Արևմտահայության թվաքանակի հարցը 1878-1914 թվականներին

Նվիրում եմ մեծ հորս`երզնկացի Շահեն Ղուշչյանի հիշատակին:

Նվիրում եմ Մեծ եղեռնին զոհ գնացած երզնկացի Ղուշչյանների գերդաստանի նահատակների հիշատակին:

NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF ARMENIA

ARMENIAN GENOCIDE MUSEUM-INSTITUTE

ROBERT TATOYAN

THE QUESTION OF WESTERN ARMENIAN POPULATION NUMBERIN 1878-1914

Yerevan – 2015

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ԱԿԱԴԵՄԻԱ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԹԱՆԳԱՐԱՆ-ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ

ՌՈԲԵՐՏ ԹԱԹՈՅԱՆ

ԱՐԵՎՄՏԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԹՎԱՔԱՆԱԿԻ ՀԱՐՑԸ1878-1914 ԹՎԱԿԱՆՆԵՐԻՆ

Երևան – 2015

ՀՏԴ 94 (479.25):31ԳՄԴ 63.3 (5Հ)+60.6 Թ 153

Տ պագր վում է ՀՀ գի տութ յուն նե րի ազ գա յին ա կա դե միա յի Հա յոց ցե ղաս պա-նութ յան թան գա րան-ինս տի տու տի գի տա կան խորհր դի ո րոշ մամբ

Գրախոսներ՝ պ.գ.դ. Հայկ Դեմոյան պ.գ.թ. Սուրեն Մանուկյան

Թաթոյան Ռ. Թ 153 Արևմտահայության թվաքանակի հարցը 1878-1914 թվականներին./ Ռ. Թաթոյան. – Երևան։ ՀՑԹԻ, 2015. 216 էջ։

Աշ խա տութ յու նը նվիր ված է Օս ման յան կայս րութ յան և հատ կա պես Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի հար ցի` 1878-1914 թթ. ըն թաց քում ար ծարծ ման պատ մութ յա նը։ Ներ կա յաց վել և վեր լու ծութ յան են են-թարկ վել արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի վե րա բեր յալ 1878-1914 թթ. օս ման յան կա ռա վա րութ յան և Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նի վի ճա կագ րա կան տվյալ-նե րը, ա ռան ձին անդ րա դարձ է կա տար վել Արևմտ յան Հա յաս տա նի հայ բնակ չութ-յան թվա քա նա կի հար ցի` 1878-1914 թթ. Հայ կա կան հար ցի շուրջ դի վա նա գի տա-կան գոր ծըն թաց նե րում քննարկ ման պատ մութ յան լու սա բան մա նը։

Աշ խա տութ յու նը հաս ցեագր ված է պատ մա բան նե րին, մի ջազ գայ նա գետ նե րին, թուր քա գետ նե րին, ինչ պես նաև ըն թեր ցող լայն շրջա ն նե րին։

Շապիկի ձևավորման մեջ օգտագործվել է 1911 թ. Մեծ Բրիտանիայում հրատարակված Ասիական Թուրքիայի (Փոքր Ասիա և Արևմտյան Հայաստան)

վարչական քարտեզը (Turkey in Asia (Asia Minor) and Transcaucasia. Keith Johnston's General Atlas. Oct. 1911. Engraved, Printed, and Published by W. & A.K.

Johnston, Limited, Edinburgh & London)

ՀՏԴ 94 (479.25):31ԳՄԴ 63.3 (5Հ)+60.6

ISBN 978-9939-822-74-7© Թաթոյան Ռոբերտ, 2015© Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ, 2015

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

Ներածություն...............................................................................................................7

Գլուխ I. Արևմտահայության թվաքանակի վերաբերյալ օսմանյան կառավարության վիճակագրությունը .................................................................27

1. Օսմանյան կայսրության հայ բնակչության թվաքանակն ըստ 1831-1878 թթ. օսմանյան վիճակագրական տվյալների ....................................................................27

2. Արևմտահայության թվաքանակի վերաբերյալ 1878-1914 թթ. օսմանյան տվյալները։ Արևմտյան Հայաստանում օսմանյան իշխանությունների վիճակագրական և վարչաժողովրդագրական քաղաքականությունը ..................35

3. Օսմանյան վիճակագրական համակարգի կողմից արևմտահայության թերհաշվառման առարկայական գործոնները ..........................................................61

Գլուխ II. Արևմտահայության թվաքանակի վերաբերյալ Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի վիճակագրական տվյալները .................71

1. Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի վիճակագրական համակարգի ձևավորումը։ Արևմտահայության թվաքանակի վերաբերյալ Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի՝ 1878-1910 թթ. վիճակագրությունները ..................................71

2. Արևմտահայության թվաքանակի վերաբերյալ Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի կողմից վիճակագրական տվյալների հավաքումը 1912-14 թթ.։ Պատրիարքարանի՝ 1913-14 թթ. մարդահամարի տվյալները որպես Մեծ եղեռնի նախօրյակին արևմտահայության թվաքանակի վերաբերյալ աղբյուր ..................92

3. Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի վիճակագրական համակարգի կողմից արևմտահայության թերհաշվառումը պայմանավորած գործոնները .................116

Գլուխ III. Արևմտահայության թվաքանակի հարցը Հայկական հարցի շուրջ 1878-1914 թթ. դիվանագիտական գործընթացներում ...................................................................................................121

1. 1878-1882 թթ. հայկական բարեփոխումների հարցի շուրջ բանակցությունները և Արևմտյան Հայաստանի հայ բնակչության թվաքանակի հարցը......................121

2. Արևմտյան Հայաստանի հայ բնակչության թվաքանակի հարցի արծարծումը 1912-1914 թթ. Հայկական հարցի վերաբացման շրջանում ...................................141

Վերջաբան .................................................................................................................165

Հավելվածներ ............................................................................................................170

Օգտագործված սկզբնաղբյուրների և գրականության ցանկ .......................182

Անգլերեն համառոտագիր ......................................................................................201

Անձնանունների ցանկ ............................................................................................204

Տեղանունների ցանկ ...............................................................................................209

