هاتیوالتنب اإلشارات شرحطوسى، . 3ی مفصل و تحليلى تصحيح كرده كـه ا را نويسندV اين سطور با مقدمه نقدی كه فخر رازی بر اين متن نوشته است. 4

ی كه اينجانب در اختيـار ا اكنون در دست انتشار است. به تازگى اطالع يافتم كه متن فخر رازی بر اساس نسخه ايمن شحاده قرار داد توسط او منتشر شده است. چنانكه اشاره شد متن فخر رازی نسخۀ بسيار نـاقص ديگـری

، حدوث العالم ى،غيالننك: همچنين یكتاب مسعود یبراهم دارد كه در هر دو تصحيح به كار گرفته شده است. فهرسـت ، نـك: اسـت شـناخته مانـدهاز او كه تاكنون متشر نشده و نا ىو فلسف ىفارس یا رساله ی؛ برا111ص

طور تحقيقات خود را دربارV مسعودی در بعدها نويسندV اين س .128تا 127، ص3ج، $کتابخانه آية الله گلپاي¨ان ی از مقاالت دنبال كرد كه يكى از آنها در سايت كاتبان از اين قرار است:ا سلسله

؛ نك: »دنباله تحقيقات دربارV شرف الدين مسعودي: مسعودی جهان دانش و مسعودی المباحث والشكوك«http://ansari.kateban.com/entry2220.html

های نسخ خطى گنجينهاز 350

ىالنقل وأصلحه أصلح اهللا حاله وسدد أقواله وأفعاله. وقع الفراغ منـه علـ ىخلال ف ىمـي(؟) الكر ىمياالسفند كل د بن عبد البر محم ىرحمة اهللا تعال ىر إليد العبد الفقي

ن وخمـس مائـة يسـنة سـت وتسـع ىاألولـ ین جمـادوم التاسع ميال ىف ىليالجدنا يسـ ىل وصـلوته علـيوحسبنا اهللا ونعم الوك ىة عمرها اهللا تعاليبالمدرسة النظام

ه ودعا لكاتبه بالمغفرة يما. رحم اهللا من نظر فين وسلم تسليوآله الطاهر ىد النبمحم ».ه.يولوالد

زاده: ىقرا چلب 220 شماره نسخه ،$کتاب فیه شرح أسماء الله الحسن )11 :است شده ضبط نيچن یو استادان سلسله و كتاب سندهينو نام نسخه، نيا در

خ يخه الشـيد عبد السالم بن عبد الغالب وشـمحم ىف اإلمام العالم الزاهد أبيتصن«خ المغـرب يخ مشـاين شيخ الفاضل أبو مديخه الشيوش ىوسف الدهانيالفاضل أبو

خه يخ الفاضل أبـو الحسـن بـن حـرازم وشـيواغر والشخ الفاضل أبو يخه الشيوشخه يوشـ غزالـىخ الفاضل أبو حامد اليخه الشيوش ىخ الفاضل أبو بكر بن العربيالشخه أبو يوش ىنيوسف الجويخه أبو محمد عبد اهللا بن يوش ىخ الفاضل أبو المعاليالش

خه معـروفيوشـ ىالسـقط یخه سـريد وشـيخه أبو القاسم الجنيوش ىطالب المكخه الحسن بن يوش ىب العجميخه حبيوش ىمان داود الطائيخه أبو سليوش ىالكرخ

ىطالب كرم اهللا وجهه ورض ىبن أب ىن علير المؤمنيخه أميوش یالحسن البصر ىأب ».عنهم. ىاهللا تعال

غزالـىن كه به يو ابو مد غزالىف نسب تصو بارهاست در یسند ارزشمند سند،ن يا رسد. مى

خ يتـار درن نسـخه يـا د:يزيبا 1085ابن فورك نسخه شماره ثیالحدمش6ل )12ن كتاب كه يد ايدر چاپ جد متأسفانه. است شده كتابت یمرق 690رمضان 8دوشنبه یو اگرچـه ؛است نشدهنسخه استفاده نياز ا 1استماره فراهم شده يل ژيله دانيبه وس

، تحقيق و تعليق: المتشابهة األخبار لیتأو أو ثیالحد مش6ل کتابابن فورك اإلصبهانى، ابوبكر محمد بن الحسن، . 1

م، 2003دانيال جيماريه، المعهد الفرنسى للدراسات العربية بدمشق، دمشق،

351 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

ن يـاسـت. بـا ا كـردهاسـتفاده یمرق 459خ يك با تاريپزيكتابخانه ال رت كهننسخه از ست.ا ىباقن كتاب ارزشمند ابن فورك يا یرو بركار یهنوز جا ،حساب از مجلـد نيـا. ض اهللا يفـ 50شـماره نسخهابن فورك، ر القرآنیتفس) جلد سوم 13

و نـه ؛اسـت ىكهنه و مشرق یا حاضر نسخه نوشت دستشود. مىسوره مؤمنون آغاز ر به ابـن فـورك نسـبت داده متأخ ىبا خط اثر نيا فيتألان مغرب.ياشعر یها از نسخه

شده است.از قتـا ياثـر حق نياا يت كرد كه آد دق يبا ىلو ؛ديبه چاپ رس شيپ یچندن كتاب يا

؟ريا خيابن فورك است ر ابن فورك نقل شده است.ياز تفس ىبه هر حال در منابع كهن همواره مطالب

:ىال له ل 3681/7نسخه شماره ،القرآن العزیز سؤاالت أهل الری عن ال6الم ف$ )14رسـاله از نيـااسـت. شده منتشرش يكه سالها پ ىنال است از ابو بكر باق یا رساله

. عنـوان اسـت یمـرق 872كتابت آن سال خيو تار افتهيب ادامه 55الف تا 50برگ :است شده ذكر صورت نيبدرساله

ىل تقـيـالجل ىز امالء القاضيالقرآن العز ىعن الكالم ف یكتاب سؤاالت أهل الر«ه وكرمـه تـه بمنـح جن يبرحمته وأسكنه فس ىده اهللا تعالب تغم ين أبابكر بن الطيالد

». وعفوه. آمده است: نيب چن 50برگدر

ز يالقرآن العز ىعن الكالم ف ی. سؤاالت أهل الرىم وبه ثقتيبسم اهللا الرحمن الرح«ب أدام اهللا علوه ... قال أدام اهللا علوه: وسـألتم يبكر بن الط ىل أبيالجل ىامالء القاضه يـمـا اختلـف فيصواب القول ف ىومن بمعرفتكم وارشادكم إل كمقيتوفأحسن اهللا رنا عن كالم اهللا عزوجل هل هو من صفات ذاته أم من صفات أفعاله وهل فقلتم: خب

ن ين وأصـوات المحـدثيره وهل هو من جنس كالم المخلوقيهو موجود بذاته أم بغ ىك باألسـماع ومسـموع فـأم مخالف له ولسائر أجناس الحوادث وهل هو مـدر

كمـا ىره تعاليم به غتكل يصح أن ينفسه حروف أم ال وهل ىنفسه أم ال وهل هو ف

های نسخ خطى گنجينهاز 352

قـال: يجـوز أن ية أم ال وهل يم به أم ال وهل هو نفس قرائتنا له حكاه هو المتكل أن ...».ال؛ فالجواب ا نلفظ بالقرآن أمإن

ان يموضوع مورد اختالف م خصوصدر ىنال باق ن رساله مهم و ارزشمند ين ايبنابرا یها ن رسـالهيشـده اسـت و از نخسـت نگاشتهان يث و معتزليحدالان و اصحاب ياشعر

آن طـور ـن رساله ي. در اديآ مى شمار به ،ىموضوع كالم نفس ىعني باب،ن يمستقل در ات قرآن كه هر يماه دربارVد ـ به اصناف مختلف پرسشها وـش مىده يآن دمه كه در مقد

ىگر مذاهب كالميث و ديحدالا اصحاب يان و يكدام ناظر به اختالفات اشاعره با معتزل و منتشر شود. حيتصحن رساله از نو يسته است اياست پرداخته شده است. شا

مارهنسخه مراد مال به ش ،ىنغف ست د الر يبن سع ىعلمنسوب به األسئلة واألجوبة) 15 نيـااز ،نيزگا آن طور كه به خاطر دارم در كتاب س يو گو ،قاتيتحق ىدر برخ :1829

نيـاا ام ؛قرار دادم ىرا مورد بررس حاضرنسخه ،ت آنيل اهميبه دل .استاد شده ياثر غلط است. ادشدهيست و انتساب ياثر از او ن یبر مختصر استمشتمل : 2420ا به شماره ياصوفينسخه ا ،ىخط یا مجموعه )16

از آن مـتن، خـود پـس. ید از ابن اللبوديو شرح آن و شا ىبوعل اشارات ا از متنيگو : از عبارتست نسخه كتابت خيتارآمده است. اشارات

نـة يبمد ىذكليـد بن محمود الونصر بن محم ىره أبو طاهر بن أبيقد فرغ من تحر« ».قه.يمائة بحمد اهللا وحسن توفن وست ياآلخر سنة سبع وسبعع يشهر رب ىالسلم ف

:877 مارهبه ش ىلينسخه كوپر ر،يخواجه نص شرح االشارات) 17 است: نيدر برگ ا الف چن نسخهك تمل ىگواهكهن و ارزشمند است. یا نسخه

م ث ىمصبن محمود الح ىمحمود بن عل ىاهللا تعال ىر إليكه العبد الفقا سعد بتمل مم «عة ومتعه بهـذا يأنوار العقول المط ىعة وأدخله فيأخرجه اهللا من ظلمات الطب یالراز

شـهور سـنة سـبع عشـرة وسـبعمائة ىره فد وآله. حر محم ىالكتاب وأمثاله بالنب ».شكر نعمه والحمد هللا وحده. ىة مستوزعا منه تعاليهجر

قدر بهاست كه موجود ىمصبن محمود الح ىك محمود بن علنسخه با تمل یتعداد

353 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

كـه یا ن اطالعـات را در مقالـهيـا خداوند خواست بهم. ا كرده يىرا شناسا آنها امكانVم منتشرخواهم كرد.ا نوشته ىخاندان حمص دربار

گـران يو د یرازيشـ نيالـدقطب از خط یدمتعد ینسخه نقل قولها نيه ايدر حاش شود. مىده يد

خ تولـد و يكـه بـه تـار دارد وجـود یا هيحاشـ ،ان كتابيالف در پا 207در برگ ه مجاور سرداب "تجاه خزانـة الكتـب ينكه قبر او در كاظميو ا رينصخواجه درگذشت

.است كردهاشاره ،اآلن" است :است مكتوبن برگ يدر هم

مائة ن وسـت ياواسط صفر سنة أربع وأربعـ ىفه فيه من تصنس سر ف قد فرغ المصن « ».أواخر الكتاب. ىه فا ومستغفرا. هذا صورة ما وجد بخط يا وداعيحامدا ومصل

كـه آن است ادكردهي یرازين شيقطب الد به خط شرح االشـاراتنجا از نسخه يدر ا : كرده خاطرنشانان يسنده در پاينو وف مقابله كرده بوده را با نسخه مؤل

ا يحامـدا ومصـل مائة ن وسـت يأواسط صفر سنة أربع وأربع ىده فيفرغت من تسو« ».ا ومستغفرا.يوداع

ع يـاوائـل رب«خ يبـا تـار یرازياست از قطب ش یا ب صورت اجازه 207در برگ قرائت كتاب. یبرا یعبد اهللا بن محمد بن (؟) البخار یبرا» األول شهور سنة سبعمائة

كه یرازيقطب ش به خط یا به مجموعه است شدهن اشاره يهمچن ،نيدر برگ آغاز است. موجود زين شرح االشاراتدر آن :879شـماره بـه ىنسخه كوپريل ،بشارات االشاراتموسوم به شرح االشارات )18

بـه آنمـه ف شـده اسـت و در مقد ي"الصاحب األعظم عبـدالرحمان" تـأل یبرا اثر نيااشـاره دهيـگرد انيبعت ين شرح مخالفات با شرينكه در ايو ا اشـاراتشروح یخللها

ن يـف ذكر نشـده اسـت. از انام مؤل آنبرگ است و در 165 یاراشده است. نسخه د ات و سپهساالر موجود است.يدانشكده االه در ،رانيدر ا هم یگريد یها كتاب نسخهعلـم $فـالصـحائف سنده كتاب معروف ينو ،ین سمرقنديف شمس الديتأل بشـارات

های نسخ خطى گنجينهاز 354

یان فخر رازيم ى. در دوره زماناست ،فالصحائ شرح $ف المعارف ،و شرح آن6الم ال ديـبا كـه استشده نوشته یدشروح متعد اشـاراتق) تا اواخر سده هشتم بر 606(م

.رديگ قرار ىبررس مورد نيا: 880 مارهبه ش ىلي، نسخه كوپرشهرزوریالتنقیحات ف$ شرح التلویحات )19

سنده كتابت شده است.ينو نسخه به خط ، 889نوشتۀ كاتبى قزوينى، نسخۀ كوپريلى شمارV الملخصالمنصص ف$ شرح ) 20

ق است.671به خط كاتبى قزوينى و مورخ ، نسـخه طوسـ$الالمحاکمات بین کالم$ الفاضلین االمام الرازی ونصـیر الـدین ) 21 : 898 مارهش ىليكوپر نيچنـ اثـر نيـامـه در مقد .اسـتق) 732(م ین تستريف بدر الديكتاب تأل نيا

:است آمده ىعباراتخ ين شـيقول موالنا المعظم الحبر الهمـام المفخـم اسـتاذ العلمـاء المتبحـريوبعد «

ن ين واآلخـرين عالمة العصر أعجوبة العصر كاشف علـوم األولـيالحكماء المتبصر .»یثم التستر ىمانيد بن أسعد بن محمد الن محم يبدر الحق والد

چ ياو هـ دربارV متأسفانهاد شده است. ي $کوپریلفهرست گر هم در ياز او دو كتاب د یها دش در كتابخانـهآثار متعد یها كه نسخه ىصورت نگرفته است، در حال ىپژوهش

.مختلف موجود است فاضل احمد پاشا: ،ىليكوپر 371 مارهنسخه ش )22

: 202تا 105 یث برگهايدر حد یا ضمن مجموعهل مسـند الوقـت يـخ الجليالمنتقاة من سـماعات الشـد ية األسانيث الثمانياألحاد«خرجهـا لـه ىبن نصر بن منصور الحران ىالفرج عبد المنعم بن عل ىن أبيب الدينج ىنيالحس ىد بن عبد الرحمن بن علن أبو القاسم أحمد بن محم يالد د اإلمام عز يالسبن محمد بن الفتح محمد ىن أبيخ اإلمام صدر الدية الشين. رواياهللا عنهما آم ىرض ».عنه. ىدوميم الميابراه

229/ 1 ،کوپريل$ فهرستنك:

355 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

:146 مارهبه ش پاشا احمد فاضل ،ىكوپريل نسخه ،جزء آخر/ دوم ،کفایة التفسیر )23 آمده است: مذكور نسخهدارد. در برگ آخر یمتعدد یها ر كهنسال نسخهين تفسيا

عبـد ىاإلمام الزاهد العالم المفسر أبف األستاذ ير من تصنية التفسيآخر كتاب كفا« .»اهللا عنه ... ىرض یسابورير النيل بن أحمد الضريالرحمن اسماع

. است یمرق 712نسخه كتابت كـه اسـت موجـود 145 مارهشـ بهدر همان كتابخانه زينل آن از جزء او یا نسخه

است. یمرق 748 سالكتابت آن خيتارهمـين وجـوه القـرآن نقل شده است. یقمر 568خ يبه تار یا اجازه نسخهان يدر پا

او در کفایة التفسیركهنه از یا نسخه 1.است هش در مشهد چاپ شديسالها پ یشابورين ر كهن را به چاپ رساند.ين تفسيكرد و ا ىتد هم يموجود است. با یرضوآستان قدس

:1580 مارهش بهپاشا ىد عليشه ،كهن یديمجموعه ز )24 سـده یديز امام اهللا نيلد یالمهد ،ىانيالع القاسم بن نيالحس مجموعه نيسنده اينو نيـا اتيـمحتوم. يشناسـ مـى هينيحسـ یشـوايپ عنـوان به را او كه است یقمر پنجم

:از عبارتست مجموعه یفه اإلمام المهدا أل ه مسائل المحال مم يد فيوالتحد ىمن كتاب التناه ىالجزء الثان« ». اهللا عنه. ىالقسم رضن بن ين اهللا الحسيلد

ن بـن القسـم ين اهللا الحسـيلد یفه اإلمام المهدا أل ل مم كتاب التوك «لف: ا 7 برگ در ». اهللا عنه. ىرض

».الطبائع. الكتاب وهو الكتاب الثانى من كتب المعجز يتلوه كتاب تم «الف: 32 برگ درا ه ممـيـصـلوات اهللا علن بن القسم ين اهللا الحسيلد یكتاب الطبائع من كالم المهد«

.». ىن بن أحمد الهمدانيسأل عنه رز .» ...الكتاب وهو الثالث من كتب المعجز و تم «ب: 39برگ در

ش، 1390طبعة الثانيـة ، حققه و علق عليه: نجف عرشى، الالقـرآن وجوهالحيری النيسابوری، اسماعيل بن احمد، . 1

مجمع البحوث االسالمية، مشهد.

های نسخ خطى گنجينهاز 356

.»... فها أل وحدانية اهللا وربوبيته مم ىة عليتلوه كتاب شواهد الصنع واألدل «: 40 برگ در ىعلـ تلوه كتاب الرد يالكتاب ..وهو الرابع من كتب المعجز .... تم «ب: 58برگ در .».ین من كالم المهديرهم من فرق الضالين وغيالملحد

ه هم دارد.يبر امام در آن رد .»الكتاب تم «ب: 83 برگ درد وحسـبنا اهللا يـوالتحد ىد والتناهيل من كتاب التوحالجزء األو «الف: 84 برگ در ».وكفا.

كهنه است. یا نسخه حال هر درخ كتابت ندارد و يا تارام ؛ان دارديانسخه پن مجموعـه در يـرترنـد. امن موجـود اسـت متأخ ين كتاب در يكه از ا ىيها نسخه

ده است. يبه چاپ رسدر يمن ن نسخه كهنسال ير بدون استفاده از اياخ یسالها : 4493 مارهش به، نسخه فاتح مسند أبی حنیفة )25

:است شده شروع عنوان نيا بابه بعد 56از برگ .».ىعقوب الحارثيد بن د عبد اهللا بن محم فة از ابو محم يحن ىمسند أب«

.».ىمائة بدمشق حماها اهللا تعالوم من سنة أربع وست يآخر ىف«كتابت نسخه: خيتار وجـوده يترك یها در كتابخانه زينگر ير كهنه دين نسخه كهنه و غين كتاب چندياز ا

كتـاب کتاب ماه دیـنه ش در مجل ي. سالها پو به تازگى هم به چاپ رسيده است 1داردفـه را بـر اسـاس نسـخه كهنسـال و يق) در مناقب ابو حن 340 م( سندهينو نيگر ايد

2.كردم ىفمنحصر به فرد تاشكند معر اهميتنـد. بسيار بافه يا احوال و مناقب ابو حنيد و يشناخت مسان یبراكتاب هر دو نقـل یبعـد یهـا»فـهيمناقـب ابـو حن«ا يـد و ين دو كتاب عموما در مسـانيمطالب ا

.ستا شده

.652 ص، 2 جقره بلوط، فهرستنك: . 1، مهر و 60ـ 61، ش نیکتاب ماه د، »فهيابوحن Vدربار ىكتاب ىمعرف و عقده ابن از تازه ىاتيروا«انصاری ، حسن، . 2

.116ش، ص 1381آبان

357 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

.903، نسخه بسيار كهن، فاضل احمد پاشا، به شمارV سينا ابن النجاةبخش منطقى )26 :1085 مارهش بهد يزيبا ،ىخط مجموعه )27

ابـن حادیـثتأویـل اال از یقمـر 690 رمضـان مورخ یا مجموعه شامل نسخه نيا فورك است.

:است آمده ريالف به بعد با همان خط كتاب ز 164از آن از برگ پسفه اإلمام األجل الفاضـل العالمـة بـدر ث صن ياألحاد ىكتاب الناسخ والمنسوخ ف«

النظـر سـلطان ىن منشـيقيالفر ىن مفتين إمام المذهبين فخر اإلسالم والمسلميالد الت أبـو حامـد أحمـد بـن ضـالكالم أعجوبة الزمـان كاشـف المع األفاضل ملك

. »أدام اهللا علوه وكبت أعدائه. یر بن المختار الرازد بن المظف محم .است به چاپ هم رسيده اوآثار از ىبرخ كهمعروف است یدانشمند اثر نيا سندهينو ىعلـ ىاوغلم ينسخه حك ،عمدة المسترشدین ف$ أصول الدین) الجزء الثالث من 28

: 375پاشا به شماره است: نينسخه چن عنوان

ه اإلمـام الحبـر يـن أمـاله الفقيأصول الد ىن فيالجزء الثالث من عمدة المسترشد«ن لسـان يخ االسالم جمال األنام حسـام الـديالصدر تاج الكالم ش ىاألوحد األلمع

حـاط اهللا بـه ركانـة (؟) ىد المحلـد بن أحمد بن محم ين أبو عبد اهللا حميمالمتكل ن وصـلواته ين والحمـد هللا رب العـالميه االسالم والمسـلميل سعين وحما بجميالد ». ن.يوآله الكرام الطاهر ىد المصطفرسوله محم ىعل

ر يـالتكف ىباب الكـالم فـ«و تا است شدهآغاز »النبوات ىباب الكالم ف«از نسخه . دارد ىگان افتاديپا ازواقع نسخه در. است دهيرسان نيپا به ىول افتهي ادامه »قيوالتفس

نـه يزاب همكـاریرا بـا ،یديـ، دانشـمند برجسـته زىلـح كتاب م یمجموعه اجزا .1ميله داريميتكه در دست چاپ فاكسياشم

، توضيحاتى »المسترشدين در دست انتشار عمدة«كاتبان با عنوان . نويسندV كتاب حاضر در يادداشتى در سايت 1

شود: افزون دربارV اين كتاب ارائه داد كه در اينجا با كمى اصالح نقل مى←

های نسخ خطى گنجينهاز 358

: 52 مارهش به، نسخه محمود پاشا یواحد الوسیطل از النصف األو )29 . است یمرق 606 سالنسخه نيكتابت ا خيتار :679 مارهش بهنسخه مراد مال ،التحقیق والبیان) الجزء األول من كتاب 30

:است نيچن نسخه عنوان ىخ اإلمام أبـيف الشيشرح البرهان تأل ىان فيق والبيل من كتاب التحقالجزء األو «

.».یاريعرف باالب ىالمالك ىل الصنهاجيبن اسماع ىالحسن علان جـزء ي. در پاىنيجو اصول الفقه $البرهان فاست بر كتاب مهم ىكتاب شرح نياشده است. كتابـت نسـخه در ادي »)؟ى(التلكان ىالتلكات ىالصنهاج«به سندهينول از او سنده زنده بوده است. ياست كه در آن زمان نو یمرق 614شعبان ماهل او

بـهپاشا ىد علينسخه شه ،شرح کالم األستاذ أبی اسحاق رحمه الله ف$ العقیدة) 31 :1724 مارهش

. یدر كالم اشعر ىنيمعروف ابو اسحاق اسفرا عقیدهاست بر ىشرح

→ هفـتم Vزيدی در سد ۀزيديان در علم كالم معتزلى و زيدی كتابى است حجيم از دانشمند برجست از كتابهای مهم دانيم از نويسندگان پر اثر آنان بـوده و تـاكنون چنـدين كتـاب از او كه مى ى،ل ح يد بن احمد الم م قمری يمن، ح عـالوه بـر ىلـح يد الم م او در تراجم امامان زيدی. ح ةالحدائق الورديـتر كتاب از همه معروفاست، منتشر شده

منصور باهللا عقيدهدر شرح عمدة المسترشدين دی دارد كه مهمترين آنها در دانش كالم آثار متعد ،حديث و تاريخ. او در آثـارش به نگارش درآمده است با رويكردی تفصيلى در تحليل مسائل كالمى كهعبد اهللا بن حمزة است

را نيز به نقد كشيده يمن ىكالمى معتزليان مطرف ءه در كنار آن، آراو البت پرداخته استاشعريان ءويژه به نقد آرابهآنان به ويژه در موضوع نظراتپيدا كرده بودند و پاسخگويى به یيمن گرايش اشعر . در دوران او شافعياناست

و در هيان پرداختـسـن ءآرا امامت به رد ۀاو همچنين در مسئل .نمود مى یجبر و اختيار برای زيديان يمن ضروربـرخالف . ايـن امـردبـوقرار گرفته تحت تأثير امام المنصور باهللا ،امامت خود Vعقيدخصوص و در ،اين زمينه داشتند. »یجارود«كه بيشتر رويكردی غير بود ی ديگر زيدی آن زمان ها گرايش

در از آن ای كهنـه هسـتند. نسـخه هعمـدبطور دی در دست است كه های متعد نسخه عمدة المسترشديناز كتاب های مختلف يمن پرينستون آمريكا. چند نسخه هم در كتابخانه ۀای هم در كتابخان بول موجود است و نسخهناستا

اين كتـاب قرار است دی از اين كتاب بزرگ است.از اين كتاب در دست است. هر نسخه شامل بخش و يا مجل در اين صـورت،. شودنزديك با همكاری مركز ميراث مكتوب به صورت چاپ نسخه برگردان منتشر Vدر آيند

.قان رشته علم كالم اسالمى قرار خواهد گرفتمهم در دسترس محق كتابى ارزشمند و

359 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

:است نيچن نسخه عنواناسحاق ىشرح كالم األستاذ أب ىدة فيالوح ىدة والمعانيه المسالك السديكتاب ف«

د بـن عبـد اهللا محمـ ىه االمام أبيفه الفقيبجمعه وتأل ىا عندة مم يالعق ىرحمه اهللا فن يعـام سـتة وثمـان ىه فـيـرحمـة اهللا عل ىبن هارون الصـنهاج ىيحيجعفر بن

ة جعلها يار المصرية بالديشهر شعبان ببلد قطور من الغرب ىوخمسمائة بعد الهجرة ف ». اهللا دار اسالم.

. است یمرق 736رمضان 9كتابت نسخه خيتارچـارد يقات و مقالـه مفـرده ريد به تحقيبا ىنياسفرا دربارV شتريب یها ىآگاه یبرا مراجعه كرد.دربارV او فرانك :2902 مارهش بها ياصوفي، نسخه آاز رضى الدين نيشابوری م6ارم األخالق )32

رامهم فارسى اثر نيا پژوه دانش. است شده كتابت یمرق 672سال در نسخه نيا .است كرده منتشر بـه ،ىليكـوپر ،احمـد پاشـا، نسـخه فاضـل أهـل البـدع $المخترع ف$ الرد عل) 33 :852شماره

است: شده ضبط نينسخه چن عنوانرحمـة ىر إلـيفه العبد الفقيبجمعه وتأل ىا عنأهل البدع مم ىعل الرد ىالمخترع ف«

ة يفـه برسـم الخـزائن السـلطان... ال ىالشافع ید بن عبد اهللا الجزرم محم يربه الكرة يـة الملكيالنسخة برسم الخـزائن السـلطانة وكتب هذه يوسفية اليالملكة المنصور

.»ة...يوسفية الية الشمسية المظفرية العامليالعالم نسخه به خط مؤلف است. ظاهرا

غزالى آثار از آن در سندهينو كه ىبررس ستهيشا و ارزشمند است ىكتاب كتاب، نيا .است گرفته فراوان بهره

:استفصل سه وسه باب) درمه (ك مقد ي یاراد كتابو خداوند؛ت ين رؤيبر منكر فصل دوم در رد ؛به خلق قرآن دهيعق ل در رد فصل او

های نسخ خطى گنجينهاز 360

ه. يد و معاويزي پس از او از جمله یسوم در اثبات خالفت ابوبكر و خلفا فصل یابـو اسـحاق المـروز الجـامM الجلـ$از ىمطـالبنقل بهالف 11در برگ سندهينوVق پرداخته است. ر ف دربار عبارت آمده است: نياالف 114 برگ در

ل من شـهور سـنة األو ین الرابع من شهر جماديوم االثنيقها يوافق الفراغ من تعل« .»مائة.ن وست يتسع وأربع

ز يـو ن 2894 مارهشـ بـهفـاتح نسـخه ،ابن فوركاز یاألشـعرد مقاالت مجر )34 . 1372 مارهش به یعاطف افند

بـه پاشا، احمد فاضل ،ىلينسخه كوپر المیة العـربمختصر المنتخب ف$ شرح ) 35 .1080شماره عنوان شروع شده است: نيبه بعد با ا 135برگ از

د بـن يـحم ىطـ ىبـن أبـ ىيـحية العرب لإلمام يشرح الم ىمختصر المنتخب ف« ».ىالغسان ىالحلب ىظافر بن عل

سيد یاست و آقاال موجود يدر اسكور نسخهادامه دارد. اصل 155 برگتا رساله ش به چـاپ رسـاند. بـايله چند سال پيميآن را به صورت فاكس ىجاللمحمد حسين

از كتاب به دست داد. یانتقاد ىحيتوان تصح مىاينك ن نسخه يوجود ا ه بهتوج بـه ،ىلينسخه فاضل احمـد پاشـا در كـوپر ،التلخیص ف$ تفسیر القرآن العزیـز) 36

:135 مارهشالعبـاس أحمـد بـن ىن أبيف موفق الديتأل سیر القرآن العزیـزالتلخیص ف$ تفر يتفس

. است یمرق 649 سالدر ىوسف بن الحسن بن رافع بن سودان الكواشي، ىنيم بن محمد الحمويالمجامع ابراه ىن أبيد صدر الديخ السعيالش ر،يتفس نيا یراو است. فرائد السمطینسنده كتاب يهمان نودر كتابخانـه زيـن آن از یا ه هسـت. نسـخهيدر ترك یاديز یها ر نسخهين تفسياز ا .است موجود ىاسالم یشورامجلس

361 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

:862 مارهش بهفاضل احمد پاشا، ،ىلينسخه كوپر ،ىحل عالمه سرار الخفیةاأل )37 . »المستخرج من الشفاء«كه: استن آمده يبرگ آغاز یدر آغاز آن بر رو

عالمـه حلـى از ىدر كتابشناسـ كـهآنچه برخالفاست یقمر 737كتابت نسخه .است شده ذكرون مرحوم فارس حس

بـه ،ىليگ در كـوپريد عاصم بمحم نسخه ،نایس ابن سیخ الرئیشرح خطبة الش) 38 :238 مارهش

د بـن عبـد نا لمحمـيس ابـن سـيخ الرئيشرح خطبة الش«: است نيچن نسخه عنوان ».ه.يرحمة اهللا عل یزيالواحد التبر

عبارات آمده است: نيب ا 1برگ در یزيـد بـن عبـد الواحـد التبررحمة اهللا وغفرانه محم ىر إليعبد اهللا الفق هذا وإن «واألكابر من خلص أصدقائه وهو اإلمـام ىبعض األفاضل من أحبائ یقول: قد رأي

بـن أحمـد ىن علـيد أوحـد الـديخ اإلمام السعيد بن الشن محم يالد ىاألجل صفنا يبـن سـ ىعلـ ىس أبـيخ الرئية للشيفضله أن أفسر الخطبة االلهم اهللا يدي ىالبلخ

ة الحق حج یا أفضل الوريأستاذ الدن يىوموال ىخيرحمه اهللا ... بما استفدته من ش ».اهللا عنه. ىرض ید بن عمر الرازاهللا محم ىإل ىالداع

ف باشد.مؤل د خط يو شا استار كهنه ينسخه بس یگريق) است و از او آثار د 606(م یشده فخر رازن دانشمند، شاگرد شناخته يا .1ار استيكالم و فلسفه در اخت نهيزمدر

:794 مارهش بهه يمانيسل نسخه ،علم ال6الم $ة األقدام فینها )39 آمده است: نيو اصالح در نام كتاب چن ىخط خوردگ ىكتاب با كم عنوان

م يد بن عبـد الكـرق أبو عبداهللا محم فه اإلمام المحق علم الكالم أل ىاألقدام ف ةينها« . »ىالشهرستان

(در مجموعـه مقـاالت، در دسـت انتشـار توسـط دربارV مكتب كالمى/ فلسفى تبريـز من ۀنك: مقال دربارV او. 1

نشر ماهى).

های نسخ خطى گنجينهاز 362

در آغاز آن نوشته شده است: ن ين معـيخ اإلمام األوحـد ناصـر الـدية قال الشم وبه القو يبسم اهللا الرحمن الرح«

. ىم الشهرستانيالحق أبو عبد اهللا بن عبد الكر ». رحمه اهللا :است عبارات نيا باالف 240 برگ در آن خاتمه

ىف الراجـيره كاتبه العبد الضعيقه وفرغ من تحريالكتاب بحمد اهللا وحسن توف تم «ن وخمس مائة رحم ية سنة تسع وسبعالحج یرحمة ربه وغفرانه لتسع خلون من ذ

ه ينب ىال وآخرا والصلوة عله بالمغفرة والرضوان والحمد هللا أو ياهللا من دعا له ولوالد ». ح والسالم.ن قوبل وصح يمعن أجير خلقه وآله الطاهريد خمحم

از جملـه در كتابخانـه مجلـس ،چنـد نسـخه كهنـه ىن كتاب ارزشمند شهرستانيا دارد. ،ىاسالم یشورا

:1033 شماره به هيمانيسل نسخه ،ةان الفرق الضالیب $ف ةرسال )40البدع ه: أهل يرحمة اهللا عل یرازيد الشقال أبو الفرج عبد اهللا بن محم «: نسخه یابتدا

.»األصل ست فرق ... ىوالضالل فر است؛ ب. نسخه متأخ 246ب تا 242 برگ از است یا مجموعه ضمن نسخه نيا .رديقرار گ ىد مورد مطالعه و بررسيبا ىول

: 2425 مارهش به ىنسخه الله ل ،ةیو ال6فا $المنتق) 41 آمده ،یديماتر ىدانشمند برجسته حنف ،ىحنف ىمجموعه دو كتاب از صابون نيا در .است

:است نيچن مجموعه نيا در نخست كتاب عنوان ىن أبـين صـدر اإلسـالم والمسـلمية والـدخ اإلمام األجل نور المل يللش ىالمنتق«

ه قد انتخبه من كشف يرحمة اهللا عل ىبكر الصابون ىالمحامد أحمد بن محمود بن أب ىخ اإلمـام األجـل أبـيللشـاء يـاء المشهور بعصمة األنبيأحوال األنب ىالغوامض ف

.».یالبشاغر ىيحيد بن الحسن محم ىيـحيد بـن ن (كـذا) محمـيخ اإلمام أبو الحسيسد كه الشينو مىمه در مقد سندهينو

363 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

ىعنـين موضوع، يدر اتا آن زمان ىكتاب خاص ،ن كتابير از ايد: غيگو مى یالبشاغر 1.نوشته نشده است ،اءيعصمت انب

، نسـخه آن از پـسو ،اسـت ماندهناقص ىلو افتهيب ادامه 17ن كتاب تا برگ ياهـر دو .اسـت آمـده ىف صـابونيتأل یديدر علم كالم ماتر ال6فایةل كتاب و ناقص األ

2تازگى منتشر شده است. كتاب يادشده به :2551به شماره ىنسخه الله ل ،المحاکمات بین شراح االشارات )42

الحكماء اإلمام العالم الفاضل رئيس«تصنيف است، شده ذكر نسخه در چنانكه اثر، نيا . است »ده اهللا برحمتهتغم ید بن األسعد التسترن محم ية والدن بدر المل يموالمتكل

ق) در 732 م( ین تسـتريك از آثـار بـدر الـديـچ يدانم تاكنون هـ مىتا آنجا كه حكمت و منطق و اصول فقه منتشر نشده است.

:209شماره ىلي، كوپرمجالس خطیب اس6اف$) 43و یريو تفس ىاست ادب ىكه مجالس ىب اسكافيمجالس خط ازكهن است یا نسخه

ن يـكهـن ا یها و از نمونه استار ارزشمند يبس مجالس نيا. 3به چاپ هم رسيده است است. ىف مرتضيش از مجالس شرينوع مجالس پ

: است نيچن نسخه عنوان .». ىتعال د بن عبد اهللا الخطيب رحمه اهللا ا أمالها أبو عبد اهللا محم مم المجالس كتاب «

د بن عبد اهللا عبد اهللا محم ىخ أبيالش ىل من أمالالمجالس (كذا) األو «ب: 1 برگ در ». ن وثلثمائة.يم سنة سبع وثمانل من المحر وم الثلثاء األو يب أطال اهللا بقاه يالخط

ن دربـارV يك كتاب كهـ«دربارV بشاغری و اين كتابش راقم اين سطور بطور مستقل يادداشت ديگری با عنوان: .1

در سايت كاتبان منتشر كرده است؛ نك: » عصمت پيامبرانhttp://ansari.kateban.com/entry1947.html

بيروت، ،، تحقيق: أ. د. محمد بولوط، دار ابن حزمالمنتق$ من عصمة األنبیاءالصابونى، نور الدين احمد بن محمود، . 2 ،، تحقيق: د. محمد اروتشى، دار ابن حزمال6فایة ف$ الهدایـة، موق؛ ه 1435حوث اإلسالمية إستانبول، و مركز الب

إستانبول. ،بيروت، و مركز البحوث اإلسالمية

.م2002ق / 1422 ،دار عمار، عمانالحمد، یغانم قدور تحقيق ،ىللخطيب اإلسكاف المجالس كتاب. 3

های نسخ خطى گنجينهاز 364

رته من خلقـه يخ ىاهللا عل ىوصل ىت معنيب ىالجزء الثان ىتلوه في«الف: 20برگ در ». ما.ين وسلم تسليوآله الطاهر ىد النبمحم

ب يـد بـن عبـد اهللا الخطعبد اهللا محم ىمن مجالس أب ىالجزء الثان«ب: 20در برگ. شود. ىشروع م» رحمه اهللا

ان جزء دوم و آغاز جزء سوم است. يب: پا 33در برگ . وثمانين سنة سبع لفى يوم الثلثاء الواقع فى شهر ربيع األو 13 مجلس الف: 42در برگ دنا يسـ ىن وصـلواته علـيآخر الجزء الرابع والحمد هللا رب العالم«ب: 68در برگ

».الجزء الخامس المجلس العشرون. ىتلوه فيوآله ىد النبمحم د وآله. دنا محم يس ىآخر الجزء الخامس والحمد هللا وصلواته عل«الف: 82در برگ

. ».والعشرون وحسبنا اهللا وحده ىالجزء السادس المجلس الثان ىتلوه في مقابله آمده است. ىالف: گواه 86در برگ است. المجالسالف: آخر كتاب 124در برگ .است آمده یمرق 575ن در يل بن الحسيد الخلتول ىب: گواه124در برگ

:2182 مارهش به، یافندض اهللا ينسخه ف ،ى) مجموعه خط 44 كتاب: نيمشتمل بر چند است یا مجموعه الف. 103 برگابتدا تا از. ىعالمه حل سرار الخفیةاألاز یا نسخهنخست

ضبط شده است: نيكتابت نسخه چن خيتار ».ا ومستغفرا.ين وسبعمائة حامدا ومصل يم سنة أربع وأربعمحر ىتم كتابته ف«

نسـخه كـه گونـه همـان ،ىبوعل یشـفااست از ىصير واقع تلخن اثر عالمه كه ديا .استان هم تداول داشته يدهد، نزد سن مى نشان زين حاضر

موسوم بـه ید بن مصدق السغدد المرحوم محم ياز صاعد بن السع ىاز آن كتاب پس آمده است. الرسالة العالئیة الوجیهیة ف$ اآلثار العلویة

یالكاشـغر ید بـن مصـدق السـغدن صاعد بن محم يه و الدن شخص جمال المل يا الرسـالة العالئیـةك يـ) است كه یقمر 712 در(زنده ىن تركستانيمعروف به جمال الد

365 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

او دربـارV. است ا موجوديتانيدر موزه بر یا نسخه اثر، نيا ازهم در علم حساب دارد. .رديگ صورت ىد پژوهش مستقل يبا

در اصول فقه نیة ف$ األصـولالغالف كتاب 160ب تا 125ادامه، از برگ درسپس :است نيچن نسخه آغاز. است آمده ىحنف

جعفـر ىصـالح منصـور بـن أبـ ىة أبـف اإلمام األجل فخر األئم ية من تصنيالغن«. ىالسجستان .»رحمه اهللا

ده است.يكهن به چاپ رس ىن كتاب اصوليا :370 مارهش بهسليمانيه نسخه قطب الدين المصری،منسوب به شرح معالم األصول )45

، شـاگرد ین المصـرياز قطب الـد یفخر راز معالم األصولاست از شرح یا نسخه ن عنوان: ي؛ با ایمهم و معروف فخر راز

االطالق ىاإلمام عل ىوالفرد الصمدان ىانكتاب شرح معالم أصول الفقه لإلمام الرب « .»ن.يأنار اهللا مضجعه آم ین الرازيفخر الد

ا در بـرگ امـ اسـت،خاص نسبت داده نشده یا سندهيكتاب به نو عبارت فوقدر ن درج شده است:يچن یبعد

ذ اإلمـام يـرحمه اهللا تلم ین المصريلموالنا قطب الد یشرح معالم األصول الراز« .».یفخر الراز

ن يقطـب الـد از ريـغ یگـريشخص د ،در برگ آغاز كتاب، در خطبه وجودن يبا ا :است شده ىمعرفسنده يبه عنوان نو یمصر

د يـف؟ األجل االمام العالم الفاضل الصدر الكامل فريدنا وموالنا الشريقال س ...«س ين رئـيالمسـلم ىن مفتـيب شمس الديب النسيد الحسيد عصره السيدهره ووح

ن يالمـؤمن أميـرمين كهف الفقراء والمساكين نسـيب ة المتكل األصحاب سيف النظر حج عنه: قال اإلمام فخـر ىده برحمته ورضتغم ىنين الحسيد بن الحسأبو عبد اهللا محم

.»...ه أبوابيأصول الفقه وف ىمن علوم هذا الكتاب ف ىن: النوع الثانيالد شود. قيتحق ین مصرين نسخه و اصالت نسبت آن به قطب الديد در مورد ايبا

های نسخ خطى گنجينهاز 366

:792 مارهش بهراغب پاشا ۀ، نسخیالمصر نيقطب الد شرح المحصل )46كه اثر یمصر نيقطب الد شاگردشاز یفخر راز لالمحصـاست از شرح یا نسخه

ن فخـر يبـ ىزمـان بازه ىو فلسف ىالت كالمتحو ىبررس یاست. برا یار ارزشمنديبسفات شـاگردان مختلـف ين دست آثار و تأليانتشار همه ا ىتا عصر خواجه طوس یراز

ـشـود ىافت مـيه يترك یها از آنها هم در كتابخانه ىهكه بخش قابل توج ـ یفخر راز است. یار ضروريبس

است: نيچن 222نسخه در برگ ىانيپا عبارتن يع اآلخر سـنة خمـس وعشـرية شهر ربوم الجمعة غر يره يوقع الفراغ من تحر«

ىسوء علـ كل عن ىنة دمشق حرسها اهللا تعالية بمديالمدرسة الصالح ىمائة فوست ىرزقـه اهللا تعـال ىنيالقزو ىبن عمر بن عل ىر عليرحمة اهللا القد ىر إليد العبد الفقي

.»ة (؟)يالعاف : است آمده عبارت نيا همن نسخه يدر برگ آغاز

. »ىنيبن عمر القزو ىر عليرحمة ربه القد ىر إليصاحبه وكاتبه العبد الفق« حسـن المحاضـرةبـه نقـل از یمصـر نياز قطب الـد ىشرح حال ،نيدر برگ آغاز

نقل شده است. ىوطيسفخر رازی در مقدمۀ راقم سطور بـر چـاپ شروح محصلتفصيل مطالب مربوط به

.نصيرالدين طوسى از سوی مركز نشر ميراث مكتوب آمده است تلخیص المحصل عكسى :4862 شماره به ايصوف ايآ نسخه ،الح6مة والمنطق $مجموعة ف )47

ر،يخواجـه نصـ یها رسـاله از یتعداد یحاو ىمنطق و ىفلسف ىخط مجموعه نياتلخـیص مجموعـه، نيـز ابن كمونه اسـت. در ايو ن ی، ابهریرازين شي، قطب الدىكاتب

اثـر، نيـا از. شـود مـى دهيـف ابن كمونه هـم ديتأل ىن نخجوانينجم الد شرح اشارات نـام بـه ىاشـارت البتـه حاضر نسخه در. است موجود هيغرو كتابخانه در زين یا نسخه

.است نشده كمونه ابن

367 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

آمده است: نينسخه چن نيب ا 159در برگ لسوفيوالف الكامل ميللحك اإلشارات شرح من ملتقطة وفوائد مجتمعة فوائد هذه«

.».مضجعه اهللا برد ىالنخجوان نيوالد الملة نجم الفاضل یقمـر 726ثبـت شـده اسـت، الـف 182تاريخ كتابت نسخه، چنانكه در برگ

است. :1238 مارهش به یكتابخانه اسعد افند نسخه ،شرح قواعد العقائد )48

.»ةيريشرح المقالة النص ىة فيالرسالة العز«است: نيعنوان نسخه چن :است شده نوشتهن يبزرگتر در برگ آغاز با خط

أدام اهللا فضــله (؟). ین العلــويشــرح قواعــد العقائــد لإلمــام العالمــة ركــن الــد« ىبـن محمـود الحمصـ ىر التائـب (؟) ؟ محمـود بـن علـيصار من كتب العبد الفق

ن الغــر (؟) مــن شــهر رجــب (؟) أربــع يوم االثنــيــعفــا اهللا عنــه بنهــار یالــراز ىة العامرة والحمـد هللا علـيوم خروجه من ؟؟ إقامته سلطانين وسبعمائة وهو يوثلث

». نعمائه. ن اهداء كرده است: يسنده كتاب را چنينودر خطبه كتاب

وجه تعظم الفائدة به وأرسمه بإسـم ىن عليلت أن أشرحه للجماعة المحص ي...فرأ« .» ...ز بن جعفريالعالم العالم العادل عبد العز ىالمول

»نيبن الحس ىعل«كاتب نام و است یمرق 682اواخر رمضان نسخهكتابت خيتار .است شده ذكر

مرقوم شده:ه يدر حاشة حسب اإلمكان والطاقة والحمـد هللا ها الصح يقوبلت هذا النسخة بنسخة تغلب عل«

.»وحده ىن أحمد بـن السـاعاتيخ مظفر الديالش یوالد هذا خط «ه آن نوشته شده: يدر حاش

.»د.وكتب ولده محم

های نسخ خطى گنجينهاز 368

Vدر كتـاب یا ن سـطور مقالـهيـسنده ايشتر از نويسنده آن پين كتاب و نويا دربار 1.استمنتشر شده $تاریخ یررسیهاب

یراز ىمصـاز افـراد خانـدان ح ىكـيك ن نسخه در تملـيم اينيب مى كه همانطور 2.استبوده

:147 مارهنسخه داماد ابراهيم به ش، لوامM البرهان وقواطM البیان ف$ معان$ القرآن )49ن بفـتح يالمعـن يد بن حسر از "ابو الفضائل محم يكه تفس شده ذكر نسخهه يدر حاش

هـم یگـريد یها است نسـخه یر كه از اوائل سده ششم قمرين تفسيالالم" است. از ا موجود است.

:استآمده یراز ىصحم یبرا ىكتمل ىل، گواهدر همان برگ او تاسـع ىة فـيعة الشـرعيبالمبا یالراز ىمصبن محمود الح ىصار لمحمود بن عل«

ن والصـلوة يسبعمائة والحمـد هللا رب العـالمن وين واربعيع اآلخر سنة اثنتيعشر رب .»نيد وآله وصحبه األكرممحم ىعل

از جمله از محمـود بـن عبـد اهللا بـن محمـود ،یگريك دتمل یها ىگواه نيهمچن .شود مى دهيد زين ،یمرق 808در ىالكات

ثبت شده است: نير نسخه چنيتحر خيتار ىاألولـ یوم الجمعة غرة جمـاديحة ير كتاب اللوامع هذا صبيوقع الفراغ من تحر«

ىيـحيد بـن بـن محمـ ىيحية العبد ين وسبعمائة هجريمن شهور سنة تسع وعشر .»تجاوز اهللا عنه بقراباغ اران... ىالحسن

، »كتاب كالمى تقديمى به يك امير فاضل شيعىچند «، بررسیهای تاریخ$ در حوزۀ اسالم و تشـیع. انصاری، حسن، 1

به بعد. 787ص

؛ چاپ نسخه برگردان مؤسسـه پژوهشـى شرح قواعد العقائدمه زابينه اشميتكه بر برای اين خاندان، نيز نك: مقد . 2 قواعد شرح $ف المعاقد کشف: الحمصى الرازی، محمود بن على، با همكاری دانشگاه آزاد برلين و فلسفه حكمتبـه یها گـر مجموعـه نسـخهيد یا در مقاله ش، تهران.1386، مؤسسه پژوهشى حكمت و فلسفه ايران، العقائد

.(در دست انتشار) ما كرده معرفىرا یراز ىدست آمده از خاندان حمص

369 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

: 2421 شماره به ،ینسخه عاطف افند ،ابن المعمار بغدادیمختصر نهایة األمل ) 50الحسن بن جامع المعروف بابن المعمار د بن لمحم مختصر نهایة األمل ف$ علم الجدل

كه تاكنون یاز ابن المعمار بغداد ىو اصول ىاست در دانش جدل فقه یكتاب ارزشمند ده است.يبه چاپ نرس

ب: 1برگ دررساله آغاز ىد بـن أبـن جمال االسالم أبو عبد اهللا محمـيخ االمام األوحد كمال الديقال الش«

آن با خط یده (بااليأ یعروف بابن المعمار البغداذالمكارم بن الحسن بن جامع الم) وأطال بقاه ونفع به.يد ».گر: رحمه اهللا ب: 156 برگرساله در خاتمه

ن بن المعمار أدام اهللا حراسته يف وهو كمال الدنسخ هذه النسخة من نسخة المصن « اقوت بـن عبـد اهللا غـالم يـمائـة شهر رمضان سنة خمس وسـت ىوبلغه آماله ف

ىاهللا عل ىن وصل يوالحمد هللا رب العالم ىالهمدان ىد بن حامد الصنعانبن محم ىعلونعـم ىل ونعـم المـوليـن وحسبنا اهللا ونعـم الوكيه وعترته الطاهريد نبدنا محم يس

». ر.يالنص سنده آمده است:ين نوياز هم یگريالف، رساله كوتاه د 157در برگ ن أبـو عبـد اهللا ياالمام الفاضل العالم كمال الد خيم قال الشيبسم اهللا الرحمن الرح«

.»د بن مكارم بن المعمار ...محم .قت و مجاز استين حقيفرق ب انيبن رساله يا موضوع ن شرح آمده است:يمه رساله بديالف، ترق 159در برگ ىن وصـل يضا والحمد هللا رب العالميخ أيالتار ىف المذكور وفالمصن نسخ من خط «

.»نيه وعترته الطاهريد نبدنا محم يس ىاهللا علن يشده است بـد صادركاتب نسخه یاز ابن المعمار برا یا ب اجازه 159 برگدر :عبارات

اقوت يـن أبـو عبـد اهللا يخ األجل العالم افتخار الديالش ي اهللا وحده قرأ عل ىحسب«

های نسخ خطى گنجينهاز 370

ىالحسـن علـ ىن أبـيف الـديـر عفيد األوحد الصدر الكبيمواله الس ىالمضاف إلمستهل شوال سـنة ىح فيقة والمجاز قراءة تصحيالحق ىم ذكره فالنبذة المقد ىمنيال

].».ید بن المعمار البغدا[ذمائة وكتب محم وست ست ىق حل يطربا ابن ب ىالهمدان ىد بن حامد الصنعانبن محم ىش علياقوت و موالين يا 1ند.ا كرده مىت يتابش را رواارتباط داشته و از او كعمدة السنده كتاب ينو

جـاراهللا نسـخه، ین هنـديالـد ىصـف علم االصول $لإنهایة الوصول جلد دوم )51 : 566 مارهش به یافند

. اسـت یقمـر هفـتم سـده مسلك یاشعر معروف ىاصول و متكلم كتاب، سندهينو است: نيمه كاتب چنيان گرفته است و ترقيپا 704كتاب در رمضان

د أضـعف عبـاد اهللا ي ىل سنة تسع وسبعمائة فاالو یل جمادالثلثاء أو وم يوكتب « . »ىا هللا تعاليحامدا ومصل ید بن الحسن االسترابادحسن بن محم ىتعال

ده است.ين كتاب به چاپ رسيا : 566 شماره به یافند جاراهللا نسخهدر اصول الفقه، ى) كتاب52

مان و ق)، از متكل 552 م( ید السمرقنديلحمد بن عبد ان ابو جعفر محم ياز عالء الد مذهب. ىان برجسته حنفياصول

.» ...قة الخالفيكنت جمعت طر ىن إف«آغاز نسخه: زيـنف كـه بـه چـاپ مؤلـ بـذل النظـر از اسـت ىنوشـت دسـت ،در واقع نسخه نيابهره ار ياو بس المعتمدو كتاب ین بصريوه و الفاظ ابو الحسيو در آن از ش استده يرس

برده است. .است هكه بسيار قابل توج است شدهالحمى از م ىصفحه نقل یل نسخه باالدر برگ او

كـرديم منتشـرابن بطريق دربارVزابينه اشميتكه با مشترك ی كه به صورت ا بعد از تدوين اين يادداشت در مقاله. 1

اين موضوع را به تفصيل به بحث گذاشتيم؛ نك: Ansari, Hassan and S. Schmidtke,“Between Aleppo and Ṣaʿ da: The Zaydī reception of the Imāmī

scholar Ibn al-Biṭrīq al-Ḥill ī”, Journal of Islamic Manuscripts[2013].

371 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

ىن (؟) بن عليعقوب بن الحسيوسف يكاتبه وصاحبه أبو «است: نيمه كاتب چنيترق .»یالراز یچرا كه كتاب را برا است؛اد خود اهل علم و دانش بوده يبه احتمال ز شخص نيا

.خودش كتابت كرده استــانون فــ$ الطــب )53 ــرازی فــ$ الق ــة عــن اشــ6االت اإلمــام ال ــاب فــ$ األجوب از کت

. 3721شماره نسخهآياصوفيا، ،نخجوانى ر آن بـا خـط يا زام است؛ر آمده متأخ ىبا خط نسخهل برگ او ین عنوان بر رويا دنبالهفانه متأس ،»ملك...؟ف موالنا يحل شكوك القانون تأل«نوشته شده است: یا كهنه

عبارت پاك شده است. : نسخه نيآغاز عباراتد بكر بن محم ىعاد أحمد بن أبيوم الميعفو اهللا وغفرانه ىف الراجيقال العبد الضع«

ىفـات المـولا كان شرح كتاب القانون من مؤل قه اهللا لمرضاته .... ولم وف ىالنخجوان ین الـرازيالف فخـر الـد 2ن / يقن قدوة المحق يراإلمام الحبر الهمام أفضل المتأخ

فة يرة والمباحـث الشـريـب اهللا ثراه وجعل الجنة مثـواه متضـمنا للقواعـد الكثيطبـة وأهـل الزمـان يبـة والمؤاخـذات العجياإلشـكاالت الغر ىرة مشتمال عليالخط

ء ايـمتحنون بهـا مراتـب األذكيالفضالء و یه لديكثرون ذلك الشكوك الموردة فياهللا لحـل ىلعجم أعوادها وفقن یرادها والتصد ية ايفيك ىف یالترو ىذلك إل ىدعان

.»...معظمها وكشف مبهمهان يا والـديف اهللا المسلول عـالء الـدنياسكندر الزمان س«به: استكتاب اهداء شده

.»ينغياث اإلسالم والمسلمين أبو الفتح كيقباذ بن كيخسرو بن قلج أرسالن ناصر أميرالمؤمنا يـست. آيبه كاتب ن یا ا اشارهام است؛ان گرفته يالف نسخه كتاب پا 114در برگ ف است؟مؤل نسخه به خط

اشـاراتهمان شـارح و منتقـد ،است ىن نخجوانيف نجم الديبه هر حال كتاب تأل .مكني مى ىفمعر همين يادداشت در ادامهكه ىبوعل

های نسخ خطى گنجينهاز 372

: 2689، به شماره هيعثمان، نسخه نور ىنخجوان شرح اإلشارات) 54كه متأسفانه هنوز منتشر نشده ىن نخجوانياكمل الد شرح اشـاراتاست از یا نسخه

است. شرح است: نيالف، بد 175نسخه در برگ آخر، برگ ىانيپا عبارات محمـد بن محمد ىالراج المذنب العبد رهيسيت وحسن اهللا بعون رهيتسط من وفرغ«

السـبت وميـ ضـحوة نيالمسلم عيولجم هيولوالد له اهللا غفر(؟) یالراز محمود بن ا يومصـل حامدا وسبعمائة ىإثن سنة المبارك رجب األصم اهللا شهر من عشر التاسع

.».والسالم ارياألخ ائهيوأول المختار هينب ىعل ». نيشرح االشارات ألكمل الد«نوشته شده است: زينسخه ن یبر رو

كتاب گفته است: ۀدر آغاز مقدم سندهينو یمجـر یتجـر قـةيعم ريوتفاسـ قـةيدق وأسـرار بةيغر ونكت فوائد فهذه وبعد«

كتبهـا سـره اهللا قـدس سيالـرئ خيللش اإلشارات كتاب ىعل قاتيوالتعل ىالحواش .».ىالنخجوان بيالطب نيالد أكمل ديمؤ ربه رحمة ىإل ىالراج

سـنده اسـت در ينكه به خـط نويا ین بار با ادعاين كتاب ايگر سو نسخه همياز دموجود است. در بـرگ آخـر معرفى شده و فاضل احمد پاشا 875به شماره ،ىليكوپر

ن آمده است: يآن چن ىالنخجـوان بيـالطب ميابـراه بن بكر ىأب بن ديمؤ المؤلف دي ىعل منه الفراغ وقع«

.»وسبعمائة أحد سنة اآلخر یجماد آخر ىاست كـه ابـن كمونـه از آن التقاطـات ىنخجوانن ير از شرح نجم الدين شرح غيا بر ىنخجوان اثر آن در. است بوده موجود نجف هيغرو در هم آن از یا ده و نسخهيبرگز خـود از. رديگ قرار مطالعه و ىبررس مورد ديبا كه است كرده وارد ىاعتراضات نايس ابن .ميدار نسخه هم ىاصل متن

: 875 مارهبه ش پاشانسخه فاضل احمد ،نخجوانىشرح االشارات ) 55 .»ه.شرح االشارات بخط «كهنه نوشته شده است: ىن به خط يبرگ آغاز یدر باال

373 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

(كـذا) اشـاراتات يـعيشرح من طب«: است مكتوبرتر متأخ ىخط ادر برگ بعد ب .»ة.يالحكمة الفلسف ىف ىد النخجوانيللمؤ

ىب النخجـوانيـم الطبيبكر بن ابراه ىد بن أبيسنده مؤيدر آغاز در برگ ا ب نام نو شده است. ذكر

:است آمده نيچن شرح خاتمهالف 232در برگ ي ىوهو آخر الشرح وقع الفراغ منه عل« م يبكـر بـن ابـراه ىد بن أبـيف مؤد المؤل

.»اآلخر سنة أحد وسبعمائة. یآخر جماد ىب النخجوانيالطبف اسـت. در مؤلـ خه بـه خـط است و ظاهرا نس ىن نخجوانين شرح از اكمل الديا

ن يسنده چنينام نو ،شد ـ در خطبه ىمعرف شترين كتاب ـ كه پياز هم هينسخه نورعثماناضافه هان بعديا أكمل الديگو ى، ول.»ىب النخجوانين الطبيد أكمل الديمؤ«آمده است: .شده است

بـرگ 333در 3264به شماره پاشاهم در احمد ثالث گريد یا ن كتاب نسخهياز ابرگ 169، در 3259گر در همانجا، به شماره يد یا ز نسخهيفهارس ن ىهست. در برخ

ن يـا اامـ اسـت؛شده ىفن كتاب معر يگر از ايد یا به عنوان نسخه یمرق 644و كتابت اشاراتاست كه منتقد ،ىن نخجوانينجم الد ىعني ،گريد ىنخجوان نوشته احتماال ىدوم

م. يكرد ىفآن را معر زينشتر يو شارح و معترض بدان بوده و پ : 3193 مارهش به، نسخه كتابخانه فاتح اشارات شرح )56

شـرح «آن نوشـته شـده اسـت: یف كـه بـر رومجهول المؤل است ىشرح اشارات ست. ين یشرح از فخر راز نياا ام ؛»االشارات لإلمام

.»...اإلتمام ىرب اعن عل«عبارت آمده است: نيآغاز آن ا در عبارات آمده است: نيا زيالف ن 215ان آن در برگ يدر پا

قه. تـم هـذا يناه ههنا من شرح هذا الكتاب بحمد اهللا وحسن توفيوهذا آخر ما أمل«أوائـل شـهر اهللا المبـارك ىوسـف فـيف خضر بن يد// العبد الضعي ىالكتاب عل

.».ه المرجع والمĤبيلصواب وإلرمضان سنة خمس وسبعمائة واهللا أعلم با

های نسخ خطى گنجينهاز 374

سـت. نسـخه ين ین ارمـويسراج الـد شرح اشاراتاز ىجز بخش یزين نسخه چيا موجود است. ىدر توپكاپ كتاب نيا یقمر 691كتابت : 1604 مارهنسخه فاضل احمد پاشا به ش ،$ح6م مجموعه) 57

ثمـرة ز يـعقول و نفـوس و ن دربارVار ياز بهمن یشامل گفتار استكهن یا مجموعه ثم. يابن ه الح6مة :5297 مارهش بهكتابخانه فاتح نسخه ،یو ادب $مجموعه ح6م) 58

آن، یها رسـالهاز ىكـي كـه ؛ىم سلماسـيحسن بن ابراه است به خط یا مجموعه است. ىاز خود سلماس 7امام رضامنسوب به هیرساله ذهبترجمه : 999 مارهش بهجار اهللا نسخه ،فوائد کتاب الرسالة $الداللة عل) 59

رسـاله بـر ىميقد ىكه شرح فوائد کتاب الرسالة $الداللة علكتاب از است یا نسخه .است یريقش

نوشته شده است: نيچن نخستبر برگ ه اإلمـام العـالم يخ الفقيفوائد كتاب الرسالة امالء الش ىل من كتاب الداللة علاألو «

؟ ىبـن محمـود بـن عبـد المعطـ ىد عبـد المعطـمحم ىن أبيد الدي(؟) ؟العارف . »یاالسكندر

ب: 1 برگ دركتاب نيآغاز عباراتن الجامع يخ المحب ين وشيمه اإلمام العارف ؟ الزاهد لسان المتكل يخ الفقي...قال الش«د يالعالمـة سـد د األجـل يالظاهر والباطن والعارف بمقام ؟ والقاطن الس ىن علميب

یاإلسـكندر ىاللخمـ ىالثناء محمود بن عبـد المعطـ ىبن أب ىن ؟ عبد المعطيالدجماعـة مـن اإلخـوان ىا بعد فقد سألنن ... أم ياهللا عنه وأثابه الجنة بمنه آم ىرض

ن يان ألحـوال السـالكيـكمـال المعرفـة والب ىن فيق الرحمن الراغبين طريالسالك ىه الكتاب المسـم يعل ین لهم ما احتوين أن أبيوالمقرب ن درجات األبراريوالفرق ب

به اإلمـام األجـل ىاعتن یف الذالتصو ىن إليع أهل اإلسالم المنسوبيبالرسالة لجم .» ...اهللا عنه ىرض یريم بن هوازن القشير العارف أبو القاسم عبد الكريالكب

375 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

:ب 213 برگ در رساله انيپاد وأحـوجهم يد الخادم أقل العبيل من كتاب الداللة باألو د تم استنساخ هذا المجل « .»... ىر الهالليم بن عميبن إبراه ىبن عل ىسيع ىم العاليفضل الكر ىإل ».باب الورع. ىإن شاء اهللا تعال ىل الثانأو ىتلوه في«ه نوشته شده: يدر حاش ىنوشـت ستداست كه 1261شماره بهمراد مال كتابخانهن كتاب در يگر اينسخه د

نسخه جـزء .دارد ىافتادگان يپا از نسخه نيا البتهكتاب. نخستكهنسال از جلد است محفوظ است. 1262كتابخانه با شماره نيكتاب هم در هم نيدوم ا

الف: 121 برگدر ن وسـبع مائـة يسنة ثالث وأربع ىنسخ ف فوائد الرسالة ... ىكمل كتاب الداللة عل«

ىشـارحها فـ ىاهللا عنه وكتب المقابل لها عل ىالشارح رض ىمن نسخة قوبلت عل .»...مائةمن امالء هذا الشرح المبارك فى سنة ثمان وثالثين وست آخرها وكان الفراغ

شود. مىده ين صفحه ديگر هم در ايد ىدو گواه :901 مارهش به، نسخه فاضل احمد پاشا، الملخص ف$ الح6مة) 60

ك محمـود بـن تملـ ىبـا گـواه یراز فخر ف$ الح6مةص الملخاست از یا نسخه .یقمر 690 سالل ع األو ياواسط رب خيتار در یزيد التبرر بن محم المظف

:2901 مارهش بهنسخه فاتح ،نیاألربع )61 680سـال در آنكتابت كه، یف فخر رازيتأل ربعین ف$ ال6المألااست از یا نسخه

" بوده است. یة المعروف بقرنطايالمدرسة الجالل ىة فينة قونيدر "مد یقمر 680سـالهمان كاتـب در كه استآمده لمحصالاز یا نسخهنسخه، نيادر دنباله

المختصـر از آن به عنـوان " ،المحصـلكرده است. در آخر متن كتابتدر همان مدرسه .است شدهاد ي" ف$ اصول الدین

:2152 مارهش به ى، نسخه الله لیفخر راز المحصل )62 ىز در الله لـيكتاب ن نياز ا یگريد نسخه. است یمرق 651سال آنكتابت خيتار

.گردد مى باز یمرق 711 سال به آنكتابت خياست كه تار موجود 2436 مارهش به

های نسخ خطى گنجينهاز 376

:1365 مارهش به یعاطف افند نسخه ،یفخر راز المحصل )63اسـت و نشدهه" ي"األنوار القوام ديگر اين كتاب يعنى به نام یا در خطبه كتاب اشاره

كتابت خيتار. استبحث امامت م فاقد نينسخه همچن نيا. است متفاوتآخر كتاب هم .است یمرق 881 نسخه :1366 مارهبه ش ی، نسخه كتابخانه عاطف افندیفخر راز المحصل )64

یمرق 594در صفر آنكتابت خيتاركه یراز فخر المحصـلكهن از است یا نسخه .است بوده

سلخ صفر سنة أربع ىما فيقوبل باألصل وكان سق«مكتوب است: نسخهه يدر حاش ».ن وخمسمائة.يوتسع

:2351 مارهش بها ياصوفي، نسخه كتابخانه آیفخر راز المحصل )65 :است آمده نسخه نيا انيپا در

ة سـنة سـت الحجـ یسـلخ ذ ىوم السبت فيق اهللا وعونه يفرغت من نسخه بتوف« ىر بـن المرتضـبـن المطهـ ىن مرتضيف أبو الحسيمائة كتبه العبد الضععشرة وست

.». ىعرف بالهمذاني یالبطحاو ىالحسن : 3218 مارهش بهفاتح نسخه ،المباحث المشرقیة )66

كتابـت یمـرق 692اسـت كـه در سـال یفخر راز هیمشـرق مباحثاز ىنسخه كهن .است شده

: 897 شماره به پاشافاضل احمد نسخه، المباحث المشرقیة )67

در حلـب در ىتوسط كاتب كهاست یفخر راز هیمشرقمباحث از جلد دوم یا نسخه ىدو گـواه نسـخه،ان يـكتابت شده است. در پا ىمغرب به خط یقمر 615ع اآلخر يرب

.شود مى دهيد ،از آنها در دمشق بوده است ىكيمه سده هفتم، كه يمقابله از ن :3207 شماره به فاتح كتابخانه نسخه ،ىنيقزو ىكاتب صشرح الملخ )68

بـا یفخـر راز الملخـص بـر ىنيقزو ىمه دوم شرح كاتبياست از ن یا نسخه ظاهرا . یقمر 718كتابت خيتار

377 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

كـه دارد وجـود 3208 مارهكتابخانه فاتح بـه شـ دركتاب نيهم از یگريد نسخه . است شده كتابت یمرق 715 سالدر و اثر نيا ازاست كامل یا نسخه

در ديبا یشتريب ىو لذا بررس است شدهف نبه نام مؤل یا اشاره البته ها نسخه یبر رو .شود انجامخصوص نيا

، نسخه كتابخانه است ىنيقزو ىكاتبچنانكه بايد از شرح الملخص) جلد چهارم 69 در حماة كتابت شده است. یمرق 698در نسخه. 3209فاتح به شماره

.3210، نسخه كتابخانه فاتح به شماره ىنيقزو ىكاتب شرح الملخصجلد دوم )70 .101 مارهر آغا به شيكتابخانه بش نسخه، یفخر راز الح6مة ونیعشرح )71 .است یقمر 665 نسخه كتابت خيتار .884 مارهكهن فاضل احمد پاشا به ش نسخه ،یراز فخر الح6مة ونیع شرح) 72 :796، نسخه فاضل احمد پاشا به شماره یفخر راز تأسیس التقدیس) 73

.است شده كتابت یمرق 629 سال در نسخه :821 مارهش به ىم اوغلي، نسخه حكیفخر راز تأسیس التقدیس) 74

د درسـت يشـا ادشـدهيخ يدر هرات كتابت شده است. (تـار یمرق 598 در نسخه نباشد).، نسخه فاضل احمد یفخر راز ، هر دو تأليفةالتبصـر و ف$ علم ال6الم ةاالشار )75

: 793 مارهپاشا به ش. اسـت بـودهه موصـل يدر مدرسه فخر یمرق 588خ يتار در االشـارة نسخهكتابت

همـان توسـط كـه اسـت آمدهمنطق علمدر یراز فخر تبصره از یا نسخه آن، از پس خ است.يتار دونب ىشده ول نگاشتهكاتب ا بـه ياصـوفينسـخه آ ،فصول األشرفیة ف$ القواعـد البرهانیـة وال6شـفیةالكتاب ) 76 :2445شماره :است شده ىمعرف نيچن نسخه دراثر نيا سندهينو

عفا اهللا عنـه ووفقـه للصـواب برسـم خزانـة ید التسترمحم ىاهللا تعال ىر إليالفق«

های نسخ خطى گنجينهاز 378

یاألطراف واألماكن كهـف الـور ىالمعظم مالك أزمة األمراء األعاظم حام ىالمول .»مان ؟؟؟؟"ي؟؟؟؟ سل

ا يآن را بـه رسـم "مبـارز الـدن سندهينودر ابواب فلسفه است. یكتاب مختصر نيا 3 بـرگمان ..." (يد بن سلمان الزمان محم ين سلياالسالم والمسلم ىف اهللا فين سيوالد

تها يوسـم «ب): 3ز در خطبـه آن آورده اسـت (بـرگ يـالف) نگاشته و نام كتـاب را ن . »ةية والكشفياألصول البرهان ىة فيالفصول األشرف

ب: 56 برگ ،ف استنسخه به خط مؤل ييوفرغ من تب« أحسن اهللا شأنه وصانه ید التسترمحم ىاهللا تعال ىر إليفه الفقضه مؤل

. »ة.ية قوننيالقعدة من سنة عشر وسبعمائة بمد یعما شانه أواسط ذ .است بايد تحقيق شود كدام تستری در اينجا مقصود اينكه دقيقا

:2560 مارهش به ىابن سهالن، نسخه الله ل البصائر النصیریة ف$ علم المنطق) 77 .است یمرق 640صفر 18كتابت نسخه

بـه ی، نسـخه اسـعد افنـدین األرمويناصر الد ىقاض اللباب ف$ أصول الـدین) 78 : 1276 مارهش

شود. مىده يد اللغةقاموس صاحب یروزآباديف خط نسخه یبر رو است: نيالف چن 82رقم كاتب در برگ

ىأبو الحسن عل ىربه الغن ىر إلين الفقيأصول الد ىن فيفرغ من كتابة لباب األربع«أصـلح اهللا أحوالـه وأنجـح آمالـه ىنيالجـو ىنيو مـالح (كذا) د بن الحسن بن محم

ال ين لين لخمس وعشريلة اإلثنيوعترته وصحبه وآله ل ىوأحسن منقلبه ومĤبه بالنبن وسـبعمائة بـدار يالحجة من سـنة (؟) ثلـث وثلثـ ین من شهر اهللا الحرام ذيمض

یرازين الشـيد العالمة قطب الديالسع ىالمول ىة المنسوبة إليالزاو ىز فيالملك تبرقدس نفسه وروح رمسـه والحمـد هللا ها خطه)يه: من نسخة مصححة عليحاش(در

.يد وآله أجمعمحم ىاهللا عل ىن وصل يرب العالم ». ن وحسبنا اهللاكه خود ـكاتب یاز سو ىجين ايقرائت كتاب بر عضد الد ىگواه نسخهه يدر حاش

379 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

شود: مىده يـ د استاهل علم بوده حضـرة ىة) علـيـالوجـوه المغالط یالسطور: سو نيوقد فرغت من قرآءته (در ب«

د يـن المؤين أستاذ المتكلمـين عالمة العلماء الراسخيرموالنا العالمة أفضل المتأخ ىجـين عبد الرحمن اإلين (؟) عماد اإلسالم والمسلمين عضد الديد رب العالمييبتأ

الحـرام المحـرم س التاسع عشر من شهر اهللا يوم الخميوته يمتع اهللا الطلبة بإدامة ح ىاهللا الغنـ ىر إلـيه الفقيدين وسبعمائة وهذا خط أقل مستفيالمحترم لسنة أربع وثلث

نه واعتقاده وأحسن مرجعـه يفسد ديوقاه اهللا مما ىنيالجو يىد الحموبن محم ىعل ».ن.يد وآله أجمعن بمحم ين والسلف الصالحيومعاده ورزقه متابعة األئمة الراشد

شرح است: نيب بد 82 برگ در زين یو به ىجين ايالداجازه عضد د محمـ ىالحمد هللا آالئه المتواترة ونعمائه الباطنة والظاهرة والصـالة والسـلم علـ«

آلـه وأصـحابه وعترتـه ىات الظاهرة والمعجزات المتظـاهرة وعلـيالمبعوث باآل امـة أسـد العالمة فرع دوحة اإلم ىه: وهو الموليالطاهرة صاحب الكتاب (در حاش

الحسـن ىد بـن أبـبـن محمـ ىن علـية والدن صدر المل ين وأشد المناظريالناظرن مـن مفتتحـه يكتاب لباب األربعـ ي ه محال أنعامه) قرأ عليأفاض اهللا عل يىالحمو

ه القشـر مـن اللبـاب يـز فيمختتمه قراءة كشف بها عن وجه مقاصده القناع وم ىإلس يز (؟) ساجمه (؟) وبان له من نهج التقـديالتبرل يوالبرهان من اإلقناع وجر به ذ

بعـد ىا سمعه من الفوائد الزوائد (كـذا) منـمم ىه عن يرويالحبه (؟) فأجزت له أن ىسمع فـي(؟) عن دعاء ىنيخلياه أن ال يته والمأمول من سجايجب رعاية ما يرعا

ىمد اهللا عواقبـه فـأح ىجية كتبه عبد الرحمان بن أحمد اإلمظانه وباهللا العون والقو ».ز.ينة تبرين وسبعمائة بمديمحرم سنة أربع وثلث

: 2484 مارها به شياصوفيآ نسخه ،یورم ا بیان الحق )79 . است یمرق 685م محر 8كتابت آن خياست ارزشمند در حكمت كه تار ىمتن

است. موجود 1567 مارهبه ش یاثر در كتابخانه عاطف افند نيكامل ا گريدنسخه :است آمده نيچنالف 142 برگان در يدر پا

های نسخ خطى گنجينهاز 380

السـابع ىفه فيوقع الفراغ من تأل :آخر هذا الكتاب ىه فكتب المصنف أدام اهللا ظل «فرغ مـن نسـخ هـذا .مائةن وست ياآلخرة سنة خمس وسبع ین من جماديوالعشر

مائةن وسـت ية سنة ست وسبعالحج یل من ذالعشر األو ىبلدة توقان ف ىالكتاب فر يـه غلـط كثيـابن الموجز (؟) غفر اهللا له ونقل من خـط المصـنف وف وأكثره بخط

».ح بعضها.ف وقابل هذه النسخة بنسخة األصل وصح يف وتصحيوتحر80 (M2569 مارهش بها ياصوفيآ نسخه ،اللوام :

اوكه توسط خـود استدر منطق یورم ن ا يسراج الد مطالM األنواراثر، مختصر نيا است. گرفته صورته يدر قون یمرق 699 سالآمده است. كتابت نسخه در فراهم بــها ياصــوفيابــن كمونــه، نســخه آ شــرح التلویحــاتو یســهرورد تلویحــات) 81

:2392 مارهشوم الثلثـاء يـكتابـت آن " خياست كـه تـار آمده یسهرورد تلویحاتنسخه ابتدا دروسبعمائة" بوده و كاتبش "الفتح بـن ن ين وثلثيسنة اثن ىاألول ین من شهر جماديالعشر

" نام داشته است.المتطبب یعبد اهللا بن الفتح البنداركاتـب همـاندسـت بهمونه آمده است كه ابن ك شرح التلویحات نسخه ،از آن پس

.است شدهه اصفهان كتابت يدر مدرسه نظام یمرق 732رمضان 25در شنبه ادشدهي :1259 مارهش به، نسخه فاتح یسهرورد التنقیحات ف$ أصول الفقه )82 . است یمرق 773رمضان نسخهكتابت خيتار : 686 مارهش بهمراد مال نسخه ،یاز قطب الدين شيراز شرح مختصر ابن الحاجب) 83

ه بر اسـاس يواس در مدرسه شمسيدر شهر س یمرق 684رجب 2كتابت نسخه در نسخه اصل آن صورت گرفته است:

ه محمـود بـن يـف الكتاب وهو أحوج خلـق اهللا إلكذا: فرغ مؤل خها هيوكان تار«ة (سنة) سـبع الحج یعشر ذ ىضه فييمن تب ىختم اهللا له بالحسن یرازيمسعود الش

العشر اآلخر من شـعبان سـنة سـت ىده فيمائة وكان فراغه من تسون وست يوسبع ».والسالم. د وآلهرسوله محم ىمائة والحمد هللا كفاء إفضاله والصلوة علوسبعين وست

381 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

:3574 مارهش به، نسخه فاتح یرازين شيقطب الداز التحفة السعدیة )84 سالنسخه كتابت خينوشته شده است و تار نايابن س ات قـانونیکلدر شرح اثر نيا .است یمرق 736

نسـخه ،یزيمحمد تبر ىبن أب ىعلابو الحسن از رسالة ف$ تحقیق أجزاء العلـوم )85 :1805 مارهش بهپاشا ىد عليشه

تعلـق يوالمسائل وما یق أجزاء العلوم من الموضوع والمباديتحق ىرسالة ف« نسخه ن أبـو الحسـن ين تـاج الـديالمسلم ىخ اإلسالم مفتيش«نوشته » قتهايق حقيبها من تحق

قـرار یا در ضمن مجموعه »یزيبكر التبر ىد عبد اهللا بن الحسن بن أبمحم ىبن أب ىعلاو از شـاگردان .است شده آغازب 6از برگ مجموعهآن دررساله كوتاه نيادارد كه

قطب الدين شيرازی و نيز برهان الدين الشريف العبـری بـوده و دانشـمندی ذو فنـون . 1شود قلمداد مى

و سـتیبمات شـرح مقـدسـنده ينوكه اين دانشمند از همـان خانـدان محتمل است 2.است دهيرسچاپ بهباشد كه تاكنون دو بار داللة الحائرین پنج¨انه :1564 سهروردی، نسخه عاطف افندی به شماره التلویحاتو نايس ابن اشارات) 86 : است شده ضبط نيچن نسخهكتابت خيكاتب و تار نام

عبد القادر بن حمزة المعـروف بقطـب ىرحمة اهللا تعال ىر إليد العبد الفقي ى... عل« ». مائة من الهجرة.ن وست يخ سنة خمسيتار ىف یاألهر

ه نسخه با توج نياست. ا آمدههمان كاتب قلم به یسهرورد التلویحـات ،از آن پس ار ارزشمند است.يم آن بسيت كاتب حكيبه هو

، منتخب تقى الـدين الفاسـى المكـى، المختار منتخب $المسم بغداد علماء خیتار. برای او، نك: ابن رافع السالمى، 1

. تفصيل احوال او را در مقالۀ مكتـب تبريـز 119تا 117، صص 1420/2000تصحيح عباس العزاوی، بيروت، م كه در آينده نزديك منتشر خواهد شد. ا بحث كرده

کتـاب از $تعـال یبـار اثبـات در مقدمه پن و ستیب شرحبكر، ىمحمد بن اب ،یزيتبرمشخصات نشر آن در ايران: . 2، به اهتمام مهدی محقق، با ترجمه فارسى: سيد جعفر سجادی، انجمـن آثـار و مفـاخر مونیم ابن نیالحائر داللة

ش، تهران. 1386فرهنگى،

های نسخ خطى گنجينهاز 382

: 3224 ماره، نسخه كتابخانه فاتح به شیابو البركات بغداد المعتبر) 87 عبارت است: نيالف با ا 194 برگ در نسخه انيپا

الحكمة بعون اهللا ومنـه ونقـل ىع الكتاب المعتبر فيتم الجزء الرابع وبتمامه تم جم«ق للصـواب فـوه واهللا الميفه من امالئه علذ مؤل يمن نسخة نقلت من نسخة بخط تلم

رحمـه اهللا ىبـن الحسـن القرشـ ىد بن علآخره هبة اهللا بن محم ىله إلكتبه من أو ما ووافق يآله وأصحابه ومسلما تسل ىد وعله محم ينب ىا عليومصل ىحامدا هللا تعال

.».ن وخمس مائةيالقعدة من شهور سنة خمس وتسع یالفراغ منه مستهل ذ : 887 مارهقزوينى، نسخه فاضل احمد پاشا به ش ىكاتب المoنصص ف$ شرح الملخص) 88

خاز همان كتـاب یگرينسخه كهن د ن،يهمچن 888 مارهشـ بـه یمـرق 690 مـور :دارد وجود

م الفاضـل و؟ الكامـل نجـم يص من إمالء موالنا الحكـشرح الملخ ىص فالمنص « .».ر بالقطبيقدس اهللا ؟ الشه ىن الكاتبيالد

موجـود 889 مارهشـ اب شرح الملخـصاز جلد دوم یا نسخههمان كتابخانه درباز چيهـدر نسـخه كـهگرچـه ا اسـت، ىاز شرح كـاتب یا نسخه اديز احتمال بهاست كه

بدان نشده است. ىحيتصر ب ذكر شده است: 260نسخه در برگ انيپادر

ین من شعبان المبارك سنة إحـدين الثامن والعشريوم اإلثنيوقد وقع الفراغ منه « .»...مائةن وست يوسبع

ىز كـاتبدانيم كـه ا به خط خود نويسنده است. مى در مورد اين نسخه ادعا شده كه است. مانده ىباقخودش به خط ىيها نسخه ىنيقزو

: 790 ماره مكرر، نسخه فاضل احمد پاشا، شیفخر راز األربعین) 89 است: نيكتاب چن ىانيب عبارت پا 224در برگ س يالخمـ وميـة ين وكان الفراغ من نسـخه عشـيأصول الد ىن فيتم كتاب األربع«

ىاهللا تعـال ىر إليمائة كتبه العبد الفقن من شهر رمضان المعظم سنة ست وست يالعشر »....لنفسه نفعه اهللا به وغفر له ىب (؟) المالكيد بن عمر بن الهمحم

383 استانبوله يمانيكتابخانه سل های نسخه از

:823 مارهنسخه فاضل احمد پاشا به ش ،العقائدشرح تجرید )90القاسم بن ىبن محمود بن أب دمحم «ن ضبط شده است: ين نسخه چنيف در انام مؤل

. است ىميقد یا . نسخه به نظر نسخه»ىأحمد األصفهان : 833نسخه فاضل احمد پاشا به شماره ،ىكاتب المفصل ف$ شرح المحصل )91

خ اإلمـام العـالم يف الشـيتـأل المفصل ف$ شرح المحصل ف$ علـم ال6ـالمكتاب « »..ىرحمه اهللا تعال ىالكاتب ىبن عمر بن عل ىن عليالعالمة نجم الد

.است هآن افتاد ازشتر يب ىا اندكيبرگ آخر و وكهنه است یا نسخه نسخه،كه ـف مؤل ا در نسخه خط ام ؛شده است ضبط المفصل منابعشتر يب درن كتاب ينام ا ذكـر المفضـلاثـر، نيـنـام ا ،در خطبه كتاب ـ خواهم كرد ىفمعر دفتر دوم درآن را است. شده

: 851، نسخه فاضل احمد پاشا به شماره یفخر راز المحصل ف$ أصول الدین) 92 ست.ين ،األنوار القوامیة ىعني ،گر كتابياز عنوان د ىنام ،رين تحريدر خطبه ا

شده است: ثبت نيچن كتابت نسخه خيب نام كاتب و تار 119 برگدر القعدة من ینصف ذ ىوأمر فراغه منه ف ىبن عبد الواحد القرش ىكتبه عثمان بن عل«قا يدق همآن 5ه رقم حروف. البت باشده است و نه نوشتهعدد هب خيتار ني. ا»665سنة

ىالـف گـواه 120ا در بـرگ امـ ؛دهشضبط 665 ،كتابخانه ست؛ در فهرستيمعلوم نبمصر المحروسـة ىن السماع الكتبيالشراء من ناصر الد«: عبارتن يهست با ا یديخر ».مئة.ن وست يال سنة أربع وست خ شو يبتار

:827 مارهش فاضل احمد پاشا به نسخه ،سمرقندی المعارف ف$ شرح الصحائف )93القضـاة ىز در مدرسـة قاضـيـدر تبر یقمـر 787القعدة سنه یدر ذ نسخهكتابت

است. گرفته صورت ىخ عليش ىقاض 738كتابـت خيو با تـار 828 مارهكتابخانه به شن يدر هم اثر نيا از یگرينسخه د

. است موجود یمرق

های نسخ خطى گنجينهاز 384

1 كهن در اروپا ىچند نسخه خط . 4

، اصـل و يـا اروپـا مختلف یها كه در كتابخانه كهن نسخه نيچند شخصاتم نجايا در كنم: مى ارائهم ا دهيد عكسى از آنها را

كهن و یا ): نسخه873كان (عرب يكتابخانه وات ىخط هنسخ سهروردی. لمحات ـ1 یپس از قتل سـهرورد ىك سالي حدودن نسخه يمهم كه در حلب كتابت شده است. ا

تى كوتاه پس و مددر شهر حلب نسخه نياكه واقعيتن يشده است. ا نوشتهدر حلب، است. ىجالب توجه مطلبخود یجا درشده است، از قتل سهروردی كتابت

:ن آمده استيان نسخه چنيدر پاثالـث شـهر صـفر سـنة ىف ىنة حلب حرسها اهللا تعاليوافق الفراغ من نسخه بمد«

د بـن أبوبكر محم ىرحمة اهللا تعال ىر الين وخمس مائة، كتبه العبد الفقيثمان وثمان .»ىشاكرا هللا تعال ىالحلب هد عبداهللا بن مبارك بن حمزمحم ىأب

كان، به شماره: ينسخه در كتابخانه وات نيا شمى.ج حاكم از التهذیب ف$ التفسیر ـ2آن اسـت كـه بـه قلـم دانشـمند درن نسخه يت اي. اهم شود مى ینگهدار 1023عرب

د محم ىعني) یعصر المنصور باهللا عبداهللا بن حمزة (سده ششم قمر ى مني یديبرجسته زمـن يدر ىرانـيا ىم در انتشار آثار معتزليدان مىكه استد نوشته شده يبن أحمد بن الول

ن يان نسـخه چنـيـمانده است. در پا ىز باقين یداشته و از او آثار یرار نقش مؤث يبس :آمده است

العشـر ىد آخر نهار الثالثـاء فـيأحمد بن الول د بنفرغ من نساخته صاحبه محم «ا يومصـل ىهللا تعال ن وخمسمائة حامدا ياألواخر من شهر اهللا رجب سنة خمس وست

ه من يرضيقه لما وف يأن ىاهللا تعال ىا اليته األكرم وراجيأهل ب ىد وعله محم ينب ىعل

بـاز«و » كهن در اروپا ىخطچند نسخه « :اين يادداشت پيشتر در سايت كاتبان در قالب دو يادداشت با عناوين. 1 منتشر شده است. »اروپا یها كتابخانه یها هم نسخه

385 كهن در اروپا ىچند نسخه خط

د محمـ ىاهللا علـ ىن وصـل ين ولمن قال آمـين أجمعيقول وعمل واعتقاد والمسلم افتاده است). عبارت ى(مابق »ىوعل

معتزلـى، یالم زيـدقاضى جعفـر بـن عبدالسـ نگاشته التقریب ف$ أصول الفقـه ـ3 اتيـحبه زمـان متعلقن كتاب (يار كهن ايمن. نسخه بسيدانشمند برجسته سده ششم

: است محفوظ 1165كان به شماره: عرب يف) در كتابخانه واتمؤل ن وخمسمائة يوم األربعاء من آخر شهر رجب من سنة أربع وست يفرغ من نساخته «

».ن من عباده...يمسجد سناع حماه اهللا بالصالح ىبهجرة سناع فجعفر و مبارزه ىت قاضيم مركز فعاليدان مىن كتاب در سناع نوشته شده كه ينسخه ا

فيه ياو بر عل ان بوده است.مطر ، 7ريحضرت أم ىبه پدر گرام منسوب شعر وانيد نيا. دیوان حضرت أبوطالب ـ4

دستنوشـت، نسـخه نياموجود است. V V. 505ك به شماريپزيدر كتابخانه دانشگاه ال :ن آمده استيان آن چنياست. در پا یا ار كهنهيبس

ن وثالثمائـة مـن نسـخة يالمحرم سنة ثمن ىف بن أسعد لنفسه ببغداد فيوكتبه عف«ه وهللا يـأدام اهللا عزه وعارضته بـه وقرأتـه عل ىالفتح عثمان بن جن ىخ أبيالش بخط

. »را يالحمد وكثب و دانشـمند مشـهور يـبه خط اد یا ن كاتب نسخه خود را بر اساس نسخهيبنابرا

كه استادش ىمقابله كرده و بر ابن جن یكتابت كرده و آن را با نسخه و ىابن جن ینحوف بن أسعد كه خود أهل علم و شاگرد ين عفيق كرد ايتحقد يبوده، قرائت كرده است. با

یا اق حرفـهور ید كـه ويـآ مىز بريلنفسه" ن"ر ياز تعب ؟است ىبوده، چه كس ىابن جن كتابت كرده بوده است. ىاستفاده شخص ینبوده، بلكه كتاب را برا

ىعنـيق، 632م محـر 14، كتابت ینا از فخر رازيابن س شرح قانوننسخه كهن ـ5س، يپار ىدر كتابخانه مل اكنون هم نسخه نياف. مؤل درگذشتكمتر از سه دهه پس از

.است موجود 6845به شماره عرب ل بـن يـق. كتابـت عق 447كتابت شده به سـال یا نسخه ،8جلد ،یتاریخ طبر ـ6

های نسخ خطى گنجينهاز 386

ان يـ. در پا41ن، اشپرنگر، يبرل ىد بن األزرق الفراء. نسخه كتابخانه دولتأحمد بن محم ن آمده است: يچن نسخه

ما يم تسـلوآلـه وسـل ىد النبـدنا محمـيس ىعل اهللا ىن وصل يالعالم والحمدهللا رب «ن ياآلخـرة مـن سـنة سـبع وأربعـ یمـادالعشر اآلخر مـن ج ىوكتب... وذلك ف

.»وأربعمائةكند. احتمال مىدر سده پنجم آشنا ینگار ار ارزشمند كه ما را با نسخهيبس یا نسخه

.باشدبوده مذهبعه يش نسخه، نيا كاتب كه رود مىده يكه به چاپ رسـ ىسمنسوب به قاسم ر ،الروافض من أصحاب الغلو $عل الرد ـ7

ن نسـخه يـه ا. البتـاسـت كرده رد یو بهمادلونگ انتساب آن را دانيم كه مى ااست، ام ن كتاب تا چه اندازه كهن است.يدهد كه انتساب ا مىنشان

صادف الفراغ منه سلخ شعبان مـن «ن آمده است: يچن ادشدهي نوشت دستان يدر پاع يـن ولجميغفر اهللا لصاحبه وكاتبه ولمن قال آم هن و خمس مائيأربع وأربع هشهور سن .»نيالمسلم 101ر زن بـا شـماره گـاليبـرل ىدارد در كتابخانه دولتـ ىمنيكتابت كهن نسخه يا

محفوظ است. د بـن محمـ ىد عبداهللا بن علـ، كتابت ابومحم استرابادی مختصر غریب الحدیث ـ8

.3162شماره به نيدر كتابخانه برل محفوظق. 464در صفر یروزالم ق. در كتابخانه 404كهن با كتابت ىنوشت دست ،ینوريد تيبهابن ق مش6ل القرآن ـ9

الثلثاء مـن وم يرة يكتابت: ظه خيتار. 704 ىدن موجود است به شماره شرقيدانشگاه لعثمـان بـن زيـن نسـخهالقعدة من شهور سنة أربع وأربعمائة. كاتب یض من ذيام البيأ

است. ىب السنيالط ىأحمد بن أببـه قلـم ىميقدار يبس یا . نسخه597دن، شماره يلابن سكيت، کتاب األلفاظ ـ10

نـة السـالم يدر مد ىار الفارسـيـم بن كوهيد بن ابراهبه نام هبة اهللا بن محم ىرانيك اين وأربع مائة كه بر آن عالمت معارضه (مقابله) هم ينة السالم سنة تسع وثمانيبغداد: بمد

387 كهن در اروپا ىچند نسخه خط

.غزالىاست كهن از بغداد معاصر یا شود: بلغت معارضا. نسخه مىده يدث. يل اصـحاب حـددانشمند طـراز او ،مال بيد قاسم بن س ابوع غریب الحدیثـ 11ق 252كتابت سال بان نسخه ي. ا298دن به شماره يل ردار كهن و مهم يبس ستيا نسخه

. در دارد قـراركاغذ در جهان اسالم ینوشته شده بر رو یها ن نسخهيرت در شمار كهن ن آمده است: يان آن چنيپا

.»نين ومائتين وخمسيالقعدة من سنة اثنت یذ ىفرغ منه ف« ا، به شمارهيتاليدر ا Bologna نسخه كتابخانه دانشگاه شهرستانى، الم=لل والنحلـ 12

M.S 3147 . .ىد بن رستم بن أحمد الرستمق به قلم ابوبكر محم 622رمضان 8كتابت

های نسخ خطى گنجينهاز 388

فرانسه ىكتابخانه مل یها نسخهاز . 5

فرانسه را ىكتابخانه مل ىخط یها از نسخه یس تعدادياقامت در پار یدر طول سالهاادداشـتها و يدر ىياز آنها را بـه مناسـبتها ىقرار دادم كه برخ ىك مورد بررسياز نزد

:كنم مى ىمعرفرا یگريد یها نجا نمونهيا درم. ا مقاالت خود ذكر كرده :ريابن طاوس با عنوان ز طرائفكهنه از یا : نسخه6623 مارهش نسخه) 1

ىرضـ یف عبد المحمود بن داوود المضريكتاب الطرائف من مذاهب الطوائف تأل«األوائـل ىاهللا عنه وأرضاه. تم الكتاب بأسره وحسبنا اهللا العالم بالسرائر المرجو فـ

الحجة من سنة ین ذيوم الثلثاء خامس عشري ىواألواخر، وافق الفراغ من نسخه فهم وأوجـب يبالصـالة علـ ىمـن رضـ ىوصلواته عل //ةيمائة الهاللوسبع یإحد

».هم.يل إلياإلقتداء بهم والم مقابله دارد. ،نسخه

دسـتور نسـخه معـروف و ارزشـمند " .5968به شـماره میندستور المنجنسخه )2نقـل راآن مطالـب از ىنجـا برخـيا در اكنونكرده و ىبررسك يرا از نزد "مـینالمنج

و ،خـود یادداشـتهايدر ىنيد قزون كتاب را عالمه محم ياز ا ىيبخشها ترشيكنم. پ مى . استخود نقل كرده راستهيو $نیجو یتاریخ جهانگشاقات يرا در تعل گريبعض دن يـاز ا 7ب در شـمار اصـحاب امـام صـادق 333، بـرگ دسـتور المنجمـیندر

:است شدهاد ياشخاص مـون يف وعبد اهللا بـن ميصاحب التصان ىان الصوفيل بن عمر وجابر بن حالمفض «

د بـن محمـ ىالقـائم أعنـ ىسم يكان ی؟) الذاوالد سلم منه السابع من اوال ( یالذ ».اهللا عنهما. ىل رضياسماع

از پـسو كـردهاد ياهللا عنه" ىل رضياز "اسماع نخست، 7فرزندان امام صادق از: آن از عبد اهللا

.»یبضعف الرأ ىرميوكان ىكن يوهو أكبر أوالده وبه كان «

389 فرانسه ىكتابخانه مل یها نسخهاز

. است نمودهاد يمون القداح ياز م 7الف در شمار اصحاب امام باقر 333 برگدر بن دمربوط به محم در بخش 7در مورد امام صادق ىب: نكته جالب 334در برگ

:است كرده ذكرل ياسماعرك اهللا عنـه مبـا ىاألصل: الطادق) رضـ ىوة الصادق (فيام حيله باإلمامة أ ىدع«

ىة. ثم وقف جماعة بعد وفاتـه علـيعته (شعبه؛ در اصل) المباركيت شيمواله وسم ».ة.يامامته فسموا الواقف

ن يـ. ااسـت كـرده ارائـه ىو حلـوان ىانيسـف دربـارV ىالعاتالف اط 335در برگ صـفحه نيهمـن برگ و يگرفته باشد كه از آن در هم افتتاح الدعوةد از يالعات را بااط .است كردهاد ي

ن يـه مستور است؛ پـس اائم دربارVاق مطلب ي" در سیعن الفزار المالحـمنقل از "نعمان" دارد؛ و باز ىعن القاض یمعالم الهدز نقل از "يقا باشد. نيد از شمال آفريكتاب با سد كه:ينو مىن برگ يدر هم

ىرضـ یبعد انتقـال موالنـا المهـد ىوبق یخ أبو حاتم الرازيامهم كان الشيأ ىوف« ».اهللا عنه.

یف العلـويتصـن ىفـ«از ىنقلـ ىفـاطم یالف در شرح حال المهد 336در برگ ، احتمـاال ىكتاب ابـن الصـوف سنده،ينواست. پس آورده »خ الشرفي؟ عن الش یالعمر

ار داشته است.يدر اخت ،او را المجدینكـه از يا ».ة.يرية النصـية الغاليالدرز«: است آوردهر را ين تعبيالف، ا 342در برگ

ادكرد يـاق ينكه آنان را در سيژه ايو ه است؛ بهار جالب توج يبس است برده نامان يريص ن .است دادهان قرار ياز دروز

د كه:يگو مى 7بن جعفر ىالف، در شرح حال امام موس 344در برگ .» ...ه اال(؟) بنفسهيل عليد بن اسماعه محم يابن أخ یأنه كان فد یوقد رو«

ز يـ. ن»ىكتاب الرجـال عـن الكشـ ىالخبر بطوله ف«ب نوشته است: 344در برگ .استل اعتراف داشته يبه امامت اسماع 7د كه امام رضايگو مى

های نسخ خطى گنجينهاز 390

یو. پـس اسـت كرده »یريبة عن الحميالغ«نقل از 7در شرح حال امام جواد زين .است داشتهار يدر اخت را یريمح الغیبةكتاب

خاطرنشـان 7یالعسـكر ىشرح حال امام حسن بـن علـالف در 345در برگ كرده است: ىفبقـ ،هيل األمر بعد.... من رجاله ورجال أبعقب ووك يولم ىوالثابت عنه أنه مض«

ىالحسن بـن ... وأوصـ ىلإد محم ىد بن عثمان فأوصثم محم ... هم مدةياألمر ف... وقالت إن هللا ى.... منهم ابو جعفر النوبخت ید السمربن محم ىعل ى[إ]بن روح إل

.»"...ىالنوبخت ىة ألن... وأوصيالوص ىحتج إليأمرا هو بالغ... لم :است نگاشتهب 345در برگ ل سنة ع األو يشهر رب ىاهللا عنه ف ىباهللا رض یب مولد اإلمام المهديمن العجب العج«

.»نين ومأتيل سنة ست ع األو يهر ربن ووفات الحسن لثمان خلون من شين ومأتيست ماره، شـفهرسـت دوسـالن). ذیـل تـاریخ بغـدادار (ابـن النجـ تـاریخ ىنسخه خط )3

2131. سـت. يت كتـاب معلـوم نيهو 378ص فهرستدوسالن نسخه را نشناخته و لذا در

ذیـل ابـن نـاقص از یده در چاپ كتاب به كار گرفته شـده اسـت. مجلـن نسخه البت يا . است دهيرسچاپ ن بهست كه تاكنون ا موجودنستون يدر كتابخانه پر النجار

یا له نسـخهيميتكه چاپ فاكسـينه اشمين سطور و زابيسنده اينوالزم به ذكر است مهيضـم بـه وكتاب دربارV یا مهاثر را به همراه مقد نياگر يد دك مجل يار كهن از يبس

نستون در دست انتشار دارد. يآن در كتابخانه پر ازبخش موجود خ ير من تاريجزء اخ«شده است: ىفن عنوان اشتباه معر يس با اينسخه كتابخانه پار

نيـن شرح حال كامل موجود در ايلابتدا ناقص است. او از. نسخه ».یب البغداديالخط است: آمدهالف 2نسخه در برگ

الملك بن عبد الوهـاب بـن د بن الحسن بن عبد بن محم ىد بن علبن محم ىعل« .».ىه (؟) الدامغانية بن حسنويحمو

391 فرانسه ىكتابخانه مل یها نسخهاز

خ ين ابـن شـينوبـة شـرف الـد ىفـ«شود: مىده يالف د 7در برگ ىكتمل ىگواهآخـر «: اسـت آمـده ـالف 31ب و 14 درمثال ـمكرر در كنار برگها بطور ».اإلسالم.

دهد. مىل يشكك جزء را تينسخه هر پانزده برگ نيا در. پس »الجزء من األصل آمده است: نيالف چن 145 برگدر

نة السـالم وهـو يخ المجدد لمدين من األصل من التاريد الثالث والعشرآخر المجل «ن يد الرابع والعشـرل المجل أو ىتلوه فيعشر من هذه النسخة. ید الحادآخر المجل

سـلخ ىالفراغ منه فـار. ووافق د بن عبد العط ل الجزء الفضل بن محم من األصل أو د العبـد يـ ىن وسبعمائة أحسن اهللا عاقبتها علـياآلخر من سنة ثمان وأربع یجماد

المؤدب عفا اهللا عنهم بمنه یبن عبد اهللا بن مسعود السعود ىعل ىاهللا تعال ىر إليالفق //نيع المسـلميـه ودعا لـه بالرحمـة والمغفـرة ولجميوكرمه. غفر اهللا لمن طالع ف

را يـما كثيآله وصحبه وسلم تسل ىد وعلدنا محم يس ىوحده وصلواته عل والحمد هللا ».ل.يونعم الوك ىوهو حسب

د بـن أحمـد بـن الفضل بن محم «الف آمده است: 145ن شرح حال در برگ يآخر . »ع من أهل إصبهان...يد الحداد أبو سعد البيسع

های نسخ خطى گنجينهاز 392

1آلمانخ يكتابخانه مون یها نسخه از. 6

را آلمان خ يمون ىدر كتابخانه دولت موجود ىخط یها از نسخه تعدادیادداشت ين يدر اوار گـزارش شـود مى ینگهدار گالزرمجموعه ىعرب یها كه در ضمن مجموعه نسخه

: 2كنم مى ىفمعر اثـر نيـا. 1183 شماره به ،صةيحر ىابن أب ی، گردآورالحق $األح6ام هادی إل )1 ياز جمله در كتابخانه جامع كب ،د داردكهنه متعد یها نسخه خ آن را سـر صـنعاء اقـدم ن

ده ير به چاپ رسـان بوده و مكر يديز یبرا ین منبع فقه هادويكتاب مهمتر نيام. ا دهيد اثر است. نير از امتأخ یا نسخه ادشدهي نوشت دستاست. . در آغـاز 1184نسخه شماره ،الحـق $الجزء الثان$ من مجموع اإلمام الهادی إل )2

ن كتابهـا و يشود. جلد دوم شامل ا مىده يل بر فراز برگ نخست دان جلد او ينسخه، پا ست:ها رسالهد بن الحنفیـة واإلحتجـاج فـ$ الجبـر واثبـات الحسن بن محم $الرد علكتاب ابتدادر

ب واقع 63 برگدر آنان يو پا ؛جزء است 2اثر در نيا. است آمدهالحق ونقض قولـه شده است.