7

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

1878 թ. ստո րագր ված Բեռ լի նի պայ մա նագ րի 61-րդ հոդ ված ի հա մա-ձայն` օս ման յան իշ խա նութ յուն նե րը պար տա վոր վե ցին «ա ռանց հե տա գա հա պաղ ման ի րա գոր ծել հա յաբ նակ մար զե րում տե ղա կան կա րիք նե րից հա-րուց ված բա րե լա վում ներն ու բա րե նո րո գում նե րը»:1 Այս պար տա վո րութ-յու նը ստանձ նե լու պա հից սկսած՝ սուլ թան Աբ դուլ Հա միդ II-ը, ա պա նաև ե րիտ թուր քա կան կա ռա վա րութ յու նը, աս պա րեզ հա նե լով նո րա նոր վի ճա-կագ րա կան տվյալ ներ, փոր ձում էին «հա մո զել» բա րե փո խում նե րի ի րա-կա նաց ման ե րաշ խա վոր մեծ տե րութ յուն նե րին, որ «հա յաբ նակ մար զեր» Օս ման յան կայս րութ յու նում գո յութ յուն չու նեն, հա յե րը երկ րի «ար ևել յան վի լա յեթ նե րում» փոք րա մաս նութ յուն են կազ մում: Ի րենց հեր թին Կ. Պոլ-սի Հա յոց պատ րիար քա րա նը և Հայ կա կան հար ցի լու ծու մը հե տապն դող հայ ազ գա յին կու սակ ցութ յուն ներն ու հա սա րա կա կան-քա ղա քա կան գոր-ծիչ նե րը հա կա դար ձում էին այդ պնդում նե րին՝ ներ կա յաց նե լով արևմ տա-հա յութ յան թվա քա նա կի և Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի ազ գաբ-նակ չութ յան էթ նի կա կան կազ մի սե փա կան հաշ վում նե րը:

Արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի հար ցի շուրջ ըն թա ցող թեժ բա նա-վե ճը ո րոշ ու սում նա սի րող նե րի կող մից բնու թագր վել է որ պես «վի ճա կագ-րութ յուն նե րի պա տե րազմ»,2 ո րը, սկիզբ առ նե լով 1878 թ., շա րու նակ վեց մինչև 1914 թ.՝ Ա ռա ջին աշ խար հա մար տի սկիզ բը, և նույ նիսկ դրսևո րում-ներ ու նե ցավ պա տե րազ մից հե տո՝ խա ղա ղութ յան պայ մա նագ րի շուրջ Փա րի զում, Սև րում և Լո զա նում ըն թա ցող բա նակ ցութ յուն նե րի ըն թաց-քում:

Մի ջազ գա յին դի վա նա գի տա կան աս պա րե զից Հայ կա կան հար ցի իջ-նե լուց հե տո Օս ման յան կայս րութ յու նում հայ բնակ չութ յան թվա քա նա-կի հար ցը, պահ պա նե լով իր նշա նա կութ յու նը, ձեռք բե րեց նոր ո րակ՝ շաղ-կապ վե լով Մեծ ե ղեռ նին զոհ գնա ցած հա յե րի թվի շուրջ ըն թա ցող գի տա-կան և քա ղա քա կան բա նա վե ճին: Ներ կա յումս 1878-1914 թթ. Օս ման-յան կայս րութ յան և մաս նա վո րա պես Արևմտ յան Հա յաս տանն ընդգր կող վեց նա հանգ նե րի՝ Վա նի, Բիթ լի սի, Էրզ րու մի, Խար բեր դի, Դիար բե քի րի և

1 Բեռ լի նի պայ մա նագ րի 61-րդ հոդ վա ծը մե ջբեր վում է ըստ Հա յաս տա նը մի ջազ գա-յին դի վա նա գի տու թյա ն և սո վե տա կան ար տա քին քա ղա քա կա նու թյան փաս տաթղ թե րում (1828-1923), Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1972, էջ 128: 2 Տե՛ս Social Relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915, edited by Joost Jongerden and Jelle Verheij, Leiden, Brill Academic Pub, 2012, էջ 88:

8

Ներածություն

Սեբաստիայի վի լա յեթ նե րի,3 հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի, Արևմտ յան Հա յաս տա նի տա րած քում այլ էթ նի կա կան խմբե րի հա մե մատ հա յե րի տե-սա կա րար կշռի հար ցե րը Հայ կա կան հար ցի և Հա յոց ցե ղաս պա նութ յան պատ մութ յան ու սում նա սի րութ յան բաղ կա ցու ցիչ տար րե րից մեկն են:

Սույն ուսումնասիրության հիմնական նպատակն է ներկայացնել և վեր լուծել Օսմանյան կայսրության և հատկապես Արևմտյան Հայաստանի նա հանգ նե րի հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի հար ցի ար ծար ծու մը 1878-1914 թթ., այ սինքն՝ այն ժա մա նա կա հատ վա ծում, երբ Արևմտ յան Հա յաս-տա նում բա րե նո րո գում ներ ի րա կա նաց նե լու խնդի րը և դ րա հետ կապ-ված արևմտա հա յութ յան թվա քա նա կի հար ցը գտնվում էին մի ջազ գա յին դի վա նա գի տութ յան օ րա կար գում։ Այդ ա ռու մով մենք կենտ րո նա ցել ենք արևմտա հա յութ յան թվա քա նա կի վե րա բեր յալ օս ման յան կա ռա վա րութ-յան և Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նի վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի ու-սում նա սի րութ յան, Հայ կա կան հար ցի շուրջ գոր ծըն թաց նե րի հա մա տեքս-տում դրանց ար ծարծ ման հար ցի վրա, քա նի որ 1878-1914 թթ. միայն եր կու մար մին ներ՝ օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը և Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար-քա րա նը, ի պաշ տո նե լիա զո րութ յուն և, որ կար ևո ր է, գործ նա կան լծակ-ներ ու նեին հետ ևո ղա կա նո րեն և ա ռա վել ընդգր կուն կեր պով զբաղ վե լու արևմտա հա յութ յան թվա քա նա կի վե րա բեր յալ վի ճա կագ րա կան տվյալ նե-րի հա վաք մամբ, այ սինքն՝ Արևմտ յան Հա յաս տա նում և Օս ման յան կայս-րութ յան այլ տա րածք նե րում կազ մա կեր պել մար դա հա մար ներ և բ նակ-