ا أجاب به صلوات المجبرة القدریة مم $الرد علكتاب عليه السالم ضا يالف: وله أ 64 .بن الحسین بن القاسم ید بن یحیلدین الله محم $الله علیه إبنه المرتض

د من قبله. يبن أز ىيحيأحمد بن ىوجه بها إل دعوةكتاب عليه السالم الف: وله 76 .المجبرة القدریة $الرد علكتاب عليه السالم ضا يب: وله أ 84 . جواب مسائل الحسن بن عبد الله الطبری عليه السالم ضا يالف: وله أ 95

.عليهما السالم ىبنه المرتضال جواب مسائل سالمعليه ال ضا يالف: وله أ 102

.منتشر شده است» )1مونيخ ( ىخط یها از مجموعه نسخه« :اين يادداشت پيشتر در سايت كاتبان زير عنوان .1 را در دفتر دوم معرفى خواهم كرد. ها ماندV نسخهاين فهرست بسى بلندتر است؛ باقى . 2

393 آلمانخ يكتابخانه مون یها نسخه از

قـال: ،ميمن. بسـم اهللا الـرحمن الـرحيالـ عليه السالم تلوه خبر دخولهيالف: 105. ىمان الكوفيد بن سلأبوجعفر محم رحمه اهللا

608سـنه ىلـاألو یمه جمـاديخ نيبه تار ىوالدت ىان نسخه گواهيب: در پا 105 شود. مىده يد یقمر

از ىادداشـتين ياسـت. در بـرگ آغـاز یا ار كهنـهينسخه بس ادشدهينوشت دستبن المفضل بـن ىبن المرتض ىم بن عليبن ابراه یم بن محمد بن عبد اهللا بن الهاديابراه شود. مى مشاهده :الحق ىإل یالهاد

یها چاپها نسخه نيا درا ام است؛ دهيرسچاپ بهمن يچند بار در الهـادیمجموعه است. نگرفته قرارح يچگاه اساس تصحيمن هي ازكهن خارج

شـماره بـه ،الحـق $األح6ـام هـادی إلـ) نسخه كهن جلد اول از دو جزء كتـاب 3 الحالل والحرام. ىن من كتاب جامع األحكام فيل من جزئ: الجزء األو 1185

.».ل من كتاب األحكامتم الجزء األو «نوشته شده است: نيان چنيدر پاة آخر شهور سنة الحج ی(؟) ذ ىف«ه آمده است: ين عبارت در حاشيدر كنار آن ا و

».ن وخمسمائة.يثلث وسبع درست باشد: تواند مىكه ن استآمده ىخيتار »لتم الجزء األو « ل عبارت يا در ذام .»ن وثالثمائةيالحجة سنة ثالث وسبع یذ ىكمل ف«منصور باهللا بـه شـماره الهادینالعقد الثمین ف$ تبیین أح6ام األئمة كتاب نسخه )4

ار كهن كه در ياست بس یا ا نسخه حاضر نسخهام است؛ده يبه چاپ رس اثر نيا: 1189 قرار نگرفته است. استفادهچاپ كتاب مورد

برگ نخست مكتوب است: درف موالنا ومالكنـا اإلمـام ين تصنية الهادن أحكام األئم ييتب ىن فيكتاب العقد الثم«

ن الصـارع بـالحق يفة رب العـالمين وخلير المؤمنير باهللا عزوجل أماألجل المنصوه يـمان بـن رسـول اهللا صـلوات اهللا عليد عبد اهللا بن حمزة بن سـلمحم ىن أبيالمب ».هم ورحمته ورضوانه وبركاته.يوعل

های نسخ خطى گنجينهاز 394

كند: مىف كتاب را روشن يتأل سببشود كه مىده يدر آغاز آن د ىادداشت مهم يد من سـادات الشـرف يه خبر سيلهذا الكتاب أنه بلغ إل عليه السالم فهيسبب تصن«

ة واسـمه عرفـة بـن يـمذهب اإلمام ىدا ودخل فين مبلغا جيالعلم باألصول ىبلغ فوقعـة ىدا فـية شهيديمذهب الز ىن ومات علييمن الحمق ىنيصباع (صباغ) الحس

ه عمران يوحمله إل ىالن رحمه اهللا تعيحس ىن جند الشام وبنيحسن (؟) وب ىن بنيب ».ده.يبن الحسن بن ناصر وكتب ب

:است شده ذكرن ين آن چنييدر پااألفضـل األمجـد األكمـل نظـام س (؟) األجل الوجد (الواحد؟)ينسخ لخزانة الرئ«

».ن درجته ووفق .. (؟)يالدار ىاهللا ف ىر أعلبن مظف ىن الفضل بن عليالدالف نوشته شده است: 35 برگدارد و از جمله در یاريبسبالغ یها ىنسخه گواه

». محروس ظفار. ىبلغ قراءة ف« :شود مى دهيعبارات د نيب ا 198 برگبرگ دارد. در 198 ونسخه كامل است

ن يأنه قرأهـا مـرت عليه السالم اإلمام ها مكتوب بخط ينسخة عل ىبلغ معارضة عل«اآلخـرة یخ شهر جمـاديوتلك بتاره ورضوانه يه سالم اهللا علحة بخط مصح ىوه

».د وآله وسلم.محم ىاهللا عل ىمائة وصل ن وست يمن شهور سنة خمس وثلث : است شده نوشته جمالت نيان يه برگ نخستيدر حاشصـنعاء ... ىمسجد األبهر ف ىا (؟) فيهذا الكتاب من بعض ... وكان شاك ىوقع إل«

».ما حمل. ة (؟)يوذلك بعد أن حمل من القراءة المنصور ».ن (؟؟)ييالبدر ىه خزانة بنيحويا مم «در همان برگ نوشته شده است: نيهمچن

د و كهنـه متعد یها اثر نسخه ني: ا1194نسخه شماره ،هبن حمز ىيحي االنتصار )5 .ديآ مى شمار بهدارد و از مهمترين تأليفات بزرگ و پر حجم زيديان در فقه هادوی یزياد

: شود مى دهيعبارت د نيبرگ نخست ا یبر رو ىخطـ ىد (؟) علـيبن حمزة وأظنها تسعة أجزاء مع السـ ىيحيمن خزانة اإلمام «

».ة؟؟) أجزاء.يبتمامة (بثمان

395 آلمانخ يكتابخانه مون یها نسخه از

السـفر العاشـر مـن كتـاب اإلنتصـار «جلد دهم كتاب اسـت: ادشدهي نوشت دست .است شدهر يتعب »روحهس اهللا قد «سنده به ياز نو نسخهبرگ نخست ی. بر رو»ة)(لألئم

خزانـه خـود امـام پـس از یاست كه بـرا یا ار كهنهينسخه بس باالن نسخه يبنابرا د كتابت شده است.يمرگش شاهـذا ىالرومـ ىن أحمد بن علـيخ شهاب الديدارد از: الش دمؤب وقف ىگواه نسخه

،ىالقرشـ یالبندارد بن الورد بن عجالن ين (؟) سعيه قوام الديالفق ىالكتاب المبارك عل ق. 909سنه كهـن یها نسـخه ،ن كتـابيـ: ا1204به شـماره یزمخشر افکش چهارم جلد) 6

،رانيـا ىمرعش ىنجفآية اهللا از جمله در كتابخانه ،ايمختلف دن یها در كتابخانه یاديز در اروپا دارد. ىمني یها شهيبا ر ىيها در كتابخانه زينمن و ي در

»ليوجوه التنز ىل فيون األقاويل عن عياف) التنزكشف (كش من« باال نسخهعنوان آن انيـپا در. اسـت یقمـر 792ع اآلخر سنه يفراغ از كتابت در سلخ رب خيتاراست. د بن راشـد ن محم ياألوحد األمجد العالمة ... بدر الد ىونسخ برسم القاض«: است آمده

».(؟) عفا اهللا عنه. ىالسحاقال عشر من شهر شو ى: فرغ منه ثان1205به شماره کشافاز جلد دوم یا نسخه )7 . یتريالصع ىيحيد بن بن محم ىيحيمان بن يكتبه سل ،یقمر 795سنة .1206به شماره یزمخشر کشافمتأخر از یا نسخه )8 ىوسفيالقاسم ال ىد بن أببن محم ى: از عل1207به شماره تجرید ال6شاف نسخه )9القاسـم المقبـور ىد بـن أبـبن محمـ ىن صالح بن علير المؤمنياإلمام أم ىأب یالهادو

هم.يسالم اهللا عل ىبصنعاء بمسجد موسمـن يان يدينزد ز یريتفس ىدو منبع اصل ىمش ج تهذیبهمراه به یزمخشر افکش

نيهمچنـان يديـمـن موجـود اسـت. زير در ياز آن دو تفسـ یاديز یها بوده و نسخه .ندا كرده نيتدور ياز هر دو تفس ىيها خالصهر يتفسـ درن كتاب كـه ي: از ا1209شماره به ىشمج تهذیبنسخه جلد ششم )10

های نسخ خطى گنجينهاز 396

مـن، يدر یاديـكهنسـال ز یها نسخه استده ياست و تاكنون به چاپ نرس ميكرقرآن ران موجود است.يدر ا ىنجف ىاهللا مرعش ةيكان و كتابخانه آيانا، واتيآمبروز

ن است:ينسخه چنن يا عنوانن ياآلخر من شهور سنة خمس وسـبع یب. كتابت شهر جماديالسادس من التهذ«

مـن (؟) ىم البعـدانيربه أبو القاسم بن عبد اهللا الحكـ ىر إليالعبد الفق مائة بخط وست ن المنصور باهللا القاسم بـن ير المؤمنين بن أميبن الحس ىيحيكرم اهللا ىر إليكتب الفق

». د.محم د يمؤ آورده فراهم اثر نيا: 1210به شماره ىشمج تهـذیباز یمختصر نسخه )11

.است یديامام معروف ز ،اهللا ىل علن المتوك ير المؤمنيد بن أمباهللا محم .1252به شماره نه البالغة متأخر از یا نسخه )12 . 1258شماره به ىمحل الحدائق الوردیةمتأخر از یا نسخه )13ا جمعه م م: 1272ش ،مصباح الشریعة المحمدیة المختار من علوم األئمة نسخه) 14أجـزل اهللا ىالنجرانـ یمان الدواريبن سل ىن عليف الدياألجل العالم العامل عف ىالقاض

مـن كـه تـاكنون يه يـدياز ز ىاست فقه ىره ومĤبه وغفرانه. كتابيثوابه وجعل الجنة مصان يـمهـم در م ىكـه كتـاب ـجعفر ىقاضلجمل النکت واب كتاب يچاپ نشده و بر ترت

كـه آن هـم یدير زيام اللمـMسنده در آن از ينو من است ـ نگاشته شده است.يان يديزنسـخه ىانيـپا عبـارتنشده استفاده كرده است. منتشر تاكنونار معروف است و يبس

است: نيحاضر چنمن شـهور سـنة تسـع یوم الجمعة من شهر شعبان الذيوكان الفراغ عن نساخته «

.»ن وسبعمائة.يوخمس: 1275 مارهبـه شـ ة الزیدیـةة فـ$ فقـه أئمـاألنوار المتأللئة المضـیكتاب نسخه) 15

ن ين فرقـة (؟) المهتـديه العـالم العامـل الـورع الصـالح الكامـل عمـاد الـديألقاها الفق عنـه وأرضـاه وجعـل ىح نور اهللا مضـجعه ورضـيبن حسن البح ىيحين يعلم الصالح .الجنة مأواه

397 آلمانخ يكتابخانه مون یها نسخه از

یس كتابهـايشناخت مجالس تدر یكه برا است آمده ىحيتوض نسخه نيادر آغاز :است سودمندمن يان يديمعمول نزد ز یها ىسير) نويق (تقريو تعل یديز ىفقه

ه العالمـة يـق هو ضبط ما سمع عن الفقيا بعد فإن الغرض بهذا التعلأم «ب: 1 برگاهللا ىبن حسن رض ىيحين يرن فخر الفقهاء المتأخ يين لسان الشرعيالداإلمام عماد

ف يتصن عليهم السالم تيفقه أهل الب ىسه لكتاب اللمع فيحال تدر ىعنه وأرضاه ف سالم نيالحس بن ىعل هياهللا عل ىر العالمة اإلمام علم علماء آل رسول اهللا صل ياألمإذ كان هذا الكتاب من ؛ىح الدجيومصاب یة الهدأئم نيالطاهر آبائه ىوعل هيعل اهللا

ف ولذلك شعف أهل يهذا الفن الشر ىف عليهم السالم تيف ألهل البعجائب ما صن ال بإتقـان جملـه إهـذا الفـن ىل فائدته عندهم فيكاد تحصيله وال يالعصر بتحص

حـل ىه فـياهللا عنه وأرضاه هو المشار إل ىن رضيدنا عماد الديله وكان سيوتفاصفلذلك اجتهـد القـارئون ،نهيمشكالته وفتح مقفالته وابراز محاسنه واستخراج دفا

ل يسهل تحصيقه وجمعوه ليتعل ىحفظ ما سمعوه وحرصوا عل ىه بهذا الكتاب فيعل ىق عنه رضـين وكانت التعاليقرب مثالها للراغبين ويالطالب ىفوائد هذا الكتاب عل

د بـن الفاضل العالم محمـ یالمقر ىما علقه ح اهللا عنه مختلفة وأحسن ما علق عنه ىبن جعفر (؟) رحمه اهللا رحمة واسعة وغفر له مغفرة جامعة فأردت نقلها علـ ىعل

ىار العبـارة هـيـكون اصالحا للفظ واختير محال إال أن يوضعها من غ یالحد الذان يالب ىحتاج إليء ىان لشيا: أو ذكر) بيأورده ( ىفهم ىمن عبارته وأقرب إل ىأحل

ق يـاه أسـأل التوفيـذلك وإ ىف ىه تعاليهذا الشأن وقصدت إل ىوأعظم نفعا لطالباالقدام واالحكام إنه أكرم مسئول وأعظم ىت فيالتمام واللطف والتثب ىواإلعانة عل

».مأمول.در یان گفته شده كـه جلـد بعـديل است و در پانسخه تنها مشتمل بر جلد او نيا د.يآ مى ادامه

اسـت كـه در ىقـاتيب تعلين كتاب تهذيداست اين كتاب پيآغاز مذكوراز عبارات در یديـفقه ز ىدرس ین كتابهايكه از مهمتر ـ اللمـMمجلس درس فقه بر اساس كتاب

های نسخ خطى گنجينهاز 398

دهد كه چگونه در مىنشان ىخوب حات بهين توضي. ااستفراهم آمده بوده ـ من استير قـرار يس و شرح و تفسـيتدر یمبنا ىفقه ىدرس یمن، كتابهاي یديفقه ز یها درس

فـراهم »قيـتعل«اسـتادان را بـا عنـوان ىرات درسـيـنكه شاگردان تقريگرفته و ا مى ند.ا كرده مى

.1276به شماره مصباح العلوم $تعلیقة عل نسخه )16 یها نسـخه اثـر نيـا از. 1278شـماره بـهابن حابس المقصد الحسن نسخه )17

دارد. وجود یاديز. 1282به شـماره معیار أغوار األفهام ف$ ال6شف عن مناسبات األح6ام نسخه) 18

نسـخه كتابـت خيتـار .یالقاسم النجر ىعبد اهللا بن محمد بن أبتأليفى است از اثر نيا .است یقمر 752القعده یذ حاضرــاب نســخه )19 ــكت ــماره کشــف أســرار المنهــاج $المعــراج إل ــته: 1284ش نگاش

در علم كالم در شـرح كتـاب است ى. كتابیديدانشمند معروف زن بن الحسن يالد عز س بوده س و تدر يكه همواره مورد تدر ىقرش المنهـاج یديز ـ ىمعروف و معتبر معتزل

ىخطـ یها همانطور كه از كثرت نسخه المنهـاجدارد. كتاب یاديار زيبس یها و نسخه ی، از كتابهـااسـت آمـده رمكر یديز نامش در اسناد و اجازات زيآن معلوم است و ن

قلمـداد شـده ديـمفمتر متقد ىفهم آثار معتزل یبوده كه برا ىكالم معتزل س يتدر ىاصله يـديار نـزد زيشهرت بس زين خودن كتاب كه يبر ا دهيپرفااست ىشرحالمعراج است.

خ نيا. داشته استمن ي از ىبرخـ بـه نسخه نيا. در آغاز است یمرق 897نسخه مور :ستين دهيفا از ىخالشده است كه نقلش اشارهعالئم و اشارات

.یالبكـر ىه عل: أظن یق الشرح. يتعل ىهذا الكتاب: سم: قاسم المحل ىاذا ذكر ف« ».ات.يصاحب الغا ىد: صاحب شرح األصول. بعض أصحابنا: المرتضيالس

و ىكالمـ یهستند كه نامشان در بحثها ىو معتزل یدين اشخاص از دانشمندان زيا د.يآ مى فيلط یژه بحثهايبه و

د بن أحمـد بـن : از محم 1285به شماره الشمس المنیرة لتنویر البصـیرة نسخه )20

399 آلمانخ يكتابخانه مون یها نسخه از

در موضوع امامت و فضائل حضرت ،ىد بن علن القاسم بن محم ير المؤمنيالحسن بن أم .7ريام

ابن بهـران، فيدر فقه تأل ى: كتاب1293به شماره جواهر األخبار واآلثـار نسخه )21 من.ي یديدانشمند ز

التـذکرة: 1303و 1298 یها بـه شـماره التـذکرة $البراهین صعیتری عل ) نسخه22 كسب فراوانه شهرت يديار دارد و نزد زيبس یها نسخه كه یاست در فقه از نحو ىكتاب

.است كرده معلوم آن سندهينو تي هوكهنه در فقه. است ىنوشت دست: 1299نسخه شماره )23

از ابـو مكـرر اثـر نيـا سندهينو. باشد ىهارون التحریـر كتابممكن است ىول ست؛ين .است كردهنقل ىمطالب ىاس حسنالعب

. اسـتكـه از ابتـدا و انتهـا نـاقص اسـتدر فقه ى: كتاب1333شماره نسخه )24 .نشدم آن تي هو صيتشخ به موفق كهاست نسبتا كهنه یا نسخه: 1187شماره به ید الكالرد بن محم يز الجامM ف$ الشرحجلد هشتم از نسخه )25

یها نسـخه ىهـارون التحریـراست بر اساس شرح یا ق گونهين كتاب كه شرح و تعليا : است نيچنن نسخه يا عنواندارد. ىياروپا یها كتابخانه زينمن و يدر یاريبسكهنه

األجـل ىالشرح جمع القاضـ ىمع فة أجزاء من كتاب الجايالجزء الثامن من ثمان«ة عمرها اهللا بطـول يدة الشرفيده اهللا برسم الخزانة السعيد أد بن محم ين زيالحس ىأبن ير المـؤمنيـآله من خزانة موالنا أم ىوعل ىد النبمحم ىاهللا عل ىن وصل يامه آميأ

». الحسن بن وهاس قدس اهللا روحه. :از عبارتستنسخه ىن گواهيهمچن

ىها ولها حكم ذكـره فـيال رسم ف ىاهللا رحمه اهللا الت ىل علموالنا المتوك من كتب « ».ته.يوص

آمده است: نيان نسخه چنيپا دروم الجمعة آخر شـهر صـفر ي ىتم الكتاب بحمد اهللا ومنه وعونه وكان الفراغ منه ف«

های نسخ خطى گنجينهاز 400

ىد النبدنا محم يرسوله س ىاهللا عل ىمائة وصل ن وست يمن شهور سنة خمس وخمس ».آله وسلم. ىوعل ىاألمده يد یقمر 748سنه ىاألول یخ جماديبه تار ىد شخصتول ىگواه ىانيدر برگ پا

شود. مى دهيرسـ چاپ به اثر نيا: 1214منصور باهللا به شماره از حدیقة الح6مـة) نسخه 26 .است

كتابـت نسخه: 1329به شماره ىابو جعفر هوسمشرح اإلبانة نسخه مجلد اول )27 دارد. زوائد اإلبانةبر اساس يىها هياشنسخه ح نيا. است یمرق 716صفر

د يا شـايـ افـادهاست از آغاز تا انجام بـر كتـاب ىقي: تعل1327نسخه شماره )28 $منتهـ از یا نسـخه نوشـت، دسـت نيـا كـه اسـت آن گـريد احتمال. ىهارون زیادات

ا كتابت نسـخه در ام است؛در صعده یمرق 767ف آن سال يخ تأليتار باشد. اإلرادات . است بوده یمرق 769 خيتار

اثـر نيـا: 1190بـه شـماره اإلرادات ف$ کشف مسائل الزیـادات $منتهنسخه )29در ،سـندهي. نام نواستقرن هشتم یاز علما ىشيف الحسن بن أحمد بن داود الحبيتأل

778سنه در ىالحمالن ىناجد بن محم دست به نسخهامده است. كتابت ين ادشدهينسخه .است بوده یمرق

خ االفادةبر یا قهيتعل نسخه، نيا از پس ىبه خط همان كاتـب قبلـ یقمر 770مور بـوده ىد بـاهللا الهـارونيـكه مشـتمل بـر فقـه مؤاإلفادة و زیادات یآمده است. كتابها

قـرارمن يران و يان ايديت زيمورد عنا ىسيق و شرح نويا تعليس و يتدر یهمواره برا است. داشته است: نين نسخه چني. عنوان ا1195به شماره اإلرادات $منتهنسخه )30

ه األوحـد يـبجمعه الفق ىادات مما عنيكشف مسائل الز ىاإلرادات ف ىكتاب منته«ع يـ(كذا) أصلح اهللا قصده ورزق الجم ین حسن بن أحمد بن داود الخاويشرف الد ». وسلم.محمد وآله ىعل ىفهمه وصل

401 آلمانخ يكتابخانه مون یها نسخه از

ن شكل ثبت شده است:يبد زیاداتسنده ينام نو نسخهدر آغاز .» ....ن بن الحسن رحمه اهللا يخ األستاذ أبو القاسم الحسيقال الش «

.است افتهير ادامه يتا اوائل كتاب الس وناقص اآلخر است نسخهكه مشـتمل بـر استار ارزشمند يكهنسال و بس یا : نسخه1186شماره نسخه )31 ىإل یو احمد الناصر، فرزند الهاد ىاز جمله از قاسم رس ،یديكتاب و رساله ز یتعداد

ر است:يز یها ن مجموعه شامل رسالهياست. ا یالطبر ىالحق، و احمد بن موس $الحق صـلوات اللـه علیهمـا إلـ $الهادی إل یرسالة الناصر لدین الله أحمد بن یحی. 1

. أهل طبرستان آغاز آن نوشته شده است:در

یم الرازيد بن ابراهعبد اهللا محم ىمع أب ىالعام الماض ىكم في... قد كنت كتبت إل « .»ه ...يرحمه اهللا كتابا أشرح لكم ف

الف ادامه دارد. 19رساله تا برگ نيا) يلد ىه: المرتضية عن اإلمام (در حاشيتلوه كتاب التعزي«الف: 19. در برگ 2 ن اهللاآبائـه ىه وعلـيـن عليبـن الحسـ ىيحيالحق ىإل ین اهللا أحمد بن الهاديالناصر لد من

است. افتهيب ادامه 24تا برگ رساله نيا. »السالمطبرستان اإلمام (كذا: لإلمـام) الناصـر ىتلوه دعوة ورسالة إلي«ب: 24در برگ .3

.».ىوالشرف األسن ىالمثل األعل ىف ... ین اهللا أحمد بن الهاديلدم يمذهب القاسم بـن إبـراه ىالفقه عل ىتلوه كتاب الموجز في«الف: 43 برگ در. 4

». ن وسلم.يآبائه الطاهر ىه وعليصلوات اهللا علق بـه متعلـ ىن نسـخه زمـانيـدهد ا مىهست كه نشان ىكتمل ىن برگ گواهيدر ا

فى)، دانشمند برجسته یريحي(ال یرين البحيبن الحس ىيحيكتابخانه یديـمذهب ز مطر :است بوده ،یمن در سده ششم قمري

ا: يـ( یريـوسـف البحيد بن ن بن عبد اهللا بن أحمد بن محم يبن الحس ىيحيصار ل« .».یبحق الشر ی؛ بنابر نظر مادلونگ) المشمریريحيال

های نسخ خطى گنجينهاز 402

، باب السير والجهاد قرار گرفته كه آغاز آن چنين است:الموجزب: كتاب 97. در برگ 5كـون مـن يته أن يجب طاعته وتحرم معصي یوالجهاد. صفة اإلمام الذر يباب الس«

ة من الحالل والحرام ه األم يحتاج إليعالما بما عليهما السالم نيولد الحسن والحس ىة مشاورا لهم بنفسه ودعا إليالرع ىما عليا شجاعا حليا سخيحطام الدن ىزاهدا ف

ه يـدين يباعه والمجاهدة بة نصرته وات األم ىجب علينئذ ينفسه فح ىاهللا عزوجل إلنفـك يس لـه أن يل امامته من الكبائر ولـيزيان بما يتاإل ىق قادر علواإلمام فموف

ه يفإن خالفه أصحابه وتركوه وجب عل ،نينيمع ىأمر اهللا تعال ىمنها بعد ما وجد علقبـل يعته لـم يب إماما عادال ثم نكث /الف 98 عيمنهم والرفض لهم ومن با ىالتنح

ىجب لإلمـام علـين ويء وكان من الفاسقىره من الف يغ ىعطيما ىعطيشهادته ولم جـب يتولوا مـن تـواله ويعادوا من عاداه ويعوا أمره ويطيسمعوا قوله وية أن يالرعنهـاهم عـن الفسـق يأمرهم بـالمعروف ويـالحـق و ىهم إليهدياإلمام لهم أن ىعل ».القسم. ىنهم فيب یساويو

د وآله أجمـع ه بحب محم يصار ملكا للفق«نوشته شده است: الموجزان نسخه يدر پا .»حياهللا عنهم بالشراء الصح ىأحمد بن حسن دعدع عف

شـود: مـىده يـد تملـك ىن گواهيالف، در فراز برگ، باز ا 102 برگ در نيهمچن .». ید بحق الشرن بن عبد اهللا بن أحمد بن محم يبن الحس ىيحيصار ل«

د القاسـم بـن محمـ ىدنا أبـي ح القرآن عن سـيه مديكتاب ف«ب: 102. در برگ 6 »..عليهما السالم ميإبراه

:استك آمده تمل یبرا یگريد ىگواه ،ن برگ عنوانيه هميدر حاش .»عبد اهللا / ىر الخوالنيالخ ىابن أب / ه عبد اهللا بن أحمديملك الفق«

. است كرده دايپالف ادامه 108 برگرساله تا ن عنـوان آمـده يـدر همان موضوع بـا ا یگريالف رساله د 108 برگن يي. در پا7د بـن ة محمـيـروا عليه السالم مير عن القاسم بن إبراهيح القران الكبيتلوه مدي«است:

». ه.يالحسن بن القاسم رحمة اهللا عل

403 آلمانخ يكتابخانه مون یها نسخه از

الف ادامه دارد. 124برگن رساله هم تا ياالحق ىإل ین اهللا أحمد بن الهاديرسالة اإلمام الناصر لدتلوه ي«ب: 124. در برگ 8

أهـل ىما إلـيآلـه وسـلم تسـل ىه وعلـياهللا عل ىن إبن رسول اهللا صل يبن الحس ىيحي ..»رسالة الموادع نفع اهللا بها ىطبرستان وه

م يالعظـ ىم العلـيالحمد هللا الواحد القد«است: نيالف چن 125 برگدر رسالهآغاز .»...وم العالميالق ىالح

آن از پس ود است يدر توح ظاهرا ل است. باب او ىابواب مختلف یاران رساله ديا ر آمده است:يابواب ز ب: باب العدل. 127 د. يالف: باب الوعد والوع 129 ن.يالف: باب اإلقرار بالشهادت 130 . ىب: باب ذكر النب 130 ب: باب اإلمامة. 131 الف: باب الجهاد. 134 الف: باب الزكاة والغنائم. 137 ا.يالدن ىالف: باب الموعظة وذكر الزهد ف 139 ن الحال. ييب: باب تب 143 من رجع بعد الهجرة. ىب: باب المعتبة عل 150ر من الغفلة ألهل السهل يه وتحذيأهل الجبل خاصة وتنب ىالف: باب المعتبة عل 157

اء عامة.يواألولما أظن واهللا أعلم إال أن هذا يوبعد أرشدكم اهللا وهداكم ف ة.ب: باب ذكر المكاتب 163

.كميالكتاب آخر كتاب أكتبه إل الف: باب الورع. 165 ا افتاده است.يب: آخر رساله گو 170

های نسخ خطى گنجينهاز 404

صـفحه یشود. در باال مىآغاز یا الف: رساله مجهول العنوان تازه 171برگ در. 9 :است شده نوشتهن يچن

ین اهللا المنتصر بـاهللا الواثـق بـه ذيواألجل األوجل الناصر لدر يموالنا األخ خط « ىد بن جعفر بن اإلمام القاسـم بـن علـن ؟ محم يالحسن والحس ىر بنين أميالشرف

. »هيصلوات اهللا عل ابد.ي مىالف ادامه 188ن رساله تا برگ يا

پاسـخ ا موضوع آن امامت است و در ام ؛ستيم معلوم نينام رساله همانطور كه گفت مذهبان نوشته شده است. یان و حشويبر سن در رد ىبه پرسش شخص

من در اواسط سده پنجم بـوده و در نسـخه يه ينيان حسيشواياز پ ىكين، يذو الشرف آشـكارن نسـخه كهنسـال يت اياهم نجايهمشود. از مىده ياو د به خط ىبخش حاضر

.شود مىل بـد الناسخ والمنسـوخ والم «با عنوان كتاب یگريب: رساله د 188. در برگ 10 »آبائـه السـالم ىه وعلـيـم عليف القاسـم بـن إبـراهير والمنشا (؟) المقـر تـألوالمكر .است آمدهة و يـاز ابـو العتاه یاشعار ،از آن پسرد. يپذ مىان يب پا 205برگ درن رساله يا

مـدح اإلمـام يرحمه اهللا ىفيبن عمر الشر ىوقال عل« گران نقل شده است، از جمله:يد .»نيآبائه الطاهر ىصلوات اهللا وعل ىن بن القاسم بن علين اهللا الحسيلد یالمهد

، دانشـمند یالطبـر ىبدون نام از احمد بـن موسـ یا ب: رساله 212. در برگ 11 .است شده وارد ،و فرزندانش یمن در عصر هادي یديو ز ىرانيا برجسته كه: كند مى خاطرنشانالف 297در برگ رساله نياان يسنده در پاينو

ىع مـا صـنفت فـيـه: جميرحمة اهللا عل یالطبر ىن أحمد بن موسيقال أبو الحس« .»الحق ىإل یآخره من مذهب الهاد ىله إلمن أو ىهذا والفته من خطاب ىكتاب

در سـالهای كه یطبر المنیرا ي األنوارار كهنه از كتاب ياست بس یا ن رساله نسخهياكـه نسـخه ىد، در حـاليبه چاپ رسـمن يدر ر ار متأخ يبس یها بر اساس نسخه اخير

405 آلمانخ يكتابخانه مون یها نسخه از

.آن از شيپ ىا حت يل سده پنجم و مه او ياز ن كهناست یا نسخه ادشدهي تاكنون ناشناخته بوده است: كهاست یگر از الطبريد ىفيالف: تأل 297برگ .12

صنفه ینضر اهللا وجهه كالمه هذا المختصر الذ یالطبر ى... ثم أتبع أحمد بن موس« ».الفرائض. أبواب الفرائض واختصارها. ىف

از ،ان نسـخهيـپا ىل افتادگيا به دلام است؛ كرده دايپادامه 305ن رساله تا برگ يا .است ماندهانتها ناقص

سـخ مواقـع، ن یاريار كهنه و در بسيسخ بس، ن آن ا خط خ كتابت ندارد، ام ينسخه تار سـده از قسـمتها از یا د در پـارهيو شـا ،مه قـرن پـنجمياز حدود ن ىافته كوفيل تحو

فى برجستهاز عالمان ىكيار يهم در اخت ىاست. نسخه زمان چهارم، مـن يمذهب مطرفيكه ميدان مىبوده است. یدر سده ششم قمر مـن ي یديم زان به اقوال امامان متقد مطر

نسخه ،داستياز مجموعه پ ىياز بخشها چنانكه ،ش از آن هميداشتند. پ یاريبس ءاعتنا یهواداران امـام المهـد ىعني ،مني ىنيحس یديان زيشوايار عالمان و پيدر اخت ىزمان بوده است. ،ىانين بن القاسم العيالحس

یها از رساله یچنانكه شرحش گذشت ـ شامل تعداد ـكه ادشدهي ىخط مجموعه ىإلـ یو الناصر احمـد بـن الهـاد ىكهنه سال از قاسم رس یها ا نسخهي منتشر نشده و

من در اوائل ي یدياألصل ز ىراني، عالم ایالطبر ىاحمد بن موس یها ز رسالهيالحق و ندر تهـران له يمينده به صورت فاكسـيدر آ خداوند خواست بهاست، یسده چهارم قمر

.شد خواهدمنتشر سـتا ىنوشـت دست: 1193 مارهبه ش ىد القرشيابن الول الجواهر والـدررنسخه )32 ،مـني یششم و هفتم قمر یها ، دانشمند سدهىد القرشيابن الول الجواهر والـدرركهنه از . در اسـرار الزیـاداتموسـوم بـه الزیادات است از شرح ابو مضر بر ىبيده و تهذيكه گز

ن آمده است:ين عنوان كتاب چنيبرگ نخستخ األجل العـالم يمضر جمعه الش ىوالدرر المستخرجة من شرح أبكتاب الجواهر «

های نسخ خطى گنجينهاز 406

بـن ىيـحيد بن أحمد بن جعفر بن الحسن بـن ن أبو عبد اهللا محم يالد ىاإلمام مح ».ه.يرحمة اهللا عل ىالقرش ىد الصنعانيد بن أحمد بن الولم بن محم يإبراه

نين آنها ايرت هناز جمله ك كه شود مى دهيد نسخه یرو برك د تمل متعد یها ىگواهد باهللا الحسن بن وهاس نفـع اهللا بـه ين المؤير المؤمنيمن خزانة موالنا أم«است: ىگواه

.»نيآم ز بوده است.يگران نياهللا و د ىل علار المتوك يدر اخت نسخه

مـن يجعفـر بـه ىله قاضـيوسبكه ىيكتابها دربارV ىنكته جالب ،مهسنده در مقد ينو :است كرده انيب بودشده منتقل

ن مجد اإلسالم يدنا شمس الديوصل بها س ىء من الكتب التىش ىلعت علا اط ولم «األصول والفروع وعلوم القرآن ىه فيه وسمعته علين رضوان اهللا عليوجمال المسلم

فروع ىادات فيرها من الفنون فكان من جملة ذلك كتاب الزيم واألخبار وغيالكرد بـاهللا يـن المؤيالحس ىد األجل اإلمام أبيمأخوذ من السادات المشروح يالفقه والز

حه مـا شـرحه ير ضـرس اهللا روحـه ونـو قـد ىالحسن ىن الهارونيأحمد بن الحسأجـزل اهللا ىحيالشر یديد المؤيح بن المؤين أبو مضر شرياألجل عماد الد ىالقاض

ب يـه من غريفالف ألنه جمع 4هذا الفن // ىثوابه وهو من الكتب الفائقة حسنا فع يـجم ىفـ ىره (من الكتب؛ فوق السطر) واستقصيغ ىوجد فيكاد يالمسائل ما ال

أن المسـئلة ىقة البسط حتيه طرير أنه سلك فيما أورده قول المؤالف والمخالف غلها (وافرادها، اضـافة مـن ينها وتفصييعن تع ىرة ال غنيمسائل كث ىعل یمنه تحتو

ث ير من مسائله حيه كثيعل یها فجردت ما احتويإلخارج السطر) لمساس الحاجة ىرة وأفردته من الجملة وذكرت كل مسئلة بعالمتها وربما اقتصرت علـتكون متكر

لفـظ ىإل ىبعض ألفاظها وربما بقلب المعن ىبعض المسائل عل ىبعض المسائل وفأخرجه ل، فوق السطر) مسئلة ي(تحص ىرغب راغب ف ىبأنه مت ىأقرب للناظر لعلم

ظفر بالمطلوب لتباعد أطرافـه يدة ولعله ال ية شديل وعنايطو س (؟)ييتع ىذلك إلته كتاب الجـواهر يل مقصوده وسم يالراغب ن ىسهل عليساع نطاقه ورجوت أن وات

407 آلمانخ يكتابخانه مون یها نسخه از

مضر وجعلت ذلـك طلبـا لمرضـاة اهللا سـبحانه ىوالدرر المستخرجة من شرح أبواستجالبا لمستجاب الدعاء ممـن وقـف ضا لنفحات رحمته وعفوه عز وجل وتعر ه مـا يـصلح فين وللناظر أن يالعالم ىن وكثرهم فيه من األحوال أعز اهللا بهم الديعلخود ا همه آنها به خط يدارد كه گو وجود یا اضافه نسخه هيحقق فساده (در حاشي

صـلحه يمـا یرويـن ذلك وكان مم د است: ممن له معرفة بهذا الشأن كل يابن الولخلو من سهو وزلل ولنـدع لـه يها، صح) فاإلنسان ال ية المعمول عليقه بالرواتحق يو ىة فـن فـوق األخـو يالـد ىة فـق وحسن الخاتمة فاألخو ياهللا عزوجل بالتوف ىإل

ن يمـن اسـتغفر للمـؤمن«آلـه: ىه وعلـيـاهللا عل ىالنسب وقد قال رسـول اهللا صـل ، »امةيوم القي ىكون إليوعن كل مؤمن ىمض ه عن كل مؤمنيوالمؤمنات رد اهللا عل

ق المناولة مـن ين الشرح والمشروح معا بطرية الكتابيروا ىوذلك بعد أن صحت لل، تحت السـطر) ضا من (أو يه أيه وقرأت علين رضوان اهللا عليدنا شمس الديد سي

د يالس ىبلغ بذلك إليخه الثقات يها عن مشايرويوسط باب الزكاة وهو ىالشرح إلد يق والتسـديد باهللا قدس اهللا روحه ومن اهللا سبحانه أستمد التوفياألجل اإلمام المؤ

.».ديالمع ءیه أتوكل فإنه المبديد وعلييوالعون والتأ شده است: افزودهن يند ـ چ يظاهرا به خط خود ابن الول ـه يدر حاش نيهمچن

عـن اإلمـام العـالم أحمـد بـن هيـرويته عنه وهو يروا ىجملته وأجاز ل ىوناولن«نسخة األصـل ىه علت خط يقال: ورأ ،إجازة یبن إسحاق الفرزاذ ىالحسن بن عل افتاده است). متأسفانه. (ادامه مطلب »ه...يرويوذكر هذا ؟

ن از خود يقي به بيقر ح كه به ظن يدارد با عالمت تصح ىيها هيحاش نيهمچننسخه د است.يابن الول است: شرح نيبدم ا ادداشت كردهينسخه ىبررسه كه از جالب توج نكات ىبرخ ر أعزه اهللا آورده است.يابو مضر تعب یدر مسئله نخست برا سندهينو .1د يـنامش الحسـن بـن ز ،د باهللا يهمعصر المؤ ،ىروسيد: نيگو مىالف 4 برگ در. 2

بوده است.

های نسخ خطى گنجينهاز 408

ده ياو د كه ابو مضر به خط كردهنقل ىنيالحق یرا از الهاد ىالف مطلب 5 برگ در. 3 بوده است.

. است شده ،ىر ابو القاسم بلخيمانند تفس ،انيمعتزل آثاراز ىين كتاب نقلهايدر ا .4قال «ت دارد: ياهم ىخيو تار ىرجال ثيح ازآمده كه ىب نقل جالب 71 برگدر .5 ...». ىوسف: سألت أبا عبد اهللا الجرجاني ىالقاض

و قلم خط البته كه زهيپاك اريبس است یا اما نسخه دارد؛ناقص ىانيپا مذكور،نسخه ست. ين ىكيآن هم سراسر، ىلـح د بن أحمـد الم يم نواده ح گرانبها به خط یا : نسخه1188 شمارهنسخه )33

مهم یاز كتابها اثر نيا. است خلیـلالعل$ خیالشمجموع از كتاب یديدانشمند نامدار زابو الزیاداتو اإلفادةكه جامع دو كتاب ديآ مى شمار ران بهيشمال ا یديمؤ یديز ىفقه

است. ىن هارونيالحس است: نيعنوان نسخه چن

ىه فـيـل رحمة اهللا عليالخل ىخ عليل من ثالثة أجزاء من مجموع الشالجزء األو « ديـة اإلسالم بحر الفروع واألصول والكالم المؤد اإلمام حج يمذهب الس ىالفقه علقـدس اهللا روحـه ونـور ىن بـن هـارون الحسـنين أحمد بن الحسيالحس ىباهللا أب ىرحمة اهللا العلـ ىر إليالجنة مراحه وسروجه. نسخه لنفسه الفق ىحه وجعل فيضر ىد النبن محم يرسوله األم ىعل ىنفعه اهللا به وصل يد يد بن أحمد بن حمير حميالكب

د محم ىوالحمد هللا وحده وصلوته عل //نيهم أجمعيه وعلين وسلم عليوآله الطاهر ».آله وصحبه الكرام وسالمه وبركته. ىن وعلياألم

شود. مىطهارت آغاز مبحثن ندارد و از يكتاب خطبه آغاز :است نيچنالف 202برگ درجزء نخست ىانيپا عباراتفـق وات قـه يسـره وتوفيل بمن اهللا ويخل ىل من ثلثة من مجموع علتم الجزء األو «

وم يـال ىة شـهر المحـرم فـغر ىس فيوم الخمية من يالفراغ منه ضحوة النهار العال ىل شهور سنة سبع عشـرة وسـبعمائة بهجـرة ؟ حماهـا اهللا تعـالمنه من أو ىالثان

».كل حال. ىوالحمد هللا ؟؟ وباطنا وظاهرا وعل

409 آلمانخ يكتابخانه مون یها نسخه از

ان نسخه آمده است: يب) در پا 202( یدر برگ بعدد بن عبـد محم ىكتاب الحج والحمد هللا وحده وصلوته عل ىلجزء الثانا ىتلوه فيو«

//ىاهللا تعـال ىحسـب //لية الهداة وسالمه وحسبنا اهللا ونعم الوكآله األئم ىاهللا وعلد بن أحمد بن ين حميالوالد حسام الد آخره بخط ىله إلهذا الكتاب المبارك من أو

».الجنة مراحه وسروجه. ىحه وجعل فيد قدس اهللا روحه ونور ضريحم یبـرا ىن مسعود بن عمرو العنسيركن الد ىاز القاض یالف اشعار 2در برگ ا ب و

.است شده ذكرد ين الشهياحمد بن الحس یامام مهدرتر هان متـأخ يسندگان و فقين نسخه از نويا در ايد گفت كه گويبا ىنيبر اساس قرا

بن ىخ عليخود ش اتيح ىه دوره زمانشده است. البت فزودها ىران مطالبيشمال ا یديزتـوان بـه مـىگـر نيموارد د از یاريست و مانند بسيق روشن نيدق بطورل يد الخلمحم م متقـد یديـعالمـان ز دربـارVمن ي یدير زخها و طبقات ذكر شده در منابع متأخ يتار

گـر از يد دد متعـد الف و مـوار 178است كه در برگ ىگفتنكرد. ىكل یاعتماد ىرانيا" و " يز ىا از "القاضي"ابو مضر رحمه اهللا د اضـافات يـكـه با اسـت كرده اديد رحمه اهللا

باشد. عل$ الخلیلبر نسخه كتاب یبعد یها هو نوشـت ها از رساله یر مشتمل بر تعدادمتأخ یا : نسخه1270ش نسخه )34 . عنوان مجموعه عبارتست از:ىلياسماع

رة من كتـب الـدعوة يفة من كتب كثية اللطيمن العلوم الربانفة يمجموع فصول شر«ة وقد وسـم هـذا المجمـوع ية من كتب النسخة الثانية تتنور بها البصائر الصافيالهاد .». ىد أقوال الموالب ن ز ت م ه ما تشت يالمجموع ف ىف بصندوق الآلليالشر

:است ريز شرح بهرساله یمشتمل بر تعداد ىمجموعه خط نياز (؟) يـفصل منتزع من كتاب روضة الحكمة من كالم موالنـا اإلمـام العز«: الف 16

».ن.ير المؤمنيأم ».معرفة ابتداء خلق اإلنسان. ىفصل منتزع من كتاب األدوار ف«الف: 18

ة. ي: فصل من مجالس الحكمة الحاكم19برگ

های نسخ خطى گنجينهاز 410

من. ياز جعفر بن المنصور ال یا از رساله یا هالف: تك 34 د. يزي ىبن أب ىد بن علاز محم التشویق واإلبانة رسالةبه نقل از یا هك ب: ت 49شـتمل يفصـل «فصل آمده اسـت: نيالف ا 55ان نسخه در يالف به بعد تا پا 50از

».فة منتزعة من كتاب البداء والجزاء.يأقوال شر ىعل ىعفـل ج منسوب به مفض ىتيوامشتمل بر ر كهن برگ است يچند شامل بخش نيا

اين متن در واقـع م شده است.يصورت سؤال و جواب تنظ و به است 7از امام صادق منسوب به مفضل جعفى است. الهفت واألظلةبخشى از كتاب

، ىلـح د بن أحمد الم يم از ح اإلیضاح لفوائد المصـباح: كتاب 1271ش نسخه )35 نگاشـته یدمتعد ىكالم من. او آثاري یدر سده هفتم قمر یديم برجسته زه و متكل يفق

اإلیضـاح همين كتاب ىكي آثار نيااز جمله . استعمده آنها تاكنون منتشر نشده كه استاز كتب مصباح العلوماستادش احمد بن الحسن الرصاص است. مصباح العلومدر شرح

ق بر آن نوشته شده است.ين شرح و تعليمن بوده و چنديدر یديمهم كالم ز ىدرس :است نيچنعنوان نسخه

س ير العالمة الصدر الـرئيه العالم الكبيف الفقيضاح لفوائد المصباح تصنيكتاب اإل«اقوتة العصر حسام يد الدهر وية وحية عضد الدولة المهديدير؟) فخر الزيالحبر (الخ

طـول اهللا ىد المحل د بن أحمد بن محم ين حميدن عماد الموح يمن لسان المتكل يالد ».د وآله.ن درجته بحق محم يالدار ىه ورفع فتمد

عبارات آمده است: نيان نسخه هم ايدر پااب وكان الفراغ من نساخة هذا الكتـاب المبـارك ز الوه يتم الكتاب بحمد اهللا العز«

هو من شهور یس لثالثة عشر خلت من شهر اهللا األصب رجب الذيآخر نهار الخمم يصاحبها أفضل الصـالة والتسـل ىة عليرة النبون وسبعمائة للهجيسنة سبع وعشر

ىيـحيبن أسعد بن ىيحير المقر بذنبه المستغفر لربه يالعبد الفق كان أكثر ذلك بخط آلـه ىد وعلمحم ىاهللا عل ىه وصل يه ولمالكه والناظر فيبن صبرة غفر اهللا له ولوالد

». ن.ين آمين الطاهريبيالط

411 آلمانخ يكتابخانه مون یها نسخه از

نسخة مـن ىقوبل بحسب اإلمكان عل«شود: مىده يبالغ د ىگواه نسخهه يدر حاش ».الظاهر.ن يـم. نسخه بـا ايكدمان شرح اصول الخمسـةاز یا : نسخه1287 مارهش نسخه) 36 عنوان:

اهللا ىار بن أحمد رضالقضاة عبد الجب ىلقاض الخمـس شرح األصولق يكتاب تعل«و يششد ىهاشم الحسن ىم أحمد بن أبين مانكديد اإلمام قوام الديعنه علق عن الس

.»مد وآله وسل محم ىاهللا عل ىوصل ىرحمه اهللا تعالدر یدكهنه متعد یها ن كتاب نسخهي. از ااست یمرق 810م سال محر نسخهكتابت یداراكـه ـ ىـياروپا یها انهـر كتابخـگيد نيهمچنانا و يمن و آمبروزي یها كتابخانه ـ موجود است. هستند یديز ىمني یها نسخه مجموعه .1291 مارهبه ش ىابن المرتض البحر الزخاراز یا نسخه )37فقه نگاشته علماثر در نيا: 1310 مارهش بهابن بهران شرح األثماراز یا ) نسخه38

شده است. است: نين نسخه چني: عنوان ا1294 مارهش نسخه) 39

نسـخه) األفكـار الكاشـف اب، در يـات (غيـكتاب مرقاة األنظار المنتزع من غا«ه العالمة يدنا الفقيف سيد الواحد الغفار تأليتوح ىة عليمة البحر الزخار المنطولمقد

».د بن القاسم.ن عبد اهللا بن محم ين فخر الديلسان المتكلمشـرح اسـت از یا كه خالصه یبه نام النجر یديز یدانشمنداز است ىكتاب اثر نيا یديـز ىبا كالم معتزل ىيآشنا یبرا اثر نيا مطالعه. ىابن المرتض مات البحر الزخارمقد است. دسترس در یاريبس یها نسخه كتاب، نيا ازد است. يار مفيبس

كهن یا مجموعه شاملدو نسخه ني: ا1192و 1191 یها شماره بهدو نسخه )40جعفر ابـن عبـد ىاز قاض ىيكتابها یحاو كه است ىو معتزل یديو ارزشمند در كالم ز

در علـم ىمشـج حاكم تح6یم العقـولز يد الرصاص و نو حسن بن محم یديالسالم ز كالم است.

های نسخ خطى گنجينهاز 412

بناسـت در تهـران ح شـده و يتصح ىبر اساس سه نسخه خط تح6یم العقـولكتاب ای مقدمـهبا همراه قرار است تصحيح شده وجعفر هم ىقاض رسالة النفس منتشر شود.

ن دو مجموعـه و يـاز ا ىكـيدر آنجا خارجى منتشر شود. مجالتتحليلى در يكى از شده است. ىفات آن معر يمحتو، در علم كـالم ىد العنسيف عبد اهللا بن زيتأل ة البیضـاءالمحجز دو نسخه از كتاب ينچـاپ نسـخه برگـردان موجود اسـت. 1286و 1273 یها شماره بهن كتابخانه يدر ا

تكه در دسـت انتشـار ينـه اشـميو زاب یبه كوشش حسن انصار ة البیضاءالمحجكتاب . 1است

سازی نهايى اين چاپ است. اميد شود انتشارات ميراث مكتوب در حال آماده همينك كه كتاب حاضر منتشر مى .1

برم كه هرچه زودتر اين اثر ارزشمند كالمى منتشر شود. مى

413 آلمان نيكتابخانه برل یها نسخه از

آلمان نيكتابخانه برل یها نسخه از. 7

و ىعربـ یها از نسخه ىهتعداد قابل توج كه افتمي را قيتوف نياگذشته یسالها ى در طاز ىك مـورد مطالعـه قـرار دهـم و برخـيـن را از نزديبـرل ىكتابخانـه دولتـ ىفارس

را بـه طـور كامـل گالزر مهم و ارزشمند موسوم به مجموعهآن همچون یها مجموعه ىفـمعر اختصار بهرا ها ن نسخهياز ا ىبخش ادامه،كنم. در یادداشت برداريو ىبررس

.1خواهم شد ادآوري رافوائد آنها از ىخواهم كرد و برخ

های فهرست نشده: الف: نسخه .ىمتنب دیواناز است یرمتأخ ىمني: نسخه 2036) ش 1 است. شاهنامهاز یا : نسخهىشرق 4252ش )2 روح الروح فیما حدث بعد المائة التاسعة من الفتن والفتـوحل : جلد او 2033ش )3

ر است.متأخ یا نسخه كهه العالم الزاهد العابـد علـم يف الفقيتأل ،نجاة العبـاد $اإلرشاد إل: كتاب 2039ش )4

د رحمـه اهللا ونفـع ين عبد اهللا بن زين جوهرة العلماء العاملين األنام فخر الدياألعالم وز ن.يبه آممه سده هفتم يمن در ني یدي، عالم معروف زىد العنسيف عبد اهللا بن زين كتاب تأليا ده است.ياست كه به چاپ هم رس یقمر

:است نيچن نسخه تملك ىگواهحفظه اهللا والحمد ىعيد بن أحمد الربه الفاضل الكامل محم يه النبينسخ لمالكه الفق«

. »د وعترته الطاهرةدنا محم يس ىآالئه الباطنة والظاهرة وصلواته عل ىهللا عل نسخه آمده است. یك بر رود تمل متعد یها ىگواه

را در دفتر دوم إن شاء اهللا معرفى خواهم كرد. ها ماندV نسخه . باقى1

های نسخ خطى گنجينهاز 414

: است نيچن ب 238 برگ در سندهينو متن ىانيپا عبارتع اآلخـر مـن شـهور يوم الجمعة آخر جمعة من ربيف ي...ثم فرغت من هذا التصن«

.» ...د وآله وسلممحم ىاهللا عل ىمائة والحمد هللا وصل ن وست ين وثلثيسنة اثنت است: عبارات نينسخه بد انجامه

وم التاسع من شهر يوم األحد وهو اليفرغت من نسخ هذه النسخة المباركة ضحوة « یا ال من شهور سنة خمس عشرة وتسعمائة (البتـه در نسـخه ت را بـه گونـهشو

د) سنة من هجرة رسول يايند تا س نشان داده شود و به نظر سبعمائة با حذف كردهن يم دائمان أبد اآلبـديرا صلوة و تسليما كثيم تسلآله وسل ىه وعلياهللا عل ىاهللا صل

ر وعفوه المرجو من كـل يالقد ىك الغنيكرم المل ىر إليد العبد الفقين بيودهر الداهره يـقه اهللا لحسن الخاتمة وغفر له ولوالد) وف يى(الح يىبن داود الخ ىر علير وكبيصغ

اء واألمـوات وهـو يـن والمؤمنـات األحيع المؤمنياهللا من جم ىوأوالده وأوداده فه يـة وذلك بـأمر الفقيه الدعاء بالخاتمة الحسنة المرضيلع عله واط يسأل من قرأ في

ه ووفـق يمذهبا شكر اهللا سـع یدينسبا الز ىعيد بن أحمد الرباألوحد األمجد محم ن يد وآلـه األكـرمدنا محمـيسـ ىاهللا عل ىن وصل ين آمين آميه آميرضيع لما يالجم

».ر آل.يد وآله خمحم ىل حال من األحوال والصلوة والسالم علك ىوالحمد هللا علا امـ ؟سـتيبر من معلـوم نشـد چ كهر يخ و سيدر تار ىفارس ى: كتاب2035ش )5

ادشـدهي كتـاباست. شرح تهذیب األح6امف و از نوادگان مؤل ىعيش ىعالم ،سندهينو ست.ين ىه كتاب مهم البت

ر.ش متأخ ياست كم و ب یا نسخه ،الشموس واألقمار: 2034ش )6خ اإلمـام يف الشـيتـأل ،ال6شاف عن حقائق التنزیـلل من : الجزء األو 2030) ش 7

یاللغـو یالنحـو یالقاسم محمود بن عمر الزمخشـر ىالعالمة جار اهللا فخر خوارزم أب ه.يرحمة اهللا عل الف: 185نسخه در برگ خاتمه

شـهر المحـرم ىفـ ىن اصطفيعباده الذ ىعلل والحمد هللا وسالم كمل الجزء األو «

415 آلمان نيكتابخانه برل یها نسخه از

صـاحبها ىة سالم اهللا عليل شهور سنة سبع وسبعمائة سنة للهجرة النبوهو أو یالذن والحمـد هللا يهما والمسـلمياته وبركاته غفر اهللا لكاتبه ومالكه ووالديوصلواته وتح

».د وآله وسلم وكرم.محم ىاهللا عل ىوصل و ىادبـ یگـر از كتابهـايد یو تعداد یوان أبی فراسداز ىمني: نسخه 2031ش )8 نه چندان مهم. ىخيتار

األنـوار ألعمـال كهـن از كتـاب یا ترجمه كه کشف األنوار: جلد اول 2029ش )9 برگ دارد. 273 نسخهاست. ىدر فقه شافع ىليوسف اردبياز األبرار ىنعمان كه آغـاز و انجـام آن انـدك ىقاض سالمدعائم اإل: جلد دوم 2028ش )10

ن يـرسـد. ا مـىبه نظر ،ید از سده ششم قمريشا ،ار كهنهيا نسخه بسام ؛س استينو نو دانست. ىلياسماع یها ن نسخهيرت د آن را از كهنيار ارزشمند است و باينسخه بستفسـیر و ىثعالب فقه اللغـةو كتاب ،شفاء الفؤاد من بانت سعاد: كتاب 3779ش )11

ل ع األو يـرب«كتابـت تفسـیر غریـب القـرآن نسـخه. ىز السجستانيابن عز غریب القـرآن . است »مائةن وست يثمان سنة أربع وخمس دواخل

هابلكه بعد ،ن مجموعه در اصل كنار هم نبوده استيگر ايد یها ن نسخه و نسخهيااز همـان ظاهرا ـاست یا ار كهنهيبس ىمنيان مجموعه، نسخه ي. در پاندا شدههم نيقر

و منصـور ىد القرشـيعصر ابن الول یديز ىمني یها ه به نسخهيشب ـاواخر سده ششم شـامل نسـخه،ر آن. يـوان خنسـاء و غيـز ديبا همان سبك مشتمل بر شعر و ن و ،باهللا

ارزشمند است. ىنوشت دستهم هست و به هر حال یگريمطالب د : یديز ىم معتزليكدمان مسةشرح أصول الخ از كهنه یا : نسخه3762ش )12

اهللا عنـه ىالقضاة عبد الجبار بن أحمـد رضـ ىكتاب شرح األصول الخمسة لقاض«و يششـد ىهاشـم الحسـن ىم أحمد بن أبين مانكديد اإلمام قوام الديعلق عن الس

». اهللا عنه. ىرض ىبـه نسـخه آكـادم یاريبس شباهتباشد. یهجربه سده هشتم متعلقد نسخه يبا

ن كتاب دارد. يرم از هم ىنچيل

های نسخ خطى گنجينهاز 416

است. سالمدعائم اإلل متأخر از جلد او یا نسخه: 3761ش )13 . بسحاق طعمة دیوانمذهب از یا : نسخه3760) ش 14الرسالة الموسومة بجالء العقول وزبدة المحصـول متأخر از یا : نسخه3768ش )15

د. يابن الول ىاز داع ىليمتن معروف اسماع . دیوان عل$ بن المقرب النعمان$: 3767) ش 16ز: يـاست؛ ن فقه در یا دهينعمان. قص ىف قاضيتأل المنتخبة ف$ الفقه: 3766) ش 17

برگ. 226در القصیدة المنتخبة ىن الفـارقيد جمـال الـدابو عبد اهللا محمـ دیواناز ىمني یا نسخه: 3771ش )18 ىد التهـامبن محم ىالحسن عل ىب أبياألد دیـوانو بعد از آن است ،، ابن نباتهیالمصر . یقمر 1052كتابت . ىف رضيشردیوان متأخر از ىمني: نسخه 3769ش )19 . انوار سهیل$: 3774ش )20 . یسعد کلیاتزه از يپاك یا فهرست نشده: نسخه یها از نسخه 3772) ش 21 . نیریخسرو و ش: 3773ش )22مسائل سـأل عنهـا ىشتمل علي ىل من كتاب الحواشد األو المجل «: 3775) ش 23

. یقمر 1315كتابت خيتار». من.يمشائخ الهند وجواباتها من سادات ال ...ة يـالهجرة البرهان ىرة الهند فيجز ىنة سورة فيمد ىكانت كتابة هذه النسخة ف« ». ن.يد برهان الدب محم يالط ىدنا وموالنا أبيوقت س ىفپژوهان قـرار ىليد مورد مطالعه اسماعياست كه با ىسند مهم ار ارزشمند و ياثر بس

رد.يگ .ىابو طالب هارون التحریر: 3777ش )24

:است نيچن نسخه عنوانن بـن يبن الحسـ ىيحيطالب ىد اإلمام الناطق بالحق أبيف السير تأليكتاب التحر«

د د بـن هـارون بـن محمـن بـن محمـيبـن الحسـ ىبن عل ىسيع ىهارون بن أب

417 آلمان نيكتابخانه برل یها نسخه از

ه يـطالـب عل ىبـن أبـ ىد بن الحسن بن عليبن القاسم بن الحسن بن ز یالبطحاو .»ن السالم والرحمة والرضوانيآبائه الطاهر ىوعل

.شود مى دهيدنسخه یك بر رود تمل متعد یها ىگواه :است شرح نيبد الف 214 برگ در كاتب انجامه

وهو التاسع عشر من شهر ن يد ضحوة نهار اإلثنوكان الفراغ من نساخة هذا المجل «لعفـو ىاهللا الراج ىر إليد الفقي ىة عليمائة هجرن وست يع اآلخر سنة ثمان وسبعيرب

ه ورزقـه يـنة صعدة غفر اهللا لـه ولوالديالنساخ بمد ىبن عبد اهللا بن موس ىاهللا موساهللا ىن وصـل ين آمـيق والثبات وحسن الخاتمة ومن دعا له بذلك وقـال آمـيالتوف .» .نين وآله األكرمياألمد محم ىعل

و دارد یمتعـدد كهنـه یها نسخهاست یكه در فقه هادو ىابو طالب هارون التحریر .استده يبه چاپ رس زين شتريپ

د د بـن محمـيز ىف قاضيتأل شرح التحریرد ششم از مجل یا : نسخه3778ش )25ت ارزشمند ينها بى آثار ازاست و یدر فقه هادو یهشت جلد یا مجموعهكه یالكالر

.ديآ مىبشمار یديدر فقه ز :است شده ثبت نيچن نسخه یرو بر اثر عنوان

ىف القاضـيتأل// الشرح ىمن كتاب الجامع ف // ة أجزاءيالجزء السادس من ثمان« //خ األجل األعـز األمجـدينسخ لخزانة الش //ىده اهللا تعاليد أد بن محم ياألجل زأجزل اهللا ثوابه وجعـل //زيد المتمن أحمد بن محم ير المؤمنين خاصة أميمجد الد .»ره ومĤبهيالجنة مص

شود. مىاز كتاب اإلجارات آغاز عبارات است: نيالف با ا 270برگنسخه در انجام

ة مسـلت يـد وآله وذلك بقرمحم ىتم الجزء السادس بمن اهللا وعونه وصلواته عل«الجـزء السـابع ىتلوه فيائة ومن وست يسنة خمس وخمس یاألخر یشهر جماد ىف

خ األجل األعز يتمامه. نسخ لخزانة الش ىأعاننا اهللا عل »قال باب الوالء«إن شاء اهللا

های نسخ خطى گنجينهاز 418

ن أحمـد بـن ير المـؤمنين خاصة أمياألمجد رب (؟) الوزارة تاج الرؤساء مجد الد ».ن درجته.يالدار ىاهللا ف ىز أعليد المتممحم

وصف، هنوز به چاپ نيا با ىلموجود است و یاريكهنه بس یها ن كتاب نسخهياز ا ده است. ينرس

آلوارت فهرستی فهرست شده در ها نسخه از: ب

آلوارت ذكر فهرستمختلف یكه نامشان در فصول و بخشها ىيها از نسخه یشمارن معمـوال بـر يبـرل ىكتابخانه دولتـ یها م. نسخها كرده ىك بررسيرا از نزد استشده

و در فهرسـت ذكـر یبند كه در آنجا موجود است شماره ىمختلف یها اساس مجموعهنـام مجموعـه ذكـر نشـده ،سهو یرو ازگاه شود مى ذكر ادامه. در آنچه در استشده دا كرد. ينظر را پ موردق نسخه يتوان شماره دق مى فهرستا با مراجعه به ام است،اقصى از ن ۀنسخ ،یزمخشر افکشـ از ىناقص ۀشامل نسخ یا : مجموعه364) ش 1

ر . نسخه متأخ نه البالغة نوشتى ناقص از دستشرح گونه بر ابن الحاجب، و یا قهيتعل .ت استياهم و كمكه تنها مشتمل بر قطعه یزمخشر افکشل ناقص األو ىول كهنه: نسخه 585ش )2

وم يـبر اساس نسخه "منتسخة من األصل" در "ضحوة حاضركتاب است. نسخه ىانيپا كتابت شده است. "ن وثمانمائةيوخمس یم لسنة احدد غرة شهر اهللا الحرام المحر األحخ ي) از الشـالبرهان ف$ علوم القـرآنر قرآن (گاه با عنوان يدر تفس البرهان: 47ش )3

ق). 430 م( ىم الحوفيبن ابراه ىأبو الحسن علدر شده است. اين كتاب با اينكه یبند بخش ىشمج تهذیب همچوناست كه یريتفس

گويا تاكنون به چاپ نرسيده است. اام است،تصحيح شده ىپايان نامه دانشگاه كي قالب است: نيب چن 1124نسخه در برگ انجام

بـن ىالحسـن علـ ىخ أبـيف الشيتم الجزء الخامس عشر من كتاب البرهان تصن«، يمن قسمة ثالث ىم الحوفيابراه السادس عشر ىن شاء اهللا فإتلوه ين جزأ بعون اهللا

». ن وخمسمائة.ياآلخرة سنة سبع یفرغ من نسخه ألربع خلون من جماد //...

419 آلمان نيكتابخانه برل یها نسخه از

.ى، محش افکشل : جلد او 401ش )4ن نسـخه يشود. ا مىده يد افکش ار كهنه ازين نسخه ناقص چند برگ بسيان ايدر پا

.ستين ىمنيفانه ا متأسـامـ اسـت؛كهنه اريبس ، . نسخهیزمخشر افکش: جلد سوم 376ش )5

خ ندارد.يجهت تار نيهم بهس شده و يآخر آن نو نونــام آن، نيآغــاز بــرگ بــر: ىو فلســف ى: مجموعــه ارزشــمند حكمــ368ش )6 آمده است: شرح نيبدن مجموعه يا یها رساله

. )ىشـيككشى (كذا: شرح آن از العالمة ،ىق طوسان نفس األمر محق يب ىرسالة ف«ه. رسـالة يلإا كتب س جوابا عم يخ الرئيقة العلم ومباحثه. رسالة للشيحق ىرسالة ف

جـواب مسـألة ىفـ ىق الطوس. رسالة كتبها المحق ىق الطوسبقاء النفس للمحق ىفأن ىضـا فـي. فائدة لـه أىق الطوسللمحق یأن الموت ضرور ىسئل عنها. فائدة ف

س. كتـاب يخ الـرئيالنفس الناطقة للش ىتنفك عن معلولها. رسالة فة ال ة التام العل خ يضـا. كتـاب المعـاد للشـيس أيخ الـرئيللش ىأحوال النفس اإلنسان ىمشتمل عل

ىضا. األجوبة عن المسائل العشـرة التـيخ أياألخالق للش ىضا. رسالة فيس أيالرئ. الرسـالة ىم الثـانللمعل خ. رسالة العرش همو. رسالة الفصوص يأجاب بها عنها الش

س. رسالة لـه يخ الرئيالصالة للش ىس. رسالة فيخ الرئيللش ىلهض اإلياة بالفالمسم سؤال سـأله ن.يتر المعوذ يتفس ىضا فير سورة االخالص. رسالة له أيتفس ىضا فيأ

س جوابا عما يخ الرئيس. رسالة كتبها الشيخ الرئير عن الشيد أبو الخيخ أبو سعيالش ضـا.يخ أيلة. رسالة الحدود للشـيد بن عمر بن زن بن محم يله أبو منصور الحسسأ

العقـل ى.مقالة فـىنصر الفاراب ىم الفاضل أبيعة للحكيأغراض ما بعد الطب ىمقالة ف. رسـالة ىق الطوسـم المـذكور. شـرح المحقـيقات الحكيم المذكور. من تعليللحكن ي. ما كتب اإلمام العالم نجم الـدىالكاتبثبات الواجب وجواب إالمتعلقة ب ىالكاتبق المحقـ ىإلـ ین االستراباديد ركن الدي. ما كتب السىق الطوسالمحق ىإل ىالكاتبنمـا جعلـه يالرضـا ح ىبـن موسـ ىوما أجاب هو عنه. ما كتبه اإلمام عل ىالطوس

های نسخ خطى گنجينهاز 420

العهد وصورة ما كتبه المأمون وصورة شهادة بشر بن المعتمر وشـهادة ىالمأمون ول .»د.ير هذا كتاب كتبه عبد اهللا بن هارون الرشيفضل بن سهل الوز

؛ در دارالسلطنة »فلنختم الرسالة«رد: يگ مىان يب پا 12در برگ ىشيرساله شرح ك هرات.

مانند بشر بـن المعتمـر بـر آن، در یا هعد دادنشهادت و یتعهديدر مورد متن وال آمده است: نسخهان يپا

بن المنصـور... یعبد اهللا بن هارون بن المهد كتبته منه بخط یقابلته بالكتاب الذ« .».المنقول عنه ىن وخمسمائة .. هكذا فيبعض شهور سنة أربع وثمان ىوذلك ف

شامل: یا : مجموعه252ش )7روضـة النـاظر وجنـة المنـاظر فـ$ القرائـات والوقوفـات بـا از كتـاب ينسخه كهن ز ـ

وسف بن الحسن بن رافع بن ياس أحمد بن ن ابو العب يلدق اف و"م فيتأل ومعرفة األحـزابر وتـذكرة كتابـه الموسـوم بتبصـرة المتـذك ىغفر اهللا له فـ ىن بن سودان الكواشيالحس

معارضـه نسخه. یمرق 669ال ز..."؛ كتابت منتصف شو ير الكتاب العزيتفس ىالمتبصر ف (مقابله) شده است.

. خمسة عشر حرفـا $واحد وما فیه حرفین وأکثر إلمتشابه القرآن ما فیه حرف كتاب ـكتاب انياست. پا افتهيب خاتمه 70در برگ و شده شروعالف 53 برگرساله از نيا

. است بوده یمرق 669ال شو 20در .یقمر 669ال كتابت شو ؛عدد احزاب القرآن رساله ـ، نظـم متشـابه ال6تـابهدایـة المرتـاب وغایـة الحفـاظ والطـالب فـ$ تبیـین كتاب ـ .شود مى دهيد یا الف اجازه 77برگ ی. بر رویسخاو :ريز شرح به رساله چند مجموعه: 186ش )8اسـت آمده ىاست به ابن مقله. سپس كتاب كوچك ىن، إسناد خط يدر برگ آغاز ـ

ىالمعـروف بالناصـح ین الطبريد بن الحسخ اإلمام العالم العالمة أبو بكر محم ياز "الش خلق قرآن. دربارVالزاهد"

421 آلمان نيكتابخانه برل یها نسخه از

موضوع خلـق قـرآن در یمتكلمانه از موضع اشعر یا وهيش به اثر نيا درسنده ينو . است یمرق 673. كتابت نسخه سال است كردهدفاع ن موضـوع. نسـخه، يدر همـ ناشـناختها گـر امـيد یا سندهياز نو ىرساله كوتاه ـده يـآغـاز و انجـام آن د یبرگهـا یبـر رو ىخيتار ىاشارات و است كهنه ىنوشت دست

.شود مى بـهبـوده و "ىنياالسـفرا بكر ىأب بن الحسن ابوخ ي"الش شاگرد رساله نيسنده اينو باب به نگارش پرداخته است. نيان در ايقه اشعريطر همان است. ىا نسخه خوبام ؛خ نداردي. نسخه تارافکش ل: جزء او 43ش )9

ال شو 10 خياست و در تار ىمني؛ نسخه یزمخشر افکشـ دوم جزء: 856) ش 10 .است افکش. جلد آخر است شده كتابت یمرق 1061فانه . متأسـیزمخشر افکشـل از جلد او ىسيو نف ار كهنهي: نسخه بس879ش )11

.ستين ىمنيست. نسخه يآن معلوم ن كتابتخ يو تار استس شده يآخرش نو نو ،ىم الحنفين بن نجيف زيتأل مذهب الحنفیـةالرسائل الزینیة ف$ نسخه: 598ش )12

از جمله از ابن كمال پاشا. ىر حنفاز رسائل متأخ یا مجموعه همراه بهدر نسـخهتا سوره كهف. ابتدا از ،یزمخشر افکش ىمنير ي: نسخه غ156ش )13

.است شده كتابت یمرق 840م محر 10 خيتارژه از دانشمند برجسـته و يبه و انيرسائل و كتب حنبل از یا : مجموعه752) ش 14

ق). 716 م( ىطوف یمان بن عبد القوين سلينجم الد ،ىمعروف حنبل ن شرح آمده است: يفهرست رسائل مجموعه به ا ،لبرگ او یرو بر

ان ما وقـع مـن القـرآن مـن ير سورة ق. بين. تفسيمقاصد الد ىن إليقدوة المهتد« ر سورة عـم. الـرد يامة. تفسير سورة القيالتعداد (؟) (األعداد درست آن است). تفس

اختصار ىف ىعلم األصول. المشرع األصف ىة السؤل فية. نهايالزنادقة والجهم ىعلن. يديـتدخل مقامـات المر ى. العلل التین للعالمة الهروي. منازل السائرىالمستصف

د محمـ ىعلـ صـل اللهم عليه السالم شرح قوله القرآن. أم ىان عن معنيضاح البيا

های نسخ خطى گنجينهاز 422

ر يـم األنـام بتعبيم. تعلـيآل ابـراه ىم وعلـيابراه ىت عليد كما صل آل محم ىوعلس البـردة البـن الصـائغ. اعـالم يرشاد. تخمة واإليالهدا ىالمنام. لطف اهللا بالعباد ف

النكـاح. مسـائل ىة فيمة. اعتبار النقاع العقود المحر ين. اين عن رب العالميالموقعق بالمعدوم. كتاب حـالل العقـد ن تتعل ير؟. قاعدة لبعض المتأخ لة (؟) للعالمة ؟يجل ».ان احكام المعتقد.يب ىف

بـر معتزلـه یودرد ح02ل العoقد ف$ بیان اح6ـام المعتقـد ىعنين رساله، يدر ا ىطوفبه ىكرده است. طوف دايالف ادامه پ 34تا برگ و است ىكهن نسخه اثر نيا نسخهدارد. از آثـار یخود معروف است. تاكنون تعـداد ىعيو گاه ش ىكالم یها شيبودن گرا دارا

هسـت كـه تـاكنون ىيها ن مجموعه رسالهيا در اام است؛ده يارزشمندش به چاپ رس ه قرار نگرفته است.مورد توج

رسـالة العلـماز جملـه ىو كالم ىر از رسائل حكممتأخ یا : مجموعه182) ش 15 رد.يشتر قرار گيب ىد مورد بررسيكه با ىاز دوان یا رسالهو ىق طوسمحق

ول است ناقص األو نسخه،. یزمخشر افکشـ ار ارزشمندي: نسخه بس432ش )16 كتابت یمرق 536شعبان در نوشت دست نيا. دارد دربر راسوره نجم به بعد ريتنها تفس

.است شدهد محم ؛ كتابت فضل اهللا بن عمر بن یزمخشر افکشـمه دوم ين نسخه: 431ش )17شـهور سـنة ىفـ ىة عمرهـا اهللا تعـاليـربـاط الخالط ىنة السالم فيبمد"در یالعسكر ".سبعمائة ىل موسـيف ابو اسماعيتأل عتمـاداالر شامل كتاب متأخ یا : مجموعه312ش )18

.در حروف المشكلة در قرآن ین المصريبن الحسسوره اعراف تا كهف را اتيآ ريتفاس. افکشـكهنه جلد دوم نسخه: 1273ش )19

دربر دارد.السـفر السـادس مـن «: یزمخشـر افکشـالسفر السادس از نسخه: 158ش )20

كهنسال است یا . نسخه»ليوجوه التأو ىل فيون األقاويل وعيالكشف عن حقائق التنز

423 آلمان نيكتابخانه برل یها نسخه از

ا در يـسـت و گوين ىمنـيابن الخران. نسخه ىمنيد بن عمر بن عبد اهللا البه كتابت محم .استمغرب كتابت شده

اسـت. ىقبلـ نوشـت دست"السفر الخامس" همان نسخه نسخه،ن ي: ا157ش )21 است. ىميقدآن همچونا ام ؛خ ندارديتار ىمانند قبلهفانه متأس

د يـحم ىكتابت احمد بن االمام الربـان ،یزمخشر افکشـل : بخش او 427ش )22األحد الثالث عشر من شهر اهللا المبارك رمضان سنة وم ي(؟) در " یدين الحجية والدالمل

.است ىحواش یدارا نسخهن وسبعمائة". يتسع وتسع

های نسخ خطى گنجينهاز 424

1اتريشن يو ىكتابخانه مل یها نسخه از. 8

مجموعـه ىخطـ یها از نسخه ىهچند سفر تعداد قابل توج ىطن سطور در يسنده اينو ها ىبررسـ آن حاصـلنك يكرد كه ا ىك بررسيرا از نزد نيو ىدر كتابخانه مل گالزرV2شود مىعرضه ها نسخه آناز یشمار دربار: بـه متعلـق ىكالمـ ىمتنـشـرح آغاز و انجام از بىمتأخر و یا : نسخه177) ش 1

.هيديز .یاز عبد اهللا بن حمزة الدوار »معرفة األوقات ىبلغة المقتات ف« نسخه: 159ش )2 در فقه. ىابن المرتض زهاراأل: شرح ابن مفتاح بر 85ش )3 ید العلـويبـن سـع ىن أبـو القاسـم الرضـينجم الد ىد الرضي: شرح الس47ش )4 تابـتك یديـر زالصـالح بـن اإلمـام المطهـ نحو كه به خـط علمدر کافیـهبر ىالعراق .است شده ابن مفتاح. فيتأل المنتزع المختار: 40ش )5 ر.يالوز ىاز عبد اهللا بن عل اقراط الذهب: 220ش )6 ىر أبـيـاألجـل العـالم النحر ىامالء القاضـ الوسیط ف$ الفرائض: كتاب 176ش 7

ره يأجزل اهللا ثوابـه وجعـل الجنـة مصـ ىالعنس ىمنيالحسن أحمد بن نسر بن مسعود الن يدر همـ آن، از پـس. یمـرق 1071كتابت ؛صلى اهللا عليه وآله وسلم دومأواه بمحم

.است آمده موضوعات گريد وا و فرائض يگر در وصايد مكتوباتىنسخه ةتکملــكــه شــرح شــفاء األســقام فــ$ توضــیح تکملــة األح6ــام: كتــاب 140 ش) 8

است. ىابن المرتض األح6ام ال6اشف لمعان$ مفتاح الفائض ف$ علم الفرائضایضاح الغامض : كتاب 167) ش 9

و )»1ويـن ( ىكتابخانه مل یاز نسخه ها« :ر قالب دو يادداشت با عناويناين يادداشت پيشتر در سايت كاتبان د. 1

منتشر شده است.)» 2وين ( ىكتابخانه مل ینسخه ها از«

به خواست خداوند در دفتر دوم معرفى خواهد شد. ها ادامۀ اين نسخه .2

425 ملى وين اتريشكتابخانه یها نسخه از

من است.يو از یدي. نسخه زید الخالداز احمد بن محم .معان$ األزهار ف$ فقه العترة األطهار $هدایة األفکار إل: 13ش )10

بـن ید بن عبد اهللا بـن الهـادم بن محم ين ابراهيد صارم الدابو محم نگاشتهاثر نياشتر يدر ب كه استزه و شنگرف يار پاكيبس یا . نسخهاست ىبن المرتض ىم بن عليابراه

ل المتوكـ یديـد فرزنـد امـام زت محمـيـبه عنا نسخه. دارد ىبمرت ىصفحات حواش او. ید برايكتابت شده است؛ شا ىد بن علل بن المنصور القاسم بن محم ياسماع

از امـام یا ، عهدنامـه از برگ اول تا دوم ـ در مجموع سه صفحه ـ نسخه،در آغاز است. اهميت حائز كهآمده است ىد بن علد باهللا فرزند المنصور قاسم بن محم يالمؤ

يىبا نسخه كهنه سال و خوانـايتقر ،ة العیون بأخبار الیمن المیمونقر: 213ش )11 است.

در یروزاباديف الغرر المثلثة والدرر المبثثـةاست از ى: نسخه كهن خوب174) ش 12 لغت. علم

د آن كـه يان. از اسانيبدون صفحه عنوان و پا ،ثيدر حد ى: نسخه كهن230) ش13 یكـه اثـر ديـفهم توان مى شدهت يروا وستهيپ یروذبار ىو ابو عل یشابورياز حاكم ند بـن مخلـ ىبه غلط كتاب را از بقـ ،ه در فهرستالبت . ىث فقهيدر احاد ىهقياست از ب ند.ا دانستهز يـو ن العـالم والوافـداز جمله یديمتون ز ىبرخ شامل یا مجموعه :203ش )14

به هم خورده است. نسخهاوراق بيترت. درر األحادیث النبویةاز الزبرجـدة الخضـراء فـ$ تعریـف تکـالیف الشـریعة الغـراء الف رساله 59در برگ

تنویر ه،ادامكه در شده خاطرنشانآمده است. در همان برگ یالمنصور ىد بن علمحم امـام کنـز الرشـاد وزاد المعـاد كتـاب آن از پـس. ديـآ مىف ن مؤل يهم نگاشته األحالم

.است شده درجن بن الحسن يالد عز ،یديز شـود. در آن مـىدر موضوع فقه كه از كتاب النكاح شروع یا : نسخه234ش )15

د بـن اإلمام محم . نسخه از خزائن است شدهنقل ىمطالبو ابو مضر ىاز برادران هارون

های نسخ خطى گنجينهاز 426

نقـل ىمطـالب هـمثم" يـق ابـو الهيـر است كه آن را وقف كرده بوده است. از "تعلالمطه .است نموده

عمـد پـاك ازفانه نـام كتـاب را اسـت (متأسـ نيالف چن 226رقم كاتب در برگ ند):ا كرده

ىالثاقبد بن جعفر بن عبد اهللا يد بن زمغفرة ربه محم ىنه راجير ديمالكه أس بخط «وم الجمعة لخمس خلون من شـهر رمضـان ي(؟) وكان الفراغ منه ضحوة النهار من

.»ن وست مائة ...يسنة سبع وسبعنقل از شخص غائـب نقـل صورتبه ،یديه زي، فقىن نجرانيالد ىاز مح نسخهدر

سنده كتاب است؟يا او خود نوي. آاست شده . یديكتابت ز با هادیصحیفه سجاز متأخر ىمني یا نسخه: 219ش )16 حاتم بن أحمد األهدل ساكن مخا. دیوان: 202ش )17. نسـخه خـوب و یاز نجر مرقاة األنظار المنتزع من غایات األفکـار: 187ش )18

ب شرح حـال كوتـاه 239است. در برگ شدهكتابت 1048 است كه در سال ىكاملده شـ ذكر یمرق 877ف سال مؤل درگذشتخ يتار ،ف آمده است كه در آنمؤل از ىكهن

است. د چنـد يكه اوراق آن آشفته است و شـا استدر فقه یر: كتاب متأخ 168) ش 19

ست. يمنصور باهللا ن اعتصاماز یا متن مختلف باشد. بطور قطع نسخه گر.يد ىكتاب همراه بهابن بهران در اصول فقه ال6افل: 142) ش 20 ن است:يكه صفحه عنوان آن چن نايابن س قانونارزشمند از یا : نسخه141) ش 21

خ يف الشـيالطـب تصـن ىل من كتـب القـانون فـمن الكتاب األو ىدة األولالمجل «العـالم //ه ورضـوانهيـنا رحمة اهللا علين بن عبد اهللا بن سيالحس ىعل ىس أبيالرئ

س الحكماء أوحد يق الملك ومعتمده رئف ون الدولة ميلسوف الكامل أميالفاضل الفالعـز الـدائم بقـاه ىة أطال اهللا فيد بن صفيبن سعد بن سع ىسيالفرج ع ىالزمان أب

. »ب ذكره وحرس نعماه وكبت حسدته وأعداه. يوط

427 ملى وين اتريشكتابخانه یها نسخه از

.نسخه بوده است ىن شخص مالك اصليا عبارات است: نيالف انجام نسخه با ا 194در برگ دة المجلـ ىالطـب وهـ ىل من كتب القانون فمن الكتاب األو ىتمت الجملة األول«

د سـبب ... يـتعد ىة فـيـة إن شاء اهللا الجملة الثانيدة الثانالمجل ىتلوها فيو ىاألول .»وآله وسالمه. ىد النبدنا محم يس ىوالحمد هللا حق حمده وصلوته عل

.»قوبل وهللا الحمد«: است شده نوشتهه هم يدر حاش شود: مىده يحاضر د نوشت دستنسخه اصل ىگواه برگ، نيدر پشت انـة يبمد ىافارقيالعشائر الم ىبن أب ىد بن علفرغ من كتبه المظفر بن عمر بن محم «

نقلت من هذا األصل //ن وخمس مائةيم من سنة سبع وست المحر ىالسلم وذلك ف یذ ىضا (؟) نقلـت هـذا الجـزء فـين وخمس مائة وأين وسبعيسنة اثنت ىنسخة ف

ر بن عمر حامدا هللا سبحانه وخمس مائة وكتب المظف ن يالقعدة من سنة ثالث وسبع ىبن الحسن بن المساعد الواسط ىد وآله. نقله عله محم ينب ىا عليآالئه ومصل ىعلمائة والحمـد هللا رب عشر وسـت یع اآلخر من سنة احديرب ىنة السلم بغداد فيبمد

».ن.يالعالم .اشعار مختلف یحاوت يكم اهم یا : مجموعه132ش )22كـه از آن تحقیق غایات األفکـار $مرقاة األنظار إلاز كتاب یا : نسخه126ش )23 .است دسترس در یاديز یها نسخهز از يـ. نىمني ىف كبسيتأل اللطائف السنیة ف$ أخبار الممال¥ الیمنیة: 120ش )24

نفحات العنبر فـ$ بعـض أخبـار ملـوک الـروم وساسـان والفـرس ن مجموعه: يهمو در هم .وحمیر

اللـه $د صـلالمولد الشریف المعظم للنبی الهاشم$ الم6رم محم: كتاب 112ش )25شارح ،ىد بن مسعود الكازروند بن مسعود بن محم د (كذا) محم ي: سعفيتأل ،علیه وسـلم

.المحمدین البدورز يو ن المسلسالتو شفاء الصدورسنده يو نو مشارق األنواروم السـبت مـن يـ« خيان كتابت در تاريالف است. پا 124 برگان جلد اول در يپا

های نسخ خطى گنجينهاز 428

ن يهو من شهور سـنة سـت وخمسـ یشهر رجب األصب الحرام الذ ىرة فيالعشر األخ .»وتسع مائة من الهجرة.

دارد. یاريبس ىثيحد یاست و سندها ىتوجه انيشاار يكتاب بسد از حسن بن محم اهرةالتذکرة الفاخرة ف$ فقه العترة الطمن ى: الجزء الثان5ش )26 .یمرق 977در سال شده. كتابت یدي، در فقه زیالنحو

البته بـرگ كهكهنسال یا . نسخهالتذکرة الفاخرة ف$ فقه العترة الطاهرة: 98) ش 27 .س استينو نو آنآخر

همـراه یاريبس ىبا حواش كه یمرق 821كتابت خيبا تار ةالتذکر: همان 73) ش 28 .است

خوب. یا . نسخهالتذکرة الفاخرة: 46) ش 29ه العالم الطاهر يف: الفقيتأل الوسیط المجرد عن اإلفراط والتفـریط: كتاب 83ش )30

ره يأجـزل اهللا ثوابـه وجعـل الجنـة مصـ ىش الصنعانيعيد بن ن محم يالفاضل سابق الد ومĤبه.

كتابت شده است. یمرق 764در نسخه عبارات آمده است: نيادر برگ عنوان كتاب

ىاإلمـام ىنيالحسـ یالعلـو یف النبـوينسخ برسم موالنا ابن موالنا المقام الشر« .»عمد پاك شده است). از... (نام ىالصالح یديالمؤ

بن حمزه است. ىيحيد باهللا يمنسوب به دوران المؤ یها ه نسخهينا شبينسخه ع ه.يا پر از حاشام ،رترمتأخ است یا . نسخهیديدر فقه ز هتذکر: 35ش )31س اسـت. ينـو نـو آنار كهنه كـه آغـاز و انجـام يبس یا نسخه. تذکره: 91ش )32 .دارد یاريبس ىحواش

ــان$ بشــر: 11) ش 33 ــب بمع ــب یالصــادح الغری ــالفرج القری ــب ب ــال الحبی از جماثـر در شـرح نيـابـوده اسـت. ىعيشـ ىعالمبن أحمد بن اسحاق كه ىاألشراف عل

. است شده نگاشته ،شده سروده 9حضرت رسول یبرا كه یا حهيمد

429 ملى وين اتريشكتابخانه یها نسخه از

است. ىمني ىنوشت دست حاضرنسخه .ىبسك از اللطائف السنیة: 96) ش 34 . یديجعفر ابن عبد السالم در فقه ز ىقاض نکت األح6ام: 81ش )35

.استس ينو نو آنل برگ دارد و برگ او 96كهنه است كه یا نسخه ر.نسبت متأخ به و ىمني است یا نسخه. یزمخشر افکش: 68) ش 36 .یديدر فقه ز شرح ابن بهران: جلد دوم 3ش )37 ار بزرگ و پر برگ است.يبس ،. نسخهشرح ابن بهران: 53ش )38 .ستابتدا ناقص ا ازاض. يع ىقاض یشفا: 89ش )39 است: نيب انجام نسخه چن 168 برگدر

ذلك واهللا المسـتعان. وذلـك ىالعون عل ىة علنجز كتاب الشفاء والحمد هللا والمن «د بـن ر محمـيـد العبد الفقي ىن وسبعمائة عليسنة ثمان ىاألول یخ شهر جماديبتارخ ينسـخة كتبهـا لنفسـه الشـ ىفة عليقوبلت هذه النسخة المباركة الشر //(؟) ىعل

ىفده اهللا برحمته وأسكنه تغم یر الكنديد بن أحمد بن جباإلمام العالم العامل محم ن وخمسمائة وقوبلـت يالحجة من سنة ثلث وثمان یعقب شهر ذ ىجنته مؤرخة ف

نسخة األم المستنسخ منهـا وبأصـل ىها علير المقابل عليبخط ابن جب ىالنسخة الت يكان عل اخه ثـم يوبها كان أشـ ىاهللا عنه بغرناطة حرسها اهللا تعال ىفه رضه خط مؤل

اهللا عنـه ىف رضألحق أكثرها المؤل ىقة التيالعت نة فاس حرسها اهللا باألميقابلها بمده وكانـت المقابلـة يـة قـراءات علحررها وأظهرها وقرئـت عـد ىضته التيمب ىوه

ن وخمس مائة والحمـد هللا وكانـت هـذه يع اآلخر سنة ثالث وتسعيرب ىرة فياألخهـذه ىالنسـخة]) الطاقـة واإلمكـان علـ ؟ن السطور:[ يالمقابلة المباركة حسب (ب

(كذا) ىر و؟ ؟ المرضية سماعات وقراءات مع التحرها عد يعل ىالنسخة المذكورة الت ة الحـرام سـنة حجـ یوم األحـد المبـارك السـابع مـن ذيـمجالس آخرهـا ىف

د وآله دنا محم يس ىاهللا عل ىه برده): وصل ين وسبع مائة. (در حاشيخمس (؟) وثمان ».وصحبه وسلم.

های نسخ خطى گنجينهاز 430

ست.يدارد كه خوانا نل آن يز ذينظر ن ىك گواهينسخه نوشـته شـده یار كهنه كه از آخر ناقص است. رويبس یا نسخه: 84ش )40. شـود مىاز كتاب القسمة به بعد را شامل و »مان بن ناصرين سليكتاب ركن الد«است:

و بـا اسـت كـردهنقل ىمطالب همنصور باهللا عبد اهللا بن حمز بالمهـذدر آن از سندهينو ،مان بـن ناصـر باشـد. در نسـخهيكتاب، سـل مؤلف كه ستين ممكن ،امر نيتوجه به ا

مان بن يف سليتأل شمس الشـریعةاز كتاب ىنوشت دست نسخه، نيا نكهيا بر دال یشاهد آمـدهن يسنده آن در بـرگ آغـازياز نو ى. تنها شرح حالشود مىن دهيد زين باشدناصر درنوشته شده اسـت. شمس الشریعةبر اساس كتاب كه باشد ىاثر، متن نياد يشا .است

.رديگ صورت ديبا یشتريب ىبررس نجايا .مل_ المالحة ف$ معرفة الفالحة: 247ش )41 من.ياز مراسالت و اشعار ظاهرا از جنوب یا : مجموعه243) ش 42 لاز المتوكـ ة األطهـارأثمار األزهار ف$ فقه األئمـ شامل: یا : مجموعه161ش )43

در مختصـر الهنـدی ،نير المـؤمنيـن بن أميبن شمس الد ىيحين بن ياهللا شرف الد ىعل در علم اصول. ال6افلز يو ن ،حسابات ماننـد يـز منطقيـو ن ىدرسـ ىادبـ یكتابها ازر متأخ یا : مجموعه164ش )44 ل.ين قبيو از ا شمسیه ىحواش

. بعـد از یمـرق 999كتابت خيتار ،ىالسكاك مفتاح: القسم الثالث من 183) ش 45 كتابت شده است. ىنيقزوتلخیص المفتاح آن

.ىد التهامبن محم ىعل دیوان: 188ش )46ن عبـد اهللا بـن ياز فخر الـد الدراری المشوفات ف$ بواهر المخلوقات: 198ش )47

،ن. به نظم است و بعـد از آنير المؤمنين بن أمين بن شمس الدين شرف الدير المؤمنيأم .است شده كتابت یاز ابن الجزر ىكتاب

مان بـن يد سـلاز ابـو محمـالریاض األدبیـة فـ$ شـرح الخمـر طاشـیة : 210ش )48 ه.ياز ابن خالو شرح القصیدة الدریدیةز يبن الجون و ن ىموس

431 ملى وين اتريشكتابخانه یها نسخه از

ن أحمد بـن يف شهاب الديتأل کیفیة صناعة المناسخة بالجدول: كتاب 211) ش 49دو مكتـوب از ،انيـدر علم اصـول و در پا یديابن بهران ز فل6االالهائم به همراه ىأب

صنعاء.کتـاب المفتـاح المنشـأ بـه نـام ىكيكهن شامل دو كتاب: یا : نسخه212ش )50

.است ىمني ىنوشت دست ،. ارزشمند است. نسخهىمزن شروط یگريو د لحدیقة اإلنشاءلغیــر المجتهــد مــة األزهــار ال6افــلمقد $التلخــیص شــرح علــ: كتــاب 214ش )51

. ىد بن مسعود المقرائيد بن حسن بن حمبن محم ىيحيف يتأل بالسالمة عن األخطار ،ا ماننـد آنيـد شـرح ابـن حـابس و يشا ،یديز ىمتن كالم كيشرح ،بعد از آن

. است آمده جملـه از ،از اشعار شاعران مختلف ىنگز ج يقطرب و ن مثلـث: كتاب 224ش )52

ة يكتـاب أنـوار القلـوب الخلصـان«الـف 81ر. بعـد از آن از بـرگ ياشعار كعب بن زه ىيـحيبن ىه األجل العالم العامل الورع الكامل علية جمع الفقيث القرآنين الحديباألربع

س اهللا روحه ونور باشد) قد یريحيد الي(كذا: با یبن الحسن ابن عبد اهللا البحتر ىيحيبن .است شده كتابت »حه ...يضر

فىن شخص بر مذهب يخاندان ا ث است و يحد موضوعن كتاب در يند. اا بوده مطر ادامه دارد. 90تا برگ ىاز ابو الحسن عل قصیدة مشـهورةز يالسمال و ن ىنسخه شامل اشعار ابن اب نيهمچن

ن يـر خـواب و از ايتعب نيهمچنو گريداز اشعار یاريو بس یق الكاتب البغداذيبن زرز يـو ن ،7امام صـادق اختیارات األیـام همچون یگريد یاه رساله. استل مطالب يقب

یواقیـت السـیر هكه تكملـ ،ىاز ابن المرتض تزیین المجالس بذکر التحف النفـائسكتاب .است شده ثبت مجموعه نيا در یدياز امامان ز یارياشعار بس و ،اوستدر فقـه ىاصـفهان غایـة االختصـار كتاباز جمله ىخط یا : مجموعه236ش )53 .ىشافع

ارزشمند ىنوشت دستجنگ مانند از اشعار و مراسالت. یا : مجموعه239) ش 54

های نسخ خطى گنجينهاز 432

.استره يان و غيديو نسبتا كهن از ز . یديبه نسبت متأخر، مشتمل بر اشعار ز و گونهنگ ج یا : مجموعه241ش )55 من.ينگ اشعار از : ج 242ش )56خ يمعروف تار ین كتابهاياز هم ىكيمن است. از يخ يدر تار ىب: اوراق 2ش )57

د باشد. يمن باي است. یديز آثارپراكنده از ىو اف: اوراق یا 2ش )58 من.ياست از ىد: پراكنده اوراق 2) ش 59كـه كتـاب روح الروح فیما حدث بعد المأة التاسـعة مـن الفـتن والفتـوح: 8) ش 60

از یا پـارهگر كـه شـرح يد ىبعد از آن متنمن. يخ ياست در تار یا معروف و پر نسخه .است شده كتابتاست یاشعارآن در فقه و اصـول ازو بعد ىاخالق یايدر آغاز آن وصا یا : مجموعه23ش )61 . یديفقه ز

ىمـيف ابـو القاسـم تيچاپ شـده تـأل سیرهد همان يامبر. بايره پي: س117ش )62 باشد. ىحنبل

از آغاز و انجام ناقص است. ىول رسد؛ مى نظر بهی ا كهنه نسبتا ىنوشت نسخه، دستبرگ دارد و از آغاز به 157ا است كه ير رؤيدر تعب ىميقد یا : نسخه129ش )63 خيتـارسـت. اشـده كتابت یگريمتن د ،از آن هم پسدارد. ىك برگ افتادگياندازه .است یمرق 705 سالل ع األو يرب نسخهكتابت بـردهنامش در نسخه وستهيپمعروف باشد كه ىكرمان رؤیاءتعبیر از یا نسخهد يشا .است شده

احتمـال بـهاصول فقه و كـالم. دربارVر متأخ ىبه خط یديز ى: كتاب133ش )64 از همنوعانش است. ىكيا ير و يابن الوز آثار از ىكي از یا نسخه اديز

شـرح آن، از پـس. است ىمني یا نسخه ،. نسخهحاشیه تهذیب یـزدی: 135ش )65 نوشته شده است. یرازيعبد الرحمان ش بیالتهذ

433 ملى وين اتريشكتابخانه یها نسخه از

كتابهــا و شــامل نيهمچنــ نســخه. حــل الشــبه فیمــا یتعلــق باألشــربة: 146ش )66ه دوران ژه ائمـيبه و ـر ان متأخ يديز یها از نوشته یا و مجموعه ىگر سن يد یها هرسال

مهـم خـود نـوع در كـه شود مى زيناز اجوبه آنها یا ـ و مجموعه ىلو متوك یمنصور شود. مىده يالحسن بن أحمد الجالل هم د ازچند كتاب ،است. در آن

ات یـوف $در السـحابة فـاص و صـدر علـم كـالم از ر مصباح العلـوم: 155ش )67 ر است.متأخ ىنوشت دست ،. نسخهالصحابة

های نسخ خطى گنجينهاز 434

1ايتاليا یانايكتابخانه آمبروز یها نسخه از. 9

موفقكه ايتاليا النيشهر م درانا يكتابخانه آمبروز ىخط یها از نسخه ینجا تعداديا در :2كنم مى ىفمعر را ما شدهآنها ىبررس به

از امامان سده ،المهدی لدین الله أحمد بن الحسـین ةسیرنسخه :178 ى) نسخه س1 وجود دارد. زين یگريد دمتعد یها ره نسخهين سيمن. از اي یهفتم قمر

ار كهنه و ارزشمند از آثار المنصور باهللا عبد اهللا يبس یا مجموعه :117) نسخه اف 2 ؛ شامل:هبن حمز

.استز ابتدا ناقص المنصور باهللا كه ا المهذبار كهنه از يبس یا . نسخه1 است: نيچن نسخه نيا ىانيپا جمالتب 109 برگ در

آلـه وسـلم. وكـان ىد وعلـمحم ىاهللا عل ىوعونه وصل ىتم الكتاب بمن اهللا تعال«الحجة من شـهور یال خلت من شهر ذيوم الثالثاء لثالث لي ىالفراغ من نساخته ف

رحمـة ىر إليبا همان قلم: مالكه) الفقن السطور ي(ب مائة بخط ن وست يسنة أربع وثلثبـن عـامر بـن عبـد اهللا بـن عـامر ىيحيبن سالمة بن ىربه المستغفر من ذنبه عل

».ه بمنه وكرمه.يرضيوفقه اهللا لما ىميالصر : شود مى دهيعبارت د نيه نسخه ايدر حاش ».وسلم.د وآله محم ىاهللا عل ىأصله بحسب اإلمكان وصل ىبلغ مقابلة عل«

.«: شده نوشته یگريد و باز به خط ».بلغ سماعا بمن اهللاتلو ذلك مسائل وردت من هجرة قطابر وجوابها المعروف ي«الف: 110برگ در. 2

ىخطـ یفهرسـت منتخـب نسـخه هـا« :يادداشت با عناوين سه ضمناين يادداشت پيشتر در سايت كاتبان در . 1

مجموعـه يك«و )»2كتابخانه آمبروزيانا ( ىخط یفهرست منتخب نسخه ها دنباله«و )»1كتابخانه آمبروزيانا ( منتشر شده است.» در كتابخانه آمبروزيانا ىاز آثار شيع ىارزشمند وقف

زيديـه اسـت و تعدادشـان بسـيار بيشـتر از م بطور عمده متعلق بـها يى كه در كتابخانه آمبروزيانا ديدهها . نسخه2را در دفتـر دوم همـين كتـاب معرفـى ها شود. اميدوارم كه ادامۀ نسخه ی است كه در اينجا معرفى مىا مجموعه نمايم.

435 ايتاليا یانايكتابخانه آمبروز های نسخه از

مة لموالنا اإلمام المنصـور بـاهللا عبـد اهللا بـن حمـزة بـن يوالغن ىالسب ىمة فيتيبالدرة ال ».ه وسالمه.يمان رضوان اهللا عليسل

الف: 133 در نسخه نيا ىانيپا عبارتالحجـة آخـر سـنة یشـهر ذ ىس فيوم الخميمة نساخة ضحوة يتيتمت الدرة ال«

بن عـامر ىيحيبن سالمة بن ىمالكه عل مائة بخط ن وست يخمس (بقلم آخر) وثلثع يـه ولجميـسـأل اهللا المغفـرة لـه ولوالديوهـو ىميبن عبد اهللا بـن عـامر الصـر

».ن.يالمسلمقل (كذا) منه بحمد اهللا ي یأصله الذ ىبلغ مقابلة عل«برگ كتابت شده: نياه يدر حاش

.»مائة وذلك ؟ (ناخوانا)ن وست يع اآلخر سنة ست وثلثيرب ىومنه فاسـت ىو همان است ىا متفاوت و به قلم مشكام ؛د قلم خود كاتب باشدين قلم بايا

.است داده صورتدر متن ىكه اصالحات ب: 133 برگ در. 3

مان بـن ين عبد اهللا بن حمزة بن سلير المؤمنيبه أم ىة البنات مما أوصيكتاب وص«المغـارب بشـطب ىدة إلـيه وكان ذلك عند حركتـه السـعياهللا عل ىرسول اهللا صل

.»مائة.شعبان سنة ثمان وست ى(ظاهرا) وسواه فوأهـل ن يأحكـام السـابق ىح األلبـاب فـيتلوه كتـاب تلقـي«ب: 138. در برگ 4

آبائـه ىوعلـ عليه السـالم ن المنصور باهللا يالمؤمن رياإلحتساب مما أجاب به موالنا أم .» ... هيالكرام قال ف.«: است مكتوبه يدر حاش ».بلغ سماعا بمن اهللا

آمده ىان رساله قبلين برگ در پايدر هم الدعوة العامة رسالهالف: 141 برگ در. 5 ». أصله بحسب اإلمكان بلغ سماعا. ىقوبل عل«ه آن نوشته شده است: ياست. در حاش

أصله بحسب اإلمكان والحمد ىقوبل عل«الف خاطرنشان شده است: 145 برگ در ». المنان. ىهللا العل

. »بلغ سماعا بمن اهللا سبحانه«: شده نوشته یگريد با خط

های نسخ خطى گنجينهاز 436

از خود ـجهت مقابله با نسخه اصل به ـا بالغها ام ؛ر كاتب باشديد از غيبا ها سماع .كاتب است

. »القضاة ىالعهد إل ىالرسالة المرتضاة ف«. در همان برگ: 6 ىحا علـيضا معارضـة وتصـحيبلغ أ«و شده درج »بلغ سماعا «الف: 148 برگ در است. كردهگر كه بالغ سماع را گزارش يد ىكيو ،كاتب ىكي ،از دو نفر »أصلهة معرة لحقتهم يالظاهر وقد شكت الرع ىكتاب إل عليه السالم وله«. در همان برگ: 7

.» ...من األشراف وخدامهم وهو .است شده ديق »اصله ىعل حا يبلغ تصح«الف: 151 برگ در

آمده است. مصباح المش6اة ف$ تثبیت الوالةكتاب ،از آن پس ».سبحانه.بلغ سماعا بمن اهللا «: است شده نوشته نيهمچندر كنار صفحه

ادامـه همچنـانمصـباح كتـاب كه ىحال در است رفتهيپذان يب نسخه پا 156در دارد. ىفانه نسخه از آخر افتادگ. متأس دارد

التجریـدق) شـامل كتـاب 477ار كهـن (از سـال يبس یا مجموعه :7ج نسـخه) 3 گر:يو چند رساله د ىن هارونيابوالحس .ىهارون التجرید. كتاب 1

الف: 17در برگ ىالجزء الثـان ىتلوه فيد يالحم ىد والحمد هللا العليتم الجزء األول من كتاب التجر«

ن وآلـه يـيد خـاتم النبمحمـ ىاهللا علـ ىن وصـل يكتاب الحج والحمد هللا رب العالم .»ما ين وسلم تسليبيالط

ه يـتجز شـود مـىمعلـوم نجـايا ازشود كه مىبعد در همان برگ كتاب الحج آغاز است. گرفته صورتاز نسخه اصل یرويپ به ،نسخه الف: 50 برگدر

الجـزء ىتلـوه فـي. ديـالمع ءید والحمد هللا المبديمن كتاب التجر ىتم الجزء الثان«ن وصـلواته يع األجناس بعضها ببعض والحمد هللا رب العالميب ىالثالث باب القول ف

437 ايتاليا یانايكتابخانه آمبروز های نسخه از

.»د وآله وسلم.ن محم ير خلقه أجمعيخ ىعل شود. مىدر همان صفحه جزء سوم آغاز سپس

ب: 82 برگ درالجزء الرابع ىتلوه فيد. يالشد ید والحمد هللا القويتم الجزء الثالث من كتاب التجر«

محمـد ىاهللا علـ ىن وصل ياستهالك المغصوب والحمد هللا رب العالم ىباب القول ف ». ما.يوآله وسلم تسل ىالنب

كند. مىرا آغاز یه باب بعددر همان صفح آن از پس الف: 111 برگدر

الجـزء ىتلـوه فـي // ديالحم ىوالحمد هللا العل /ديتم الجزء الرابع من كتاب التجر« ىمحمد النبـ ىاهللا عل ىوصل //وهو آخر أجزاء الكتاب //ا يالخامس كتاب الوصا

.»ايكتاب الوصا // ما يوآله وسلم تسل الف: 139 برگ در

ىن وصـلواته علـيز الوهاب// والحمد هللا ورب العالميالكتاب والحمد هللا العزتم « ».ما ين وسلم تسليبين وآله الطييمحمد خاتم النب //ن ير خلقه أجمعيخ

ه يـاختلـف (كـذا) ف یباب ذكر ما رو«ن عنوان: يبا ا استشده آغاز ىآن باب ازبعد . »العبادات ىف عليهما السالم ىيحيالقاسم ورفتـه] ىر صـحافيـ، زىاختالفهمـا [فـ ىفـ یباب ذكر ما رو«الف: 140برگدر

».المعامالت. ».را.يتم الكتاب والحمد هللا رب األرباب والحمد هللا كث«الف: 141 برگدر

ىلـإ یو الهـاد ىاختالفات قاسم رس ىبررس یار ارزشمند است و براين متن بسيا .است سودمندالحق رساله از آغاز افتـاده نياشده است. ثبتدر فقه ىمتن 142ب و 141برگ در. 2

م ولده ي... وذلك مما أجاب به القاسم بن إبراه«م: ينيب مىن يب چن 142است. در برگ ».ن.ين المسئلتيهات ىف عليهما السالم دمحم

های نسخ خطى گنجينهاز 438

شرح است: نيرقم كاتب بدع يـوما من شـهر ربين ألربعة عشر يوم اإلثنيتم الكتاب ووافق الفراغ من نسخته «

د وذلك بخط عواض محم ىاهللا عل ىن وأربع مائة سنة وصل ياألول سنة سبع وسبع ».ما.يوآله وسلم تسل ىمحمد النب ىاهللا عل ىمان بن أحمد وصل يبن أحمد بن سل

یها قـان، نسـخهان محق يـج در ميدهد كه برخالف نظر را مىنشان ىمنين نسخه يابعد یا تنها چند دهه ىو حت ،زود ىليران خيشمال ا یديدانشمندان و امامان ز یكتابها

ان آنجـا يديز یها من و كتابخانهيبه ،یمه سده پنجم قمريدر ن ىعني ىاز برادران هارون .است هدا كرديراه پ

الحق. ىإل یف الهاديتأل جامM األح6ـامار كهنه از يبس یا نسخه :236) نسخه اف 4بـه یدكهنه متعـد یها است نسخه یهادو یدين منابع فقه زيكتاب كه از مهمترن ياز ا شود. مى یر صنعاء نگهداريژه در جامع كبيو

28س شده اسـت. در بـرگ يآن نو نو از ىو گاه اوراق استافتاده نسخه نياآغاز :است نوشته است دهيرس انيپا بهل نكه جزء او يا ذكرالف بدون

ا وضـعه وألفـه اإلمـام من كتاب األحكام الجامع للحالل والحرام مم ىالجزؤ الثان« . »ه تمام أبواب الصلوة ومبتدأ أبواب الزكاةيف عليه السالم نيبن الحس ىيحيتلـوه بـاب ي«: است نوشتهن كند تنها ييان جزء را تعيالف بدون آنكه پا 63در برگ

.».نيالمسلم أموال من المشركون هيا غلبت علالقول مم ب مكتوب است: 63در برگ بـن ىيـحيا وضـعه وألفـه اإلمـام األحكام مم ىالجزو الثالث من كتاب الجامع ف«

».أبواب الحج. آبائه السالم. فيه الزكاة والصيام ومبتدأ ىالقسم عليه وعلن بن يالحس درسـوله محمـ ىاهللا علـ ىرا وصل يتم كتاب الزكاة والحمد هللا كث«الف: 72در برگ

.»ما يوسلم تسلرا آغـاز »اميفـرض الصـ ىباب القول فـ« ،بسم اهللا نگارشب: تنها با 72در برگ

.است كرده

439 ايتاليا یانايكتابخانه آمبروز های نسخه از

ن نكرده است.ييو جزء را تع شدهتنها با بسم اهللا شروع زينكتاب الحج یابتدا ». ة.ة بمك يوم الترويتلوه باب القول باالهالل بالحج ي«ب: 90در برگ

عليه الحق ىإل یاألحكام والحالل والحرام للهاد ىكتاب الجامع فالجزؤ الرابع من « .».السالم

. تم «الف: 112در برگ .»كتاب الحج والحمد هللا با بسم اهللا آغاز شده است. كهأبواب النكاح است یابتداب: 112در برگ .است شدهابواب طالق با بسم اهللا آغاز یابتداالف: 144در برگ ر يـغ ىق ثالثا معـا ومـن طلـق علـمن طل يتلوه باب القول في«الف: 157در برگ ».طالق السنة.فـه يتأل ىا ولـالجزو السابع من كتاب األحكام الجامع و (كذا) الحالل والحرام ممـ«ه يـه تمام أبواب الطـالق وفيآبائه السالم ف ىه وعلين بن القسم عليبن الحس ىيحي

ىوالحمد هللا عل ده است)يآن خط كش یا روئز، ام ه أبواب الجنايأبواب الرضاع (وف .»ما يم تسلوآله وسل ىد النبر خلقه محم يخ ىنعمه وصلواته عل

اسـت. ىدنباله همـان جـزء قبلـ ىول است؛ابواب الرضاع هم با بسم اهللا آغاز شده شدهس يآن نو نو از يىشتر هم برگهايپ كه همانطور استس شده ينسخه آخرش نو نو

بـه متعلـق ديشـا وار كهنه اسـت يبس نسخها ام ؛ستين معلوم نسخهخ كتابت ي. تاربود .باشد یهجراوائل سده پنجم

كه 1همنصور باهللا عبداهللا بن حمز الشاف$است از كتاب یا نسخه: 173 ى) نسخه س5 در. اسـت نـاقص انتهـا و ابتـدا از ىآن به خط خود اوسـت، ولـ یاز بخشها یاريبس

كـه صورت نيبد باشد، یمعاصر د خط يل شده است؛ شايتكم یگريد با خط ىمواضعكـه بـا ىد القرشـيـن ابـن الوليالد ىد محيشا ـ یگريكرده و كس د مىالمنصور امالء

كرده است. مىر يداشته است ـ آن را تحر ىميوند مستقيپ الشـاف$ف كتاب يخچه تأليتار

م.1986/ق 1406 ،بيروت ـصنعاء ،$الشافالمنصور باهللا عبداهللا بن حمزه، كتاب . 1

های نسخ خطى گنجينهاز 440

اواخر درب 118 برگدر نمونه یبرا .استن يالد ىمح خط بهه يار شبيبس ىدوم خط شود. مىدوم ظاهر خط ،گريموارد د نيهمچنالف و 103در برگ زيصفحه و ن

است نموده مىتنها امالء كهبل كرده، مىنر يكتاب را تحر خودشا منصور باهللا گاه يآ كرده است؟ مىر يآن را تحر ىد القرشيابن الول مثل یگريد كسو

ن نسـخه حـائز يقرار داد. به هر حال ا ىد مورد بررسيمستقل با بطورن مورد را يا ار است.يت بسياهم

نسـخه عنوان. ىهارون نيابوالحس اداتیالزاست از كتاب یا نسخه :90) نسخه آ 6 :است نيچن

/نين أحمـد بـن الحسـيالحسـ ىأبـ /د اإلماميمما علق عن الس /اداتيكتاب الز«المشـهور تـالبـن /ل أبو القاسـميخ الجليمما علقه الش /قدس اهللا روحه ىالهارون

دنا محمد وآله وأصحابه يس /ىعل ىجزاه وصل ىأجزل اهللا تعال / ىباألستاذ الهوسم .»ن (؟)يأجمع

برگ آخـر یرو و پشت درك آمده است. تمل یها ىل و دوم گواهبرگ او یبر رو خيتـارد يشـا وكهن اسـت یا نسخه نوشت دست نياشده است. ثبت ىيها ىز گواهين

ا ام ؛كرده است دايپ ادامهان كتاب يكامل و تا پا نسخهكتابت آن به قرن هشتم بازگردد. بالغ و مقابله آمده است: ىكاتب ندارد. فقط گواه ىگواه

/وسـفين يدنا نجم الـديس / نسخة ىواإلمكان عل /بحسب الطاقة / بلغ قصاصة« .»به به به /بن أحمد بن عثمان نفع اهللا

ف المنصور باهللا يتأل شرح الرسالة الناصحةاست از یا نسخه كهنه :261 ی) نسخه ا7 الـف 69در جـزء دوم در بـرگ رسالهف. عنوان ات مؤل يعبد اهللا بن حمزه در زمان ح

شود: مىده يد تيـه فضـل أهـل البيـالدالئل الواضحة وف ىمن الرسالة الناصحة ف ىالجزء الثان«

ه: من أنكـره، صـح) مـن الملحـدة والـروافض ي(در حاش ىوالرد عل عليهم السالم ».وطبقات النواصب.