3 Օս մա նյան կայս րու թյան տա րած քը տրոհ ված էր վար չա տա րած քա յին մեծ և փոքր մ ի-ա վո րնե րի: Դրան ցից խո շո րա գույ նը վի լա յեթ ներն էին, որոնք բա ժան վում էին սան ջակ-նե րի, սան ջակ նե րը՝ կազաների, իսկ կազաները՝ նահիեների: Վե րո հի շյալ վար չա տա-րած քա յին մի ա վոր նե րի հա մար մենք հա վա սա րա պես գոր ծա ծում ենք թե՛ թուրքերեն «վիլայեթ», «սանջակ», «կազա», «նահիե», թե՛, հա մա պա տաս խա նա բար, հա յե րեն պատ մա գի տա կան գրա կա նու թյան մեջ առա վել տա րա ծում ստա ցած «նա հան գ», «գա-վա ռ», «գա վա ռա կ» և «գյու ղա խում բ» հա մար ժեք ա նվ անու մն երը:

Արևմ տյան Հ այաս տա նի գա վառ նե րի, գա վա ռակ նե րի և բնա կա վայ րե րի անուն նե-րը տրված են ըստ Տե ղա նուն նե րի բա ռա րա նի (Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, 5 հ., Երևան, Երևանի համալս. հրատ., 1986, h. 1, Ա-Դ, խմբ.՝ Է.Բ. Աղայան, Ա.Ա. Աս լա նյան, Ա .Մ . Սուքիասյան, Հ.Մ. Բարթիկյան, 1986, h. 2, Դ-Կ, խմբ.՝ Թ.Խ. Հակոբյան, 1988, h. 3, Կ-Ն, 1991, h. 4, Ն-Վ, 1998, h. 5, Տ-Ֆ, 2001) և Հայ կա-կան հա մա ռոտ հան րա գի տա րա նի հա մա պա տաս խան բառ- հոդ ված նե րի (Հայկական համառոտ հանրագիտարան, 4 հ., խմբ. կոլեգ.՝ Համբարձումյան Վ.Հ., Խուդավերդյան Կ.Ս., Այվազյան Հ.Մ. և ուրիշ., Երևան, «Հայկական հանրագիտարան» հրատ., 1990-2003, հ. 1, Ա-Դաջու մ, 1990, հ. 2, Դաստակերտ-Կովսական, 1995, հ. 3, Կոտայք-Նոր Դար, 1999, հ. 4, Նոր Դ ար -Ֆուտուր իզ մ, 2 00 3):

9


չութ յան հաշ վա ռում ներ:4 Ել նե լով այս նպա տա կից՝ մեր կող մից դրվել են հե տա զո տա կան հետև-

յալ հիմ նա կան խնդիր նե րը:1. Ներ կա յաց նել և վեր լու ծել արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի վե-

րա բեր յալ 1878-1914 թթ. օս ման յան կա ռա վա րութ յան վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը, այդ նպա տա կով.

ա) ներ կա յաց նել և վեր լու ծել օս ման յան վի ճա կագ րա կան հա մա կար գը և նշ ված ժա մա նա կաշր ջա նում օս ման յան իշ խա նութ յուն նե րի կող մից Օս-ման յան կայս րութ յան հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի վե րա բեր յալ կազ մած հիմ նա կան տվյալ նե րը,

բ) լու սա բա նել թուր քա կան կա ռա վա րութ յան կող մից 1878-1914 թթ. Արևմտ յան Հա յաս տա նում ի րա կա նաց վող վի ճա կագ րա կան և վար չա ժո-ղովր դագ րա կան քա ղա քա կա նութ յան հիմ նա կան տար րե րը,

գ) ա ռանձ նաց նել օս ման յան իշ խա նութ յուն նե րի կող մից արևմ տա հա-յութ յան թեր հաշ վա ռու մը պայ մա նա վո րած գոր ծոն նե րը:

2. Ու սում նա սի րել արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի վե րա բեր յալ 1878-1914 թթ. ըն թաց քում Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նի կող մից հա վաք-ված և հ րա պա րակ ված վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը, այդ նպա տա կով ներ-կա յաց նել և վեր լու ծել.

ա) Պատ րիար քա րա նի վի ճա կագ րա կան հա մա կար գը, բ) նշված ժա մա նա կաշր ջա նում Պատ րիար քա րա նի կող մից կազ-

մա կերպ ված մար դա հա մար ներն ու հաշ վա ռում նե րը, դրանց հիմ նա-

4 Օս մա ն յա ն կա ռա վա րու թյան և Կ. Պոլ սի Հա յոց պա տր իար քա րա նի կող մից ա նցկաց-ված բնակ չու թյան հ աշ վա ռում նե րը և մար դա հա մար նե րը չեն հա մա պա տաս խա նում մար դա հա մար նե րի անց կաց ման XIX դա րի երկ րորդ կե սի եվ րո պա կան և առա վել ևս ժա մա նա կա կից չա փա նիշ նե րին. մաս նա վո րա պես դրանք ոչ միշտ էին ավար տին հասց-վում որոշ ակի կարճ ժա մա նա կա հատ վա ծում, շատ դեպ քե րում չէ ին ը նդ գրկում տա-րածքն ա մբ ող ջո ւթյամբ, շատ դեպ քե րում չէր կի րառ վում տուն առ տուն հաշ վա ռում կա տա րե լու եղա նա կը, դրանց ըն թաց քում հա վաք վա ծ տվյալն եր ը շ արու նա կա բար փոխլ րաց վու մ և շտկ վու մ էին այլ տվյալ նե րի մի ջո ցով։ Ա յդ առումով մեն ք կիրառում ենք «մարդահամար» բա ռեզ րը պայ մա նա կա նո րեն` ել նե լով այն նկա տա ռու մի ց, որ օս մա-նյան կա ռա վա րու թյան կող մից բնակ չու թյան թվա քա նա կի վե րա բե րյալ վի ճա կագր ակ ան տվյալ նե րի հ ավաք ման մի ջո ցա ռումն եր ի պա րա գա յում արևմ տյան մաս նա գի տա կան գրա կա նու թյան մեջ արդ են ըն դուն ված է դրանք որ պես «մարդահամար » (անգլ.` census, ռուս.` перепись) բնու թագ րե լը: Ինչ վե րա բե րում է Պատ րի ար քա րա նի կող մից ան ցկաց-ված հաշ վա ռում նե րին, ապա մենք որ պես «մարդահամար» ենք բնու թագր ում հատ կա-պես դրա նց ից եր կու սը` 1878-1880 թթ. և 1913-191 4 թթ. բնակ չու թյան հաշ վառ ման եր կու գոր ծըն թաց նե րը, երբ ինչ պես մեր կող մից ցույց է տրվել, կի րառ վել է տուն առ տուն շրջե-լու մի ջո ցով տվյալ ներ հա վա քե լու եղա նա կը:

10


կան արդ յունք նե րը, դրանց ար ժե քը՝ որ պես Մեծ ե ղեռ նի նա խօր յա կին արևմտա հա յութ յան թվա քա նա կի ո րոշ ման հա մար աղբ յուր,

գ) Պատ րիար քա րա նի կող մից վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի հա վաք ման վրա ազ դե ցութ յուն ու նե ցած հիմ նա կան գոր ծոն նե րը:5

3. Ներ կա յաց նել և վեր լու ծել Արևմտ յան Հա յաս տա նի հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի հար ցի ար ծար ծու մը 1878-1914 թթ. Հայ կա կան հար ցի շուրջ դի վա նա գի տա կան զար գա ցում նե րում, մաս նա վո րա պես արևմ տա հա յութ-յան թվա քա նա կի վե րա բեր յալ օս ման յան կա ռա վա րութ յան և Կ. Պոլ սի Հա-յոց պատ րիար քա րա նի վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի ար ծարծ ման գործըն-թա ցը՝ Բեռ լի նի կոնգ րե սից մինչև Ա ռա ջին աշ խար հա մար տի սկիզ բը՝ ա ռանձ նա կի ու շադ րութ յուն դարձ նե լով Հայ կա կան հար ցի եր կու կար ևո-րա գույն հանգր վան նե րի` վի ճա կագ րա կան «պա տե րազ մի» եր կու «ճա կա-տա մար տե րի»6 վրա՝ 1878-82 թթ. բա նակ ցութ յուն ներ և 1912-14 թթ. Հայ-կա կան հար ցի վե րա բաց ման փուլ, ո րոնց ըն թաց քում արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի հար ցը հատ կա պես կար ևոր վել է:7

Հե տա զո տա կան այս հիմ նա կան ե րեք հար ցե րի խմբե րին հա մա պա-տաս խա նում են աշ խա տան քի ե րեք գլուխ նե րը և են թագ լուխ նե րը։

Աշ խա տան քի հա մար աղբ յու րա գի տա կան հիմք են ծա ռա յել օս ման յան և հայ կա կան մար դա հա մար նե րի տվյալ նե րը, ա ռաջ նոր դա րան նե րի վի ճա-կագ րա կան ցու ցակ նե րը, դեպ քե րին ժա մա նա կա կից հայ ու սում նա սի րող-

5 Վեր լու ծե լով օս մա նյան և հայ կա կան վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը դրանց ար ժա նա-հա վա տու թյան տե սան կյու նից՝ մենք սա կայն ն պա տակ չե նք դրել աշ խա տան քի շրջա-նակ նե րում հան դե ս գա լու 1878-1914 թթ. արևմ տա հա յությ ան թվա քա նա կի վե րա բեր-յալ սե փա կան հաշ վում նե րով: 6 Հայ կա կան հար ցի հա մա տեքս տում Արևմ տյան Հա յաս տա նի հայ բնակ չու թյան թվա-քա նա կի շուրջ հա կա սու թյուն նե րը` որ պես «վի ճա կագ րա կան ճա կա տա մար տեր», բնու-թագր վել են բրի տա նա ցի ու սում նաս իրող Դ ոն ալդ Բլոքս հա մի կող մից (տե՛ս Bloxham Donald, The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman Armenians, Oxford, Oxford University Press, 2005, էջ 48):7 Արևմ տյան Հա յաս տա նի հայ բնակ չու թյա ն թվա քա նա կի հար ցը ար ծարծ վել է նաև 1895 թ. հ այ կա կան բա րե նո րո գում նե րի շուրջ ըն թա ցող դի վա նա գի տա կան գոր ծըն թաց-նե րում: Շա րադ րան քի ըն թաց քում, հարկ եղած դեպ քում անդ րա դառ նա լով այդ հանգր-վա նին, մենք այ նո ւա մե նայ նիվ նպա տա կա հար մար գտան ք առան ձին չլուս աբանել տվյալ փու լը՝ ել նե լով ա յն հան գա ման քից, որ Հա յոց պատ րի ար քա րա նը այդ շրջա նում հան դես չի եկել արևմ տա հա յու թյան թվա քա նա կի վե րա բե րյալ տվյալ նե րով, և, հա-մա պա տաս խա նա բար, հայ -թուր քա կան բա նա վեճ այս խնդրի շուրջ տե ղի չի ո ւնե ցել: Բա ցի դրա նից, ել նե լով 1878 թ. Բեռ լի նի կոնգ րե սում արևմ տա հա յու թյան թվա քա նա կի վե րա բե րյալ օս մա նյան հա կա դիր վի ճա կագ րու թյան բա ցա կա յու թյու նից, մենք անդ րա-դար ձել ենք կոնգ րե սին հայ պատ վի րա կու թյան ներ կա յաց րած վի ճա կագ րա կան տվյալ-նե րին աշ խա տան քի երկ րորդ գլխում:

11


նե րի վի ճա կագ րա կան հաշ վարկ նե րը, ա կա նա տես-ժա մա նա կա կից նե րի հու շե րը,8 արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի խնդրին հայ և օ տա րազ գի հա-սա րա կա կան-քա ղա քա կան գոր ծիչ նե րի, ու սում նա սի րող նե րի, ճա նա պար-հորդ նե րի, դի վա նա գետ նե րի անդ րա դարձ նե րը:9

Ա շ խա տան քը գրե լիս օգտ վել ենք Հա յաս տա նի ազ գա յին ար խի վի (ՀԱԱ)` Ա մե նայն Հա յոց կա թո ղի կո սի « Հայ կա կան հարց» (ֆ. 57, ց. 5), Հա յաս տա նի Ա ռա ջին հան րա պե տութ յան ար տա քին գոր ծե րի նա խա րա-րութ յան (ֆ. 200), Ար շակ Սաֆ րաստ յա նի (ֆ. 412), Ազ գա յին պատ վի րա-կութ յան (ֆ. 430), Հա մա սե բաս տա հա յե րի վե րա շի նաց հայ րե նակ ցա կան միութ յան (ֆ. 439), « Փաս տաթղ թե րի հա վա քա ծու Հայ կա կան հար ցի վե-րա բեր յալ» (ֆ. 450), Մկր տիչ Ներ սիս յա նի (ֆ. 818) ֆոն դե րի նյու թե րից, ինչ-պես նաև Հա յաս տա նի Հան րա պե տութ յան Ե. Չա րեն ցի ան վան գրա կա-նութ յան և ար վես տի թան գա րա նի ար խի վի Թ. Ա զատ յա նի ֆոն դի փաս-տաթղ թե րից (բա ժին 3):