.استافتاده نخستبرگ عنوان جلد

441 ايتاليا یانايكتابخانه آمبروز های نسخه از

است: نيب چن 136نسخه در برگ انيپاسـنة من شـهور ىد بن جميع يوم الجمعة فى شهر جمادی األولنساخته محم فرغ من « ».ما.يتسل د وآله الطيبين األخيار وسلمرسوله محم ىمائة سنة حامدا هللا ومصليا علست

كـه تعليقـه م اسـتيبر شرح مانكد ىل ح م قه يتعلای از نسخها يگو :5) نسخه اف 8آغاز و انجام ناقص از حاضر نسخه. معروفى است و از آن چندين نسخه موجود است

ل ب جـزء او 74 بـرگس دارد. در ينو نو یبرگها ىگاه ىول ،. نسخه كهنه استاست احتمـال نيا. است شده نوشته یگريقلم د با ىمواضع درا جزء دوم يشود. گو مىتمام .است شدهاد يهم ی. در شرح از فخر رازباشدك كاتب ياز ىهمگ كه رود مى

. ىابن مرتض ىاز موسوعه كالم ىبخش ازاست یا نسخه احتماال :36) نسـخه اف 9از كتـاب ترديـد بى .است شده برده نامرازی زياد فخرو یبصراز ابو الحسين آندر متن

اجل است. از آغاز نسخه مسائل مسلكمى هش ب آننيست؛ چون نويسنده هحمزبن ىيحي . ديرس انيپا بهگويد: كتاب العدل مى زين نسخهو در پايان شود مىبسم اهللا شروع و رزق با : است شده شروع عبارات نيا با نسخهآغاز

ىتعلق بها من المسائل تكلمنا فيخلق األفعال وما ىا فرغنا من الكالم فولم فصل«قال هل انقضاء األجل بقضاء اهللا يل أنه قد صاله بالفصل األو األجل والرزق ووجه ات

.»ث...يبح ىتعالـ چنانكـه آن. كتابت یفخر راز لالمحصـاز ستكهنه ا یا نسخه: 79) نسخه آ 10

،. نسـخهاسـتمائة ن وسـت يل سنة ست ع األو يالف ذكر شده است ـ سلخ رب 98در برگ المحصـلارتباطى با كتاب 87و 85های و در ميانۀ آن برگ آشفته است ىنوشت دست

) كتابى منطقى ديده 122به بعد (و تا پايان نسخه در 99ندارد. در دنبالۀ كتاب از برگ . ام نكـرده آن را تا كنون شناسايى ح و تعليقۀ كتاب ديگری است كه هويتشود كه گويا شر مى

نيز ظاهرا بايد متعلق به همين كتاب دوم باشد. در اين دو بـرگ 87و 85آن دو برگ كتـاب رود كه قسمتى از مسودV متعلق به مؤلـف منطقى مطرح شده و اين احتمال مىمباحث

هـای كتابخانۀ آمبروزيانا در تشخيص هويـت برگنگار نسخ خطى باشد. فهرستدوم

های نسخ خطى گنجينهاز 442

المحصـل بـر ای در اين نسخه برخالف گفتۀ او تعليقهاين نسخه دچار خطا شده است. آشفته كلمات و های اين نسخه كه تمام آن با يك قلم كتابت شده شود. بر روی برخى برگ ديده نمى

.شود. شايد اين نسخه از يمن به آمبروزيانا منتقل شده باشد اشعار فارسى ديده مىكهن متعددی در اختيار است. ايـن كتـاب های فخر رازی نسخه المحصـلاز كتاب

های كالم و فلسفه بوده و بر آن شروحى نوشته شده همواره محل عنايت طالبان دانشاشـاره د به شرح شاگرد فخر رازی يعنى قطب الدين مصـریميان اين شروح باياست. از

شـرحى نگاشـته المحصلكرد كه طبعا همدالنه نوشته شده است. كاتبى قزوينى هم بر هايى بر جا مانده است. نكتۀ جالب توجه آن است ها نسخه است. از هر دوی اين شرح

و تعليقـه آن هم مانند شـرح كه ابن ابى الحديد هم بر اين كتاب تعليقه و شرحى نوشته كهمبنای ای انتقادی است با اين تفاوت كه بر تعليقه) تلخیص المحصـل(به نام خواجه طوسى

دانشـگاه در كتابخانۀ كالمى اعتزالى نگارش يافته است. از اين تعليقه، نسخۀ منحصر به فردیهای نسـخه ۀرازی بر اساس همفخر المحصل كه متن استانبول موجود است. ضروری است

تلخـیص المحصـلقديمى آن ديگر بار منتشر شود. از ميان شروح اين كتاب نيـز جـز شايسته است. كدام تا كنون چاپ نشده است و اهتمام به نشر آنها كاری هيچخواجه د الرصـاص. نسـخه يف احمد الحفيتألجوهرة األصـول نسخه :277 ی) نسخه ا11 البتهو مشكوك است. نسخه شدهبا عدد نوشته خيتار نياا ام است؛ یمرق 641كتابت

.است افتاده آن نخست یبرگها از ىاندك تعدادرسد. مىكهنه به نظر ،اوائل قرن هفـتماز احتماال ىول خيارت ىب كهنه، است یا نسخه: 230) نسخه د 12

.».ىاهللا تعالده يد أبن محم / ديز ىر علقه القاضيالتحر /ق شرحيالجزء السابع من تعل« از :است شده نوشتههمان خط ابرگ نخست ب یبر رو

.»ر آليآله خ ىد وعلمحم ىوالصالة عل / كل حال من األحوال ىالحمد هللا عل«بـرگ 207شود. نسخه مى مشاهدهل نسخه دو برگ او یك بر روتمل یها ىگواه

مان والكفارات والنذور تا كتاب الصلح واالبراء را دربر دارد. ياست و از كتاب األـ كـه ید الكـالرد بـن محمـيز ىف قاضيتأل الجامM ف$ الشـرح ىعني ،ن كتابياز ا یها نسـخه ـفقـه علـمدر ىابو طالب هارون التحریرمجلد بر نيچند دراست ىشرح

443 ايتاليا یانايكتابخانه آمبروز های نسخه از

.داردآن وجود ازمن و خارج ي یها در كتابخانه یاديكهنه ز

ف يتـأل شرح الرسـالة الناصـحة از است ینسخه كهنه و ارزشمند :226د نسخه) 13 :است آمده نيچن الف 2 برگ در نسخه عنوان. هالمنصور باهللا عبد اهللا بن حمز

/ف اإلمام المنصور باهللا يتصن /الدالئل الواضحة ىالناصحة ف /كتاب شرح الرسالة«عبداهللا بـن /د) وخليفة رب العالمين(در حاشية: أبى محم القائم بأمر اهللا أميرالمؤمنين /

».الطاهرين وسلم. آبائه الطيبين ىوعل /اهللا عليه ىرسول اهللا صل /حمزة بن سليمان بنخودش آمـده منصور باهللا به خط الاز یا صفحه اجازه ین برگ در بااليهم یبر روشود. مىده يه نسخه ديخط در حاشن يبه هم ىان نسخه هم اصالحاتيتا پا با ياست. تقر

فانه بـرگ آخـر آن سنده. متأسـيشده بر خود نو عرضهاست یا نسخه ،ن نسخهيبنابرا ل شده است.يس تكمينو نو ىو كتاب با برگ استافتاده :است شرح نيبدمنصور باهللا ال ىادداشت و گواهي

عبـداهللا بـن ىإبند وأحمد محم یناولت هذا الكتاب ولد /ليحسبنا اهللا ونعم الوك«السعود بن /ىن. والفضل وأحمد إبنير المؤمنيوكتب عبداهللا المنصور باهللا أم /حمزة .»اهللا عنه ىمائة رضالحجة سنة ثمان وست یشهر ذ ىف /یفريالعص یعزو

را بعد از نام خود اضافه كرده است. یفريفضل و احمد عص ىاسام كـه كـردم خاطرنشانم و ا دهيكتابخانه دن يكه در هم الشـاف$نسخه ن خط با خط ياده و مسو ىسيتند نو كند. آن خط ظاهرا مىفرق ىا از خود المنصور باهللا است اندكيگو سنده بوده است.ينو

نسـخه نيـاانا آمده اسـت، يدر فهرست آمبروز آنچهبرخالف :352) نسخه د 14د يبن حم ىف عليتأل خبارشمس األاست از یا بلكه نسخه كهنه ؛ستين ىسن از الع ىكتاب

.ثيدر حد ىالقرش شامل دو كتاب: است ىميقد یا مجموعه :70) نسخه اچ 15

:است شده نوشتهالف 28برگ در پايان آن در و ستاز آغاز ناقص ا كه ىنخست: كتابعلم الفرائض وهـو أصـل هـذا المختصـر ىكتاب الفائض ف ىع مبسوط فيوالجم«

. »ه.ومن ىفطالعه من هنالك. تم الكتاب بحمد اهللا تعال

های نسخ خطى گنجينهاز 444

».بلغ مقابلة بقدر اإلمكان.«: است مكتوب یگريكهنه د در كنار آن با خط ان برگ آمده است:يدر پا

قه اهللا وف /ىد المذحجيد بن أسعد بن زرحمة ربه محم ىر إليفرغ من نساخته الفق«م من شهر رجب المعظ ىوم الثلثاء الثاني /نيه ولمن قال آمير وختم له به ولوالديلخل

وصـلواته /نة صعدة المحروسة والحمد هللا وحـدهيبمد /مائةن وست يسنة أربع وأربع ».ن وسالمه.يوآله الطاهر ىدنا محمد النبيرسوله س ىعل

عبـارت نيـبـا ا المهـذببالفاصله كتـاب ب، 28 برگ ىعني ،ی: در برگ بعددوم شروع شده است:

د محمـ ىن أبـيوإمام المسـلم /نير المؤمنيأم یفتاو ىتلو ذلك كتاب المهذب في«ن السطور) بـن يهاشم، در ب ى(بن أب ىمان بن حمزة بن عليعبداهللا بن حمزة بن سل

األجل الفاضـل الكامـل ىف القاضيتأل /نيهم أجمعيه وعليصلواته عل / رسول اهللا طـول اهللا یالمـراد /ميد بن أسعد بن إبـراهن محم ير المؤمنيأم ىالعالم العامل داع

».عمره..«: است شده نوشته ،كهن ىول ،گريد ىدر دنباله با خط .»واآلن رحمه اهللاآخر ى. گواهاست افتهيو در اوائل باب الجهاد پايان داردب ادامه 127نسخه تا برگ

ست.يهم معلوم ن آنق كتابت يخ دقيان نسخه وجود ندارد و تاريل نقص پاينسخه به دلة المحجـهمـان كاتـب نسـخه ،ىد المذحجيد بن أسعد بن زن نسخه، محم يكاتب ا

خ است.يموجود در كتابخانه مون ىد العنسيف عبد اهللا بن زيتأل البیضاءمتأسـفانه در چـاپ اثـر ا امـ اسـت؛چاپ شده در يمن منصور باهللا المهذبكتاب

.است نگرفته قرار نظر مد آن ىياروپا یها نسخه ىعقـوب الهوسـميد بـن ف محم يتأل ال6اف$ ىنسخه كتاب فقه :137) نسخه اچ 16 . یالناصر

ىگـواه نيهمچنـ. شـود مى مشاهدهك نسخه تمل یها ىگواه آندر برگ نخست

445 ايتاليا یانايكتابخانه آمبروز های نسخه از

سنده كتـاب يبه نام نو ىليبن ناصر الج ىالعالمة علد يوجود دارد به نقل از الس یگريد از هوسم بوده است. یونكه يو ا ال6اف$

سنده يشود. در آنجا نو مىب خطبه كتاب آغاز 1 برگ ىعنين كتاب يدر برگ آغاز :است كرده خاطرنشاند يـالتجر ىفـ ىالت یان الفتاويتب ىمسائل الشرع وقصدنا إل ىهذا كتاب جمعته ف«

علـيهم السـالم تيه اختالف أهل البيأن نذكر ف ىر وأجهدنا فيالتحر ىوبعض ما فز العبـارة وغرضـنا ياختصاره بوج ىها مع اختالف فقهاء األمصار وبذلنا الوسع فيف ينها دون اييل المذاهب وتبيذلك تحص ىف سـهل يتهـا لراد وجوه هذه المسائل وأدل

.» ...الناظر حفظها ومعرفتها ىعل ان كتاب را دارد: يتا پا كامل است و نسخه

د وآلـه دنا محمـيرسـوله سـ ىوهذا آخر الكتاب والحمد هللا وحده وصلواته علـ«ن يوعشـر ید اسـت)، سـنة إحـديشهر ؟ (سف ىوم الخمس فيوافق فراغه /وسلم

د بـن ر أحمـد بـن محمـيالكب ىرحمة ربه العل ىر إليالعبد الفق وسبعمائة سنة بخط ه يـ(؟؟) غفـر اهللا لـه ولوالد ىمان بـن غـزوان االمبرقـيعمران بن منصور بن سـل

».ن.ين آميع المسلميولصاحبه ولجم مش6اة المصباح فـ$ حیـوة األرواحاست از كتاب ىنسخه دوم :269 ی) نسخه ا17

در كتابخانـه كتـاب نيـااز یگري. نسخه دابن عبد السالم جعفر ىدر علم كالم از قاضاثـر ضـمن نيا ازهم گريدك نسخه كهنه يدارد. ىدگانا هست كه از ابتدا افتايآمبروز

ادشده،ين سه نسخه يهم بجز . ظاهرا است موجودخ يدر كتابخانه مون ىخط یا مجموعه نباشد. دسترس درن كتاب ياز ا یگرينسخه د

ىشـرح حاضرجعفر در علم كالم است. كتاب ىن كتاب قاضيا بزرگترياثر گو نيا یدر مسـائل اعتقـاد یا مـهف كـه مقد مؤلـ خـود الفکـرمفتاح النظر ومصباح است بر

.استبوده س ين آن نونويكه دو برگ آغاز ،است كامل و به نسبت كهنه یا نسخه حاضر نسخه

های نسخ خطى گنجينهاز 446

ن يـگـر ايمثل نسـخه د ،و در آخر استان كتاب آمده يب پا 187برگ دراست. شدهنسـخه، نيـا. است گفتهد سخن يدر باب تقل یا مهمقد دربارV ،ن كتابخانهيكتاب در هم .ر استت ار كهنهيبس یگريد نسخهباشد. آن ید از سده هشت قمريشا ،یا نسخه كهنه

بات منصور باهللا عبد اهللا بن مكتواست از رسائل و یا مجموعه :102 یا ) نسخه18 حمزه.

،ل آنيـشود و بعـد در ذ مىده يدالدعوة العامة عنوان ،الف 2 ىعنيدر برگ نخست :است شده ىفن مجموعه معر يا یها رساله

بـن ىر علـيـاألم ىاء منها الدعوة العامة وعهـد إلـيأش ىشتمل عليهذا الكتاب «ن ودعـوة وردسـاد يل بن طغتكـيخ أحمد بن جحالن ودعوة اسماعيالمحسن والشف ير حاج العراق ودعوة الملك العـادل بدمشـق ودعـوة سـين أميودعوة طاشتك

ىالنساء بذمرمر والرسالة المرتضاة ف ىورسالة إل ین سقز ودعوة شهاب الجزريالدت يـتثب ىم وكتاب مصباح المشكاة فـيصر ىظاهر بن ىالقضاة وكتاب إل ىالعهد إل

رة بتـرك اإلعتـراض ية والناصحة المشية باألدلة الوافيالوالة وكتاب األجوبة الكافاإلخـوان رة واألجوبة الدافعة لإلشكال الفاتحـة لألنفـال وكتـاب تحفـة يالس ىعل

ر يـة وغيرة وأجوبة مسائل شـرعيالس ىبن ذئب وجواب إعتراض ف ىومسائل علن سـطور) موالنـا اإلمـام يفه (وملكه؛ اضـافه در بـيتصن ىا ولذلك مم ذلك. كل

بن حمزة ىمان بن حمزة بن علين عبداهللا بن حمزة بن سلير المؤمنيالمنصور باهللا أمن بـن القاسـم بـن يبن عبداهللا بن الحس ىيحيهاشم الحسن بن عبدالرحمان ىبن أبطالـب ىبـن أبـ ىم بن الحسن بن الحسـن بـن علـيل بن ابراهيم بن اسماعيإبراه

د وآلـه (و محم ىاهللا عل ىل وصل ين وحسبنا اهللا ونعم الوكيهم أجمعيصلوات اهللا عل .».را يكث ما يم تسلدر سطر بعد) وسل ىمشك با خط

».ة.د الحج يتأك ىة وتسم ية ألهل العقول الوافيالرسالة الكاف«الف: 14در برگ باز آمده است: هن مجموعيدر هم

يكتاب األجوبة الكاف« ف الفاضل نـور ية عن مسائل وردت من الشرية الوافة باألدل

447 ايتاليا یانايكتابخانه آمبروز های نسخه از

ىإل عليه السالم الحق ىإل یمان بن الهاديبن عبداهللا بن سل ىيحين الحسن بن يالد ىه وعلين فأجاب عنها سالم اهللا عليسبع وتسعع اآلخر من سنة يبراقش مستهل رب

اهللا ىجـان تـوليمـأرب وت ىد الغـزاة إلـيرين وقد وصل الجند وهو يآبائه الطاهرن يخ األميا بعد فقد وصل كتاب الشأم د وآله ...دنا محم يس ىاهللا عل ىمكافاته وصل

وفهمنـا مـا ذكـر مـن ده اهللا يد أيد بن أحمد بن الولن محم يالد ىق العالم محالموف ن الحسن ين نور الديالشرف ین ذيق المكف الموف يخلد الشر ىالمسائل المعترضة ف

لون ومـا طعـن بـه المتـأو عليه السـالم یمان بن الهاديبن عبداهللا بن سل ىيحيبن .» ...أمرنا ىالضالون ف

ره يكه نسبت به سـ ىمنصور باهللا به اعتراضات یپاسخها هعمد بطورن مجموعه يدر ا ن شمار است:يز در همياو وجود داشته است آمده است. ن

جواب عن مسائل ومطـاعن ىرة وهيالس ىرة بترك اإلعتراض عليالناصحة المش«حـوث مسـتهل رمضـان ىب إلـين بن شـبيالقاسم بن الحس ىه أبيوردت من الفق

عليـه السـالم ن وخمسمائة فأجاب عنهايالمعظم زاده اهللا شرفا من سنة ست وتسع ». مع كثرة األشغال.

.»األجوبة الدافعة لالشكال والفاتحة لألقفال«: رساله بيترت نيهم بهجوابـا عـن مسـائل « است بوده یمرق 597در براقش در رجب رساله نياف يتأل

ىد بن أحمد النجرانـن محم يالد ىخ الفاضل العالم شمس المجالس محيوردت من الش . »صعدة. من ىده اهللا تعاليأ

امامـان یره و فتـاوياو و استناد او به س یفتاو دربارV ىاشكاالت مطرح شده گاه ىخيالعـات تـاراط ادشـدهياست. در رساله ،ىرانيا یديبه امامان ز هو خاص ،گذشته

.ذكر شده است زين ىجالب فهيكتاب تحفة اإلخوان من تصن«مجموعه عبارتست از : نيموجود در ا گريد رساله

خ الفاضـل العـالم أحمـد بـن الحسـن يومن جواب مسائل سأل عنها الشـ عليه السالم .»الرصاص

است. ىفقه مسائلرساله نيشده در ا مطرحمسائل

های نسخ خطى گنجينهاز 448

د يـز موجود است كه باين یگريد كوتاه و بلند درسائل متعد ىخط مجموعه نيا در پرداخت. هابطور مستقل بدان ىزمان

اس الم عبـاو به كوشـش عبـد السـ مجمـوعاز رسائل منصور باهللا در یاديتعداد ز نـه تنهـااو از سـویعرضه شده راستيوا در ام است؛ دهيرسچاپ بهدر يمن ه يالوج

عـالوه، به. را نيز در بر نداردباهللا المنصور یها از رساله یتعداد بلكههست ىاشكاالت است. نكرده استفاده هم ىيكهنسال اروپا یها نسخه ازح مصح

ىف القاضـيتـأل اإلیضاح ال6اشف لمعان$ المصـباحكتاب نسخه: 82آ ) نسخه 19كتابت خي. تاریمان الدواريبن سل ىبن عل ىن موسياألجل العالم الورع الزاهد نجم الد

اسـت بـر ىشده است و شـرح نگاشتهفقه علمن كتاب در ي. ااست یمرق 897 نسخه . یمان الدواريبن سل ىعل ىن القاضيف الديعف ىعنيسنده، يپدر نو المصباح

:است شده نوشته نيچن ب 2 برگ درب يـف الحجم قريبر مصباح پدرش) مختصرا لط ىعنيه (ي... وعزمت أن أجمع عل «

ن يبـدر الـد ىه القاضيوضح مشكالته وذلك بعد أن علق عليه ويكشف معانيالفهم عـن يبنفسـه ولـم وحولها كالكتاب المستقل قه يالنجم تعل ىد بن عبداهللا بن أبمحم .».هيدة علير مفيص نفس الكتاب ومسائله وكانت غيبتلخ

است. ىعياز آثار ش یارزشمند ىوقف ۀمجموع :186 ىس نسخه) 20

ز يـو ن یديـگـر زيو چند اثر د ىقاسم رس یو كتابها ها مجموعه شامل رسالهاين مصـباح كهنـه از یا و نسـخه 7ريـعه از جمله خطب حضـرت امياز امامان ش ىمتون

. است 7منسوب به امام جعفر صادق الشریعه ن است:ين نسخه چنيعنوان آغاز

ل يم بن اسـماعيإبراه /ن القاسم بنيف اإلمام ترجمان الدير تأليل الكبيكتاب الدل«/ عل ىبن أب ىم بن الحسن بن الحسن بن عليبن ابراه ىه وعلـيـطالب صـلوات اهللا

».وسالمه. نيآبائه األكرمو ىن مجموعه از آثار قاسم رس يدر همان برگ در ادامه، فهرست آثار موجود در ا

449 ايتاليا یانايكتابخانه آمبروز های نسخه از

ن گزارش شده است:ينچ ىن مجموعه خط يموجود در ا یگر كتابهايز دينكتـاب أصـول ،ريل الصغيكتاب الدل ،ريل الكبيد: كتاب الدلهذا المجل ىع ما فيتوق«

ت يـكتـاب تثب ،الرافضة ىكتاب الرد عل ،الروافض ىكتاب الرد عل ،ديالعدل والتوح رسالة للقاسـم ،ىكتاب صفة العرش والكرس ،اإلمامة ىكتاب اإلحتجاج ف ،اإلمامة

ىبعض بنـ ىإل عليه السالم ميب: رسالة للقاسم بن إبراه 48(در برگ عليه السالم ىعلـ الـرد كتـاب ،عبن المقفـا ىعل كتاب الرد ،كتاب المسترشد ،الف) 49عمه تا كتاب القتل ،ن است)يب چن 83ها در برگ يمسائل الملحد (والجواب عل ،یالنصار اسـة يكتـاب س ،كتـاب المكنـون ،لـةيوم وليـكتاب صلوة ،كتاب الهجرة ،والقتالتلـوه كتـاب يو عليـه السـالم ميف لإلمام القاسم بن إبـراهيكل هذه التصان ،النفس

ن والموشحتان يبن الحس ىد عليوتوح ،عليه السالم دين لإلمام المؤيدياسة المريس عة لجعفـر الصـادقيكتاب مصباح الشـر ،عليه السالم یأدب الهاد ،عليه السالم له

ىبن أب ىة عليووص ،عليه السالم ىكتاب السبع رسائل لإلمام المرتض ،عليه السالمه در ء من كالمه وبعض من خطبـه (اضـافىوش عليهما السالم طالب لولده الحسن

».ب.يهذا الترت ىومواعظه) وهو عل عليه السالم هامش: والمختار من حكمهنه يه در زمجالب توج یها كه از نمونه ،نيوقف كاتب/ مالك در برگ آغاز ىگواه

ن است:يندور است، چ یها من در سدهيه يديان زيت وقف كتاب در مسن أسعد بن منصور بـن مالـك ح بن يم بن فليوقف هذا الكتاب المبارك مالكه إبراه«

وهـب وال يله ال تبـاع وال يسـب ىوقفا مؤبدا هللا وفـ // ی) النزارى(الشران ىالشرابالصـالح ىوته وعلية حنفسه مد ىكات عليء من أنواع التملىملك بشيورث وال ي

اهللا ىد صـل ن آلل محم ية المتعيديالز ىمن قرابته بعد وفاته فإن عدموا كان وقفا علبدلونـه إن اهللا ين يالـذ ىآله وسلم فمن بدله بعد ما سمعه فإنما اثمه عل ىعله ويعل ىعار إال برهن زائـد علـيا از خود او): وال ام ىمتفاوت مشك (به خط م.يع عليسمعار ين وال ير إال دون الشهريقف مع المستعيد وال يما دون التزيعار إال فيمة وال يالق

ئا يشـ ىعـر مـن كتبـيم هللا وللدار اآلخرة ومن علم منه خالف ذلك لم تعل يإال من

های نسخ خطى گنجينهاز 450

يف ح والحمـد هللا وحـده يم بـن فلـيعمل بحسـبه وكتـب إبـراهيو ىعلم ذلك المتول ».د وآله.محم ىوصلواته عل

كتابت و وقـف ىگواه دوباره لةیوم و لیصلوة الف بعد از اتمام رساله 108در برگ كاتب آمده است:

ه بخطـ یالنـزار ىح بن أسعد الشرابيم بن فلياهللا إبراه ىر إليساخته الفقفرغ من ن«مائة ن وست يالقعدة سنة خمس ین من شهر ذيلة بقيوم الجمعة لليلنفسه وافق الفراغ

دا ال تبـاع وال ن وقفـا مؤبـيالمسلم ىنفسه وبعده عل ىله عليسب ىوقد أوقفه هللا وف ىكات فمن بدله بعد ما سمعه فإنما اثمه عليء من أنواع التملىملك بشيورث وال ي

».د وآله وسالمه.دنا محم يرسوله س ىم وصلواته عليع عليبدلونه إن اهللا سمين يالذ ن سند آمده است: يبا ا ىرس قاسم سیاسة النفس رسالهالف 115در برگ د بن رحمه اهللا أحمد بن محم ىأب ىقال: أخبرن ،د عبد اهللا بن أحمدحدثنا ابو محم «

ل بـن يم بـن إسـماعيد القاسم بن إبـراهنا أبو محم يقال: أنفذ إل ،ن بن سالميالحسن يهم أجمعـيطالب صـلوات اهللا علـ ىبن أب ىم بن الحسن بن الحسن بن عليإبراه

: فلما قرأنـا ىاسة النفس. قال أبيقال له سينا من كتبه كتابا يل ما أنفذ إلأو رحمه اهللا ىتأسفنا علـ عليهم السالم تيره من أهل البيغ ىه ونرحل إليالكتاب وكنا نرحل إلكون جـواب كتابـه يحسن مثل هذا إال أن ي یس من حق علويما فاتنا منه وقلنا: ل

ىه فـيـه سنة ثم من بعد ذلك كنـا نرحـل إليل رحلتنا إلأو ىه فأقمنا فيفرحلنا إل ».له.ب وهذا أو األوقات ثم سمعنا منه هذا الكتا

. »عليه السالم فهيتلو ذلك كتاب األصول الخمسة من تألي«الف: 127در برگ .».عليه السالم تلو ذلك فصول أخر من كالمهي«الف: 127 در همان برگ

شود. مىديده یاو در صفحات بعد یها نوشتهاز ىكوتاه یها هتك آن از پس .ب 129بالغ برگ ح شده و بالغ دارد مانند ينسخه تصح

ن مجموعه ارزشمند آمده است:يا در یگريمتون د ،در دنباله نوشته شده است. ىن هارونيابو الحس سیاسة المریدینالف: كتاب 131 برگ در

451 ايتاليا یانايكتابخانه آمبروز های نسخه از

حين نسخه كهنه سـال اسـاس تصـحيا اام است؛ دهيرسچاپ بهدر يمن ن كتاب يا نبوده است.ت و تـداول داشـته يـان روايديت زمتن ارزشمند كه در سن چندالف 139از برگ

هم يطالـب صـلوات اهللا علـ ىبن أب ىن بن عليبن الحس ىعل توحیدشود: مىده يد استمالقات نجدة بن عامر و عبد اهللا بـن األزرق بـا ابـن عبـاس و بعـد بـا امـام ،نيأجمع . 7ادسج

آبائه أفضل السالم. ىه وعلين عليبن الحس ىب: الموشحتان لعل 140در برگ 143 بـرگتـا كـهشود مىآغاز ىو دوم شدهتمام ىلب موشحه او 142در برگ

.است افتهي ادامهالف مشتمل بر شعر او. ،أدب الهادیالف: 143در برگ شـود. مـىده يـد 7منسوب به امام صـادق مصباح الشریعهالف متن 147از برگ

ان آنـان يـن اثـر در ميـكهنـه ا یها ند و نسـخها هكتاب اعتنا داشـت نيا بهمن يان يديز موجود است.

ن عنوان است:ينسخه حاضر با ا ىد بـن علـقة من كالم الصادق جعفر بن محم يعة ومفتاح الحقيكتاب مصباح الشر«

». هم.يطالب صلوات اهللا عل ىبن أب ىن بن عليبن الحس عبارات است: نيالف با ا 171در برگ مصباح الشریعةان يپا

یل سـنة إحـدم أو لة خلت من محر يعشرة ل ىوم الجمعة إلثنتيفرغ من نساخته « ورث يـوهـب وال يله ال تبـاع وال يسـب ىد هللا وفمائة سنة وقف مؤب ن وست يوخمس

».ملك.يوال ن اهللا يلـد ىف اإلمـام المرتضـيكتاب السبع الرسائل المنتقاة تأل«ب: 171 برگدر

هم ين بـن القاسـم صـلوات اهللا علـيبـن الحسـ ىيحيالحق ىإل یالهاد د بن اإلماممحم ». ن.يأجمع

.»جعل األرض مهادا لخلقه .. یالحمد هللا الذ«آغاز آن:

های نسخ خطى گنجينهاز 452

نقل 7ريكرده و پس از آن كلمات حضرت ام دايب ادامه پ 184تا برگ رساله نيا شده است.

كتبهـا «: اسـت آمـده 7ىبه امام مجتب 7ريت حضرت اميالف وص 185در برگ .»نين منصرفا من صفيالحاضر

.است آمدهاد يل بن زيبا كم 7ريب: كالم معروف حضرت ام 191در برگ .است آمده »نيصفة المتق «ب: 192در برگ .است مكتوب 7حضرت ةميتيالف: الدرة ال 194در برگ .است شده ذكرخطبه اشباح الف: 198در برگ نوشته شده است. 7ب: حكم حضرت 199در برگ

الف 213تا كه شود مى آغاز 7اميرمختار كلمات حضرت به بعد ب 184 برگ از است. نه البالغةبر ىكمت هعمد بطورا يگو و يابد مى ادامه

اءیـإحد مقصود كتاب يكه با ،»اءيكتاب الصلوة من اإلح ىذكر ف«ب: 213در برگ باشد. غزالى نیعلوم الد

یديجعفر ابن عبد السالم ز ىت قاضيبه روا ىثيحد یا مجموعهب؛ 219در برگ د را حذف كرده است. ياسان ،. كاتباست آمده

است: نيآغاز نسخه چن ن ياألجـل الفاضـل شـمس الـد ىهذا أولها مناولة من القاضـ یهذه األخبار الذ«

دها ونسختها هاهنـا محذوفـةيقدس اهللا روحه بأسان ىيحي ىجعفر بن أحمد بن أب .» ... دياألسان

453 روسيهسنت پترزبورگ ىمطالعات شرق یتويانست ۀكتابخان یها نسخه از

1روسيهسنت پترزبورگ ىمطالعات شرق یتويانست ۀكتابخان یها نسخه از. 10

سـنت ىمطالعـات شـرق یتويانسـت ۀرا كه در كتابخانـ ىيها نسخهتعدادی از نجا يدر اإن شـاء اهللا معرفـى ها نسـخه دنبالۀدر فرصتى ديگر .كنم مى ىمعرفم ا دهيپترزبورگ د خواهد شد.

د پارسا. نسـخه كتـاب از مجموعه وقف خواجه محم یا نسخه :1000) نسخه آ 1ب 142. نسخه كهنه در دو جزء. در بـرگ ىثعالب ثمار القلوب ف$ المضاف والمنسوب

نگاشته شده است: نيل چنجزء او انيدر پاب بشرف المعترف د بن محمود الملق د بن محم محم ىف الراجيد العبد الضعي ىعل« ».وبه.يذنوبه وستر ع ىعف

از وقف خواجه ىدر جدل و خالف و اصول فقه حنف یا مجموعه: 768آ ۀنسخ )2 یديـن العميالـده شرح ارشاد ركـن ي: كتاب فاست آمدهد پارسا. از جمله در آن محم ل.يف احمد بن الخليتأل

الفـت_ از كتـاب ىيبـايار كهن و فاخر و بـا نسـخ زينسخه بس :345 ىنسخه س )3هـم یگـريكهنـه د یها ن كتاب نسخهي. اىعماد كاتب اصفهانالقس$ ف$ الفت_ القدس$

است: شده مرقوم 366دارد. در برگ آمـد ىوخمسمائة وذلك فـن يوافق الفراغ منه منتصف شعبان سنة خمسة وتسع«

د بن أحمـد د بن محم رحمة اهللا محم ىر إليق العبد الفقيالمحروسة ببقاء مالكها بتعله ودعـا لـه بالتوبـة يـرحم اهللا امرءا نظر ف الكاتب. یريبن عكرمة الجر یبن البزد

را والحمـد هللا يـما كثيم تسـلوآله وصحبه وسل ىد النبة محم ع أم يوالمغفرة له ولجم .»ل.ين وحسبنا اهللا ونعم الوكيالعالم رب

.است رترمتأخ ىاندك ىبا خط كتابت نسخه ،9تا برگ البته در اين نسخه

منتشر شده است.» )1( ىخط ینسخه ها یاز گنجينه ها« :زير عنواناين يادداشت پيشتر در سايت كاتبان . 1

های نسخ خطى گنجينهاز 454

فضائل شهر از جمله رساله ،از رسائل است یا مجموعه: 1979شماره ب نسخه )4بـا ،الـف آن 85كه در برگ ىحنف ىمعتزل ىنيالغزم یمحمود بن مختار الزاهدرمضـان

ز يـن ىك نسخه خط ين رساله ي. از ااست كردهت يروا ىب خوارزميواسطه از خطك ي فضـائل بـه اسـت مربـوط كـهاز آن ىست و قسـمتا موجود یرضودر آستان قدس

منتشر شده است. ىو به تازگ حيصحت يىق طباطباله محق يوسب 7ريام حضرتو ىحنفـ یها است مشـتمل بـر رسـاله یا كه مجموعه: 2131ب شمارهنسخه )5 ىفسـن فيتـألد يشـا كـه ىحنف ىاست در اصول فقه سن ىكتاب ،آن آغاز در. یديماتر

ن اسـت يق شود). آغاز آن چنـيد تحقين مورد بايدر ا البته( باشد األدلةتبصرة صاحب . »...ىق ثالثة الكتاب وهو المسميالتحق ى... فان اصول الفقه عل «ب]: 1[

ن آمده است: يرقم كاتب چنالف 55ان آن در برگ يدر پاالبقعـة المباركـة ىبلدة بخارا فـ ىه. وقع الفراغ منه فاصول الفقه بحمد اهللا ومن تم «

العبـد یديـ ىة علـيـمائة هجرن وسـت يالثامن عشر من شعبان سنة ثالث وخمسوسـف يد بـن آدم بـن ونس بـن محمـي ىف المسم يه اللطعفو رب ىف الراجيالضع

ن يع المسـلميه وعن أسالفه وعن استاذه وعن جمياهللا عنه وعن والد ىعف یالبلغار .»ن.يولمن قال آم

اسم هذا «كه: استه نسخه آمده ين رساله از استاد كاتب بوده است. در حاشيا ديشا شناسم. مىدر اصول فقه ن ىن كتابيچن.». یالكتاب عمدة (؟) القار

در قرائـت از ابـو یخطـا ارVدرباست مندرج یا ب رساله 55 برگاز آن از پس ن آمده است:يب چن 60ن نسخه در برگ يان اي. در پاىد النسفحفص عمر بن محم

التاسع عشر من شهر شعبان سـنة ىس وقت الضحيوم الخميوقع الفراغ من كتابته « ىرحمـة اهللا تعـال ىف إلـيالعبد الضـع یدي ىة عليمائة هجرن وست يثالث وخمس

ده اهللا برحمته الملقب ال تغم يع به طومت یوسف البلغاريد بن آدم بن ونس بن محم ي.ين مخيمدرسة فخر الد ىف یبلغار صدر (؟) ».ر (؟) رحمه اهللا

بـا وب 61از رساله نياشده است. كتابتفه يابو حن فقه األکبـرالبعد از آن رساله

455 روسيهسنت پترزبورگ ىمطالعات شرق یتويانست ۀكتابخان یها نسخه از

تبصـرة األدلـةصاحب ىفس شناخت ن یو برا ىخيكه از نقطه نظر تار ـن ين سند آغازيا ت دارد ـ شروع شده است: ياهم

خ اإلمام األجل الزاهد ير. أخبرنا الشيم بالخر وتم س ي م رب يبسم اهللا الرحمان الرح«خ ي، قـال: أخبرنـا الشـىد المكحولمون بن محم ين ميأبو المع ف الحق يواألستاذ س

ب بالفضـل، قـال: اخ ابـو الملق یالحسن الكاشغر ىن بن أبياإلمام أبو عبداهللا الحسد ن بن محم يبن الحس ى، قال: ح أبو الحسن علىمالك نصران بن نصر بن حم الختل

ر بـن ي، قـال: ح نصـىالفارسـ ىبن أحمد بن موس ىن عليالغزال، قال: ح أبو الحسفـة ي، قال: سألت أبا حنىع الحكم بن عبداهللا البلخيه، قال: سمعت أبا مطيالفق ىيحي

.»اهللا عنه عن الفقه األكبر... ىرضن سند يا مهم همام ؛ك صفحه استيه ناقص كتابت شده و تنها شامل ن رساله البت يات يفه با روايمنسوب به ابو حن فقه األکبرت يرا در روا یديماتر ىتن است كه سن يآغاز 1دهد. مىع نشان يابو مط

كـه در اسـتفـه آمـده يمنسوب بـه ابـو حن مالعالم والمـتعل، رساله اثرن ياز ا پس است: نين نسخه چني. رقم ااست رفتهيپذان يب پا 66برگ

قـة هـو يالحق ىمن كان فـ وجل ق اهللا عز يم بتوفوقع الفراغ من كتابة العالم والمتعل «د ونس بن محم يلرحمة اهللا ىأضعف عباد اهللا ومرج یدي ىالمعلم (؟) رحمه اهللا عل

ن من شـهر يمة العشريوذلك بعد صلوة الغ یلملقب بصدر بلغاروسف ايبن آدم بن .». ىبلدة بخارا حرسها اهللا تعال ىة فيمائة هجرن وست يرمضان سنة أربع وخمس

نـك: فقـه األکبـرالبـه یسند كاشغر ی؛ برا$دائرة المعارف بزرگ اسالمنك: مقاله ابو حنيفه در فقه األکبر یبرا. 1

.191، ص14ج، تاج العروس ،بيديز ؛ 221، ص3 ج ابن ماكوال، اکمال ىنقل در حواش ،ىذهب المشتبه

فهرست گزيدV منابع

ة،یـدیتـراجم رجـال الز $مطلM البدور و مجمM البحور ف ،أبى الرجال، احمد بن صالحابن .1سـالمية، مركـز أهـل البيـت للدراسـات اإل، صعده ،د حجرتحقيق عبدالرقيب مطهر محم

.م 2004/ق1425، تحقيق: حكـيم، سـيد محمـد ةیالسـجاد فةیالصح ةیحاشابن ادريس، محمد بن منصور، .2

ش. 1388، دفتر بيستم، دارالحديث، قم، میراث حدیث شیعهحسين، .ش1320اس اقبال، تهران، ، به كوشش عب تاريخ طبرستان ابن اسفنديار، .3، دار الكتـب کمـال الـدین و تمـام النعمـة ،د بـن علـىبن بابويه الشيخ الصـدوق، محمـا .4

.ش 1359 دوم،چ سالمية، تهران، إلا

اإلسالمى النشر مؤسسة، الغفاری اكبر على: وتعليق ، تصحيحاألخبار معان$، ــــــــــ .5 .ش 1338 ق / 1379 المشرفة، بقم المدرسين لجماعة التابعة

، تحقيـق:»السـالم هيعل یمن مناقب المهـد ىكشف المخف« ،بن الحسن يىحي ،قيابن بطر .6 یجمـاد ـم محـر ، 13العـدد ،ثیعلـوم الحـد همجلـ ،ىجالل ىنيد رضا الحسمحم ديالس .1424 ةيالثان

النجـوم الزاهـرة فـ$ ملـوک مصـر و ،بن تغری بردی، جمال الدين أبو المحاسـن يوسـفا .7 .ق 1392سة المصرية العامة، قاهرة، ، وزارة الثقافة و اإلرشاد القومى، المؤس القاهرة

محمد عبد :تحقيق ،والملـوك األمم تاريخ $ف المنتظم، عبد الرحمن بن على الجوزی، ابن .8 .ق 1412دار الكتب العلمية، بيروت، ،القادر عطا

اس،، تحقيق احسان عبـوفیات األعیان و أنباء أبناء الزمان، دكان، أحمد بن محم بن خل ا .9

.ش 1364منشورات الشريف الرضى، قم،

های نسخ خطى گنجينهاز 458

دليل يحيى النحوی على حدث العالم اولـى بـالقبول مـن دليـل مقالة فى ان «خمار، ابن .10عبـدالرحمان تحقيـق: ، عنـدالعرب المحدثة ةیاالفالطوندر چاپ شده ، »المتكلمين اصال

م.1955 ة،بدوی، مكتبة النهضة المصرية، قاهر، $المختصر من تـاريخ ابـن الـدبيث على، بن يحيى بن سعيد بن محمد الدبيثى، الحافظ ابن .11

الكتـب دار، عطا القادر عبد مصطفى: وتحقيق دراسة ى،د ذهبشمس الدين محم صره:اخت م. 1997 ق / 1417، بيروت العلمية،

.ق 1380، مطبعة الحيدرية، نجف اشرف، معالم العلماء ،د بن علىمحم ، بن شهر آشوبا .12ام، خيـ ،الطوائـف مـذاهب معرفة $ف الطرائف ،على بن موسى نيالد ىابن طاووس، رض .13

.ق 1400قم،، بـإمرة المـؤمنین و یتلـوه التحصـین 7الیقین ف$ إختصاص موالنـا علـ$ ،ــــــــــ .14

سة دار الكتاب الجزائری، قـم، نصاری، مؤس اد صادق نصاری و محم اد باقر محم :تحقيق .ق 1413

احمد بهمنيار، كتابفروشـى فروغـى، :، تحقيقتاریخ بیهـق ،ق بيهقى، على بن زيد ند بن ف ا .15 .ش 1361تهران،

األخبـار لیتأو أو ثیالحد مش6ل کتابابن فورك اإلصبهانى، ابوبكر محمد بن الحسن، .16، تحقيق و تعليق: دانيال جيماريه، المعهد الفرنسى للدراسـات العربيـة بدمشـق، المتشابهة م. 2003دمشق،

التراث إحياء دار، الحفاظ طبقات بذيل األلحاظ لحظ ، تقى الدين محمد،ىمك الفهد بنا .17 .تا بىبيروت، العربى،

شـيری، دار علـى: وتعليق وتدقيق تحقيق ،البداية والنهايـة الدمشقى، اسماعيل، ابن كثير .18 م. 1988 ق / 1408 بيروت، العربى، التراث إحياء

التـراث إحيـاء دار ج، 7 ،ال6مـال کمـالإجعفر، بن اهللا هبة بن على نصر أبو ابن ماكوال، .19 .تا بىالعربى،

المعهـد : سوسـنة ديفلـد فلـزر، ، تحقيـقةطبقات المعتزلـ ى،، احمد بن يحيىبن المرتضا .20 ق. 1430ويسبادن، /بيروت ة،لالبحاث الشرقي ىاآللمان

العلميـة، بيـروت، الكتـب الكـوثری، دار زاهـد شـيخ ، تحقيـق:االكبـر الفقهحنيفه، ابو .21 . ق1425

459 فهرست گزيدW منابع

، زيدالعز: عبـاعداد، یسـفزارحامد اال¦ یعند اب ةیاالله ةالفلسف د،محم بن احمد ،یزاراسف .22 ش.1389/ م2010ة، القاهر، دابآلامكتبه

،الحمـد، دار عمـار، عمـان یتحقيق غـانم قـدور ،المجالس كتاب، لخطيبا ى،اإلسكاف .23 .م2002ق / 1422

أحمد حسينى سيد :تحقيق، ریاض العلماء و حیاض الفضـالء، اإلصبهانى، عبد اهللا أفندی .24 .ق 1401ام، قم، ط اول، شكوری، مطبعة الخي ا ش. 1357، چاپ سوم، طهوری، تهران، $نوبخت خانداناقبال آشتيانى، عباس، .25 التعــارف األمــين، دار حســن: وتخــريج تحقيــق، الشــيعة أعيــانامــين، ســيد محســن، .26

.تا بىللمطبوعات، بيروت، ، 35، ش کتاب ماه ديـن، »المواعظ و الحكم ونيع كتاب و ةي الشرف ابن« ،حسنی، انصار .27

ش.1379شهريور ، اسـفند کتاب مـاه ديـن، »بطريق ابن به منسوب ىكتاب و ىبست القاسم ابو«، ــــــــــ .28

.54و 53ش، ش 1381و فروردين 1380

، ديـن مـاه کتـاب، »مذهب ىامام ناشناخته دانشمند يك از ماندگار یاثر«، ــــــــــ .29 ش.1380شهريور و مهر

، فروردين ـ تير 1، دوره هفدهم، شماره معارف، »ةي السلجوق الدولة اخبار«، ــــــــــ .30 ، تهران.49ش، شماره پياپى 1379

، كتابخانه/ موزه و مركز اسـناد بررسیهای تاریخ$ در حوزۀ اسالم و تشـیع، ــــــــــ .31 ش.1390مجلس شورای اسالمى، تهران،

ش.1377، آذرـ اسفند 3، ش 15، د مجله معارف، »ىلحج مسلم خيتار«، ــــــــــ .32، نید ماه کتاب ،»آن سندهينو تي هو و الدرجات بصائر كتاب ىتبارشناس«، ــــــــــ .33

ش.1388، شهريور 143ش از ىكـيمتعلـق بـه ىمعتزل یري(تفس زيترشگرانقدر از كاشمر/ یا تحفه« ،ــــــــــ .34

بهشـتيو ارد نيفـرورد، 103ـ 102ش ،نیـکتـاب مـاه د ،»خراسـان) ىمكاتب معتزل ش.1385

کتـاب مـاه ، »فـهيدربـارV ابوحن ىكتاب معرفى و عقده ابن از تازه ىاتيروا«، ــــــــــ .35 ش. 1381، مهر و آبان 60ـ 61، ش نید

های نسخ خطى گنجينهاز 460

تابسـتان ،20شـماره ،ثیعلوم حد همجل ،»هي و منابع مكتوب امام هيديز« ،ــــــــــ .36 ش.1380

، مجلـه معـارف ،»معاصر خود یاز حكما ىكياو با مكاتبه و یراز فخر«، ــــــــــ .37 .54، شماره پياپى 1380، آذر ـ اسفند 3دوره هجدهم، شماره

فـ انيـمعتزل ىعـيطب ۀفلسـف«ــــــــــ ، .38 102ـ 103، ش کتـاب مـاه دیـن، »ىمطر ، ش. 1385فروردين و ارديبهشت

، 43شماره ، نیکتاب ماه د، »گريو چند منبع د "هقيمجالس ب"در هيكرام«، ــــــــــ .39 ش.1380ارديبهشت

ه ، مجلـ»المريـدين ةسياس Vكوتاه دربار ىو يادداشت یت جنيد بغدادوصي « ،ــــــــــ .40 ش. 1379 آبان ـ، مرداد 2شماره ، دوره هفدهم ،معارف

فيدربارV ىادداشتي«، ــــــــــ .41 مـاه کتـاب، »جعفر ابن عبدالسالم ىقاض هي رد و همطر ش. 1380، آبان و آذر 49ـ 50، ش نید

الزاهـد هاشـم ىد بن عبـد الواحـد بـن أبـأبو عمر محم ،المعروف بغالم ثعلب یالباورد .42د بـن يعقـوب محمـ :م لـهقـه وقـد حق ، تفسير غريـب القـرآن $ياقوتة الصراط ف ،المطرز

/ ه 1423الطبعة األولـى، ،السعودية/ المدينة المنورة ـة العلوم والحكم مكتبى، التركستان م. 2002

العلوم، بحر صادق محمد: وتعليق ، تحقيقالفوائد الرجاليـة ،مهدىمحمد د سي ،بحر العلوم .43 .ش 1363الصادق، طهران، مكتبة

تحقيق ،التکفیر والتفسیقة البحث عن أدل، بن احمد ليابوالقاسم اسماع ،ىالمعتزل ىستالب .44 ش. 1382، مركز نشر دانشگاهى، تهران، رد مادلونگ و زابينه اشميتكهويلف و مقدمه:

رضا انصاری قمى، دليل ما، الطبعة األولـى، ، تحقيق: محمدالمراتـب کتاب، ــــــــــ .45 ق. 1421قم،

.تا بى، وكالة المطبوعات، مصر، 1چ ، $فات الغزالمؤلبدوی، عبدالرحمن، .46 قيـتحق ،العoم�ـد شـرحالبصری، ابوالحسين محمد بن على بن الطيب المعتزلى، )منسوب به( .47

ق. 1410المدينة المنورة، مكتبة العلوم والحكم، ،ىالطبعة االول د،يابوزن ىبن عل ديعبدالحم المطبعـة دار د،يـابوزن ىبن علـ ديعبدالحم قيتحق ،العoم�د شرح، ــــــــــ )منسوب به( .48