Մենք նաև հնա րա վո րութ յուն ենք ու նե ցել ծա նո թա նա լու Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նի 1913-14 թթ. մար դա հա մա րի նյու թե րին (hար-ցա թեր թե րի նմուշ ներ, ա ռաջ նոր դա րան նե րի նա մակ ներ և այլն), ո րոնք պահ վում են Փա րի զի ՀԲԸՄ Նու բար յան գրա դա րա նում (տե՛ս ABC/BNu, DOR 2/2, ff. 17, 30, DOR 3/2, ff. 31, 32, 47,48, DOR 3/3, ff. 34-36, 49-52, DOR 3/4, ff. 4, 12, 13, 17, 18, 21, 28, 31):10

Թե մա յի լու սա բան ման հա մար ա ռաջ նա յին ար ժեք են ներ կա յաց նում

8 Բդէեան Ս. և Մ., Հարազատ պատմութիւն Տարօնոյ, Գա հի րէ, Հրատ. հայ ազգ. հիմ-նադրամ, 1962: Զաւէն Արք. , Պատրիարքական յուշերս.Վաւերագիրներ եւ վկայութիւններ, Գահիրէ, տպ. «Նոր Աստղ», 1947: Մկրտիչեան Թ., Տիգրանակերտի նահանգի ջարդերը եւ քիւրտերու գազանութիւնները, Գահիրէ, տպ. Գրիգոր Ճիհանեան, 1919: Փափազեան Վ., Իմ յուշերը, հ. Բ, Պոսթըն, «Հայրենիք» տպ., 1952: Փիրանեան Ն., Խարբերդի եղեռնը, Պոսթըն, «Պայ քար» տպ., 19 37:9 Անդ րա նիկ, Տէր սիմ: Ճա նա պար հոր դու թիւն եւ տե ղագ րու թիւն, Թիֆ լիս, տպ. Մն. Մար-տի րո սե ան ցի, 1900: Սարգ սեանց Լ., Այց Թիւր քա ց Հա յաս տա նին, Թ իֆ լիս, Մ.Դ. Ռօ տի նե-անց, 1890: Տա շե ան Հ. Հա կով բոս Վ., Հայ բնակ չու թյու նը Սև ծո վեն մ ին չև Կա րին, Վիեն նա, տպ. Մխի թա րե ան, 1921: Տև կանց Ա., Այցելություն ի Հայաստան 1878 թ., Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1985: Տևկանց Ե., Ճանապարհորդությո ւն Բարձր Հայք և Վասպուրական 1872-1873 թթ., Երևան, ԳԱ հրատ., 1991: Бекгульянцъ Р., По Турец кой Арменіи. Впечатлѣнія отъ поѣздки лѣтомъ въ 1914 году, Ростовъ на Дону, Типъ. Я.м. Искидарова, 1914. Линчъ Х.Ф.Б., Арме нія. Путевыя оче рки и этюды, т.2, Про ви нціи, Тифлисъ, Изд. Торгъ. дома “И.е. Питоевъ и Ко”. Типъ. М. Мартиросянца, 1910. Терменъ Р. Т., Отчетъ о полевой поѣздкѣ 1907 года въ Ванскомъ, Битлисскомъ и Діарбекирскомъ вилайетахъ, Тифлисъ, Типъ. Штаба Кавказскаго военнаго Округа, 1909. 10 Նու բա րյան գրա դա րա նից նյու թե րի լու սա պատ ճեն նե րի տրա մադր ման հա մար շնոր-հա կա լությ ուն ենք հայտ նում գրա դա րա նի վա րիչ Բո րիս Աճե մյա նին:

12


1878-1914 թթ. Հայ կա կան հար ցի ըն թաց քին վե րա բե րող անգ լիա կան, ռուսական, գեր մա նա կան, ֆրան սիա կան և ի տա լա կան ինչ պես տպագր-ված,11 այն պես էլ դեռևս ան տիպ12 դի վա նա գի տա կան փաս տաթղ թե րը:

Մենք նաև լայ նո րեն օգ տա գոր ծել ենք բա ցա ռիկ աղբ յու րա գի տա կան ար ժեք ներ կա յաց նող արևմ տա հայ և ար ևե լա հայ մա մու լի նյու թե րը («Ա րա-րատ», «Ար ևել յան մա մուլ», «Բ յու զան դիոն», « Ժա մա նակ», « Հո րի զոն», « Մա սիս», « Մե ղու Հա յաս տա նի», « Մուրճ», « Փորձ» և այլն):

Արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի հար ցը հայտն վում է ու սում նա սի-րող նե րի ու շադ րութ յան կենտ րո նում 1877-78 թթ. ռուս-թուր քա կան պա-տե րազ մից և Սան Ս տե ֆա նո յի ու Բեռ լի նի պայ մա նագ րե րի ստո րագ-րու մից ան մի ջա պես հե տո: Ար ձա գան քե լով խնդրի հրա տա պութ յա նը՝ մի շարք հե ղի նակ ներ, այդ թվում՝ Ա. Ե րից յան ցը (1880 թ.),13 Մ. Ա վե տիս յա-նը (1890 թ.),14 Ե. Թոփչ յա նը (1909 թ.),15 «Ոս կան Կո մի տեն» (1902 թ.),16

11 Տե՛ս Իտա լի ա յի ար տա քին գոր ծե րի նա խա րա րու թյան պատ մակ ան դի վա նա գի տա-կան ար խի վի վա վե րագ րե րը Հայ կա կան հար ցի մա սին 1913-1923 թթ., հ. Ա, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ Հայոց ցեղասպանության թանգ. ին-տ հրատ., 2008. Լէօ, Հայոց հարցի վաւերագրերը, Թիֆլի ս, տպ. Ն. Աղանեանցի, 1915. Հայերի ցե ղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում: Փաստաթղթերի և նյութերի ժո ղո վածու, խմբ.` Մ. Ներ-սի սյ ան , կազմ.` Մ. Գ. Ներսիսյան, Ռ. Գ. Սահակյան, Երևան, «Հայաստան», 1991. Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սո վե տական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում (1828-1923), Երևան, «Հայաստան», 1972. Сбо рник дипломатических документов. Реформы в Армении (26 ноября 1912 г.-10 мая 1914 г.), Петроград, Гос. тип., 1915; Армянский вопрос и геноцид армян в Турции (1913-1919). Материалы поли-тического архива министерства иностранных дел кайзеровской Германии. Сборник. Составитель, отв. редактор, автор предисловия, введения и примечаний доктор исто-рических наук, профессор В. Микаелян, Ереван, «Гитутюн», 1995; Armenia. Political and Ethnic Boundaries, 1878-1948, e di ted by Burdett Anita L.P., Chippenham, Archive e d., 1998; Great Brita in, Foreign Offi ce, Blue Book: T ur key. 1896, No. 1 (Correspondence Re-specting the Introduction of Reforms in the Armenian provi nces of Asiatic Turkey), London, Harrison and Sons, 1896; Britis h Do cu ments on Ottoman Armenians, vol. 1, Ankara, Türk Tarih kurumu, 1982, vol. 2, Ankara, Türk Tarih k urumu, 1983; Documents Diplomatiques, Affaires Armén iennes: Projet de Réformes dans l’Empire ottoman 1893-1897 , Paris, Imp-rimerie Nationale, 189 7. 12 Այս պես, օգտ վել ենք ՀԱԱ Մ. Ներ սի սյա նի ֆոն դից (ֆ. 818), որ տեղ պահ վում են Ռու-սաս տա նի ԱԳՆ գլխա վոր ար խի վից պատ ճեն ված 18 78-1914 թթ. Օս մա նյան կայս րու-թյու նում հայ ազ գաբ նակ չու թյան վի ճա կի , Հայ կա կա ն հար ցին վե րա բե րող ռու սա կան դի վա նա գետ նե րի բազ մա թիվ զե կու ցագ րեր: 13 Ерицов А., Опыт статистического очерка народонаселения Турецкой Армении, Тифлис, Тип. Гл ав . Упр. Н аместника Кавказскаго, 1881.14 Մ. Ա., Թուրքիայի հայերն եւ իրենց դրացիներ, Մար սէյլ, տպ. Մ. Փոր թու գա լե ա նի, 1890:15 Թոփչեան Ե., Երիտասարդ Թիւրքիան եւ հայերը, մասն առաջ ին , Թ իֆլիս, «Շրօմա», 1909:16 Ոսկան Կօմիտե №6, Վիճակագրական տեղեկութիւններ տաճկահ այերի մասին, ա.տ. 1902:

13


Ա. Պի պեռճ յա նը (1913 թ.),17 Գ. Զոհ րա պը (1913 թ.),18 Ա- Դոն (1912 թ.),19 Հ. Ա ռա քել յա նը (1913 թ.),20 հան դես են գա լիս Արևմտ յան Հա յաս տա նի բնակ չութ յան էթ նի կա կան կազ մի վե րա բեր յալ ա ռան ձին ու սում նա սի-րութ յուն նե րով: Մա մու լում լույս են տես նում հայ լրագ րութ յան ա կա նա-վոր գոր ծիչ ներ Գ րի գոր Արծ րու նու (« Մե ղու Հա յաս տա նի», «Մ շակ»), Բ յու-զանդ Քեչ յա նի (« Մա սիս»), Մատ թեոս Մա մուր յա նի («Ար ևել յան մա մուլ»), Մի սաք Գո չուն յա նի (« Ժա մա նակ») հոդ ված նե րը: Խնդ րո ա ռար կա հար ցին անդ րա դարձ նե րի թի վը կտրուկ ա ճում էր հատ կա պես Հայ կա կան հար-ցի սրման ժա մա նա կաշր ջան նե րում՝ 1878-82, 1894-96 և 1912-14 թթ.: Այս շրջա նում հրա տա րակ ված նյու թե րը և հայ կա կան մա մու լում զե տեղ ված վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը նաև օժտ ված են կար ևոր աղբ յու րա գի տա-կան նշա նա կութ յամբ:

1878-1914 թթ. Օս ման յան կայս րութ յան և Արևմտ յան Հա յաս տա նի հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի հար ցը հայ ու սում նա սի րող նե րի ուշադրու թյան կենտ րո նում է մնում նաև Ա ռա ջին համաշխարհային պատերազմից ան մի-ջա պես հե տո: Հայ կա կան դի վա նա գի տութ յու նը, 1919-1923 թթ. պայ քար մղե-լով միաս նա կան հայ կա կան պե տութ յան կազ մա վոր ման, իսկ այ նու հետև՝ Լո զա նի կոն ֆե րան սի ժա մա նակ, Թուր քիա յի տա րած քում ա ռան ձին հայ կա-կան ինք նա վար օ ջա խի ստեղծ ման հա մար, հիմ նա վո րում էր իր պա հանջ նե-րը՝ մատ նան շե լով նաև նախ քան Մեծ ե ղեռ նը այն տեղ հոծ հայ կա կան ներ-կա յութ յուն ու նե նա լու, Ա ռա ջին հա մաշ խար հա յին պա տե րազ մի ըն թաց քում արևմ տա հա յութ յան կրած մարդ կա յին և ն յու թա կան կո րուստ նե րի փաս-տարկ նե րը: Արևմտա հա յութ յան թվա քա նա կին առնչ վող հար ցե րը և այդ ա ռու մով օս ման յան պաշ տո նա կան և Կ. Պոլ սի Հա յոց պատրիարքարանի վի ճա կագ րա կան տվյալ ներն ար ծարծ վում են 1919 թ. փետր վա րի 18-ին հայ-կա կան միաց յալ պատ վի րա կութ յան կող մից Փա րի զի հաշ տութ յան վե հա-ժո ղո վին ներ կա յաց ված հու շագ րում21 և պատ վի րա կութ յան այլ հրա տա-