ق.1410، قاهرة، ةي السلف

461 فهرست گزيدW منابع

اهللا دي: محمد حمقهيو تحق بهيبتهذ ىاعتنمجلدان، ،الفقه اصول $ف المعتمد ،ــــــــــ .49المعهد العلمـى الفرنسـى للدراسـات العربيـة بدمشـق، ،ىو حسن حنف بكربتعاون محمد

ق. 1384دمشق، القادر عطا، دار الكتب عبد ، تحقيق مصطفىتاریخ بغـداد ،أحمد بن على خطيب البغدادی، .50

.ق 1417العلمية، بيروت، .م1997 /ق 1417بيروت، العلمية، الكتب دار، ذيل تاريخ بغداد ،ارابن النج ی،البغداد .51

دار إحياء التراث ، إیضاح الم6نون ف$ الذیل عل$ کشف الظنـون پاشا، إسماعيلبغدادی، .52 تا. ، بىالعربى، بيروت

دار احياء التراث العربى، ،هدیة العارفین، أسماء المؤلفین و آثار المصنفین، ــــــــــ .53 .تا بى، بيروت

حنيفة النعمان یمسند اإلمام األعظم أب، د بن خسروعبد اهللا الحسين بن محم بوأى، البلخ .54ة مكـ ،ةالمكتبـة اإلمداديـ ،ىالقاسـم ى: لطيف الرحمن البهرائجتحقيق ،$بن ثابت ال6ـوف

م. 2010ق / 1431 ،الطبعة األولى، المكرمة، ،پورجوادی .55 شارة والعبارة ابوسـعد خرگوشـى در كتـاب های كتاب اإل بازمانده«نصراهللا

.ش1377، دوره پانزدهم، شماره سوم، معارف ۀمجل، »علم القلوب

پـانزدهم، ، دوره معـارف ۀمجلـ، »منبعى كهن دربـارV مالمتيـان نيشـابور«، ــــــــــ .56 .2ـ1شماره

کتـاب از $تعـال یبـار اثبـات در مقدمـه پـن و سـتیب شرحبكر، ىمحمد بن اب ،یزيتبر .57، به اهتمام مهدی محقق، با ترجمه فارسى: سيد جعفر سجادی، مونیم ابن نیالحائر داللة

ش. 1386انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، تهران، ،ىدانشـگاه نشـر مركـز ،یانصـار حسن: ۀمقدم با ،ضـاحیاإل ابوالقاسم، ،ىاصفهان ىميت .58

.، تهرانش1384د محمـ ىعبـدالغن :تحقيـق ،سـيرة االمـام أحمـد بـن سـليمان ى،، سليمان بن يحيـىالثقف .59

م.2002، 1، الهرم، طىعبدالعاطالكويـت، ،1الطبعة ،سمعيليون: كشف األسرار ونقد األفكاراال ،عادل سالم العبد ،الجادر .60

. م 2002

های نسخ خطى گنجينهاز 462

نید باللـه احمـد بـن الحسـیـالمؤ االمـام رةیسـ ،الشجرى، يحيى بـن الحسـين الجرجانى .61صـنعاء، ،سـة االمـام زيـد بـن علـى الثقافيـةمؤس ، ، تحقيق صالح عبداهللا قربانالهارون� ق.1424

ق 1385، بيـروت ، دار صـادر، ال6امـل فـ$ التـاریخ ،د إبن األثيـرعلى بن محم ،الجزری .62 . م1965/

، روتيب للمطبوعات، ىاألعلم مؤسسة، نه البالغة $دراسة فجاللى، سيد محمد حسين، .63 .تا بى

المطبـوع فـى ، شـرح االزهـار $فـ ةتـراجم الرجـال المـذكور ،، احمد بن عبداهللا یالجندار .64 .ق 1341، ء، صنعاشرح االزهاركتاب من ل و االد مجل ال

، ىحاج .65 :، اشـراف و تقـديمطبقات الفحـول $إل لم الوصولسoخليفه، مصطفى بن عبد اهللاصالح، یوط و صالح سعداوؤ، تحقيق محمود عبد القادر األرناىأكمل الدين احسان اوغل

م.2010استانبول، دار إحيـاء التـراث العربـى، کشف الظنون عن أسـام$ ال6تـب و الفنـون،، ــــــــــ .66

.تا بى، بيروت، ةفضـل االعتـزال و طبقـات المعتزلـضـمن چـاپ شـده ،شرح العيون، ىالحاكم الجشم .67

.م 1986ق / 1406، چاپ دومد، تونس / الجزاير، اد السي ؤف :تحقيق مجلد، 3 ،لیالتفض لقواعد لیالتنز شواهدبن عبداهللا بن احمد، داهللا يعب ،ىالحسكان الحاكم .68

قـم، الثالثـة، الطبعة ة،ي اإلسالم الثقافة اءيأح مجمع ،یالمحمود باقر محمد خيالش: قيتحق .ق 1427

الحسينى، قم، دار الكتب أحمد السيد: تحقيق، اآلمـل أمل الحر العاملى، محمد بن الحسن، .69 ش. 1362اإلسالمى،

، ةیالسـلجوق الدولـة اخبـار، بـن ناصـر ىعل ى، صدر الدين ابى الحسنالسرخس ىالحسين .70 م. 1933اعتنى بتصحيحه: محمد اقبال، الهور،

، »شـروح و ها ترجمه از ىبرخ ه؛يسجاد فهيصح ىكتابشناس«حكيم، سيد محمد حسين، .71 ش.1380، آبان و آذر 49ـ 50، ش کتاب ماه دین

کتـاب مـاه ، »های صحيفه سـجاديه كتابشناسى تفصيلى شروح و ترجمه«، ــــــــــ .72 ش.1380، دی و بهمن 51ـ 52، شدین

463 فهرست گزيدW منابع

کتـاب مـاه ، »هيسـجاد فهيصح یها ترجمه و شروح ىليتفص ىكتابشناس«، ــــــــــ .73 ش.1381ش و فروردين 1380، اسفند 53ـ 54، ش دین

. ش 1386دليل ما، قم، ،معارج الفهمحلى، حسن بن يوسف، .74 سـيد: مقدمـه ،الفـروع و األصـول علم$ إل$ النزوع غنیة على، بن حمزة زهره ابن حلبى، .75

. ش 1390 اسالمى، شورای مجلس كتابخانه تهران، حائری، عمادی محمد

عبد :حقيقت، شذرات الذهب ف$ أخبار من ذهـب ،الحنبلى، عبد الحى بن أحمد إبن عماد .76 .تا بى القادر األرناووط و محمود األرناووط، دار إبن كثير، بيروت،

، ، بيـروت االعلمـى ، موسسةاالماميـة عقائد شرح ف$ البهية الفوائد جميل، حمود، محمد .77 . ق 1421، دوم: چاپ

.م1936قاهره، طبع ، معجم األدباء، ، ياقوتحموی بغدادی .78

.م 1995، دار صادر، بيروت، معجم البلدان، ــــــــــ .79، حققه و علق عليه: نجـف عرشـى، القرآن وجوهالحيری النيسابوری، اسماعيل بن احمد، .80

ش. 1390الطبعة الثانية، مجمع البحوث االسالمية، مشهد، م.1976مصر، دار الجامعات المصرية، ،یالراز نیالد فخر ،اهللا فتح، يفل خ .81 بیتهـذ ،ميبـن ابـراه دعثمان محمـ ىعبدالملك بن اب ديسع وابی، سابوريالن ىالخركوش .82

.ق1420ى، ابوظبى، المجمع الثقاف، د بارودبسام محم :قيتحق، االسرار

ش. 1361، تهران ،بابك، نشر د روشنمحم هيو تحش حيتصح، یشرف النب، ــــــــــ .83

قابـل ج، 6، $کتاب شرف المصـطف قیمناحل الشفا و مناهل الصفا بتحق ،ــــــــــ .84ی، بـن هاشـم بـن عبـداهللا الغمـر ليابوعاصم نب :جهاوخر ثهيب احادو رت يةاصوله الخط

.ق1424، همك ية، سالمارالبشائر اإلد

، تحقيـق: الشـيخ نیالحس مقتلالخوارزمى، أبو المؤيد الموفق بن احمد بن محمد المكى، .85 ق. 1428محمد السماوی، دار انوار الهدی، قم،

، تحقيق: الشيخ مالك المحمودی، مؤسسة النشر اإلسالمى، الطبعة المناقـب ،ــــــــــ .86 ق. 1417الثالثة، قم،

، مركـز دائـرة تهـران، كاظم موسوی بجنـوردی زير نظر:، $دائرة المعارف بزرگ اسالم .87 المعارف بزرگ اسالمى.

های نسخ خطى گنجينهاز 464

جميـع $ة علـمنقومالخالصة عن الشوائب فr العقائد ال الجوهرةالدامغانى، شمس الدين، .88، تحقيق: عبداهللا بن يحيى السريحى، منشورات الجمل، الطبعـة األولـى، بغـداد، المـذاهب

م. 2008و اتیـادب ۀانشـ6دد ۀمجلـ ،»رانيـمنطـق در ا خياز تار یا شهگو« ى،تقدمحم پژوه، دانش .89

.58شماره ،1340پاييز ،زیتبر $علوم انسان مركـز و مـوزه كتابخانه، تهران، ،)دنا( ایران های دستنوشت فهرستوارۀ مصطفى، درايتى، .90

.ش 1389 اسالمى، شورای مجلس اسناد/ األرنـؤوط شـعيب: وتخـريج إشـراف ،النـبالء أعالمسير ،د، شمس الدين محم ىذهبال .91

.ق1413،الرسالة، بيروت مؤسسة، األسد حسين: تحقيق .م1970حيدر آباد دكن، ، اظتذکرة الحف، ــــــــــ .92عمـر عبـد السـالم :، تحقيـقتاریخ اإلسالم و وفیات المشـاهیر و األعـالم، ــــــــــ .93

.ق 1409تدمری، دار الكتاب العربى، بيروت، .م1948كويت، ،دمنج الصالح الدين تحقيق: ،العبر ف$ خبر من غبر، ــــــــــ .94، عارضه ]ةیـالعرب ةیاإلسالم ال6لمات $ف[ نةیالز کتابالرازی، ابوحاتم احمد بن حمدان، .95

كزالدراسـات والبحـوث اليمنـى، بأصوله وعلق عليه: حسين بن فـيض اهللا الهمـدانى، مر ق. 1415

تحقيق: عبداهللا سلوم السامرائى، چاپ شده به ،(القسم الثالث)الزینـة کتاب، ــــــــــ .96، دارالحريــة للطباعــة و مطبعــة ةیاإلســالم الحضــارة $فــ ةیــالغال والفــرق الغلــوضــميمه:

ق. 1392الحكومة، بغداد، ، تحقيـق: محمـود احمـد محمـد، بابـا لیالتأو انوار و لیالتنز اسرار فخر الدين، ،الرازی .97

م.2011ق/ 1432محمد عبدالفتاح، دارالمعرفة، بيروت، الشيخ عمر، صالحمهدی رجايى، مكتبة آيـة اهللا :، تحقيقةیأنساب الطالب $الشجرة المبارکة ف، ــــــــــ .98

.ق 1419المرعشى النجفى، قم، ، بيـروت، ی، تحقيـق عزيـز اهللا عطـارداخبـار قـزوين $التـدوين فـ ،، عبدالكريمىالرافع .99

.م1987100. ، ، عنى بتصـحيحه وطبعـه السـيد جـالل وانیدالراوندی القاسانى، ضياء الدين فضل اهللا

ق. 1374الدين األرموی، مطبعة المجلس،

465 فهرست گزيدW منابع

سة 3، والجـرائ_ الخرائ ، بن عبداهللا ديسع راوندی، قطب الدين .101 ج، تحقيق و نشر: مؤس ق. 1409االمام المهدی، قم،

، تحقيق: مهدی سليمانى آشتيانى، األخبـار ش=هاب شرح $ف الشهاب اءیض، ــــــــــ .102 ق. 1431دار الحديث، قم،

الفكر، بيـروت، شيري، دار علي: تحقيق ،العروس تاجالزبيدی، محب الدين أبى فيض، .103

م.1994 -ق 1414 .تا بىدارالفكر، ،ةیالفلسف و ةیال6الم آراؤه و یالراز نیالد فخرالزركان، محمد صالح، .104األعـالم، قـاموس تـراجم ألشـهر الرجـال و النسـاء مـن العـرب و ،خير الـدين ركلى،ز ال .105

.م 1989، دار العلم للماليين، بيروت، طبع هشتم، المستعربین و المستشرقین ،تهـران پـژوه، دتقى دانـش، به كوشش محمـتبصـرةعمر بن سهالن، زين الدين ،ساوى .106

ش. 1337غفـار «، تقديم و تحقيق: حسـن المراغـى أجوبة و أسئلة و سیالتقد نه ، ــــــــــ .107

ش. 1385، شمس تبريزی، تهران، »پور :قيـتحق، ثالـة األغبيـاءسب اليهم حoا نتنزيه األنبياء عمالسبتى االموی، على بن احمد، .108

.ق 1411،روتيب دمشق، دارالفكر و روتيب المعاصر دارالفكر ة،يالدا رضوان محمد .ق 1418 قم، ،7الصادق اإلمام مؤسسة ،الفقهاء طبقات موسوعة جعفر، سبحانى، .109تحقيق محمود محمد الطنـاجى، ، یال6بـر ةیالشافع طبقات ،عبدالوهاب بن علىسبكى، .110

.ء الكتب العربية، بيروت، طبع اولدار إحيا، منتخـب تقـى الـدين المختـار منتخب $المسم بغداد علماء خیتارالسالمى، ابن رافع، .111

م. 2000ق/1420الفاسى المكى، تصحيح عباس العزاوی، بيروت،

د محمـ ىعبـدالغن :، تحقيـقسـيرة االمـام أحمـد بـن سـليمان، ىالثقفـ ىسليمان بن يحي .112 .م 2002، 1، الهرم، طىعبدالعاط

، حققه وعلق عليه وخرج نصوصه: احمـد ةیاإلله الصحائف ن،يشمس الد ،یالسمرقند .113 عبدالرحمن الشريف، الرياض.

114. ، تحقيق: صـفاء الـدين ،شرح واجب االعتقـاد $االعتماد فالسيوری، المقداد بن عبداهللا ق. 1412البصری، مجمع البحوث اإلسالمية، مشهد،

های نسخ خطى گنجينهاز 466

، تحقيق: خالد عبدالكريم جمعه، األغبياء هتنزيه األنبياء عن تسفي، نيالد جالل ى،سيوط .115 ق. 1408مكتبة دار الغروبة، كويت، عبدالقادر احمد عبدالقادر،

2، والحـرام والحالل األصول $ف واألح6ام المعارف جامMملخص ،عبداهللا دي السشبر، .116 ق. 1398مجلد، مجمع الذخائر اإلسالمية، قم،

بلوغ المراد ى (القسم الثالث) و يسم یال6بر ةیدیطبقات الزابراهيم بن القاسم، ، الشهاری .117االمـام زيـدبن مؤسسة ،صنعاء ،اس الوجيه، تحقيق عبدالسالم بن عب معرفة االسـناد $إل

م.2000/ق1421 ،على الثقافية، تحقيـق: نـاجى حسـن، الزیدیة (نصرة مذاهب الزیدیـة)صاحب بن عباد، )منسوب به( .118

م. 1986الدار العربية للموسوعات، الطبعة األولى، ، كتابخانه آيـة اهللا العظمـى مرعشـى االعتقـادتجريد $کتابشناس ،ىعل ،ىئخو ىصدراي .119

ش. 1382نجفى، قم،

.ق 1401، دار النشر فراتز شتايز، بيروت، الواف$ بالوفیات ،خليل بن ايبك ،صفدی .120

، ىدامغـان ی، تحقيق احمـد مهـدوالسـحر ةنسم ى،، ضياء الدين يوسف بن يحيىالصنعان .121 . ش 1379تهران،

پـانزدهم، V، دورمعـارف ۀمجلـ، »خرگوشى نيشابوری ابوسعد«احمد، ،طاهری عراقى .122 .ش1377سوم، Vشمار

إلحيـاء :البيت آل مؤسسة: إعداد، $الحلـ العالمة ةم6تبطباطبايى، سيد عبد العزيز، .123 ق.1416 شوال ، قم التراث، إلحياء السالم عليهم البيت آل التراث، مؤسسة

.5، شماره تراثنا، »من مخطوطات نهج البالغة ىالمتبق «، ــــــــــ .124 العلمـاء مـن لجنـة: وتعليـق تحقيـق ،انیالب مجمM ابو على الفضل بن الحسن، ،ىطبرس .125

.م 1995ق /1415، بيروت للمطبوعات، األعلمى مؤسسة والمحققين،تهـران، چـاپ سـوم، ،اسـالميهانتشـارات ، إعالم الورى بأعالم الهـدى، ــــــــــ .126

.ق1390فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب ،د بن حسنمحم ، طوسى .127

.ق 1420ستاره، قم، ق طباطبائى،عبد العزيز محق :، تحقيقاألصول .ش 1375 البالغة، نشر قم، ،التنبیهات و االشارات شرح الدين، نصير طوسى، .128 .تا بى ، بيروت، األضواء دار ،الشیعة تصانیف إل$ الذریعة بزرگ، آغا طهرانى، .129

467 فهرست گزيدW منابع

مطبوعـاتى مؤسسـه منـزوی، نقـى علـى: تحقيق ،الشیعة أعالم طبقات، ــــــــــ .130 .تا بى قم، اسماعيليان،

تصحيح: احمد عبدالحميد غراب، ترجمه: اإلسـالم، بمناقب اإلعالمعامری، ابوالحسن، .131 ش. 1367احمد شريعتى، حسين منوچهری، مركز نشر دانشگاهى، تهران،

، با مقدمه و تصحيح: سحبان خليفـات، ترجمـه ابوالحسن عامریرسائل ،ــــــــــ .132 ش. 1375مقدمه: مهدی تدين، مركز نشر دانشگاهى، تهران،

،اآلداب کليـة مجلـة ،»المنصورية السيرة وكتابه دعثم بن فراس ابو« الغنى، محمود، عبد .133 .م1989 سال ،10 شماره صنعاء، جامعة

، تحقيق: محمد كاظم المحمودی، مكتبـة األنساب بیتهذالعبيدلى، محمد بن ابى جعفر، .134 ق. 1428آية اهللا العظمى المرعشى النجفى، الطبعة الثانية، قم،

، ترجمه: أبـو الشـرف ناصـح تاریخ یمین$ ترجمه ،ارأبو نصر محمد بن عبد الجب ، العتبى .135 ش. 1374 ، ، تحقيق جعفر شعار، انتشارات علمى و فرهنگى، تهران الجرفادقانى

، االستقصاء فيما بلغنا من کالم القدماء $ال6امل ف، مختار بن محمود ى،المعتزل ىالعجال .136 م. 1999 ق / 1420، وزارة األوقاف، القاهرة، د الشاهدد محم : السي قيتحق و دراسة

.ق 1407الفكر، بيروت، ، دارلسان المیزان ،أحمد بن على إبن حجر ،عسقالنى .137

ق. 1431، دارالسالم، قاهرة، اإلمام فخر الدین الرازی و مصنفاتهالعلوانى، طه جابر، .138وجریدة العصر ف$ ذکـر فضـالء أهـل خريدة القصرعماد الدين كاتب، محمد بن محمد، .139

ش. 1378ميراث مكتوب، تهران، ، ةعم آل ط تحقيق: عدنان محمد ، خراسان وهراة بـا ىطوسـ اشـارات شرح«: مقاله ،استانبول یها نسخه از محمد، دي س ،یحائر یعماد .140

.ش 1391 تهران، مكتوب، راثيم ،»ىنيقزو ىكاتب عمر بن ىعل حيتصح و مقابله، دمشـق، $المتحـف البريطـان $فـ $مصـادر التـراث اليمنـ ،، حسين بن عبـداهللا یالعمر .141

.م 1980ق / 1400هيتـو، حسن محمد دكتور: تحقيق، المنخـول، الغزالى، اإلمام أبو حامد محمد بن محمد .142

ق.1419 الثالثة، الفكر، دمشق، الطبعة دار العلميـة، الكتب الشافى، دار عبد السالم عبد محمد: ، تصحيحالمستصـف�، ــــــــــ .143

. م 1996 ق /1417 بيروت،

های نسخ خطى گنجينهاز 468

، تصحيح: مهـدی محقـق، انجمـن آثـار و مفـاخر حدوث العالمغيالنى، عمر بن على، .144 ش. 1383فرهنگى، تهران،

کتاب األدوية المفردة من $االختالف والتفاوت والتناقض ف $التنبيه عل، ــــــــــ .145 ، چاپ شده در:حادهش مني: أقيتحق ،الطب إلبن سينا $کتاب القانون ف

Ayman Shihadeh, "A Post-Ghazālian Critic of Avicenna: Ibn Ghaylan AL-Balkhi on

the Materi Medica of Thecanon of Medicine", Journal of Islamic Studies 24:2 (2013)

pp. 135–174.

:تحقيـق، تاریخ نیسـابورلالسیاق المختصرمن کتاب، ل،، عبدالغافر بن إسماعيىفارسال .146 ش. 1384ميراث مكتوب، تهران، د الكاظم المحمودی، محم

علـ� الـذاهب ة الحجـ«طالب المعروف ب6تاب یايمان أب ، شمس الدين،ار بن معدفخ .147 ق. 1384،النجف األشرف ،مطبعة اآلداب ،الطبعة الثانية، »طالب یإل� تكفير أب

، المعهـد العلمـى الفرنسـى االسـالم� العصـر ف� منیال خیمصادر تار ،منيد، أي الس فؤاد .148 م.1974 ،ةقاهر ة،بالقاهر ةيلآلثار الشرق

تحقيـق عبـد ،طبقات الحنفیةة ف$ الجواهر المضی، سالم بن أبى الوفاء ،القرشى الحنفى .149 . ق 1413د حلو، هجر، رياض، دوم،الفتاح محم

.تا بى، اس، بيروت، دارصادر، به كوشش احسان عب فوات الوفیات ،كتبى، ابن شاكر .150 .تا بى بيروت، العربي، التراث إحياء دار و المثنى ، مكتبةمعجم المؤلفين عمر، كحالة، .151 ىكرمـان احمـد بن عبدالواحد ابوالقاسم گفتار« ،احمد بن عبدالواحد ابوالقاسم ى،كرمان .152

، تبریزنشریۀ دانش6ده ادبیات پژوه، انش، تصحيح: محمدتقى د»گروه سه و هفتاد Vدربار ش.1343سال شانزدهم، شماره بهار

، ترجمـه: سـيد علـى قرائـى و کتابخانه ابن طاووس و احـوال و آثـار او ،اتان ،رگلب ك .153 .ش1371كتابخانه آية اهللا مرعشى نجفى، قم، رسول جعفريان،

، تحقيق: بكـر طوبـال اوغلـى، التوحید کتابالماتريدی السمرقندی، محمد بن محمد، .154 م. 2010محمد آروشى، دار صادر بيروت و مكتبة اإلرشاد استانبول، الطبعة الثانية

، المعهـد االلمـانى النیج و لمانیة ف� طبرستان و دیدیة الزأخبار ائم رد،لف يو ،مادلونگ .155 م.1987 روت،يب ة،يلالبحاث الشرق

469 فهرست گزيدW منابع

مكتبـة بـدر الثقـافى، ، التحف شرح الزلـف ،د بن منصوردی، مجد الدين بن محم المؤي .156 م.1997ق/1417، صنعاء

،لوامM االنوار ف$ جوامM العلوم و اآلثـار و تـراجم اولـ$ العلـم و االنظـار، ــــــــــ .157 م.2001ق/1422 ،صعده ،د على عيسىمحم تحقيق:

.ق 1403مؤسسة الوفاء، بيروت، ، بحار االنوارد باقر، محم مجلسى، .158شـوال د سـوم، از مجلـ 1 جزء ،ةیمعهد المخطوطات العربه مجل ى،محفوظ، حسين عل .159

.ق 1376سال

مرتضى بـن :تحقيق ،الحدائق الوردیة ف$ مناقب األئمة الزیدیـة ،يد بن أحمدم ح ،ىل ح م .160 .ق 1423 زيد محطوری، الحسنى مكتبة بدر، صنعاء، اول،

، بغـداد، مطبعـة المعـارف، وآثـاره رتهیسـ مـن $المرتضـ ادبمحى الدين، عبـدالرزاق، .161 م.1957

، بـا مقدمـه محمـد بركـت، والشـ6وک المباحـث کتابمسعودی، شرف الدين محمد، .162 ش. 1389ميراث مكتوب، تهران،

، عنى بتحقيق ما بقى نیالد اصول $ف المعتمدالمالحمى الخوارزمى، ركن الدين محمود، .163 م. 1991منه: مارتن مكدرمت و ويلفرد مادلونغ، الهدی، لندن،

تحقيـق وتقـديم: ويلفـرد مـادلونغ، ميـراث ن،یالـد اصـول $فـ المعتمد، ــــــــــ .164 ش. 1390مكتوب، تهران،

محـدث الـدين جـالل سـيد: تحقيق، الفهرسـتالرازی، منتجب الدين، على بن بابويه .165 ش. 1366النجفي، قم، المرعشي العظمى اهللا آية األرموی، مكتبة

محمود عبـد ىعبد الغن، المجلد الثانى و الثالث، تحقيق: السيرة المنصورية ،المنصور باهللا .166 . م1993 ى، بيروت،العاط

م.1986/ق 1406 ،بيروت ـصنعاء ،$الشافالمنصور باهللا عبداهللا بن حمزه، كتاب .167

، تحقيـق: فـارس واألئمـة اءیـاألنب هیـتنز، على بن الحسين، )الشريف المرتضى(موسوی .168 ش، بوستان كتاب، قم. 1387حسون كريم، چاپ دوم،

الحلبـي، النعسـاني الـدين بـدر محمـد السـيد: وتعليـق تصـحيح، أمال$، ــــــــــ .169 . م 1907 -ق 1325النجفي، المرعشي العظمى اهللا آية مكتبة منشورات

های نسخ خطى گنجينهاز 470

د أبـو الفضـل محمـ :، تحقيق(أمالى المرتضى) غرر الفوائد و درر القالئد، ــــــــــ .170 م. 1998الفكر العربى، قاهرة، إبراهيم، دار

السيد: إعداد/ الحسينى أحمد السيد: ، تقديمرسائل الشریف المرتضـ$، ــــــــــ ـ .171 ق. 1405 الكريم، قم، القرآن دار ،الرجائى مهدی

،مؤسسـة الـبالغى، تحقيق وفقان خضير محسن الكعبـ، $المرتض مسائل، ــــــــــ .172 .م 2001ق/ 1422

ىحققه: محمد عبـدالغن ،القـرآن م�جازات $ف انیالب صیتلخ ن،يمحمد بن حس ،یموسو .173 ق. 1406 روت،يدار األضواء، ب ة،يحسن، الطبعة الثان

الطبعـة جاسـم، دي السـ ىمكـ: حققه ،القرآن م�جازات $ف انیالب صیتلخ، ــــــــــ .174 .ق 1432 روت،يب الكتب، عالم ،ىاألول

الغطـاء، كاشـف آل رضا محمد: شرح ،لیالتنز متشابه $ف لیالتأو حقائق، ــــــــــ .175 .ق 1406 روت،يب األضواء، دار ،ىاألول الطبعة

ث،يالحـد دار ،ىاألول الطبعة هوشمند، یمهد: حيتصح ،ةیالنبو الم�جازات، ــــــــــ .176 .ش 1380 قم،

، كلود سـالمة حقيق و تعليق:تف$ اصول الدین، تبصرة األدلةالنسفى، ميمون بن محمد، .177 م. 1990 المعهد العلمى الفرنسى للدراسات العربية، دمشق،

آل مؤسسة: تحقيق، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل خاتمةالنوری، الشيخ حسين، .178 ق.1415، التراث، قم إلحياء :البيت

بيروت، الطبعـة ،التراث إلحياء :البيت آل مؤسسة، مستدرک الوسائل، ــــــــــ .179 م. 1987 ق / 1408المحققة، األولى

،ىطباطبـاي ىسـحسـين مدر :تصحيح ،»ال6الم $ف $المختصر ال6افرساله «ناشناس، .180 ىد ابـراهيم باسـتانمحمـ ،ید جعفـر شـهيدسي ،ى، به كوشش حبيب يغمايمحيط ادب

كشـور ـ ىعمـوم یها كتابخانه یو ايرج افشار، انتشارات دبيرخانه هيئت امنا یپاريز .ش 1358تهران،

ى،قم ید رضا انصارمحم تحقيق: ،»ال6ـالم $ف $المختصر ال6افرساله «، ــــــــــ .181دفتر دوم، به كوشش رسول جعفريان، كتابخانه حضـرت آيـة اهللا ران،یا $اسالم راثیم

ش، قم. 1374العظمى مرعشى نجفى،

471 فهرست گزيدW منابع

نيحسـ: قيحقت، ودواء کالم العرب من ال6لـوم شمس العلومنشوان حميری، ابو سعيد، .182 دمشق. ارالفكر،د، یالعمر عبداهللا بن

اهللا آيـة مكتبـة ،واألسـتار الحجـب كشف حسين، إعجاز النيسابوری الكنتوری، السيد .183 ق.1409، الثانية المقدسة، الطبعة النجفى، قم المرعشى العظمى

ق/ 1420 ،، عمانفاتهمفين الزيدية وفهرست مؤلأعالم المؤل عباس، عبدالسالم الوجيه، .184 م.1999

.ش1350نايى، تهران، چاپ دوم، انتشارات س، نامۀ مینوی، ايرج افشار، حبيب و يغمايى، .185 عبـداهللا : قيـحقت، سياسـة المريـدين، د بـاهللا مؤي ال ابوالحسين احمد بن الحسينى، الهارون .186

هاشم الشريف، الطبعة األولى، مكتبة مركز بـدر للطباعـة والنشـر و التوزيـع، لياسماع ق. 1422صنعاء،

، تصـحيح و تحقيـق: محمـد السـادة األئمة خیتار $ف اإلفادةهارونى، يحيى بن حسين، .187 ش. 1387كاظم رحمتى، ميراث مكتوب، تهران،

منابع التين

188. Ansari, Hassan and S. Schmidtke,“Between Aleppo and Ṣaʿda: The Zaydī reception of

the Imāmī scholar Ibn al-Biṭrīq al-Ḥill ī”, Journal of Islamic Manuscripts[2013].

189. Ansari, Hassan and S. Schmidtke, “Abū Saʿd al-Ḫargūšī and his Kitāb al-Lawāmiʿ: A Ṣūfī

Guide Book for Preachers from 4th/10th century Nīšāpūr,” Arabica [2011] 58 v-vi, pp.

503-18.

190. Ansari, Hassan and S. Schmidtke, “Muʿtazilism after ʿAbd al-Jabbār: Abū Rashīd al-

Nīsābūrī’s Kitāb Masāʾil al-khilāf fī l-uṣūl (Studies on the transmission of knowledge

from Iran to Yemen in the 6th/12th and 7th/13th c. I),” Studia Iranica [2010] 39, pp.

227-78.

191. Ansari, Hassan and S. Schmidtke, “Muʿtazilism in Rayy and Astarābād: Abu l-Faḍl al-

ʿAbbās b. Sharwīn (Studies on the transmission of knowledge from Iran to Yemen in the

6th/12th and 7th/13th c. II)”, Studia Iranica, 41 (2012), pp. 57-100.

192. Ansari, Hassan and S. Schmidtke, “The Muʿtazilī and Zaydī Reception of Abū l-Ḥusayn

al-Baṣrī’s Kitāb al-Muʿtamad fī Uṣūl al-Fiqh: A Bibliographical Note”, Islamic Law and

Society [2013] 20, pp. 90-109.

های نسخ خطى گنجينهاز 472

193. Ansari, Hassan and Sabine Schmidtke, Iranian Zaydism during the 7th/13th century: Abū

l-Faḍl b. Shahrdawīr al-Daylamī al-Jīlānī and his commentary on the Qurʾān, Journal

Asiatique, 299 i (2011), pp. 205-11.

194. Ansari, Hassan and Sabine Schmidtke, “The Zaydī reception of Ibn Khallād’s Kitāb al-

Uṣūl: The taʿlīq of Abū Ṭāhir b. ʿAl ī al-Ṣaffār,” Journal asiatique [2010] 298, pp. 275-302.

195. -Ansari, Hassan and S. Schmidtke, “The literary-religious tradition among 7th/13th

century Yemenī Zaydīs: The formation of the Imām al-Mahdī li-D īn Allāh Aḥmad b. al-

Ḥusayn b. al-Qāsim (d. 656/1258),” Journal of Islamic Manuscripts [2011] 2, pp. 165-222.

196. Bellamy, James A, “The Kitāb Ar-Rumūz of Ibn Abī Sarḥ”, Journal of the American

Oriental Society, Vol. 81, No. 3 (Aug. - Sep., 1961), pp. 224-246.

197. Daiber, Hans, Maqāla f ī l-radd ʿal ā l-Mujbira (MS Najaf), attributed to ʿAbd al-

Jabbār al-Hamadhānī, published in: A Common Rationality: Muʿtazilism in Islam and

Judaism, edited by: Camilla Adang, Sabine Schmidtke, David Sklare, WÜRZBURG,

2007, p: 101-126.

198. Gimaret, D. “Un traité théologique du philosophe musulman Abū Ḥāmid al Isfizārī”,

Mélanges de l’université Saint-Joseph 50, 1984, pp. 209-252.

199. Lewin, B., “L’ideal antique du philosophe arabe; un traité d’éthique du philosophe

Baghdadien Ibn Suwār,” Lychnos, 1945, no. 5.

200. Lewin, B., La Notion de muḥdat dans le kalâm et dans la philosophie : un petit traité

inédit du philosophe chrétien Ibn Suwâr, Orientalia Suecana. Vol. III. Uppsala.

201. Madelung, W, "The Identity of Two Yemenite Historical Manuscripts," JNES 32 [1973]:

175-80.

202. Shihadeh, Ayman, “A Post-Ghazālian Critic of Avicenna: Ibn Ghaylān al-Balkhī on the

Materia Medica of the Canon of Medicine”, Journal of Islamic Studies, (2013) 24 (2).

pp. 135-174.

H Oa اعالم

، 97، 70، 69، 68، 63 تهرانـىآقا بزرگ 102 ،103 ،110 ،154 ،251 ،273 ، 291

100 آل أبى طالب ابن عبد المطلب

241 آلب ارسالن

48 آل الشيخ أسداهللا التسترى 47 آل نوبخت

91 آمدى 72 آملى، سيد حيدراحمد بـن الحسـن بـن ← آوى، مجد الدين الحسينىعلى بن خليفة

64 ابراهيم بن أبى الغيث 90 إبراهيم بن سليمان القطيفى

450، 449 إبراهيم بن فليح

148، 142، 140 ابراهيم بن القاسم الشهارى

137 ابراهيم بن مجدالدين المؤيدى

ابراهيم بـن محمـد بـن ابـراهيم، فخرالـدين ــــحاق ، 323، 322، 321، 320 ابواس

324

ابــراهيم بــن محمــد بــن أحمــد بــن قــريش 360، 270 المروزى، أبو إسحاق

ابراهيم بن محمد بن عبد اهللا بـن الهـادى بـن ابراهيم بن على بن المرتضى بـن المفضـل

425، 393 بن الهادى إلى الحق

ابراهيم بن محمد الحموينى، صدر الدين أبـى 360 المجامع

61 ابراهيم بن محمد المذارى 264 االبرقوهى

شيخ الشرف أبـى الحسـن ← ابن أبى جعفر محمد بن محمد العلوى الحسينى

های نسخ خطى گنجينهاز 474

ابن أبى جعفر العلوى الحسينى، شيخ الشـرف 101 أبى الحسن

139، 138، 136، 94 ابن ابى الحديد

392 ابن أبى حريصة

147، 142، 140 ابن ابى الرجال

303، 302 ابن أبى سرح

431 ابن ابى السمال

71، 70 ابن األثير 337، 93 ابن ادريس حلى

275، 274 ابن األعرابى

على بن بابويه ← ابن بابويه پدرــى ــق حل ــن بطري ، 183، 139، 81، 79 اب

227 ،228 ،338 ،370

431، 429، 426، 411، 399 ابن بهران

، 329 تقـى الـدينابن تيميه، أبوالعبـاس 334

430 ابن الجزرى

297، 296 ابن جوزى

431، 398 ابن حابس

418، 380، 335، 263 ابن حاجب

136 ابن حجر عسقالنى

298، 296 ابن الحداد الحنبلى

430 ابن خالويه

238، 237 ابن خسرو البلخى

173 ابن خلدون

ابوالحسـن علـى بـن أحمـد ← ابن خميـر السبتى األموى

286 ابن دريد

297 ابن رئيس الرؤساء

144 ابن الراوندى

33 ابن الريحانى الموصلى 297، 296 ابن الزاغونى

289، 85 ابن زهره حلبى

43 ارم عز الدينكابن زهرة، ابو المالحسـن بـن علـى بـن ← القمى كابن زير القمى كزير

رضوان بن محمد الساعاتى ← ابن الساعاتى 46 يتكابن الس

، 312، 308، 307، 306 ابن سهالن ساوى315

193 ابن السيد البطليوسى

، 105، 104 ابن سينا، حسين بـن عبـد اهللا 106 ،155 ،287 ،293 ،294 ،295 ،296 ،297 ،298 ،303 ،306 ،307 ،308 ،309 ،317 ،322 ،323 ،324 ،335 ،336 ،348 ،352 ،357 ،361 ،364 ،371 ،372 ،381 ،385 ،419 ،426

، 62، 61 ابن شاذان صاحب مائـة منقبـة63

268، 61، 59 ابن شاذان قمى

475 اعالم نمايه /

285 ابن الشرفية الواسطى

، 202، 201، 182 ابن شروين، ابو الفضـل203 ،204

247، 101 ابن الشعار الموصلى

128 ابن شعبه شامى، ابو عبد اهللا ابو القاسم

128 ابن شعبى شامى، ابو على

127 ابن شغبى، ابو محمد

ــوب ــن شهرآش ، 205، 67، 66، 49، 48 اب222

340 ابن الصالح

389 ابن الصوفى

عبيداهللا بن أحمد المقـرى، ← ابن الصيدالنى أبو القاسم

، 297، 274، 273، 112، 111 طـاوسابن 298

100 ابن طباطبا

451، 279، 270، 268، 82 ابن عباس

340 ابن عبد العزيز الجوهرى

90 ابن العتائقى، عبد الرحمن، 134، 133، 82 ابن عربى، محـى الـدين

135 ،136 ،138 ،139 ،260 ،263 ،350

415 ابن عزيز السجستانى

263، 262، 260 ركابن عسا

239 ابن عقده

296 ابن عقيل

321 ابن الغالم

21 ابن فادار قمى 349، 307، 122، 102 ابن فندق بيهقى

360، 357، 351، 350 كابن فور

292، 262 ابن الفوطى

92، 59 ابن فهد حلى 286 ابن قاضى شهبه

189، 47 ابن قبه

جعفر بن محمـد بـن قولويـه، ← ابن قولويه أبوالقاسم

264، 263 ابن القيم

380، 372، 366 مونهكابن

182 ابن متويه

441، 431، 424، 411 ابن المرتضى

حلى، الحسن بن يوسف عالمه ← ابن المطهر بن المطهر

370، 369، 346 ابن المعمار بغدادى

424 ابن مفتاح

197 ركابن المقرى االصفهانى، ابو ب

449 ابن المقفع

420 ابن مقله

320 ابن ميمون

264 ابن ناصرالدين

محمـد جمـال الـدين الفـارقى ← ابن نباته المصرى

های نسخ خطى گنجينهاز 476

390، 276 ابن نجار بغدادى

263 ابن نقطة

حمـد بـن محمد بـن أ ← ابن الوليد القرشى الوليد الزيدى، محى الدين

265 ابن هشام

374 ابن هيثم

359، 358 ابو اسحاق اسفراينى

ابراهيم بن محمد بن ← ابو اسحاق المروزى أحمد بن قريش المروزى، أبو إسحاق

307 ات بغدادىكابو البر

341 أبو البقاء السمرقندى

360 ركابو ب

ابن عربى، محى الدين ← العربىر ابن كابو ب 77 ر بن أبى على الشيرازىكأبو ب 351 ر بن الطيب، تقى الدينكأبو ب

ر محمد فرزند قاضـى القضـاة عبـد اهللا كابو ب 241 الناصحى

164 ابو ثمامه (ثمامة بن أشرس) معتزلى

277 ابو جعفر بن احمد بن سحمة

محمـد بـن الطوسـى، ← أبو جعفر الطوسى الحسن

أبوالقاسـم بـن تـال ← ابو جعفـر هوسـمى الهوسمى الزيدى

أحمـد بـن محمـد بـن ← ابو حـاتم رازى حمدان الرازى، أبو حاتم

259 أبو حامد محمد

127 ابو الحسن البشرى عراقى

421 ر االسفراينىكابو الحسن بن أبى ب

فريـد ← أبو الحسن بن أبى القاسم البيهقـى 349 راسانخ

350 أبو الحسن بن حرازم

296 ابو الحسن بن الزاغونى

127 ابو الحسن بن على الخمى عراقى

341 ابو الحسن شريح

، 155، 132، 26، 25 ابو الحسـين بصـرى156 ،173 ،174 ،185 ،229 ،231 ،254 ،370 ،441

348 أبو الحسين بن على الطنافسى

179 الحسين الخياطأبو

، 25 ابو الحسين الهارونى، احمد بن الحسين28 ،29 ،129 ،143 ،144 ،145 ،153 ،

162 ،173 ،174 ،179 ،180 ،181 ،185 ،186 ،188 ،189 ،190 ،192 ،193 ،196 ،197 ،198 ،199 ،205 ،206 ،226 ،399 ،400 ،406 ،407 ،408 ،417 ،436 ،440 ،450

127 نى شامىتاكابو حمزه ال

، 240، 239، 237، 222، 220 ابــو حنيفــه243 ،244 ،356 ،454 ،455

268 رامىكابو حنيفه

477 اعالم نمايه /

127 اتب شامىكابو الدر

127 انى شامىكابو الد

328 أبو دلف عجلى

47 أبو ذر ، 201، 182، 179 ابــو رشــيد نيشــابورى

204 ،205 ،242

321، 320 بيرونىابو ريحان

303 رياكأبو ز

279 ريا يحيى بن زياد الفراءكأبو ز

189، 181 ابو زيد علوى

37 الشجرى ابو السعادات ابن 279 أبو سعد بن أبو عمر

خرگوشى نيشابورى، ← ابو سعد خرگوشىبن محمـد بـن ابـراهيم كابوسعد عبدالمل

الواعظاسماعيل بن على الرازى ← ابو سعد السمان

السمان، أبو سعد 128 ابو سعيد ابن معدن شامى

419 أبو سعيد أبو الخير

279 أبو سعيد البستى

اهد 84 أبو سعيد الز ابو سهل األنمارى، محمد بن محمد بن علـى

277 ،279

279، 270 أبو صالح

37 ابو الصالح حلبى

95، 94 لحسنىأبو الصمصام اــائرى، ــنى الث ــف الحس ــن يوس ــب ب ابوطال

163 الدين جمال اإلسالم قطب

ابوطالب بـن يوسـف الحسـينى، ظهيرالـدين166

أبو طالب الحسين بن محمد بن على الزينبـى223

أبو طالب حمزة بـن محمـد بـن أحمـد بـن 95 شهريار الخازن

القرشـىابو طالب محمد بن على بـن أحمـد 340

350 ىكأبو طالب الم

، 29، 25 ابو طالب هارونى، الناطق بـالحق 143 ،145 ،173 ،174 ،179 ،180 ،181 ،185 ،186 ،188 ،189 ،190 ،197 ،416 ،442

أبو طاهر بن أبى نصر بن محمد بـن محمـود 352 لىكالويذ

السلفى، حافظ، ابو طاهر ← ابو طاهر سلفى 127 الطاهر الطالقانىابو

246 ابو طاهر طريثيثى

127 ابو الطرى عراقى

416 أبو الطيب محمد برهان الدين

342 أبو عاصم العبادى

279 أبو العباس األصم

های نسخ خطى گنجينهاز 478

61 ابو العباس بن أحمد 275، 274، 273 ابو العباس ثعلب

ــنى ــاس الحس ــو العب ، 181، 145، 129 اب189 ،399

، 189، 188، 174، 173 ابو عبد اهللا بصرى197

274 أبو عبد اهللا بن البنا

408 عبد اهللا الجرجانى وأب

محمد بن ابراهيم بـن ← بو عبد اهللا الخبرىأأحمد الخبرى الفارسى، فخرالدين أبى عبد

اهللا 69 أبو عبد اهللا الدامغانى

342 عبد اهللا الزعفرانى وأب

239، 164 ابو عبد اهللا العلوى

279 أبو عبد الرحمن بن محبور الدهان

293 ابو عبيد جوزجانى

280 ابو عبيد الطوسى

404 ابو العتاهية

محمـد بـن عبـد الواحـد ← ابو عمر الزاهد الزاهد، ابو عمر 61 ابوغالب زرارى

127 النحوى عراقىابو الفتح

ــوح رازى ــو الفت ، 70، 69، 68، 67، 66 اب71 ،111 ،266

415، 160، 159، 158 ابو فراس

157 ابو فراس ابن دعثم

148، 108 ابو الفرج اصفهانى

36، 35 ابوالفضل ابراهيم، محمد 144 أبو الفضل بن شهر دوير بن يوسف

342 نىأبو الفضل الزعفرا

ابن شروين، ← ابو الفضل العباس بن شروين ابو الفضل

57 أبو الفوارس بن نصر اهللا بن الموصلىأبـو القاسـم بـن ← ابو القاسم ابـن شـبيب

حسين بن شبيب الحسنى، شهاب الدين 189 ابو القاسم ابن المهدى الحسنى

، 188، 187، 164، 139 ابو القاسم بسـتى190 ،191 ،192 ،198

408 ابو القاسم بلخى

، 198 أبو القاسم بن تال الهوسمى الزيـدى400 ،440

أبو القاسم بن حسـين بـن شـبيب الحسـنى، 447، 171 شهاب الدين

396 يم البعدانىكأبو القاسم بن عبد اهللا الح

أبو القاسم بن عبد الرحمن بن محمد بن حامد 280 بن متويه الشنادبادى

432، 272، 271 ابو القاسم التيمى

350 أبو القاسم الجنيد

401 أبو القاسم الحسين بن الحسن

259 أبو المحاسن األرموى

479 اعالم نمايه /

128 ابو محمد بن عبد اهللا شامى

قضاة القاضى ← أبو محمد عبد اهللا بن الحسين

عبد اهللا بن الحسين الناصحى النيسابورى، ابومحمد

عبداهللا بن قضاة القاضى ← ابو محمد الناصحى الحسين الناصحى النيسابورى، ابومحمد

350 أبو مدين

133 ابو مسلم اصفهانى

شـريح بـن المؤيـد المؤيـدى ← ابو مضـر الشريحى، أبو مضر

455 ابو مطيع

350 أبو المعالى

263 أبو المعالى األبرقوهى

133 المعالى جوينىابو

191 أبو موسى األشعرى

أبو نصر المعمرى، محمد بن الحسن بن محمد 238 بن جامع بقرائتى

225 ابو نعيم النعيمى

350 أبو واغر

426 ابو الهيثم

117 ابو يعقوب سجستانى

39، 38، 37 ابو يعلى جعفرى 165 ابويوسف بن على، جمال الدين

350 أبو يوسف الدهانى

237 ابو يوسف قزوينى

ابهرى، اثير الدين المفضل بن عمر بن المفضل325 ،326 ،327 ،328 ،330 ،331 ،335 ،366 ،388

الحسن بن ← أبى الحسن بن سوار البغداذى 0سوار البغدادى، أبو الخير

ابهـرى، اثيـر الـدين ← اثير الـدين ابهـرى المفضل بن عمر بن المفضل

115 احسايى، احمد

443 أحمد ابن السعود بن عزوى العصيفرى

197 احمد بن إبراهيم الحسنى، أبو العباس

ر بن عمر بن أبى الخيـر بـن كأحمد بن أبى ب 343 أبى الهيثم الجيلى

371 ر بن محمد النخجوانىكأحمد بن أبى ب

بـن شـاذان، أبـو نصـرأحمد بن أبى الحسن 96

123 أحمد بن أبى سعد البيهقى

431 أحمد بن أبى الهائم

206 أحمد بن أحمد الديلمى

أحمد بن اسحاق (أبى اسـحاق) األسـفزارى، 299، 298 أبو حامد

احمد بن االمام الربانى حميـد الملـة والـدين 423 الحجيدى

127 احمد بن بطا شامى

446 حمد بن جحالنأ

217 الديرى كأحمد بن الحاجى عبد المل

های نسخ خطى گنجينهاز 480

ى، ابـو كسـكاحمد بن الحسن بن عثمان الس 340 العباس

أحمــد بــن الحســن بــن علــى بــن إســحاق 407 الفرزاذى

احمد بن الحسن بن على بن خليفة الحسـينى293 ،294

214 أحمد بن الحسن بن على الجاربردى

بـن الحسـن بـن يوسـف الجـاربردى، أحمد 219 فخرالدين

، 410، 175 احمد بـن الحسـن الرصـاص442 ،447

ركـأحمد بن الحسن الطريثيثى المقرى، أبو ب270

279، 141 احمد بن الحسين

ديم، كـمان ← هاشم أحمد بن الحسين بن أبىقوام الدين أحمد بن أبـى هاشـم الحسـنى

ششديوان بن يوسـف الشـحذى، أبـو أحمد بن حمد

280 الحسن

344 أحمد بن حميد بن سعيد، جمال الدين

273 احمد بن حنبل

453 احمد بن الخليل

137 أحمد بن درهم المؤيد

163 ينكاحمد بن د

97 احمد بن زين العابدين علوىد ي مير س

367 أحمد بن الساعاتى

، 117 ل علـى اهللا كـالمتواحمد بن سليمان 118 ،119 ،120 ،139 ،145 ،148 ،175 ،212 ،194 ،228

93 أحمد بن طاوس، جمال الديننـدى، كاحمد بن عبد الرحمان بـن محمـد ال

340 جالل الدين ابوالعباس

احمد بن على بن الحسن بـن شـاذان الفـامى 62، 61 القمى، ابو العباس

395 ومىأحمد بن على الر

الـدين سـليل احمد بن على الصليحى، شمس 212، 211، 117 كالملو

احمد بن محمد بن احمد النقـور البـزاز، ابـو 275 الحسين

348 أحمد بن محمد بن اورمه

450 أحمد بن محمد بن الحسين بن سالم

أحمد بن محمد بن حمدان الرازى، أبو حـاتم121 ،389

د بن محمد بن عبد اهللا بن النقـور البـزاز، أحم 274 أبو الحسين

أحمد بن محمد بن عبـد الـرحمن بـن علـى 354 الحسينى

62 احمد بن محمد بن عجالنأحمد بن محمد بن على بـن عمـر بـن علـى

33 الحنفى

481 اعالم نمايه /

أحمد بن محمد بن عمـران بـن منصـور بـن 445 سليمان بن غزوان االمبرقى

80 وعكأحمد بن محمد بن القسم األ أحمد بن محمد بن المظفر بن المختار الرازى

357

279 أحمد بن محمد بن نصر

أحمد بن محمد الحدادى الفريومى، أبو نصـر279

418، 417 أحمد بن محمد المتميز

362 ر الصابونىكأحمد بن محمود بن أبى ب

344 بن مفضلاحمد

405، 404، 401 احمد بن موسى الطبرى

424 أحمد بن نسر بن مسعود اليمنى العنسى

احمـد بـن ← احمد بن الهادى إلـى الحـق يحيى الهادى إلى الحق 392 أحمد بن يحيى بن أزيد

أحمد بن يحيى بن محمد بن على بن محمـد 333، 332 القرشى

، 401 إلـى الحـق احمد بن يحيى الهـادى403 ،405

أحمد بن يوسف بن أحمد العريضـى العلـوى 95، 94 الحسينى

أحمد بن يوسف بـن الحسـن بـن رافـع بـن واشى، موفق الدين أبى العبـاسكسودان ال

360 ،420

، 354، 325، 285، 77 احمــد پاشــافاضــل 355 ،357 ،359 ،360 ،361 ،372 ،374 ،375 ،376 ،377 ،382 ،383