17 Պիպէռճեան Ա., Օսմանեան պետութիւն, Կ. Պոլիս, «Հայրենիք», 1913:18 Leart Marcel, La question Armenienne a la lumiere des documents, P., Challamel, 1913, հայերեն թարգման ությունը՝ Զոհրապ Գ., Հայ կա կան հար ցը փաս տա թուղ թե րու լոյ սին տակ, Պէյրութ, «Շիրակ» հրատ., 1983:19 Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի և Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, տպ. «Կուլտուրա», 1912:20 Аракелян А.А., Стат ис ти ка армян ск аг о населе ни я Малой Аз ии: До клад, прочита-нный в Об щем собрании членов Кавк. Отд. И.Р.Г.О. 22 мая 1913 г., Тифлис, Тип. К.П. Козловскаго, 1914.21 Հու շա գի րը պա րու նա կում է «Հայաս տա նի բնակ չու թյու նը» խո րա գի րը կրող լրա ցու-ցիչ հ ավել ված, որը նվիր ված է Առա ջին աշ խար հա մար տից առաջ և հե տո Արևմ տյան և Արև ե լյան Հա յաս տա նի հայ բնակ չու թյան թվա քա նա կի, այլ ազ գու թյուն նե րի հետ նրա

14


րա կութ յուն նե րում:22 Հու շագ րե րի և այլ փաս տաթղ թե րի պատ րաստ մա-նը Ազ գա յին պատ վի րա կութ յու նը ներգ րա վում է մի շարք հայ ու սում նա-սի րող նե րի, այդ թվում և Նի կո ղա յոս Ա դոն ցին: Ան վա նի պատ մա բանն իր « Հա յաս տա նի սահ ման նե րի խնդի րը» գրութ յան մեջ և Ազ գե րի լի գա յի գե րա գույն խորհր դին տրվե լիք հու շագ րի նա խագ ծում քննա դա տութ յան

տո կո սա յին հա րա բե րակ ցու թյան խնդրին (տե՛ս Հայ կա կան մի ա ցյալ պատ գա մա վո րու-թյան կող մից Փա րի զի հաշ տու թյան կոն ֆե րան սին նե րկ այաց ված առա ջին հու շա գի-րը, 1919 թ. փետրվարի 18 (Հ ԱԱ, ֆ. 200, ց.1, գործ 270 ), տե՛ս նաև Հայ կա կան հար ցը հաշ տու թեան կօն ֆե րան սի ա ռաջ, Թիֆ լիս, տ պ. «Աշ խա տա ւոր», 1919, արևմտահայերեն հրատարակությունը՝ Հայկական հարցը խաղաղութեան ժողովին առջեւ, Բ ոս թոն, 1919: (Հուշագիրը թարգմանվել է նաև ռուսերեն և անգլերեն: Անգլերեն թարգմանությունը տե՛ս Հ ԱԱ , ֆ. 4 30, ց.1, գործ 1323):

Իր հեր թին թո ւրքա կան կա ռավ ար ու թյուն ը փոր ձում էր հա կա դար ձել հայ կա կան ար-դա րա ցի պա հան ջն երին ̀ հրա տա րա կե լով մ ի շա րք աշ խա տանք ներ, որ տեղ թուր քա կան վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի մի ջո ցով ձգտում էր հիմ նա վո րել Արևմ տյան Հա յա ստա նում հա յե րի փոք րա մաս նու թյուն լի նե լու դրույ թը (տե՛ս, օրինակ՝ Memorandum of the Sublime Porte Communicated to the American, British, French and Italian High Commissioners on the 12th February 1919, Constantinople, Zelligh Bros., 1919 (տե՛ս նաև ՀԱԱ, ֆ. 450, ց. 2, գ. 11); Les Turcs Et Les Revendication s Arméniennes, Paris, L’Hoir, 1919; The National Con-gress of Turkey, The Turco-Armenian Question. The Turkish Point of View, Societe Anonyme de Papeterie et d’Limprimerie, 1919):22 Տե՛ս Reponse au Memoire de la Sublime-Porte en date du 12 fevrier 1919, Constantino-ple,1919 (տե՛ս նաև ՀԱԱ, ֆ. 450, ց. 2, գ. 6), Table au a pp roximatif des réparations et indem-nités pour les dommages subis par la nation arménienne en Arménie de Turquie et dans la République Arménienne du Caucase, Paris, 1919 (պ ատ րաստ վել է հայ կա կան պատ վի րա-կու թյան խորհր դա կան Հա րու թյուն Փի րա լյա նի կող մից, ներ կա յաց վել է Փա րի զի հաշ-տու թյան կոն ֆե րան սին 1919 թ. ապրիլի 6-ին (Փիրալյանի տեղեկագրերում զետեղված Արևմտյան Հայաստանի նահանգների վիճակագրությունն ըստ նահանգների տե՛ս ՀԱԱ, ֆ 200, ց. 1, գ. 193/II, թթ. 373-380)), նաև՝ Population Arm enienne d e la Turquie avant la guerre. Statisitques etablies par le Patriarcat Armenienne de Costantinople, Paris, Turabi-an, 1920; նաև՝ Poghos Nub ar , Th e Pre-War Population of Cilicia, Paris, 1920 (ՀԱԱ, ֆ. 430, ց.1, գ. 1325, թթ. 34-39), Լոն դո նի վե հա ժո ղո վի հա մար (մա րտ 1920) հայ կա կան պատ վի-րա կու թյան պատ րաս տած տե ղե կագ րե րը (ՀԱԱ, ֆ. 430, ց.1, գ. 1325, թթ. 1-56), Լո զա նի վե հա ժո ղո վին հայ կա կան պատ վի րա կու թյան ներ կա յացր ած հ ու շա գի րը (ՀԱԱ, ֆ. 430, ց.1, գ. 1358, թթ. 3 -3 2), նաև՝ L’Armenie et La Question Armenienne Avant, pedant et depuis la guerre, Paris, 1922: Փարիզի խաղաղության վեհաժողովին հայկական և թուրքական պատվիրակությունների ներկայացրած հուշագրերի և փաստաթղթերի ամբողջական ցանկը տե՛ս A catalogue of Paris Peace Conference delegation propaganda in the Hoover War Library, Hoover Institution on War, Revolution, and Peace, Stanford University, Cali f., Stanford University Press, 1926):