401، 344، 145 احمد الناصر لدين اهللا

128 االخرس العلوى شامى

265 األخضرى، عبد الرحمان

345 اربلى

415 اردبيلى، يوسف

، 300، 298 أرسطوطاليس بن نيقومـاخس302

ــــوى ، 336، 330، 115، 70، 66، 37 ارم379 ،380

374 ،94 ارموى، سراج الدين

255 لكاسحاق بن يوسف بن المتو

378، 40 اسعد افندى

363، 139 افىكاس

إسماعيل بـن إبـراهيم بـن عطيـة النجرانـى135

اسماعيل بـن أحمـد بـن الحسـين قضاةالشيخ 279، 278 البيهقى، أبوعلى

اسماعيل بن أحمد الضرير النيسـابورى، أبـو 355 عبد الرحمن

، أبــو ســعدكاســماعيل بــن الحســن الســما239

339 اسماعيل بن خلف المقرى، ابوطاهر

های نسخ خطى گنجينهاز 482

446 ينكاسماعيل بن طغت

إســماعيل بــن علــى بــن إســماعيل الــرازى202 ،206

الفـرزاذىاسماعيل بن علـى بـن اسـماعيل 206

اسماعيل بن على الرازى السـمان، أبـو سـعد237 ،238

اسماعيل بن المنصور القاسم بـن محمـد بـن 425 على

278، 251 اسماعيل پاشا بغدادى

اسماعيل فرزند المنصور باهللا قاسم بن محمـد 255، 194 ل على اهللا كبن على، المتو

118 اشتروتمان

ــميت ــههكاش ، 201، 187، 141، 15 ، زابين204 ،357 ،390 ،412

431 اصفهانى

328 الدين محمود اصفهانى، شمس

144 ركاصم، ابو ب

249 افشار، ايرج

59 هكالدين تر افضلــى ــدين غيالن ، 287، 106، 104 افضــل ال

306 ،308 ،309 ،310 ،311 ،312 ،313 ،314 ،315

، 68، 67 فهانى، ميـرزا عبـد اهللا افندى اصـ70 ،76 ،78

209 اقبال آشتيانى، عباس

291، 253 اقليدس

241 امام الحرمين جوينى

فخر رازى ← االمام الرازىالمنصور بـاهللا عبـد اهللا بـن ← امام المنصور

حمزهاللجـيم بـن أميـرة المصـدرى ابن أبى كأمير

الـدين أبوالحسـن العجلى القزوينى، معـين43

7على بن أبى طالب ← 7أمير المؤمنين

63، 58 امين، سيد محسن 127 ى عراقىكانيال النز

76 بركايرانى، ا 314، 306 الزمان ايالقى، شرف

389، 96 7باقرامام

352، 351، 185 ركباقالنى، ابو ب

82 بايزيد بسطامى 113، 98 بجنوردى

363، 354، 336، 294 بدرالدين تسترى

109 بدرالدين لؤلؤ

300، 254، 26 بدوى، عبد الرحمان

438، 425 برادران هارونى

329، 263 البرزالى

زيد بن الحسن البيهقى البروقنى ← البروقنى الخراسانى

483 اعالم نمايه /

363، 362 البشاغرى، محمد بن يحيى

420 بشر بن المعتمر

179 بشر مريسى

59، 48، 45 بصروى 342 البغوى، محى السنة

425 بقى بن مخلد

398 رى، علىكالب

342 بلقينى، سراج الدين

ابن سينا، حسين بن ← بوعلى / بوعلى سينا عبد اهللا

59، 57، 56 بهايىشيخ علـى بـن أحمـد بـن ← وعكـبهاءالدين األ

وع، بهاء الدينكالحسين المعروف باأل 56 بهرام ميرزا

235 بهراميان، على

ــمى ، 187، 186، 173، 155، 53، 48 بهش188 ،229 ،441

374، 323 بهمنيار

338 بياضى

ابو ريحان بيرونى ← بيرونى 219، 91، 90 ناصرالدينبيضاوى،

425، 278 بيهقى

281 پورجوادى، نصراهللا

292، 291 تاج الدينامير سيد

68 الدين تاج

الدين ابوالفضائل محمد بن الحسـين بـن تاج 330 عبد اهللا األرموى

328، 94 تاج الدين األرموى

محمد بـن المفـرج ← تاج العرب المذحجى مذحجى، أبو عبد اهللا ال

134 ترمذى

265 تفتازانى

صـاعد بـن أحمـد العجـالى ← تقى عجالى الدين األئمة ابوالمعالى األصولى، تقى

95، 62 برى، هارون بن موسىكالتلع 128 ثابت الدولى

453، 415، 286 ثعالبى

ابو العباس ثعلب ← ثعلب 343، 268 ثعلبى

209 ثنويان

جابر بن حيان الصـوفى، صـاحب التصـانيف388

370، 346 جار اهللا افندى

← جـار اهللا محمـود بـن عمـر الزمخشــرى زمخشرى، أبو القاسم محمود بن عمر

236 جامى، عبد الرحمان

192، 164 جبائى، ابو على

93 الدين بن نما ابن الشيخ السعيد نجيبجعفر قاضـى جعفـر ابـن ← عبد السالمجعفر ابن

عبد السالم

های نسخ خطى گنجينهاز 484

قاضـى ← جعفر بن أحمد بـن أبـى يحيـى جعفر ابن عبد السالم

جعفر بن أحمد بن عبد السالم بن أبى يحيـى، قاضى جعفر ابن عبد السالم ← أبو الفضل

337 جعفر بن أحمد بن قمرويه الحائرى

93 جعفر بن سعيد، نجم الدين أبو القاسم 39 ... على بن أبى طالبعبداهللا بنجعفر بن

62 جعفر بن عبد اهللا المحمدى 62 جعفر بن على الدقاق

179 جعفر بن مبشر

224 جعفر بن محمد

جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن علـى 347 بن أبى طالب الصادق

224 جعفر بن محمد بن عمار

، 61 قولويه، أبو القاسمجعفر بن محمد بن 96

7صادقامام ← جعفر بن محمد الصادق

410 جعفر بن المنصور اليمن

448 7جعفر صادقامام

167 جالل الدين الحسين

360، 339، 22 جاللى، سيد محمد حسين

183 جاللى، سيد محمدرضا

صاعد بن محمـد ← ستانىكجمال الدين تر اشغرىكالسغدى ال بن مصدق

127 الجنبالنى عراقى، ابو عبد اهللا

390 7جوادامام

358، 340، 339 كجوينى، عبد المل

، 32 رامـةك، محسن بن محمد بـن جشمى147 ،174 ،177 ،178 ،179 ،207 ،211 ،212 ،227 ،242 ،243 ،282 ،343 ،384 ،395 ،396 ،411 ،418

426 دلحاتم بن أحمد األه

252، 251، 250 حاجى خليفه

، محسن بن محمـد جشمى ← م ابوسعدكحا رامةكبن

، محسن بن محمـد جشمى ← جشمىم كحا رامةكبن

227 انىكم حسكحا

425 م نيشابورىكحا

350 حبيب العجمى

291 حسام ساالر

128 حسان الدوله مخفى

374 سلماسىحسن بن ابراهيم

350 الحسن بن أبى الحسن البصرى

الحسن بن أبى الغنائم بن سالم القـيم بمشـهد 259 الحسين

400 الحسن بن أحمد بن داود الحبيشى

400 حسن بن أحمد بن داود الخاوى

الحسن بن أحمد بـن مخلـد المخلـدى، أبـو 223 محمد

485 اعالم نمايه /

433 الحسن بن أحمد الجالل

84، 82 الحسن بن أحمد السمرقندى الحسن بن أحمد العطار الهمدانى، أبـو العـالء

223

(شـهيد الثـانى) حسن بن زين الدين العاملى56

115، 114 حسن بن سليمان حلى

، 298 الحسن بن سوار البغدادى، أبو الخير299 ،301

392 الحسن بن عبد اهللا الطبرى

، 42، 41 القمـى كبن على بن زيـر الحسن44

الحسن بن على بن محمد بن اسحاق بن سيار 239 الدمشقى، أبو على

238 الحسن بن على الدمشقى

390، 96 7رىكحسن بن على العسامام

حسن بـن محمـد بـن الحسـن االسـترابادى370

392 الحسن بن محمد بن الحنفية

57 الحسينى الشقطىحسن بن محمد ، 170، 169 الحسن بـن محمـد الرصـاص

175 ،201 ،411 ،433

428 حسن بن محمد النحوى

عالمـه حلـى، ← الحسن بن المطهر الحلـى الحسن بن يوسف بن المطهر

399 الحسن بن وهاس

الحسن بن يحيى بن عبد اهللا بن سـليمان بـن 447 مالهادى إلى الحق عليه السال

361، 33 حسون، فارس

284، 83 7الحسينامام

455 اشغرىكالحسين بن أبى الحسن ال

المعـالى حسين بن أبى المظفر محمد بن أبـى 105 البلدى الشيبانى، ابو عبد اهللا

255 حسين بن أحمد بن زبارة

338 حسين بن أردشير بن محمد الطبرى

223 إسحاقالحسين بن

الحسين بن إسـماعيل الحسـنى الجرجـانى، 197، 186، 139 الموفق باهللا ابوعبد اهللا

الحسين بن الحسن بن محمد بن موسـى بـن 61 بابويه، ابو عبد اهللا

77 الحسين بن الحسن الزرندى 128، 114 حسين بن حمدان الخصيبى

58، 56 حسين بن عبد الصمدالحسين بن على بن محمد بـن إسـحاق بـن

238 سنان الدمشقى، أبو على

7الحسينامام ← الحسين بن على(ع)

الحسين بن القاسم العيانى، المهـدى لـدين اهللا 355 ،404 ،405

الحسين بن محمد بن جعفر النيسابورى، أبـو 270 على

های نسخ خطى گنجينهاز 486

127 حسين بن محمد بن الحسن شامى

419 حمد بن عمر بن زيلةالحسين بن م

279 الحسين بن محمد بن هارون

حسين بن محمد بن يحيى الزيدى الحسـينى345

342 الحسين بن محمد المروروذى، أبو على

169 الحسين بن مسلم التهامى

94 الحسين بن هبة اهللا بن رطبة 293 حسين فرزند ابوعبيد جوزجانى

7على بن أبى طالب ← حضرت امير

408 الحقينى، الهادى

455 م بن عبد اهللا البلخىكالح

321 يم لبيبىكحامام

389 حلوانى

حلى، الحسن بـن يوسـف بـن المطهـرعالمه 88 ،91 ،112 ،130 ،155 ،156 ،294 ،

305 ،316 ،361 ،364 ،337

55 الحلى، محمد أمين 150 الجيالنىحمزة بن محمود

الحمصى الرازى، محمود بن على بن محمـود352 ،367 ،368

← الحموينى الجوينى زاده، أبو الحسن على الجوينى على بن محمدبن الحسن الحموينى

حميد بن أحمـد بـن حميـد، حسـام الـدين408 ،409

، 81، 80 حميد بن أحمد بن محمد المحلى146 ،148 ،149 ،184 ،223 ،357 ،408 ،410 ،441

حميد بـن أحمـد ← حميد بن أحمد الشهيد بن محمد المحلى

117 رمانىكحميد الدين

حميد بن أحمد بن محمـد ← حميد المحلى المحلى

390 حميرى

421، 347، 346، 174، 26 حنبليان

223، 191 حنظلة بن الحسن

454، 243، 233 حنفى

241، 237، 222، 67، 32 حنفيان

حيدر بن على بـن حيـدر العلـوى الحسـينى 74، 73 اآلملى

128 خادم الدوله مخفى

343 ى المظفرى، شجاع الدينكخازن الم

341 خالد بن نهلة الفطرسى

67 خان عالنبن كد عبد الملخرگوشى نيشابورى، ابو سع 283، 282، 281 محمد بن ابراهيم الواعظ

خضر بن محمد بن على الـرازى الحبلـرودى92

127 خضر بن مزيد عراقى

340 الخضر بن نصر بن عفان األردبيلى

487 اعالم نمايه /

373 خضر بن يوسف

298 خطيب

390 الخطيب البغدادى

454 خطيب خوارزمى

348 رك، أبوبالهمذانى عمر بن خلفخلف بن

348 خلف بن محمد القطوانى

319، 318، 317، 316 خليفات، سحبان

415 خنساء

خواجه نصيرالدين طوسى ← خواجه طوسى 220 خواجه عبد األول عظيم سمرقند

، 236، 235، 105 خواجــه محمــد پارســا453

خواجه نصيرالدين طوسى ← خواجه نصير، 77، 76، 59 نصـيرالدين طوسـى خواجه85 ،86 ،87 ،93 ،102 ،155 ،253 ،289 ،

290 ،304 ،305 ،312 ،349 ،352 ،353 ،354 ،366 ،419 ،422

254 كخواجه نظام المل

47 خوارج 225، 224، 223، 222، 208 خوارزمى

211 داعى ادريس

368، 345 داماد ابراهيم

ــژوه، دانــش ــدتقىپ ، 234، 140، 66 محم301 ،308 ،309 ،310 ،313 ،314 ،315 ،320 ،359

اتىكـبن سـالم الرومـى ال كداود بن فيلغ ب216 ،218

350 داود الطائى، أبو سليمان

317، 316، 60 دايبر

113 درگاهى، حسين

الدين ابومحمد عبد المـؤمن الدمياطى، شرف 255 بن خلف

يوسف بن أبى الحسـن الـديلمى، ← مىديل بهاء الدين

328، 297، 286، 273، 263 ذهبى

169 يحيى راشد بن الحسن بن أبى

344 راغب اصفهانى

366، 298، 40، 38 راغب پاشا

268 رافعى

279 رجب بن أحيد الفرغانى

127 رزدباش الديلمى عراقى

127 رزق الخراص عراقى

355 رزين بن أحمد الهمدانى

الدولة اردشير بن عالءالدولـة رستم بن حسام 161 كالملو حسن، شمس

161 رستم بن الحسن

103 رشتى، محمد

128 رشيد الدوله مخفى

علـى ← الـواعظ كرشيدالدين على بن زير ، رشيد الدين، ابوالحسنكبن زير

های نسخ خطى گنجينهاز 488

الرصاص حسن بن محمد ← رصاص، 205، 202، 84، 83، 46 7رضـــاامـــام

374 ،389 ،419

295 رضوان بن محمد الساعاتى

148 رضوان السيد

101 الرضى

الرضى بن سعيد العلوى، السيد الرضـى نجـم 424 الدين أبو القاسم

359 رضى الدين نيشابورى

127 الرقاعى عراقى، ابو القاسم

128 الدوله مخفىن كر

علوى اسـترآبادى، ← الدين استرآبادى نكر الدين نكر

محمـد بـن علـى ← ن الـدين جرجـانىكر الدين نكالجرجانى الحلى الغروى، ر

علـوى اسـترآبادى، ← ن الدين العلـوىكر الدين نكر

ــر ــى نك ــن المالحم ــود اب ــدين محم ← ال ن الدين محمودكمالحمى، ر

167 مهدىالدين نكرسيد ال

425 روذبارى، ابو على

251، 153، 138 روضاتىعالمه

191 الزبير

279 الزجاج

280 زر بن حبيش

247 ان، محمد صالحكزر

390، 189، 96 7زمانامام

، 70 زمخشرى، أبو القاسم محمود بن عمر132 ،133 ،213 ،216 ،218 ،220 ،222 ،225 ،343 ،344 ،395 ،414 ،418 ،419 ،421 ،422 ،423 ،429

209 زنادقه

265 الزنجانى

7زيد ابن اإلمام الحسن بن علـى المجتبـى196

زيد بن الحسن البيهقى البروقنـى الخراسـانى184 ،227 ،228

علـى بـن أبـى زيد بن على بن الحسين بـن 237 طالب

417 زيد بن محمدقاضى ال

399 زيد بن محمد، أبو الحسين

442، 417، 399 الرىكزيد بن محمد ال

42، 41 قمى كزير 421 زين بن نجيم الحنفى

291 شىكزين

350، 299 ژيماره، دانيل

86، 85 سالم بن بدران 94 سالم بن عزيزة

، 166، 165 وسكـبـن فيلـوا كسالوملك 167

489 اعالم نمايه /

286، 285 ىكسب

451، 224، 83 7سجادامام

، 339 سخاوى، محمد بن عبـد الرحمـان420

95 سديد الدين الحمصىيوسف بن علـى بـن ← سديد الدين يوسف

المطهر، سديد الدين 346 السرقسطى، ابو الحجاج

350 السقطىسرى

352 سزگين، فؤاد

65 سعد بن عبد اهللا األشعرى 347 سعد بن على بن بندار

279 سعد بن عمر بن أبى سهل الخالدى

280 سعيد بن جبير

سعيد بن الورد بن عجالن البنـدارى القرشـى395

389 سفيانى

53، 50، 49 سالر بن عبد العزيز الديلمى 280 سالم بن سليم

234 لودكسالمة،

سلطان بـن حسـن بـن سـلطان بـن حسـين 338 الحسنى

ســلطان بــن حســن الحســينى القمــى ســيد ال 337 الشجرى

263، 262، 260 السلفى، حافظ، ابو طاهر

47 سلمان 63 سليمان البحرانى

344 سليمان بن أبى المظفر الجيلى

170 سليمان بن حمزة الحسنى السراجى

171، 169 سليمان بن عبد اهللا السفيانى

سليمان بن عبد القـوى طـوفى، نجـم الـدين421

430 سليمان بن موسى بن الجون

، 175، 170 سليمان بـن ناصـر السـحامى430

119 سليمان بن يحيى الثقفى

102، 60 سماوى، شيخ محمد

353 مرقندى، شمس الدينس

100 سيد رضى

135 السيد المرتضى بن على بن المرتضى

شريف مرتضى ← سيد مرتضى 138 السيد المرتضى الوزير

109 سيف الدوله

128 سيف الدوله مخفى

446 سيف الدين سقز

داد بن محمـد الحسـنى، ابـو كالدين مل سيف 166 الفضل

366، 32 الدين سيوطى، جالل

95، 94 شاذان بن جبرئيل القمى 244، 243، 240، 179 الشافعى

های نسخ خطى گنجينهاز 490

56 شاه طهماسبرسـتم بـن كالملـو شـمس ← شاه غـازى

الدولة اردشير بن عالءالدولة حسن حسام 230، 229 محمدسيد ، الالشاهد

116، 114، 99، 98 شبر، سيد عبد اهللا

69، 68 شبر، سيد على 54 شبيرى، محمدجواد

349 شحاده، أيمن

391 شرف الدين ابن شيخ اإلسالم

شرف الدين بن يحيى بن شـمس الـدين بـن 430 ل على اهللا كأمير المؤمنين، المتو

شريح بن المؤيد المؤيدى الشريحى، أبو مضر405 ،406 ،407 ،408 ،409 ،425

، 26، 25، 24، 23، 22، 21 ف رضــىشــري27 ،28 ،29 ،30 ،37 ،41 ،108 ،197 ،

416

، 36، 35، 34، 33، 32، 31 شريف مرتضى37 ،38 ،39 ،40 ،41 ،42 ،43 ،45 ،47 ،48 ،49 ،50 ،51 ،52 ،53 ،59 ،60 ،70 ،95 ،100 ،101 ،108 ،137 ،181 ،185 ،

189 ،198 ،363

81 وعكشعلة األ 128 لدوله مخفىشقيق ا

، 329، 328 الدين اصفهانى، محمـد شمس330 ،331 ،332 ،333 ،334 ،335

شـى، محمـد بـن كال ← يشىكالدين شمس عمر بن عبد العزيز

93 شمس الدين الليثى 446 شهاب الجزرى

221ـ 220 الدين الخوافى شهاب

339 شهاب الدين يمانى

387، 362، 349 شهرستانى

58، 56 شهيد دوم 154 شيخ اإلسالم زنجانى

ابن سينا، حسين بن عبد اهللا ← شيخ الرئيس طوسى، محمد بن حسن ← شيخ طوسى

250، 115، 114، 113، 99 شيخيان

115، 114، 113، 99 شيخيه

363، 362 صابونى حنفى

353 الصاحب األعظم عبد الرحمان

188، 180، 109 صاحب بن عباد

افندى اصـفهانى، ← صاحب رياض العلماء ميرزا عبد اهللا حسـن بـن زيـن الـدين ← صاحب معـالم

العاملى (شهيد الثانى)ــام ، 341، 340، 96، 83، 82 7صــادقام

348 ،388 ،389 ،410 ،431 ،449 ،451

الـدين صاعد بن أحمد العجالى األصولى، تقى، 290، 230، 229 ابوالمعـــالىاألئمـــة

291

491 اعالم نمايه /

صاعد بن سيار بـن محمـد الـدهان الهـروى 238 اإلسحاقى، أبو العالء

ــغدى ــن مصــدق الس ــد ب ــن محم صــاعد ب 364 اشغرىكال

80 صالح حميد، محمدعلــى بــن ناصــر ← صــدرالدين سرخســى الحسينى السرخسى

صدقة بن الحسـين بـن الحسـن بـن بختيـار ابن الحداد ← دى الحنبلى، أبو الفرجالبغدا

الحنبلى صدقة بن الحسـين بـن الحسـن بـن الحـداد

298 ،302 ،303

صدوق، محمد بن على بن الحسـين بـن شيخ ، 113، 96، 95، 61 بابويــه، أبــو جعفــر

144 ،273

128 صفى الدوله مخفى

370 صفى الدين هندى

424 الصالح بن اإلمام المطهر زيدى

395 صالح بن على بن محمد بن أبى القاسم

117 الدين ايوبى صالح

ــليحى ــليحى، ← ص ــى الص ــن عل ــد ب احم كالدين سليل الملو شمس

280 كالضحا

446 ينكطاشت

130 طاووس يمانى

282 طاهرى عراقى

281 طاهرى عراقى، احمد

234 طباطبايى، سيد عبد العزيز

54 طباطبايى، سيد محمدحسين 209 طبايعيان

338، 337، 84، 83، 82، 45 طبرسى

127 الطبطى، ابو القاسم

191 طلحة

، 48، 44، 43، 23 طوسى، محمد بن حسن49 ،54 ،55 ،56 ،58 ،70 ،77 ،78 ،94 ،95 ،96 ،97 ،197

125 طيبى

ــن ــو الحس ــامرى، اب ، 317، 316، 299 ع318 ،319

191 عايشه

ابن شروين، ابو الفضل ← العباس بن شروين، 196، 182 عباس الوجيـه، عبـد السـالم

199 ،448

84 عبد العزيز بن عبد ربه الشيرازىعبــد اهللا بــن أبــى حفــص عمــر بــن محمــد

238 األنصارى، أبو محمد

450 عبد اهللا بن أحمد

84، 83 عبد اهللا بن أحمد بن عامرعبد اهللا بن أحمد بـن علـى الصـيدالنى، أبـو

275 القاسم

های نسخ خطى گنجينهاز 492

عبد اهللا بن أحمد الخطيب، مجـد الـدين أبـى 270 الفضل

451 عبد اهللا بن األزرق

عبد اهللا بن أمير المـؤمنين شـرف الـدين بـن شمس الدين بن أمير المؤمنين، فخر الدين

430

135 بد اهللا بن الحسن الدوارىع

62 عبد اهللا بن الحسين الفارسى، ابو محمدعبـد اهللا بـن الحسـين الناصـحى قضاة القاضى

، 242، 241، 240 النيسابورى، ابومحمد243 ،244

عبد اهللا بن حمزة بن إبراهيم بـن حمـزة بـن 207، 206 الحسن بن أبى النجم

160 هاشم أبى عبد اهللا بن حمزة بن

عبد اهللا بن حمزة بن سـليمان بـن رسـول اهللا 393

424 عبد اهللا بن حمزة الدوارى

228 عبد اهللا بن زيد بن أحمد العنسى

، 443، 413، 412 عبد اهللا بن زيد العنسـى444

شاه العلـوى الحسـينى، أبـو عبد اهللا بن شرف 92 العز جالل الدين

ابن عباس ← بن عباس عبد اهللا 95 عبد اهللا بن عبد الواحد 424 عبد اهللا بن على الوزير

95 عبد اهللا بن عمر الطرابلسى 62 عبد اهللا بن غياث الشاهد، ابو محمد 112 عبد اهللا بن فارسى التازى المغربى

الـدينورى، أبـى محمـد كعبد اهللا بن المبـار268 ،269 ،270 ،384

عبد اهللا بن محمد بـن أبـى القاسـم النجـرى398

353 عبد اهللا بن محمد بن البخارى

411 عبد اهللا بن محمد بن القاسم

ــن يعقــوب الحــارثى ــد ب ــن محم عبــد اهللا ب 356، 239 السبيذموئى، ابو محمد

362 عبد اهللا بن محمد الشيرازى

348 اهللا بن مسافر، أبو محمدعبد

388، 119 عبد اهللا بن ميمون القداح

عبد اهللا بن الهادى بن اإلمام يحيى بن حمـزة136

عبد اهللا بن هارون بن المهـدى بـن المنصـور420

المأمون ← عبد اهللا بن هارون الرشيد 350 عبد اهللا بن يوسف الجوينى، أبو محمد

ــى ــد قاض ــارعب ، 173، 132، 60، 59 الجب174 ،181 ،182 ،185 ،187 ،188 ،189 ،192 ،201 ،204 ،237 ،316 ،317

عبد الجبـار بـن احمـد الهمـدانىقضاة ال قاضى197 ،411 ،415

493 اعالم نمايه /

عبد الجبار بن زينب، أبـو القاسـمفقيه القاضى ال238

44 عبد الجبار بن عبد اهللا المقرى الرازى 68، 43، 31، 21 لجليل قزوينى رازىعبد ا

341 عبد الحق بن عبد المجيد

341 عبد الحميد بن عبد اهللا العلوى الدامغانى

، 277 مىكعبد الحميد بن عبد المجيد الحا278

عبد الرحمان بن الحسـين البحرآبـاذى، ابـو 215 الفضل

347 عبد الرحمان بن القاسم بن أبى الفضل

الرحمان بن محمد األنصـارى البخـارىعبد 347

عبد الرحمان بن محمد بن جعفر النيسـابورى82

عبد الرحمان بن محمد بن حامـد بـن متويـه 280 الزاهد البلخى، ابو القاسم

432 عبد الرحمان شيرازى

عضدالدين ايجى ← عبد الرحمن اإليجى 170 الشافعىعبد الرحمن بن محمد المحلى

350 عبد السالم بن عبد الغالب، أبو محمد

71 عبد الصمد همدانى 95 عبد العزيز بن البراج 367 عبد العزيز بن جعفر

62 عبد العظيم الحسنى

268 عبد الغافر فارسى

342 عبد الغنى أزدى

40 عبد القادر بن عمر البغدادىن دهقان بـن عمـر بـن ابـراهيم ريم بكعبد ال

288 ىكالسراجى المبار

374 ريم بن هوازن القشيرىكعبد ال

114 عبد اللطيف بغدادى

، 256 عبد المجيد بن الفضل الفزارى الطبرى257

عبد المعطى بـن محمـود بـن عبـد المعطـى 374 ندرىكاالس

ــ ــد المل ــواعظ الملقــب كعب ــن عثمــان ال ب 282 سعيد وشى، أبوكبخر

101 عبد مناف ابن قصى

عبد المنعم بـن علـى بـن نصـر بـن منصـور 354 الحرانى، نجيب الدين أبى الفرج

رمـانى، أبـو القاسـمكعبد الواحد بن أحمد ال301 ،298

342 عبد الواحد بن زيد

عبد الواحد بن محمد الشـيرازى، أبـو الفـرج347

345 مد النيسابورىعبد الوهاب بن مح

127 العبسبى عراقى، ابو القاسم

274 عبيد اهللا بن أحمد المقرى، أبو القاسم

100 عبيدلى، شيخ الشرف

های نسخ خطى گنجينهاز 494

83 عثمان بن محمد الشيرازىــالى ــالى ← عج ــد العج ــن أحم ــاعد ب ص

الدين األئمة ابوالمعالى األصولى، تقى 394 عرفة بن صباع (صباغ) الحسينى

226 عزان بن أحمد الجيالنى

425، 398 عز الدين بن الحسن

عصام بن يوسف الزاهد البلخى، أبـو عصـمة280

128 عصمت الدوله مخفى

379، 378 عضد الدين ايجى

280 عطاء بن أبى ميمونة

، 290، 289 الـدين نكعلوى استرآبادى، ر367 ،419

389 العمرىالعلوى

128 على ابن النساج مخفى

418 على بن ابراهيم الحوفى، أبو الحسن

سعد سعد محمد بن الحسن بن أبى على بن أبى 318 الطبيب، أبو نصر

، 39، 22، 21، 19 7على بن أبـى طالـب47 ،79 ،80 ،83 ،110 ،139 ،146 ،191 ،

222 ،224 ،225 ،237 ،252 ،258 ،259، 274 ،284 ،285 ،286 ،350 ،399 ،448 ،449 ،452 ،454

274 على بن أبى طاهر بن مسعود

136 على بن أبى القاسم

على بن أبى القاسم زيد البيهقى، أبـو الحسـن103 ،292

361 على بن أحمد البلخى

428 على بن أحمد بن اسحاق

، وعكعلى بن أحمد بن الحسين المعروف بـاأل 171، 170، 81، 80 بهاء الدين

على بن أحمد بن شاذان الفامى، أبـو الحسـن59 ،62

455 على بن أحمد بن موسى الفارسى

347 على بن أحمد بن يوسف القرشى

150 على بن أحمد الجيالنى، بهاء الدين

على بن أحمـد السـبتى األمـوى، ابوالحسـن32

242 ردى، ابو الحسنكالفنجعلى بن أحمد

270، 268 على بن اسحاق الحنظلى

على بن اسماعيل بن ادريـس، أبـو الحسـين197

ى عـرف كعلى بن اسماعيل الصنهاجى المـال 358 باالبيارى

164 على بن اصفهان

84 وفىكعلى بن أحمد الوشاء ال 95، 61 على بن بابويه

145 ملىعلى بن بالل اآل

164 على بن پيرمرد ديلمى

96 على بن جعفر

495 اعالم نمايه /

427 على بن الحسن بن المساعد الواسطى

على بن الحسين بـن علـى المـؤدب الصـباغ62 ،63

على بن الحسين بن محمد شاه سربيجان، ابـو 180 الحسن

455 على بن الحسين بن محمد الغزال

7سجادامام ← 7على بن الحسين

443 على بن حميد القرشى

431 اتب البغداذىكعلى بن زريق ال

280 على بن زيد

، رشـيد الـدين، ابوالحسـنكعلى بـن زيـر42 ،43 ،44

ستغفنى 352 على بن سعيد الر

على بن سالمة بن يحيى بن عامر بن عبـد اهللا 435، 434 بن عامر الصريمى

448 لى بن سليمان الدوارىعقاضى ال

396 على بن سليمان الدوارى النجرانى

348 على بن صالح

341 على بن صالح بن حلس

340 على بن عبد اهللا بن عيسى بن أيمن

على بن عبد اهللا بن مسعود السعودى المؤدب391

279 على بن عبد الرحمن الواعظ الزوزنى

اتبى كـ ← بن علـى القزوينـىعلى بن عمر قزوينى، على بن عمر

404 على بن عمر الشريفى

128 على بن عيسى الجسرى شامى

318 اهللا راوندى على بن فضل

446 على بن المحسن

220 على بن محمد بن ابراهيم الصفدى

على بن محمد بن أبى القاسم بـن محمـد بـن 344 جعفر، ابو الحسن

على بـن محمـد بـن أبـى القاسـم اليوسـفى 395 الهادوى

على بن محمد بن حامد الصـنعانى الهمـدانى369 ،370

على بن محمد بن حامـد اليمنـى الصـنعانى، 80 عفيف الدين

345 على بن محمد بن الحسن البيهقى

على بن محمد بن الحسن الحموينى الجـوينى214 ،378 ،379

390 لى بن محمد بن... حسنويه الدامغانىع

62 على بن محمد بن العباس الهاشمى ركـرمانى، أبـو بكعلى بن محمد بن المظفر ال

244

430، 416 على بن محمد التهامى

على بن ← على بن محمد الحمويى الجوينى محمد بن الحسن الحموينى الجوينى

409 على بن محمد الخليل

390 على بن محمد السمرى

های نسخ خطى گنجينهاز 496

84 على بن محمد الشيروانى 340 على بن محمد الطنافسى

اشـى الحلـى، نصـيرالدينكعلى بن محمد ال90 ،91

338 يدرىكعلى بن محمد ال

285 على بن محمد الليثى الواسطى

416 على بن المقرب النعمانى

7رضاامام ← 7الرضىعلى بن موسى

445 على بن ناصر الجيلى

105 على بن ناصر الحسينى، أبو الحسن

، 105 على بن ناصر الحسـينى السرخسـى106 ،107 ،247 ،249

158 على بن نشوان بن سعيد الحميرى

ـ 171 على بن يحيى بن الحسين اليحيرى172

عبـد على بن يحيى بن يحيى بن الحسن ابـن 431 اهللا البحترى

256 على پاشاشهيد

408 على الخليل

ــد ــى أحم ــاهر أب ــى الط ــد إبن ــى و محم عل 101 الموسوى

370 على اليمنى

263 العماد الحزامى

125 عمادالدين ادريس

94 العماد الطبرى، أبو القاسم

453، 286 اتبكعماد

87، 86 عمادى 289، 85 ادى حائرىعم

270 عمار بن عبد الجبار

127 عمار الوحيد شامى

394، 223 عمران بن الحسن بن ناصر

عمران بن الحسن بـن ناصـر، جمـال الـدين223

126، 125 عمران بن الحسن العذرى

← عمر بن على بن غيالن الحنفى البخـارى افضل الدين غيالنى

المعروف بالـديلم، ابـو القاسـمعمر بن على 340

84 كعمر بن محمد بن عرا، 454 عمر بن محمد النسـفى، ابـو حفـص

455

306 عمر خيام

96 ىكالعمر 95 عمرو المدنى 453 ن الدينكالعميدى، ر

438 عواض بن أحمد بن سليمان بن أحمد

429، 339 عياضقاضى

426 بن سعيد بن صفيةعيسى بن سعد

عيسى بن على بن إبراهيم بن عميـر الهاللـى375

497 اعالم نمايه /

30 عيسى بن يحيى الحداد 350 غزالى، أبو حامد محمد

، 29، 28، 26، 25 غزالى، ابوحامد محمـد104 ،105 ،106 ،107 ،134 ،155 ،193 ،210 ،254 ،256 ،257 ،306 ،317 ،342 ،350 ،359 ،387 ،452

ابـراهيم بـن محمـد بـن ← غضنفر تبريزى ابراهيم، فخرالدين ابواسحاق

ابوالعباس ثعلب ← غالم ثعلب 239 نجارغ

93 ريمكغياث الدين عبد ال 419 أبو نصرالفارابى،

241 فارسى

محمـد ← الفارسى الشيرازى الفيروزآبـادىبن ابراهيم بـن أحمـد الخبـرى الفارسـى،

فخرالدين أبى عبد اهللا فاضل بن عبـاس بـن علـى بـن محمـد بـن

ابـوفراس ابـن ← عمرو القاسم بن أبى أبى دعثم

202 فاطمة بنت سعدالدين المسورى

249 ، يوزفاس فان

266 فتال نيشابورى

247ـ 246 فتح اهللا خليف

فخار بن معد بـن فخـار العلـوى الموسـوى94 ،100 ،101

ابـراهيم بـن ← فخرالدين ابراهيم الغضـنفر محمد بن ابراهيم، فخرالدين ابواسحاق ← فخرالدين ابواسحاق ابـراهيم بـن محمـد

فخرالـدين ابراهيم بن محمد بـن ابـراهيم، ابواسحاق

فخر رازى ← فخر الدين الرازىمحمد بن الحسـن بـن ← فخر الدين محمد

يوسف بن المطهر الحلىــــر رازى ، 106، 104، 102، 68، 32 فخ

114 ،132 ،133 ،155 ،174 ،193 ،199 ،246 ،247 ،248 ،249 ،250 ،251 ،253 ،254 ،288 ،289 ،290 ،291 ،306 ،320 ،323 ،324 ،328 ،329 ،330 ،332 ،334 ،335 ،349 ،354 ،361 ،365 ،366 ،371 ،373 ،375 ،376 ،377 ،382 ،383 ،385 ،441

محمد بن الحسن بن يوسف ← فخرالمحققين بن المطهر الحلى

207 فرزادى

291 فريد حسن بيهقى

78 فريد الدين 93 فريد الدين محسن

389 الفزارى

443 الفضل ابن السعود بن عزوى العصيفرى

95، 94 فضل اهللا بن على الحسنىسيد ال

های نسخ خطى گنجينهاز 498

422 رىكفضل اهللا بن عمر بن محمد العس

73، 72، 66، 37، 23 اهللا راوندى فضل 59 اهللا زنجانى فضل

82 الفضل بن الحسن الطبرى 420 فضل بن سهل الوزير

أحمد بن سـعيد الحـدادالفضل بن محمد بن 391

391 الفضل بن محمد بن عبد العطار

268 فيروزآبادى

فيروزآبادى صـاحب الغـرر المثلثـة والـدرر 425 المبثثة

378 فيروزآبادى صاحب قاموس اللغة

364 فيض اهللا افندى

116 اشانى، مال محسنكفيض

109، 108 فؤاد سيد، أيمن

404، 402، 401 القاسم بن إبراهيم

القاسم بن إبراهيم بن اسماعيل بن ابراهيم بن الحسن بن الحسن بن على بن أبـى طالـب

437 ،448 ،449 ،450

167 قاسم بن ابراهيم الديلمى

، 437، 405، 401، 386، 162 قاسم رسى448 ،450

199، 145 قاسم العيانى المنصور باهللا

398 قاسم المحلى

194 قاسميان

، 122، 29 قاضى جعفر ابـن عبـد السـالم137 ،173 ،175 ،176 ،178 ،179 ،223 ،224 ،225 ،340 ،385 ،396 ،406 ،411 ،412 ،429 ،445 ،452

محمـد بـن اسـماعيل، ← الدين نكقاضى ر الدين نكقاضى ر

398 قرشى

430 قزوينى

342 يادىقس بن ساعدة األ

374، 260، 133 قشيرى

72، 68، 66 قضاعىقاضى 75، 72، 66 الدين راوندى قطب

، 378، 366، 353 قطــب الــدين شــيرازى380 ،381

366، 365 قطب الدين مصرى

قطب الدين شيرازى ← قطب شيرازى 431 قطرب

40 قليچ على پاشا ابوالقاسم التيمى ← قوام السنة 97 قوشچى

، 325، 304 اتبى قزوينى، على بـن عمـرك326 ،327 ،354 ،366 ،376 ،377 ،382 ،419

194 اظم ابن محمدكال

339 امل بن جامعك

499 اعالم نمايه /

427 بسى يمنىك

127 تانى شامى، ابو الليثكال

68 ىكراج ك 277، 268، 266 راميانك

432 رمانىك

161 سرىك

، 95 شى، محمد بن عمر بن عبد العزيـزكال217 ،389 ،419

431 عب بن زهيرك

179 عبى بلخى، ابو القاسمك

298، 274، 112، 111 لبرگك

279، 277، 270، 268 لبىكال

96 لينى، محمد بن يعقوبكال 93 مال الدين بن سعادة البحرانىك 452 بن زيادميل ك

258، 139 نجى شافعى، محمد بن يوسفك

165 يجوار بن وشنقير ناصرىك

يخسرو بـن قلـج أرسـالن ناصـر كيقباذ بن ك 371 أميرالمؤمنين

76 كگاچ 268 ايى، ابو القاسمكالالل

312، 306 رى، ابو العباسكلو

، 362، 234، 233 ماتريــدى، ابومنصــور363 ،454 ،455

، 148، 146، 143، 141 مادلونگ، ويلفرد

149 ،150 ،187 ،196 ،208 ،229 ،386 ،401

134 بن انس كمال

161 مامطيرى، سيد ابوالرضا حسين

ديم، قوام الدين أحمـد بـن أبـى هاشـم كمان، 415، 411، 198، 197 الحسنى ششديو

441

133 ماوردى

420 المأمون

270 المأمون بن أحمد

413، 291 متنبى

احمـد بـن ← ل احمـد بـن سـليمانكالمتو ل على اهللا كسليمان المتو

ــالمتو ــماعيلك ــد ← ل اس ــماعيل فرزن اسالمنصور باهللا قاسم بـن محمـد بـن علـى،

ل على اهللا كالمتو 406، 399 ل على اهللا كالمتو

452، 284 7مجتبىامام

294 أبو العباس مجير الدينسيد ال

134 الدين خطيب محب

95 محسن بن إبراهيم بن مرزوم، أبو المفضل 49 محقق بحرالعلوم، سيد محمد مهدى

، 258، 110، 54، 22 محقـــق طباطبـــايى285 ،454

خواجه نصيرالدين طوسى ← محقق طوسى

های نسخ خطى گنجينهاز 500

320، 313، 49 محقق، مهدى

أحمد بن محمد المحلىحميد بن ← محلى 301 ونكمحمد ار

محمد بن ابراهيم بن أحمد الخبرى الفارسـى، ، 262، 261، 260 فخرالدين أبى عبد اهللا

263 ،264

401 محمد بن ابراهيم الرازى

136 محمد بن إبراهيم الوزير

ر بن يوسف المراغى، ابو عبد كمحمد بن أبى ب 342 اهللا

ر تبريزى، تاج الدين ابى عبد كب بن ابى محمد 321، 320 اهللا

345 محمد بن أبى جعفر بن الحسن بن فادار

110 محمد بن أبى طالب البدرى

محمد بن أبـى الفضـل الحمـدانى المعـروف 238 بقاضى شخشاخ، أبو العالء

محمد بن أبى نصـر الحميـدى، ابـو عبـد اهللا 339 ،343

62، 61 د بن أحمد، ابو الحسنمحم 169 محمد بن أحمد البحرانى، محى الدين

محمد بن أحمد بن اسـماعيل الزوزنـى، أبـو 279 جعفر

429 ندىكمحمد بن أحمد بن جبير ال

محمد بن أحمد بن حامد بن عبيد، أبو جعفـر238

محمد بن أحمد بن الحسن بن أمير المـؤمنين 399ـ 398 بن محمد بن على القاسم

محمد بـن أحمـد بـن خالـد، جمـال الـدين105

محمد بن أحمد بن على بن الحسن بن شاذان223

343 محمد بن أحمد بن على القسطالنى

السعود الحنفى محمد بن أحمد بن عمر بن أبى 265 المزيحفى، ابو عبد اهللا

ركـلطالقانى، أبو بمحمد بن أحمد بن محمد ا238 ،239

محمد بن أحمد بن الوليد الزيدى، محى الدين158 ،170 ،171 ،405 ،406 ،407 ،415 ،416 ،439 ،440 ،447

محمد بن أحمد بن يوسف بن موسى، أبو عبد 339 اهللا

279 محمد بن أحمد الحدادى

414، 413 محمد بن أحمد الربيعى

96 أحمد العريضى محمد بن 447 محمد بن أحمد النجرانى

ابن ادريس حلى ← محمد بن إدريس 167 محمد بن اسعد

444 محمد بن أسعد بن إبراهيم المرادى

444 محمد بن أسعد بن زيد المذحجى

165 محمد بن أسعد بن عالء بن ابراهيم

501 اعالم نمايه /

التسـترىمحمد بن أسعد بن محمـد اليمـانى 354 ،363

389، 388، 165 محمد بن اسماعيل

، 162 الدين نكمحمد بن اسماعيل، قاضى ر163 ،165

273 محمد بن بحر الرهنى

90 الدين ى، شمسكمحمد بن ترمحمد بن جعفر بن اإلمام القاسم بن على، ذو

404 الشرفين

ــن يحيــى بــن هــارون محمــد بــن جعفــر ب 359 الصنهاجى

61 محمد بن جعفر القرشىى الحسينى الچشتى كمحمد بن جعفر المسيد ال

252 الدهلوى

441 محمد بن جميع

279 محمد بن الجهم

55 محمد بن الحسن االسترابادىابـن المعمـار ← محمد بن الحسن بن جامع

بغدادى بن بابويهمحمد بن الحسن بن على بن موسى

61 محمد بن الحسن بن على البيهقى، فريد الدين

102 ،103 ،292

محمد بن الحسن بن محمد بن جعفر المؤدب41 ،42

محمد بن الحسن بن يوسف بن المطهر الحلى88 ،89 ،90 ،91 ،92 ،96 ،305

170 محمد بن الحسن الرصاص

، 243، 242 محمد بـن الحسـن الشـيبانى287

65 محمد بن الحسن الصفار 340 ركمحمد بن الحسن المقرى، ابو ب

342 محمد بن الحسن الوزير

217 محمد بن الحسن الهمدانى

61 محمد بن الحسين بن أبى الخطابالمظفـر البلـدى محمد بن الحسـين بـن أبـى

105 الشيبانى

محمـد البغـدادى، نجـم محمد بن حسين بن 223 الدين أبومنصور

محمد بن حسين بن منصور بـاهللا قاسـم بـن 150 محمد بن على

محمـد بـن الحسـين الحسـنى، أبـو الحسـن284

365 محمد بن الحسين الحسينى

420 محمد بن الحسين الطبرى

368 محمد بن حسين المعين

213 الجوينىمحمد بن حمويه

161 محمد بن خوارزمشاه

، 163 محمد بن الداعى، السيد شمس الدين166 ،167

های نسخ خطى گنجينهاز 502

395 محمد بن راشد االسحاقى

، 298، 224، 62 ريـا الـرازىكمحمد بن ز302

محمد بن زيد بن جعفر بـن عبـد اهللا الثـاقبى426

167ـ 166 محمد بن زيد الداعى

، 277 د بن سحمة الهروى، أبو جعفـرمحم 279

393 وفى، أبو جعفركمحمد بن سليمان ال

341 محمد بن شريح المقرى، أبو عبد اهللا

محمد بن شهاب الـدين ابـن اللبـان، شـمس 344 الدين

144 محمد بن صالح

محمد بن صدقة بن الحسين بن فـائز الحلـى، 92، 91، 90، 89 الدين شمس

343 محمد بن صمادح التجيبى، ابو يحيى

افى، أبــو جعفــركمحمــد بــن عبــد اهللا االســ138

274 محمد بن عبد اهللا بن البنا

136 محمد بن عبد اهللا بن ظهيرة

82 محمد بن عبد اهللا بن عباس البلخى 359 محمد بن عبد اهللا الجزرى الشافعى

364، 363 اهللا الخطيب محمد بن عبد

ريمـىكليمـى الكمحمد بن عبد البر االسفند 350

370 محمد بن عبد الحميد السمرقندى

136 محمد بن عبد العظيم الهادىسيد ال

، 361 ريم الشهرسـتانىكـمحمد بن عبد ال362

محمد بن عبد اللطيف الخجندى، صدر الدين337

346 الفارقى كعبد الملمحمد بن

الفـارقى، أبـو عبـد اهللا كمحمد بن عبد المل345

361، 105 محمد بن عبد الواحد التبريزى

، 273 محمد بن عبد الواحد الزاهد، ابو عمر274 ،275 ،280

390 محمد بن عثمان

343 محمد بن على األعلم، جمال الدين

279 قانىمحمد بن على البرو

410 محمد بن على بن أبى يزيد

33 محمد بن على بن عمر السندى 96 محمد بن على بن محبوب

محمد بن على بن محمد بن ابراهيم االنـورى261

محمد بن علـى الجرجـانى الحلـى الغـروى، 317، 316 الدين نكر

محمد بن على الجلـى شـامى، ابـو الحسـين127

84 محمد بن على الصفار

503 اعالم نمايه /

رجـى، أبـو أحمـدكمحمد بن على الفقيـه ال346

425 محمد بن على المنصورى

محمد بن عمر بن عبد اهللا اليمنى ابن الخـران423

361 محمد بن عمر الرازى

ركـمحمد بن الفضـل الـرأس البلخـى، أبـو ب279 ،280

محمد بن قاسـم ← نصيرمحمد بن قاسم بن الدين بن يحيى بن نصير، قوام

الدين محمد بن قاسم بن يحيى بن نصير، قوام162 ،163 ،165

221 مال الشافعىكمحمد بن

84 ركمحمد بن محمد بن أبراهيم، أبو بمحمد بن محمد بن ابراهيم الميدومى، صـدر

354 الدين أبى الفتح

د بـن أحمـد بـن البـزدى بـن محمد بن محم 453 اتبكرمة الجريرى الكع

بـرى، أبـو كمحمد بن محمـد بـن أحمـد الع 41 منصور

محمد بن محمد بن حسن بن الطويل الحلـى 345 الصفار

78 محمد بن محمد بن الحسن الطوسى محمد بن محمد بن على الحمدانى القزوينـى

94 ،95

259 محمد بن عيسى المراغىمحمد بن

453 محمد بن محمد بن محمود

محمد بن محمد بن محمود الحافظى البخارى خواجه محمد پارسا ←

372 محمد بن محمد بن محمود الرازى

الحسـن بـن محمد بن محمد بن مهنا بن أبـى 92 نفيع الحلى، عضدالدين

سـيد أبـو سـعيدمحمد بن محمد الصغانى، ال204

101 محمد بن محمد العلوى الحسينى

279، 270 محمد بن مروان

محمد بـن مسـعود بـن محمـد بـن مسـعود 427 ازرونىكال

348 محمد بن مسعود المسعودى

← محمد بن المطهر الحلـى، جمـال الـدينمحمد بن الحسن بن يوسـف بـن المطهـر

الحلىبن معين الدين أبى المعالى أسـعد بـن محمد

259 يحيى بن الجلى

محمد بـن المفـرج المـذحجى، أبـو عبـد اهللا 225

223 محمد بن مفرح المسهدى المضرى

164 محمد بن منصور المرادى

محمد بن الموفق بن سـعيد الخبوشـانى، ابـو 260 اتكالبر

های نسخ خطى گنجينهاز 504

400 محمد بن ناجى الحمالنى

169 محمد بن نشوان بن سعيد

167 محمد بن نصير

226 محمد بن الهادى

342 محمد بن يحيى

، 392 محمد بن يحيى بن الحسين بن القاسم451

65 محمد بن يحيى العطار 444 محمد بن يعقوب الهوسمى الناصرى

33 محمد بن يوسف بن سليمان بن محمدنجـى كمحمد بن يوسف بن محمد القرشـى ال

259 الشافعى

416 محمد جمال الدين الفارقى المصرى

265 محمد سبط الماردينى، جمال الدين

148 محمد عبد العاطى، عبد الغنى

56 محمد قاسم الداعى 180 محمد يحيى سالم عزان

تـاج الـدينر األرمـوى، كـمحمود بن أبى ب331

368 اتىكمحمود بن عبد اهللا بن محمود ال

261 محمود بن على بن عثمان الخوارزمى

454 محمود بن مختار الزاهدى الغزمينى

375 محمود بن المظفر بن محمد التبريزى

ــوى ــود غزن ، 244، 243، 241، 240 محم245

لـدين ن اكـمالحمى، ر ← محمود المالحمى محمود

227، 224 محمودى، محمدباقر

426 محى الدين نجرانى

مختار بن محمود العجالى المعتزلى مشهور به 230، 229 تقى الدين النجرانى

87، 76 مدرس رضوى 76 مدرس زنجانى

102 سى، حسينر مد

مرتضى بن المطهـر بـن المرتضـى الحسـنى 376 بالهمذانىالبطحاوى يعرف

398 المرتضى صاحب الغايات

شريف مرتضى ← المرتضى علم الهدى 197، 186 المرشد باهللا الجرجانى

234 مرعشىآية اهللا

165 ة البواذيةكالمزاد

431 مزنى

مسعود بن أحمد بن مسعود بن حمزة الطليمى342

بندار مسعود بن الحسين بن سهل بن على بن 347 اليزدى

ن الـدينكمسعود بن عمرو العنسى، القاضى ر409

274 مسعود بن محمد بن خطاف، أبو القاسم

274 مسعود بن محمد بن على البنا

505 اعالم نمايه /

243 مسعود غزنوىسلطان

243 المسعودى

، 309، 308، 306 الـدين مسعودى، شـرف310 ،311 ،312 ،313 ،348

301، 300، 298 ابو علىويه، كمس

148 مسلم اللحجى

31 مشاط رازى 194 ات، سيد محمدكمش

فيان فيه /مطر 169، 165، 164، 163 مطر ،172 ،385 ،405

المطهر بن محمـد بـن المطهـر، الواثـق بـاهللا 135

المظفر بن أحمد بن بندار الخطيب الـدينورى340

بن عمر بن محمد بـن علـى بـن أبـى المظفر 427 العشائر الميافارقى

360، 273، 191 معاويه

، 155، 152، 122، 29، 23، 22 معتزليــان174 ،175 ،182 ،188 ،189 ،201 ،203 ،212 ،223 ،242 ،346 ،352 ،408

350 رخىكمعروف ال

125 معز فاطمى

فى، أبو شهابالمعمر بن محمد بن المعمر العو280

ابن البطريق ← الرسول مفتى آل

، 57 ن الـدينكالمفرج بن على بن حماد، ر58

148 مفرح بن أحمد الربعى

ابهــرى، اثيــر الــدين ← المفضــل بــن عمــر المفضل بن عمر بن المفضل

ل جعفى 410 مفض

، 38 مفيد، محمد بن محمد بن النعمـانشيخ 54 ،95 ،96 ،181

280 مقاتل بن حيان

284، 280 مقاتل بن سليمان

89، 88 مقداد سيورىفاضل 235، 125 مقريزى

208 درموت، مارتينكم

ن الـدين كمالحمى، ر ← مالحمى خوارزمى محمود

، 155، 75 ن الـدين محمـودكـمالحمى، ر156 ،208 ،209 ،210 ،229 ،230 ،231 ،290 ،370

منبه بن محمد بن أحمد المخلصى القروانـى، 279 أبو طاهر

266، 72 الدين منتجب

66، 44، 43 الدين رازى منتجبشيخ 263، 262 منذرى

250، 113 منزوى، احمد

، 145، 139 المنصور باهللا عبد اهللا بن حمزه

های نسخ خطى گنجينهاز 506

146 ،148 ،149 ،150 ،157 ،158 ،159 ،160 ،161 ،162 ،163 ،164 ،165 ،166 ،167 ،168 ،169 ،170 ،171 ،172 ،175 ،180 ،182 ،183 ،184 ،191 ،193 ،226 ،344 ،384 ،393 ،400 ،415 ،426 ،430 ،434 ،435 ،439 ،440 ،443 ،444 ،446 ،447 ،448

، 193 محمد بن علىالمنصور باهللا قاسم بن 194

المنصـور بـاهللا عبـد اهللا بـن ← منصور باهللا حمزه

365 منصور بن أبى جعفر السجستانى

150 منصور بن أسعد اليوسفى الحرازى

منصور بن محمد التميمى البلخى، أبو القاسـم279

268 ىكموتس

250 ازوئوكمورى موتو،

127 موسى البديع شامى

389، 96، 83 7موسى بن جعفرامام

موسى بن الحسين المصـرى، ابـو اسـماعيل422

417 موسى بن عبد اهللا بن موسى

448 موسى بن على بن سليمان الدوارى

موسى بـن يوسـف بـن موسـى بـن يوسـف339

الحسين ← الموفق باهللا ابوعبد اهللا الجرجانىالجرجـانى، الموفـق بن إسماعيل الحسنى

باهللا ابوعبد اهللا ــانى ــاهللا جرج ــق ب ــن ← الموف ــين ب الحس

إسماعيل الحسنى الجرجانى، الموفق بـاهللا ابوعبد اهللا الحسين بن إسماعيل الحسنى ← الموفق باهللا

الجرجانى، الموفق باهللا ابوعبد اهللا رى الخـوارزمىكـى البكالموفق بن أحمد الم

225

، 82 عبـد اهللا العـارف النوقـانىالموفق بن 83 ،84

348 مهدوى، يحيى

409 مهدى احمد بن الحسين الشهيدامام

المهدى بن أحمد بن صالح بـن الهـادى بـن 135 الدين الدين، صالح اإلمام إبراهيم تاج

← المهدى الحسين بـن القاسـم العيـانىامام الحسين بن القاسم العيانى، المهـدى لـدين

اهللا 7زمانامام ← 7المهدى

389 المهدى فاطمى

162 مهدى لدين اهللا ابوالحسن الحسينىامام

المهدى لدين اهللا الحسين بن القاسم بـن مام اإلالحســين بــن القاســم العيــانى، ← علــى

المهدى لدين اهللا

507 اعالم نمايه /

94 دة)ر ( مهذب الدين بن بردة 75 مهنا بن سنان حسينى مدنى 93 مال الدينكميثم بن سليمان البحرانى،

97 ميرداماد 455 حولىكميمون بن محمد الم

ميمون بن محمد النسفى الحنفى، ابـو المعـين233

389، 119 ميمون القداح

، 372 مل الدين الطبيب النخجوانىكمؤيد أ373

احمـد ابو الحسين الهـارونى، ← المؤيد باهللا بن الحسين

406 المؤيد باهللا الحسن بن وهاس

ل كـمؤيد باهللا محمد بن أميـر المـؤمنين المتو 396 على اهللا

المؤيد باهللا محمد فرزند قاسم بن محمـد بـن 425، 193 على

ابو الحسين الهارونى، ← مؤيد باهللا الهارونى احمد بن الحسين

428، 193 المؤيد باهللا يحيى بن حمزه

ــى ب ــن أب ــد ب ــراهيم الطبيــب كــمؤي ــن اب ر ب 373، 372 النخجوانى

117 المؤيد فى الدين شيرازى

128 ناصح الدوله مخفى

244، 243 ناصحى

ــروش ــر اط ، 146، 144، 141، 130 ناص161 ،164 ،165 ،166 ،181 ،182 ،187 ،197 ،198 ،200

ناصر اطروش ← بيركناصر ابو طالب هـارونى، النـاطق ← بالحق ناطق

بالحق 339 نافع بن عبد الرحمان المدنى

95، 48 نجاشى 451 نجدة بن عامر

426، 411 النجرى

اتبى قزوينـى، علـى ك ← اتبىكنجم الدين ال بن عمر

ــدين نخجــوانى ، 371، 367، 366 نجــم ال372 ،373

93 نجيب الدين بن نمار بـن ابـراهيم كـمؤيد بن أبى ب ← نخجوانى

الطبيب النخجوانى عمر بن محمد النسفى، ابو حفص ← نسفى

158، 133، 132، 131 نشوان حميرى

455 نصران بن نصر بن حم الختلى

27 نصر بن أحمد بن الحسن السباط 114 نصر بن مزاحم

الحسن بن على بـن ← كزير الدين ابن نصره القمى كزير

455 نصير بن يحيى الفقيه

های نسخ خطى گنجينهاز 508

على بـن ← اشى حلىكنصيرالدين قاشى / اشى الحلى، نصيرالدينكمحمد ال 389، 127، 114 نصيريان

نظــام بــن علــى بــن الحســين االســترابادى103 ،292

394 نظام الدين الفضل بن على بن مظفر

416، 415، 389 نعمانقاضى

390 النوبختى، ابو جعفر

210، 209، 208 نوبختى، حسن بن موسى

نوح بن على بن رسن بن الحسن بن إبـراهيم 254 الدورى

الموفق بن عبد اهللا العارف النوقانى ← النوقانى 407 نيروسى، الحسن بن زيد

54 زاده واعظ 209، 208 الوراق، ابو عيسى

298 فراس أبىورام بن

446 وردساد

315، 314، 313 وطواط، رشيدالدين

م أبى القاسـم عبيـداهللا بـن كوهب اهللا بن الحا انى، أبـو الفضـلكعبد اهللا بن أحمد الحسـ

227 ،228

، 393، 392، 162، 145 الهادى إلى الحـق401 ،404 ،437 ،438

الحسـنى الهادى بن ابراهيم بن على المرتضى 136 الصنعانى الزيدى

الهادى بن إبراهيم... بن يحيـى بـن الحسـين135

344، 139، 136 الهادى بن ابراهيم الوزير

الهـادى إلـى ← الهادى بن مهدى لـدين اهللا الحق

127 هارون الصائغ عراقى

127 هارون القطانى عراقى

ابو الحسين الهارونى، احمـد بـن ← هارونى الحسين

328 الدين الهرقلى، سراج

هشام بـن محمـد بـن السـائب، أبـو المنـذر298 ،303

370ـ 369 ياقوت المضاف، أبو عبد اهللا

343 يحيى بن أبى الخير العمرانى

يحيى بن أبى طى حميد بن ظـافر بـن علـى 360 الحلبى الغسانى

55 يحيى بن أحمد بن الحسين الحلى 410 يحيى بن أسعد بن يحيى بن صبرة

396 يحيى بن حسن البحيح

يحيى بن الحسن بن أحمـد بـن عبـد اهللا بـن 275، 274 الناصر، أبو عبد اهللا

95 يحيى بن الحسن بن البطريق 397 يحيى بن حسن رضى اهللا عنه

، 339، 198، 169، 142 يحيى بن الحسين341 ،401 ،403 ،437 ،438

509 اعالم نمايه /

402، 401 يحيى بن الحسين البحيرى

يحيى بن الحسين بن أميرالمـومنين المنصـور 396 باهللا القاسم بن محمد

يحيى بن الحسين بن الحسـن بـن علـى بـن 80 محمد البطريق األسدى الحلى

439 يحيى بن الحسين بن القسم

← يحيى بن الحسين بـن هـارون الحسـنى ابوطالب هارونى، الناطق بالحق

169 يحيى بن الحسين اليحيرى

، 129، 118 يحيى بن حمزه، المؤيـد بـاهللا 130 ،151 ،153 ،154 ،155 ،156 ،176 ،193 ،194 ،226 ،394 ،441

93، 63 يحيى بن سعيد الحلى، نجيب الدين يم البغـدادىكـالح يحيى بن عيسى بن جزلة

348

يحيى بن قاسم العباسى العلـوى معـروف بـه 194 فاضل يمنى

يحيى بن محمد بن حسن بن حميد بن مسعود 431 المقرائى

يحيى بن محمد بـن يحيـى بـن أبـى الفـرج 94 السوراوى

368 يحيى بن محمد بن يحيى الحسنى

344 يحيى فرزند احمد الناصر

300، 298، 210 يى النحوىيح

360 يزيد

210 ندىكيعقوب بن اسحاق

371 يعقوب بن الحسين بن على الرازى

يعقوب بن سليمان االسـفراينى، ابـو يوسـف285

408 يوسفقاضى ال

يوسف بن أبى الحسن الـديلمى، بهـاء الـدين144 ،162 ،164 ،165

440 يوسف بن أحمد بن عثمان

279، 268 يوسف بن بالل

يوسف بن علـى بـن المطهـر، سـديد الـدين93 ،94

346 ارىكيوسف بن محمد بن يوسف اله

يوســف بــن محمــد الحجــورى، ابــو محمــد147

94 يوسف بن المطهر يونس بن محمد بن آدم بن يوسف البلغـارى

454 ،455

ها كتاب

198 االبانة

342 ابطال الدور

320 اتمام التتمة

198 اثبات نبوة النبى

430 األطهارأثمار األزهار فى فقه األئمة

87 اجازات 312 اجوبة

136 األجوبة المذهبة عن المسائل المهذبة

53، 52، 49 أجوبة المسائل السالرية 337 اجوبة مسائل فقهية

197 المكاإلحاطه فى علم ال

186 اإلحاطة

393، 392 ام هادى إلى الحق كاألح

الدين طوسـىاحوال و آثـار خواجـه نصـير76

، 149، 146، 143، 141 أخبار ائمة الزيدية196

249 اخبار الدولة السلجوقية

148 أخبار الزيدية باليمن

431 اختيارات األيام

243 ادب القاضى

59، 45 ادب المرتضى 451 أدب الهادى

382، 375، 222، 205 األربعين

375 المكالاألربعين فى

413 اإلرشاد إلى نجاة العباد

ــث ــات واألحادي ــن اآلي ــة الشــبهات ع ازال 344 المتشابهات

424 األزهار

االسئلة (القرآنية) السديدة واألجوبة المفيـدة345

352 األسئلة واألجوبة

247 أسرار التنزيل وأنوار التأويل

364، 361 األسرار الخفية

511 ها كتاب نمايه /

405 اسرار الزيادات

ــــارات ، 348، 335، 307، 306، 304 اش352 ،353 ،354 ،371 ،373 ،381

377 المكاالشاره فى علم ال

377 االشارة

121 اإلصالح

98 األصول األصلية 197 اصول الخمسه

139 االعتبار وسلوة العارفين

426 اعتصام

422، 92، 91 عتماداال

88 االعتماد فى شرح واجب االعتقاد 299 اإلعالم بمناقب اإلسالم

205 اعالم الطرائق

196 أعالم المؤلفين الزيدية

106، 104 أعالم نهج البالغة

63 أعيان الشيعة 110، 109، 108 األغانى

408، 400، 145، 143 اإلفادة

198 اإلفادة فى الفقه

389 افتتاح الدعوة

318 افعال اإلنسان

424 اقراط الذهب

344 مال فى مذهب الشافعىكاإل

209 اآلراء والديانات

364، 363 افىكالمجالس خطيب اس

، 36، 35، 34، 33 امــالى شــريف مرتضــى37 ،38 ،39 ،40 ،41 ،42 ،46 ،47 ،48 ،50 ،51 ،52

198، 196 األمالى الصغرى

192 اإلمامة على ابن الروندى

316 األمد على األبد

341 انباء الزمن

136 أنباء الغمر بأبناء العمر

394، 130، 129 االنتصار

250، 106 األنساب

404 نواراأل

273 أنوار أخبار أبى عمر الزاهد

324، 323، 322 اركانوار األف

416 انوار سهيلى

383 األنوار القوامية

415 األنوار ألعمال األبرار

األنوار المتأللئة المضية فى فقه أئمـة الزيديـة396

343 اوصاف العلماء

204 اكايراني

410، 296، 271 اإليضاح

ــامض ال ــاح كايضــاح الغ ــانى مفت اشــف لمع 424 الفائض فى علم الفرائض

448 اشف لمعانى المصباحكاإليضاح ال

های نسخ خطى گنجينهاز 512

410 اإليضاح لفوائد المصباح

278، 252، 251 نونكايضاح الم

101 ايمان أبى طالب

262 اركباب األسرار وسر األس

98 بحار االنوار 187 فير والتفسيقكالبحث عن أدلة الت

251، 250، 249، 114 بحر األنساب

411 البحر الزخار

71 بحر المعارف 370 بذل النظر

399 رةكالبراهين صعيترى على التذ

368، 249، 52، 16 هاى تاريخى بررسى

137 البروج وأسماء أمير المؤمنين

418 البرهان

358 البرهان فى اصول الفقه

418 البرهان فى علوم القرآن

343 الت القرآنكالبستان فى إعراب مش

353 بشارات االشارات

65، 64 بصائر الدرجات، 312 البصائر النصيرية فـى علـم المنطـق

378

البلغة فى فقه االمام يحيى بن الحسين الهادى198

235 رستان (فصلنامه)بها

179، 178، 177 البيان

325 بيان األسرار

379 بيان الحق

177 البيان فى أصول الفقه

343 البيان فى الفقه

242 تاج األشعار

390 تاريخ (ابن النجار)

328، 286، 263 تاريخ اإلسالم

239 تاريخ بخارا

298، 297، 280 تاريخ بغداد

388 تاريخ جهانگشاى جوينى

385 تاريخ طبرى

377 تأسيس التقديس

233 تأويالت أهل السنة

357 تأويل االحاديث

377 تبصره

377، 308، 206 التبصرة

455، 454، 235، 234، 233 تبصرة األدلة

249 تبصرة العوام

206 الدينالتبصرة فى أصول

198 المكالتبصرة فى علم ال

97 تبيان 133، 132، 131 التبيان فى تفسير القرآن

321 تتمة

436، 198 التجريد

97 تجريد

513 ها كتاب نمايه /

328 تجريد العقائد

395، 344 شافكتجريد ال

442، 417، 416، 399 التحرير

169 التحصيل

381 التحفة السعدية

209 لمينكتحفة المت

235 تحقيق المسائل

358 التحقيق والبيان

412، 411 يم العقولكتح

268 التدوين

399 رةكالتذ

428 رة الفاخرة فى فقه العترة الطاهرةكالتذ

285، 22 تراثنا (مجله)

431 ر التحف النفائسكتزيين المجالس بذ

346 التضرعات

432 تعبير رؤياء

235 تعداد الشيوخ

198 تعليق شرح اصول الخمسه

مـةكتـاب منتخـب صـوان الحكتعليق مـن 321

398 تعليقة على مصباح العلوم

133 تفسير بغوى

277 تفسير تلخيص الدرر

343 تفسير ثعلبى

23 تفسير حقائق التأويل

344 تفسير راغب اصفهانى

83 تفسير سلمى 415 تفسير غريب القرآن

144 تفسير القرآن

351 تفسير القرآن

343 تفسير قرآن

343 ريمكتفسير القرآن ال

133 تفسير قرطبى

133، 132 بيركتفسير

268 لبىكتفسير

268 تفسير الواضح

139، 138، 136 التفضيل التفصيل فى

321 تفهيم

385، 177، 176 التقريب فى أصول الفقه

318 التقرير ألوجه التقدير

145 ملهكت

424 امكملة األحكت

50، 45 ملة األمالىكت 251 ملة الذريعةكت

28، 23 تلخيص البيان 24 تلخيص البيان فى مجازات القرآن

326 تلخيص الحقائق

، 277 تلخيص الدرر فى تفسير اآلى والسور278

366 تلخيص شرح اشارات

های نسخ خطى گنجينهاز 514

افـل كالتلخيص شرح على مقدمة األزهـار الــد بالســالمة عــن األخطــار ــر المجته لغي

431

360 التلخيص فى تفسير القرآن العزيز

430 تلخيص المفتاح

طـرق األبـواب فـى تلقيح األلباب فى تنقيح 287 الحساب

136 تلقيح األلباب فى شرح أبيات اللباب

381، 380 التلويحات

337 التلويح إلى اسرار التنقيح فى الطب

التنبيه على االختالف والتفاوت والتناقض فى تاب القانون فى كتاب األدوية المفردة من ك

309 سينا الطب إلبن

227 ينتنبيه الغافل

277 التنزيل

34، 33، 32 تنزيه األنبياء تنزيه األنبياء عما نسب اليهم حثالة األغبيـاء

32 32 تنزيه األنبياء عن تسفيه األغبياء

32، 31 تنزيه األنبياء واألئمة 380 التنقيحات فى أصول الفقه

التنقيحات فى شرح التلويحـات شـهرزورى354

425 تنوير األحالم

269، 268 تنوير المقباس

52 توارد األدلة 233 التوحيد

451 توحيد

التوضيح األنور بالحجج الـواردة لـدفع شـبه 92 األعور

264 توضيح المشتبه

311، 309 التوطئة للتخطئة

107، 106، 105 تهافت الفالسفة

ــذيب األح ــته ، 58، 57، 56، 55، 54 امك197 ،343 ،395 ،396 ،418

284، 281 تهذيب االسرار

100 تهذيب األنساب

384 التهذيب فى التفسير

112 الثاقب فى المناقب

453 ثمار القلوب فى المضاف والمنسوب

374 مةكثمرة الح

438 امكجامع األح

360 الجامع الجلى

442، 399 مع فى الشرحالجا

164 افىكالجامع ال

، 114، 99، 98 امكـجامع المعـارف واألح116

256 المكالجام العوام عن علم ال

الجزء الثانى من مجموع اإلمـام الهـادى إلـى 392 الحق

515 ها كتاب نمايه /

الم على القائلين بأن التالوة هـى كجزء فيه ال 346 المتلو والقراءة هى المقروء

282، 243 جالء األبصار

339 الجمع بين الصحيحين

48 جوابات المسائل السالرية جواب مسائل الحسـن بـن عبـد اهللا الطبـرى

392

136 الجواب الناطق بالحق المبين

174، 29، 28، 25 جوامع األدلة

337 جوامع الجامع

399 جواهر األخبار واآلثار

130 المكجواهر ال

405 الجواهر والدرر

442، 175 رة الفحولكجوهرة األصول وتذ

341 الجوهرة الخالصة

جوهرة العقد الفريد فى التوسل بأئمـة العـدل 138 والتوحيد

432 حاشيه تهذيب يزدى

199، 198 الحاصر لفقه الناصر

322، 321 حاصل المسائل

330 الحاصل من المحصول

176 الحاوى لحقائق األدلة الفقهية

، 149، 148، 147، 146 الحدائق الورديـة150 ،196 ،396

، 306، 287، 106، 104 حــدوث العـــالم

308 ،309 ،310 ،313

205 حدود األلفاظ

300، 298 حدود .منطق

400 مةكحديقة الح

366 حسن المحاضرة

28 حقائق التأويل 24 حقائق التأويل فى متشابه التنزيل

139 مة الدرية والدالالت النبويةكالح

422 ام المعتقدكحالل العقد فى بيان اح

433 حل الشبه فيما يتعلق باألشربة

193 الحلل فى شرح ابيات الجمل

290 الحيل

209 خاندان نوبختى

75 الخرائج و الجرائح 286 خريدة القصر

416 خسرو و شيرين

411 الخمس

338، 272 دائرة المعارف بزرگ اسالمى

136 دامغة الدوامغ

54 دانشنامه جهان اسالم الدرارى المشوفات فـى بـواهر المخلوقـات

430

22 دراسة فى نهج البالغة 425 حاديث النبويةدرر األ

433 در السحابة فى وفيات الصحابة

های نسخ خطى گنجينهاز 516

137 الدرة الصمصامة جوهرة السادة األعالم

137 درة الغواص فى نظم خالصة الرصاص

388 دستور المنجمين

416، 415 دعائم اإلسالم

ــة ــى االمام ــة ف ، 185، 181، 180 الدعام188 ،192

392 دعوة

446، 435 الدعوة العامة

320 داللة الحائرين

374 تاب الرسالةكالداللة على فوائد

داللة المستنهج إلى معالم المعـارف ورسـالة ، 260 المســتبهج إلــى عــوالم العــوارف

262

226 دولة بنى رسول

430، 426، 416، 413 ديوان

415 ديوان أبى فراس

339 ديوان األدب

ديوان 416 عمةسحاق ط ب

385 ديوان حضرت أبوطالب

138 ديوان شعر

416 ديوان على بن المقرب النعمانى

159 ديوان المنصور باهللا

338 الذخيرة فى األدب

، 103، 102، 97، 72، 68، 34 الذريعـــــة154 ،251 ،273

390 ذيل ابن النجار

390، 276 بغدادذيل تاريخ

الرد علـى الحسـن بـن محمـد بـن الحنفيـة واإلحتجاج فى الجبر واثبات الحق ونقض

392 قوله

386 الرد على الروافض من أصحاب الغلو

316 الرد على المجبرة

392 الرد على المجبرة القدرية

159 رسائل اإلمام المنصور باهللا

421 فى مذهب الحنفية الرسائل الزينية

52، 51، 46، 45 رسائل الشريف المرتضى 302 رسائل فلسفية للرازى

374، 260 رساله

اى در قصر و تخيير در مـواطن اربعـه رساله59

374 رساله ذهبيه

59 رساله (فى بقاء النفس اإلنسانية) 59 رساله (معرفة منازل القمر)

105 وجودرساله

312، 311 رسالة األجوبة

تاب عيون الرسـائل فـى كالرسالة األولى من 314 فنون المسائل

410 رسالة التشويق واإلبانة

الرسالة العالئية الوجيهية فى اآلثـار العلويـة364

517 ها كتاب نمايه /

422 رسالة العلم

362 رسالة فى بيان الفرق الضالة

381 زاء العلومرسالة فى تحقيق أج

317، 316 رسالة فى الرد على المجبرة

رسالة فى مسائل من فنون متنوعة موسوم به 59 انموذج العلوم

أستار االسماعيلية كلية فى هتكالرسالة المتو118

مـةكتاب تتمة صـوان الحكالرسالة الملحقة ب320 ،321

ــول ــومة بجــالء العق ــالة الموس ــدة الرس وزب 416 المحصول

رسالة الناصر لدين اهللا أحمد بن يحيى الهادى إلى الحق صـلوات اهللا عليهمـا إلـى أهـل

401 طبرستان

139 الرسالة النافعة

412 رسالة النفس

303، 302 الرموز

182 روابط زيديه و اماميه

160، 143 روابط فرهنگى ايران و يمن

، 140 هنگى ميـان ايـران و يمـنروابط فر159

ــى شــرح ــاب ف ــاب و روح األلب روح األحب 66 الشهاب

71 روح األلباب فى شرح الشهاب

روح الروح فيما حدث بعد المائة التاسعة من 432، 413 الفتن والفتوح

147 نوز األسراركروضة األخبار و

97 روضة المتقين 97 روضة المتيقنين

روضة الناظر وجنـة المنـاظر فـى القرائـات 420 والوقوفات ومعرفة األحزاب

266 روضة الواعظين

ر األئمــة األقمــار كــريــاض األبصــار فــى ذ 137 والعلماء األبرار وشيعتهم األخيار

الرياض األدبيـة فـى شـرح الخمـر طاشـية430

78، 76، 67، 59 رياض العلماء 339 الرياض فى ختم الشفاء

327 زبدة الحقائق

ــف ت ــى تعري ــالزبرجــدة الخضــراء ف اليف ك 425 الشريعة الغراء

31 زلة األنبياء 400 زوائد اإلبانة

440، 408، 405، 198 الزيادات

401، 400 زيادات

342 زيادات الزيادات

197 زيادات الشرح

342 فتاوىزيادات ال

188 الزيدية

های نسخ خطى گنجينهاز 518

277 زين الفتى

124، 123، 122، 121 الزينة

219 السراج الوهاج فى شرح المنهاج

سرگذشت و عقايد فلسفى خواجه نصيرالدين76

211، 147 السفينة الجامعة ألنواع العلوم

السالسل الذهبية فى جواب المسـائل الهبيـة137

242 الشيعةسلوة

186 سلوة العارفين

134 سنن ترمذى

69 سوق العروس 450، 207، 205، 198 سياسة المريدين

450 سياسة النفس

268، 240، 83 السياق

273، 263 سير أعالم النبالء

، 168، 160، 159، 158، 157، 145 سيره432

119 سيرة أحمد بن سليمان

سيرة األميرين الجليلين الشـريفين الفاضـلين148

158 السيرة الشريفة المنصورية

168، 167 السيرة المنصورى

159، 157 السيرة المنصورية

141 سيرة المهدى

سيرة المهدى لـدين اهللا أحمـد بـن الحسـين434

143 سيرة المؤيد باهللا الهارونى

الم فـى القـرآن كـأهل الرى عـن ال سؤاالت 351 العزيز

، 439، 189، 184، 181 الشافى فى اإلمامة443

ــة ــة العقلي ــائق األدل الشــامل بحقــائق / لحق 156، 155، 153 واصول المسائل الدينية

413 شاهنامه

251، 249 الشجرة فى أنساب الطالبيين

، 251، 250، 249، 114 ةكـالشجرة المبار252

116، 68 شرح

400 شرح اإلبانة

139، 138 الحديد شرح ابن أبى

429 شرح ابن بهران

411 شرح األثمار

265 شرح األرجوزة الياسمينية

، 352، 349، 305، 304، 76 شرح اشارات353 ،372 ،373 ،374

415، 411 شرح أصول الخمسة

92 شرح باب حادى عشرشرح بيست و پـنج مقدمـه در اثبـات بـارى

320 تعالى

519 ها كتاب نمايه /

198 شرح التجريد

383 شرح تجريد العقائد

417 شرح التحرير

380 شرح التلويحات

432 شرح التهذيب

414 امكشرح تهذيب األح

361 شرح خطبة الشيخ الرئيس ابن سينا

443، 440 شرح الرسالة الناصحة

265 شرح السلم المنورق فى علم المنطق

، 69، 68، 67، 66 شــرح شــهاب األخبــار70 ،71 ،122

هاب 72 شرح ضياء الش 174 ،25 شرح العمد

242 شرح العيون

377 مةكشرح عيون الح

174 شرح عيون المسائل

شرح غريـب الصـحيحين للبخـارى ومسـلم343

385 قانون شرح

430 شرح القصيدة الدريدية

367 شرح قواعد العقائد

366 شرح المحصل

265 شرح مختصر

380 شرح مختصر ابن الحاجب

365 شرح معالم األصول

181 شرح المقاالت

411 شرح مقدمات البحر الزخار

ــة ــه دالل ــدمات بيســت و پنجگان شــرح مق 381 ينالحائر

382، 377، 376 شرح الملخص

340 شرح الورقات فى اصول الفقه

281 شرف المصطفى

431 شروط

شريعة الفرات فى شرح ما التبس من األبيات137

، 364، 339، 336، 298، 297، 296 ءشفا429

امكـملـة األحكشفاء األسقام فـى توضـيح ت424

427 شفاء الصدور

415 شفاء الفؤاد من بانت سعاد

443 شمس األخبار

430 شمس الشريعة

398 الشمس المنيرة لتنوير البصيرة

430 شمسيه

414 الشموس واألقمار

228، 227 شواهد التنزيل

الصادح الغريب بمعانى بشرى الحبيب بالفرج 428 القريب

341 ى اصول الدينالصحائف اإللهية ف

های نسخ خطى گنجينهاز 520

354ـ 353 المكالصحائف فى علم ال

426، 84، 19، 18، 17 صحيفه سجاديه

205 صحيفة الرضا

338 الصراط المستقيم

175، 169 صفوة االختيار

450 صلوة يوم و ليلة

320، 104 مةكصوان الح

321، 320 الصيدنة

هاب 72، 66 ضوء الش 66 ضياء الشهاب

341 طبقات

110، 55 طبقات اعالم الشيعة

142، 140 طبقات الزيدية

148 برىكطبقات الزيدية ال

286 طبقات الشافعية

285 برىكطبقات الشافعية ال

، 111 الطرائف فى معرفة مذاهب الطوائـف112 ،273 ،388

46 طرابلسيات ثانيهالطرازين المعلمين فى شـرح المفـاخرة بـين

138 الحرمين المحرمين

111 الطرف

135، 134 عارضة اإلحوذى

455 العالم والمتعلم

425 العالم والوافد

420 عدد احزاب القرآن

32، 31 عصمة األنبياء ام األئمـة الهـادينكالعقد الثمين فى تبيين أح

180 ،182 ،183 ،184 ،393

العقد النضيد فى مختصر شرح ابن أبى الحديد136

358 عقيده

329 عقيده اصفهانيه

188، 183، 180 علوم حديث (مجله)

174، 173 العمد

370، 228، 227، 139، 81، 79 العمدة

357 عمدة المسترشدين فى أصول الدين

135، 134 القواصمالعواصم من

136 العواصم و القواصم

111 عين العبرة

211، 177، 174 عيون األخبار

285 م والمواعظكعيون الح

377 مةكعيون الح

314 عيون الرسائل

314 عيون الرسائل فى فنون المسائل

179، 178، 177 عيون المسائل

431 غاية االختصار

غاية االقتصاد فى علم االجتهـاد فـى اصـول 340 الفقه

329 غاية المطلب

521 ها كتاب نمايه /

91، 52، 51 لمكم ودرر الكغرر الح غــرر الفوائــد ودرر القالئــد فــى آى القــرآن

35 ،41 425 الغرر المثلثة والدرر المبثثة

387، 273، 114 غريب الحديث

289 غنية

365 الغنية فى األصول

86، 85 غنية النزوع 390 الغيبة

175، 70 الفائق

فتاوى االمام حجة االسالم الغزالى سأله عنها ل مسـئلة كـبعض األصحاب فأجاب عن

342 بحالها

453 الفتح القسى فى الفتح القدسى

360 فرائد السمطين

35 الفرائد و درر القالئد 297 فرج المهموم

269، 268 الفصول

ــة ــد البرهاني ــى القواع ــرفية ف الفصــول األش 377 شفيةكوال

الفصول السبعة والعشرين فـى فضـائل أميـر 222 المؤمنين

454 فضائل شهر رمضان

455، 454 بركالفقه األ

415 فقه اللغة

296 الفنون

علـم ية فـى كية والعوارف النسكالفواتح المس 138 البديع

43 الفهرست، 390، 266، 72، 66، 45، 21 فهرســــت

418

133، 132 فهرست آلوارت

59، 45 فهرست بصروى 344 بيركفهرست جامع

390 فهرست دوسالن

43 الفهرست رازى 308 تابخانه مجلسكفهرست

ده الهيـات مشـهدكتابخانـه دانشـكفهرست 75

354 وپريلىكفهرست

72 الدين فهرست منتجب 70 دنافهرستواره

257 فيصل التفرقة بين االسالم والزندقة

378 قاموس اللغة

426، 309، 295، 287 قانون

134 قانون التأويل

134 القبس

425 قرة العيون بأخبار اليمن الميمون

138 الحج كفى مناسقصيدة رائية

416 القصيدة المنتخبة

های نسخ خطى گنجينهاز 522

101 قالئد الجمان

285 لمكم وفرائد الكقالئد الح

337 قواعد

329 القواعد / الفوائد فى العلوم األربعة

لية فى جملة مـن الفنـون العلميـةكالقواعد ال332

319 القول فى االبصار والمبصر

329 المحصولاشف عن كال

اشف لحقائق غـوامض التنزيـل وعيـوب كال 220 األقاويل من وجوه التأويل

138 اشفة الغمة عن حسن سيرة إمام األمةك

431، 430، 426 افلكال

445، 444 افىكال

341 افى فى القرائات السبعكال

424 افيهك

290 املكال

الم كـا بلغنـا مـن امل فى االستقصاء فيمـكال 290، 230، 229 القدماء

303 تاب اإلعتيانك

386 تاب األلفاظك

تاب تنزيه األنبياء صلوات اهللا عليهم أجمعينك33

64 تاب شيعهكتاب الطراز بين المتعلمين فى المفاخرة بـين ك

344 الحرمين المحرمين

339 القراءتاب العنوان فى قراءات السبعة ك

االت اإلمـام كتاب فـى األجوبـة عـن اشـك 371 الرازى فى القانون فى الطب

350 تاب فيه شرح أسماء اهللا الحسنىك

تاب فيه مقرى نافع بن عبدالرحمان المـدنى ك 339 نيته ابونعيمكو

، 187، 97، 65 تــاب مــاه ديــن (مجلــه)ك190 ،239 ،246 ،282 ،356

تاب اهللا عزوجل كفة اللغات مما فى تاب معرك كمن لغات سائر العرب والعجم وغير ذلـ

339

431 تاب المفتاح المنشأ لحديقة اإلنشاءك

111 طاوس تابخانه ابنك

ريمة العناصر فى الـذب عـن سـيرة اإلمـام ك 137 الناصر

، 133، 132 شاف عن حقـائق التنزيـلكال194 ،213 ،215 ،216 ،219 ،220 ،343 ،344 ،395 ،414 ،418 ،419 ،421 ،422 ،423 ،429

187 شف أسرار الباطنية و عوار مذهبهمك

415 شف األنوارك

330 شف الحقائق فى تحرير الدقائقك

250 شف الظنونك

345 شف الغمةك

183 شف المخفىك

523 ها كتاب نمايه /

343 البيانشف وكال

363 فايةكال

355 فاية التفسيرك

258، 139 فاية الطالبك

88 لمات المحققينك 345 م الحقيقيةكلم الفارقية فى الحكال

416 لياتك

381 ليات قانونك

273 مال الدينك

425 نز الرشاد وزاد المعادك

431 يفية صناعة المناسخة بالجدولك

334 يفية المناظرة وترتيب البحثك

76 گزارش ميراث 378 اللباب فى أصول الدين

تاب) الحقائق فى أحـوال الخالئـقكلباب (/ 163

اليمنيـة كاللطائف السنية فى أخبـار الممالـ427 ،429

247 لطائف غياثى

384 لمحات

397، 396، 340 اللمع فى اصول الدين

لوامع البرهان وقواطع البيان فى معانى القرآن282 ،283 ،284 ،368 ،380

268، 63، 62، 61 مائة منقبة

246 ما نزل من القرآن

323، 322 المباحثات

376 المباحث المشرقية

348، 306 كوكالمباحث والش

متشابه القرآن ما فيه حـرف واحـد ومـا فيـه 420 ثر إلى خمسة عشر حرفاكحرفين وأ

431 مثلث

مجادلة االمام جعفر بن محمد الصادق (عليـه السالم) للرافضى، تأليف االمام الخضر بـن

340 نصر بن عفان األردبيلى

، 27، 24، 23، 22 مجازات اآلثار النبويـة28

230، 229 المجتبى

230، 229 المجتنى

389 المجدى

360 مجرد مقاالت األشعرى

174، 25 المجزى

315، 313 ده ادبيات تبريزكمجله دانش

292 مجمع اآلداب

45 مجمع البيان 448 مجموع

127 مجموع األعياد

409، 408 مجموع الشيخ على الخليل

374 مىكمجموعه ح

374 مى و ادبىكمجموعه ح

60 مجموعه رسائل

های نسخ خطى گنجينهاز 524

52، 51 مجموعه رسائل شريف مرتضى 318 مجموعه رسائل عامرى

160 اتباتكمجموعه رسائل و م

310 مجموعه مراغه

366 مة والمنطقكمجموعة فى الح

223، 184 محاسن األزهار

286 محاسن اآلداب

363 مات بين شراح االشاراتكالمحا

ــين كالمحا المــى الفاضــلين االمــام كمــات ب 354 الرازى ونصير الدين الطوسى

115، 114 المحتضر

444، 412، 228 المحجة البيضاء

342 المحرر

، 375، 366 المحصــل فــى أصــول الــدين376 ،383 ،441 ،442

335، 329، 328، 254، 174 المحصول

427 المحمدين البدور

ــــيط ، 184، 183، 182، 181، 180 المح189 ،342

102 محيط ادب

188 المحيط باإلمامة

181 ليفكالمحيط بالت

المحيط بأصول االمامة على مـذهب الزيديـة180

348 المختار من مختصر تاريخ بغداد

359 المخترع فى الرد على أهل البدع

335 مختصر

343 تفسير طبرى مختصر

338 مختصر الخالف

386 مختصر غريب الحديث

375 المختصر فى اصول الدين

360 مختصر المنتخب فى شرح المية العرب

تاب التفسير فى متشابه القـرآن كمختصر من 344 فيما يحتاج الى التفسير والبيان

369 مختصر نهاية األمل فى علم الجدل

430 مختصر الهندى

312، 311، 310 المختلطات

342 المختلف والمؤتلف

187، 139 المراتب

اركـمرقاة األنظار إلـى تحقيـق غايـات األف427

اركـمرقاة األنظار المنتـزع مـن غايـات األف426

25 مسئلة قتل المسلم بالذمى 199 مسائل

322 مسائل حنين بن اسحاق

49 المسائل الديلمية 199 مسائل الرازى

، 51، 50، 49، 48، 42 المســائل الســالرية52

525 ها كتاب نمايه /

52 مسائل سالرية 60 مسائل الشريف المرتضى

338 المختار كمستدر

254 المستصفى

286 المستظهرى

243 المسعودى فى فروع الحنفية

427 المسلسالت

273، 239 مسند

356، 239، 237 مسند أبى حنيفة

427 مشارق األنوار

321، 320 المشاطة لرسالة الفهرست

445 اة المصباح فى حيوة األرواحكمش

350 ل الحديثكمش

386 ل القرآنكمش

145 المصابيح

137 المصاصة فى نظم مسائل الخالصة

448 المصباح

436 مصباح

91، 90 مصباح األرواح 451، 448 مصباح الشريعة

مصباح الشريعة المحمدية المختار من علـوم 396 األئمة

433، 410 مصباح العلوم

436 اة فى تثبيت الوالةكمصباح المش

348 مصنفات ابن سينا

326 المطالع

380 مطالع األنوار

147، 140 البدورمطلع

91 معارج الفهم 102 معارج نهج البالغة

281، 247، 104 معارف

383، 354 المعارف فى شرح الصحائف

58، 56 معالم 365 معالم األصول

389 معالم الهدى

273 معانى األخبار

382، 307 المعتبر

ــــد ، 210، 209، 208، 174، 173 المعتم229 ،254 ،370

208 المعتمد فى اصول الدين

173 المعتمد فى اصول الفقه

190 المعتمد فى اإلمامة

75 المعجزات 255 معجم

110 معجم اعالم الشيعة

106 معجم البلدان

398 شف أسرار المنهاجكالمعراج إلى

شف عن مناسبات كاألفهام فى المعيار أغوار 398 امكاألح

138 المعيار والموازنة

های نسخ خطى گنجينهاز 526

188، 181، 174، 173 المغنى

المغنى فى رؤوس مسائل الخالف بين االمـام الناصر للحق عليه السالم وسائر فقهاء أهل

166ـ 165 البيت وفقهاء العامة

116 مفاتيح

248 مفاتيح الغيب

430 مفتاح

445 ركمفتاح النظر ومصباح الف

383 المفصل فى شرح المحصل

383 المفضل

148، 108 مقاتل الطالبيين

209 المقاالت

59 مقالة فى الرد على المجبرة 138 المقامات والشواهد

225 مقتل

225، 223، 222 مقتل الحسين

173 مقدمه ابن خلدون

265 المقدمة فى الحساب

398 المقصد الحسن

291، 189 المقنع

359 ارم األخالقكم

389 المالحم

430 ملح المالحة فى معرفة الفالحة

53 الملخص (شريف مرتضى) 376، 375 مةكالملخص فى الح

387، 349 الملل والنحل

223 ايران و يمن مناسبات فرهنگى ميان

112 المناظرة والمعارضة فى رد الرافضة

139 المناقب ابوالقاسم بستى

239، 222 مناقب ابوحنيفه

المناقب ابوعمر محمد بـن عبدالواحـد زاهـد274

82 مناقب بايزيد بسطامى، 225، 224، 223، 222 مناقب خـوارزمى

226

321 مةكمنتخب صوان الح

416 المنتخبة فى الفقه

424 المنتزع المختار

180 المنتزع من المحيط باإلمامة

362 فايةكالمنتقى و ال

400 منتهى اإلرادات

63 منتهى المقال 382، 354 المنصص فى شرح الملخص

256 المنقذ من الضالل والمفصح باألحوال

219 منهاج بيضاوى

منهاج الخيرات إلى اقتطاف نفـائس الثمـرات138

398 المنهاج قرشى

404 المنير

402 الموجز

527 ها كتاب نمايه /

164 الموجز على مذهب الناصر

337 موسوعة ابن ادريس

265 موصل الطالب

134 الموطأ

رم كالمولد الشريف المعظم للنبى الهاشمى الم 427 9محمد

444، 434، 430 المهذب

18 ميراث حديث 54 الميزان

254، 26 مؤلفات الغزالى

198 الناصريات

140 نامه مينوى

357، 323، 322، 294، 293 النجاة

320 نزهة األرواح

112 نصرة الشيعة على أهل المذاهب الشنيعة

180 نصرة مذاهب الزيدية

تاريخ مسلم اللحجى عن أشراف نصوص من 148 آل القاسم والشيعة الحسينية

144 النصيحة

207 نصيحة العامة

الم إمـام كـمة المختار مـن كنظام جواهر الح 137 األئمة

137 نظم خالصة الفوائد فى أصول الدين

الـروم كنفحات العنبر فى بعض أخبـار ملـو 427 وساسان والفرس وحمير

ــ ــات المس ــوال المكالنفح ــى األح ــة كية ف ي 137 يةكواألعمال المنس

77، 76 نقد المحصل 68، 43، 31، 21 النقض

192 نقض اللمع

429 امكت األحكن

ام المنبئـة عـن كـت القرآن فى أنواع األحكن 346 اختالف األنام

396 ت والجملكالن

تـاب الطرائـفكنقـض ت واللطائف فـى كالن112

70، 43 النهاية 361 المكنهاية األقدام فى علم ال

137 نهاية التنويه فى إزهاق التمويه

155 نهاية العقول

370 نهاية الوصول إلى علم االصول

ــه ــج البالغ ، 28، 27، 24، 23، 22، 21 نه104 ،285 ،319 ،338 ،396 ،418 ،452

315 التقديسنهج

88 واجب االعتقاد 296، 269، 268 الواضح

203 الوجوه التى تعظم عليها الطاعات

355 وجوه القرآن

284 الوجوه والنظائر

های نسخ خطى گنجينهاز 528

339 الورقات فى اصول الفقه

358، 342 الوسيط

424 الوسيط فى الفرائض

428 الوسيط المجرد عن اإلفراط والتفريط

114 وقعة الصفين

393 الهادى

ار إلى معـانى األزهـار فـى فقـه كهداية األف 425 العترة األطهار

137 هداية الراغبين إلى مذهب العترة الطاهرين

114 برىكالهداية ال

هداية المرتاب وغاية الحفاظ والطـالب فـى 420 تابكتبيين متشابه ال

278 هدية العارفين

274، 273 الياقوتة فى غريب القرآن

431 يواقيت السير

111 يوحنا

ها مكان

320 آذربايجان

328 آسياى صغير

389 آفريقا

413، 392، 13 آلمان

318 اكآمري

424، 13 اتريش

، 384، 193، 146، 131، 17، 15، 14 اروپا395 ،399 ،411 ،444 ،448

ــتانبول ، 269، 256، 114، 40، 36، 33 اس294 ،304 ،322 ،325 ،341 ،345

ــفهان ، 197، 164، 153، 138، 14، 12 اص241 ،266 ،328 ،380

13 انگلستان 18 اياصوفيا

434، 387، 225، 15، 13 ايتاليا

، 59، 36، 29، 23، 17، 14، 13، 11 ايــران97 ،98 ،117 ،122 ،127 ،129 ،138 ،

140 ،141 ،142 ،143 ،144 ،145 ،146 ،149 ،150 ،151 ،152 ،154 ،159 ،160 ،161 ،162 ،163 ،164 ،168 ،170 ،175 ،180 ،181 ،185 ،188 ،194 ،195 ،196 ،197 ،200 ،203 ،207 ،213 ،223 ،224 ،230 ،266 ،267 ،271 ،301 ،334 ،335 ،353 ،395 ،396 ،400 ،408 ،409 ،438

455، 454، 288، 239 بخارا

، 131، 127، 76، 48، 43، 41، 15 بـــرلين132 ،133 ،271 ،272 ،386 ،413 ،418

340 بصره

ـــداد ، 109، 108، 74، 73، 55، 29، 23 بغ111 ،114 ،127 ،161 ،173 ،197 ،220 ،240 ،243 ،251 ،254 ،255 ،276 ،278 ،280 ،284 ،285 ،296 ،297 ،298 ،303 ،307 ،328 ،331 ،334 ،340 ،348 ،369 ،382 ،385 ،386 ،387 ،390 ،427

های نسخ خطى گنجينهاز 530

288، 287، 278، 277 بلخ

تابخانه ملى پاريسك ← ناسيونال كبيبليوت 318، 234، 233، 60 بيروت

، 388، 385، 112، 58، 56، 54 پـــاريس390

390، 318، 276، 15 پرينستون

، 315، 313، 219، 215، 214، 32 تبريــز320 ،321 ،322 ،324 ،345 ،378 ،379 ،381 ،383

، 235، 234، 213، 151، 33، 13 يــــهكتر236 ،239 ،243 ،250 ،251 ،271 ،291 ،298 ،356 ،360 ،366

، 153، 99، 86، 85، 76، 35، 14 تهــــران193 ،208 ،250 ،281 ،349 ،405 ،412

339 جبل المبتدا

167، 162، 161 جيل

184، 167، 166، 165، 162، 161 جيالن

162 چالوس

257، 161 جازح

199، 97، 17 حضرموت

384، 376، 331، 127، 80 حلب

305، 156، 92، 54 حله

67 خان عالن 289 الدين خانقاه موفق

، 104، 103، 102، 84، 66، 32 خراســـان

122 ،142 ،143 ،144 ،149 ،151 ،161 ،163 ،181 ،184 ،211 ،212 ،222 ،223 ،227 ،240 ،241 ،242 ،245 ،249 ،250 ،266 ،267 ،268 ،277 ،281 ،282 ،284 ،290 ،292 ،306 ،307 ،313 ،314 ،349

ــــوارزم ، 223، 222، 218، 215، 161 خ225 ،278 ،414

56 دارالسلطنه قزوين 15 دانشگاه آزاد برلين

162 درياى خزر

، 262، 243، 239، 235، 234، 39 دمشــق263 ،295 ،356 ،366 ،376 ،446

184، 130 ديلم

167، 166، 165، 162، 161، 142 ديلمان

415، 15 رم

453، 235، 13 روسيه

328 روم

162 رويان

، 122، 121، 67، 66، 64، 31، 29 رى123 ،124 ،142 ،143 ،144 ،149 ،151 ،163 ،181 ،182 ،188 ،189 ،190 ،201، 203 ،204 ،206 ،212 ،223 ،241 ،242 ،266

106، 105 سرخس

304 سليمانيه

531 ها مكان نمايه /

383، 353، 288، 220 سمرقند

453، 235، 107، 105 سنت پترزبورگ

380 سيواس

335، 334، 328، 161، 128، 112 شام

349 شيراز

400، 228، 17 صعده

452، 134 صفين

، 150، 136، 125، 122، 118، 17 صــنعاء154 ،157 ،170 ،183 ،184 ،190 ،206 ،230 ،339 ،348 ،392 ،394 ،431 ،438

ـــتان ، 161، 160، 144، 143، 142 طبرس167 ،401 ،403

151، 40 عثمانى

، 110، 99، 98، 66، 59، 29، 23 عــــراق128 ،152 ،161 ،181 ،184 ،242 ،335 ،341

271، 261، 151 سعودىعربستان

388، 234، 13 فرانسه

، 261، 247، 145، 108، 36، 35 قـــاهره262 ،328

56، 43 قزوين 76، 40 قسطنطنيه

، 153، 91، 72، 60، 54، 42، 32، 14 قــم180 ،183 ،222 ،223 ،234 ،247 ،250

328 قوص

380 قونيه

48 اظمينك، 59، 48، 33 ستان قدس رضوىتابخانه آك

355 ،454

ــاك ــه آمبروزيان ، 131، 97، 79، 25 تابخان133 ،157 ،168 ،176 ،183 ،187 ،223 ،225 ،411 ،434 ،441 ،442 ،443 ،445

ــوفياك ــه آياص ، 260، 221، 220 تابخان376

91 اهللا بروجردى تابخانه آيهك، 103، 60 يم در نجـفكاهللا ح تابخانه آيهك

338

247، 55، 54 اهللا گلپايگانى تابخانه آيهك

، 98، 54 تابخانه آية اهللا مرعشـى نجفـىك130 ،153 ،213 ،234 ،337 ،395 ،396

250، 115 تابخانه ابراهيمىك

98 رمانكتابخانه ابراهيميه ك 271 تابخانه ادنه (رمضان اوغلى)ك

247 قاهرهتابخانه ازهريه ك

367 تابخانه اسعد افندىك

رم احمـد بـن علـى الصـليحىكتابخانه المك211 ،212

194 تابخانه المؤيد يحيى بن حمزهك

تابخانه انسـتيتوى مطالعـات شـرقى سـنت ك 453، 235، 105 پترزبورگ

های نسخ خطى گنجينهاز 532

318 تابخانه باروديه بيروتك

413، 386، 127، 48 تابخانه برلينك

377 تابخانه بشير آغاك

243 تابخانه بغداد لى وهبىك

253 تابخانه پرتو پاشاك

390، 318 اكتابخانه پرينستون آمريك

199، 97 تابخانه تريم حضرموتك

330 تابخانه جاراهللا ك

، 150، 122 بيـر صـنعاءكتابخانه جـامع ك157 ،183 ،339 ،392

337 نجف يمكتابخانه حك

81 تابخانه حميد المحلىك 235، 105 تابخانه خواجه محمد پارساك

113 تابخانه دائرة المعارف بزرگ اسالمىك

345 تابخانه داماد ابراهيمك

75 ده الهيات مشهدكتابخانه دانشك 387 تابخانه دانشگاه بولونياى ايتالياك

276 پرينستونتابخانه دانشگاه ك

385، 121 كتابخانه دانشگاه اليپزيك

386 تابخانه دانشگاه ليدنك

ــرلينك ــى ب ــه دولت ، 271، 132، 41 تابخان386 ،413 ،418

392 تابخانه دولتى مونيخ آلمانك

298، 213 تابخانه راغب پاشاك

317 تابخانه روضه حيدريه (نجف)ك

115 رتابخانه سپهساالك

ـــليمانيهك ـــه س ، 243، 76، 38، 18 تابخان258 ،330 ،341 ،345 ،361 ،362 ،365

69 تابخانه سيد على شبر در نجفكــماعيلى ك ــانروايى اس ــه شخصــى فرم تابخان

211 مذهب

153 تابخانه شيخ اإلسالم زنجانىك

103، 102 تابخانه شيخ محمد سماوىك

250، 113، 99 رمانكتابخانه شيخيان ك

379، 376، 72 تابخانه عاطف افندىك

54 تابخانه عالمه طباطبايىك 267 تابخانه غالبىك

190، 154، 125 تابخانه غربيه صنعاءك

366، 294 تابخانه غرويهك

، 374، 373، 239، 215 تابخانــه فــاتحك376 ،377 ،382

77 ه فاضل احمد پاشاتابخانك 19 اخ موزه گلستانكتابخانه ك، 329، 325، 285، 77 وپريلىكــتابخانــه ك

352 ،353 ،354 ،355 ،359 ،360 ،361 ،363 ،372

318 تابخانه گوهرشاد مشهدك

، 362، 237، 220، 33 تابخانــه اللــه لــىك363 ،375 ،378

351، 287 كتابخانه اليپزيك

533 ها مكان نمايه /

230، 229، 154 ابخانه اليدن / ليدنتك

، 59، 16 تابخانه مجلس شوراى اسـالمىك60 ،68 ،69 ،70 ،71 ،85 ،89 ،92 ،100 ،

105 ،153 ،154 ،225 ،249 ،271 ،274 ،289 ،308 ،314 ،317 ،349 ،360 ،362

115، 70 تابخانه محدث ارموىك

258 تابخانه محقق طباطبايىك

82 تابخانه مراد بخارىك 375، 293، 215 تابخانه مراد مالك

153، 138 تابخانه مرحوم عالمه روضاتىك

258 ز دائرة المعارفكتابخانه مرك

193 زى دانشگاه تهرانكتابخانه مرك

250 كتابخانه ملك

، 112، 58، 56، 54 تابخانه ملى پـاريسك385

388 فرانسهتابخانه ملى ك

، 254، 149، 25، 24 تابخانـه ملــى ويــنك265 ،276 ،424

445، 444، 392 تابخانه مونيخ آلمانك

187، 153 تابخانه مير حامد حسين هندىك

277 تابخانه نور عثمانيهك

ــه واتيك ، 176، 168، 167، 15 انكــتابخان384 ،385

222 تابخانه وزيرى يزدك

25 خانه وينتابك

ــرى ك ــين البحي ــن الحس ــى ب ــه يحي تابخان 401 (اليحيرى)

304، 40 تابخانه ينى جامعك

187 تابخانه ييلك

328 كرك

251، 250، 115، 113، 99، 98، 14 رمانك

162 الرك

187 ويتك

130 گيل

، 165، 160، 157، 144، 143، 142 گيالن167

127 الذقيه

385، 351، 287، 121 كاليپزي

162 لنجا

151 ليبى

160، 142 مازندران

222 ماوراءالنهر

38 مجموعه راغب پاشا 213، 82 مجموعه سليمانيه

289 الدين مدرسه جمال

380 مدرسه شمسيه سيواس

220 مدرسه صادقيه بغداد

377 موصلمدرسه فخريه

285 مدرسه مروى

171 مدرسه منصوريه حوث

های نسخ خطى گنجينهاز 534

380 مدرسه نظاميه اصفهان

92 مدرسه زينيه حله 215، 174، 75، 25 مدينه

، 14 ز دائرة المعـارف بـزرگ اسـالمىكمر98 ،99 ،113 ،116 ،258

261 فيصل كز ملكمر

، 225، 220، 162، 161، 88، 75 مشـــهد318 ،328 ،355

ـــر ، 260، 125، 122، 119، 117، 84 مص261 ،262 ،263 ،284 ،328 ،331 ،333 ،334 ،335 ،383

337 يم نجفكتبه حكم

339، 262، 152، 151، 136، 97، 64 هكم

331 موته

377، 265، 219، 110، 109 موصل

15 يشرفته پرينستونمؤسسه مطالعات پ، 103، 92، 91، 90، 69، 60، 54، 32 نجف

223 ،225 ،317 ،337 ،372

285، 254 نظاميه بغداد

، 250، 242، 241، 189، 104 نيشــــابور266 ،288 ،343

ـــــواتي ، 282، 176، 168، 167، 15 انك

384 ،385 ،396

، 254، 149، 133، 131، 25، 24 ويـــــن276 ،424

420، 377 هرات

13 هلند 187، 153، 151، 117 هند

222 يزد

، 60، 30، 29، 18، 17، 15، 14، 13 يمــن79 ،97 ،104 ،112 ،117 ،118 ،119 ،

120 ،122 ،125 ،130 ،131 ،132 ،134 ،135 ،138 ،140 ،142 ،143 ،145 ،146 ،147 ،148 ،149 ،150 ،151 ،152 ،153 ،154 ،155 ،157 ،158 ،159 ،160 ،163 ،165 ،168 ،169 ،170 ،174 ،175 ،179 ،184 ،188 ،191 ،193 ،194 ،195 ،199 ،205 ،206 ،207 ،208 ،211 ،223 ،224 ،225 ،226 ،227 ،230 ،247 ،249 ،250 ،255 ،266 ،267 ،341 ،343 ،356 ،384 ،385 ،393 ،395 ،396 ،397 ،398 ،399 ،400 ،401 ،404 ،405 ،406 ،409 ،410 ،411 ،413 ،425 ،430 ،432 ،434 ،438 ،442 ،443 ،444 ،448 ،449 ،451

Preface

This book is the first in a three volume series that brings together articles

previously published on my blog, “Barrasī-hā-ye Tārīkhī.” The articles collected in

these volumes present research on manuscripts, covering a variety of topics, which I

consulted in various libraries in Iran and in other countries, including Turkey,

Russia, and several European countries. In most cases I specify the manuscript under

consideration as well as discuss its historical context, its author, and the topics that

are discussed in it. The last chapter in this book concerns a list of manuscripts,

which I consulted in different libraries in Europe and other countries.

Many of the manuscripts discussed in this book have not yet been catalogued,

and others have been catalogued but were identified incorrectly. For many topics of

study, especially those pertaining to the development of the theological,

philosophical, and doctrinal literature, we still need to sift through and examine the

unpublished manuscripts. To write a history of the development of religious ideas

among the different schools and sects, we need research based on manuscripts. It is

through this work with manuscripts that we may produce a more comprehensive

study about not only the literature, but also the history of doctrines and ideas.

Hassan Ansari

Princeton

Az ganjīne-hāy-e nusakh-e khattī Muʿarrifī-ye dast-neweshtehā-yī arzeshmand az ketābkhāne-

hā-ye bozorg-e jahān dar Ḥowze-ye ʿulūm-e islāmī

A Treasury of Manuscripts

An Introduction to Valuable Manuscripts in the

Islamic Intellectual Tradition from the Great

Libraries of the World

Volume 1

Hassan Ansari