Արևմ տյան Հա յաս տա նի հայ բնակ չու թյա ն թվա քա նա կի հար ցի ու սում նա սի րու թյամբ զբաղ վել է նաև 1919 թ. փետր վա րի 24-ից ապ րի լի 22-ը տե ղի ու նե ցած առա ջին Ազ գա-յին հա մա գու մա րը, մաս նա վո րա պես այն ա րծարծ վել է Հա յաս տա նի սահ մա նագծ ման հանձ նա ժո ղո վի աշ խա տանք նե րում (Ազ գա յին հա մա գու մա րի Հա յաս տա նի սահ մա-նագծ ման հանձ նա ժո ղո վի նյու թե րը տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ. 246):

15


է են թար կում օս ման յան պաշ տո նա կան վի ճա կագ րութ յան տվյալ նե րը, օս ման յան վի ճա կագ րա կան տար բեր ցու ցակ նե րի հա մե մա տա կան վեր-լու ծութ յան մի ջո ցով բա ցա հայ տում է դրան ցում տեղ գտած անճշ տութ-յուն նե րը և հա կա սութ յուն նե րը:23

Հայ կա կան հար ցի հա մա տեքս տում Օս ման յան կայս րութ յան և Արև-մտյան Հա յաս տա նի հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի խնդրին 1919-1920 թթ. անդ րա դառ նում են մի շարք հայ հե ղի նակ ներ, ո րոն ցից ար ժա նա հի շա տակ են Չի թու նին24 և Գ ևորգ Մես րո պը:25

1923 թ. հե տո, երբ Հայ կա կան ազ գա յին օ ջա խի ստեղծ ման ուղ ղութ յամբ Ազ գա յին պատ վի րա կութ յան ջան քե րը վերջ նա կա նա պես ձա խող վում են, 1878-1914 թթ. արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի հար ցը տե ղա փոխ վում է պատ մա գի տա կան հե տա զո տութ յուն նե րի դաշտ:26 1950-70-ա կան թթ. խնդրին սկսում են անդ րա դառ նալ Հա յոց ցե ղաս պա նութ յամբ և Հայ կա կան հար ցով զբաղ վող նաև խորհր դա հայ ու սում նա սի րող ներ,27 իսկ 1965 թ.՝ Մեծ ե ղեռ նի 50-ամ յա կից հե տո, հան դես են գա լիս մի քա նի հե տա զո տող ներ, ո րոնք հար ցը լու սա բա նում են Հա յոց ցե ղաս պա նութ յա նը զոհ գնա ցած նե րի թի վը ո րո շե լու նպա տա կից ել նե լով (տե՛ս Եր վանդ Խա թա նաս յա նի « Հա յոց

23 Տե՛ս Ադոնց Ն., Հայաստանի սահմանների խնդիրը, Ադոնց Ն., Հայկական հարց, Երևան, 1994, էջ 137-143: Նույնի՝ Գերագույն խորհրդին տրվելիք հիշատակագրի նախագիծ (ՀԱԱ, ֆ.430, ց.1, գ. 246, թ. 15-2 0) : 24 Իսկական անունը՝ Չիթչ յան Տիգրան Հարությունի (1881 - 1960), բանահավաք-բանասեր, գրող:25 Տե՛ս Չիթունի, Հու շիկք Հայաստանի, Կ.Պոլիս, տպ. Օ. Արզուման, 1919։ Նույնի՝ Աս ու լիս Հայաստանի, Կ.Պոլիս, տպ. Կ. Քէշիշեան որդի, 19 20 : Մեսրոպ Գ., Հա յաս տան: Աշ խար հագ րա կան, պատ մա կան, ցե ղագ րա կան, վի ճա կագ րա կան եւ մշա կու թա յին տե սա-կէտն եր ով : Իւ րա ցո ւած ազ գ. խորհր դակց. ժո ղո վի «Փաս տա թուղ թե րու յանձ նա խումբ»էն, Կ. Պոլիս, տպ. Օ. Արզուման, 1919:

Չի թու նին, հ ամա դրե լով վի ճա կագ րա կան մի շարք աղ բյուր ներ, պա տե րազ մից հե-տո հայ ու սում նա սի րող նե րից, հա վա նա բար, առա ջի նը գա լիս է այն եզ րա հանգ ման, որ մ ին չև 1915 թ. Օս մա նյան կայս րո ւթյան հայ բնակ չու թյան թի վը կազ մում էր շուրջ 2,500,000, որից 200,000-ը` Եվ րո պա կան Թուր քի ա յում, 800,000-ը` Փոքր Ասի ա յի և Պա ղես տին-Մի ջա գետ քի վի լա յեթ նե րում և 1,500,000-ը` հա յաբ նակ վեց նա հանգ նե-րում (տե՛ս Չիթունի, Հուշիկք Հայաստանի..., էջ 63):26 Տե՛ս մասնավորապես Sarkissian A. O., History of the Armenian question to 1885, Urba-na, Ill., University of Illinios press, 1938: 27 Նշենք մասնավորապես Արզումանյան Մ. Վ., Հայաստան 1914-1917, Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1969, էջ 18-19 : Կիրակո սյան Ջ. Ս., Առա ջին հա մաշ խար հա յին պա-տե րազ մը և արևմ տա հա յու թյու նը 1914-1916 թթ., Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1967, էջ 43-46:

16


թի վը» գրքույ կը28 և Ա զատ Համ բար յա նի «Արևմ տա հա յե րի թվա քա նա կի հար ցի շուրջ» հոդ վա ծը29)։

Հայ պատ մա բան Եր վանդ Սարգս յա նը 1970 թ. լույս տե սած «Օս ման-յան կա ռա վա րութ յան վար չա կան և ժո ղովր դագ րա կան քա ղա քա կա նութ-յու նը Արևմտ յան Հա յաս տա նում» իր հոդ վա ծում, լայ նո րեն օգ տա գոր ծե լով թուր քա կան, եվ րո պա կան, հայ կա կան և ռու սա կան աղբ յուր նե րի տվյալ-նե րը, ներ կա յաց նում է օս ման յան կա ռա վա րութ յան հա կա հայ կա կան ժո-ղովր դագ րա կան քա ղա քա կա նութ յան հիմ նա կան գծե րը:30

28 Խաթանասեան Ե., Հայոց թիւը, Բոսթոն, Հրատ. Եղեռ նի 50-ամեակի կեդր. յանձնախումբի, 1965: Հե ղի նա կը, ներ կա յաց նե լով 1822 թ. մինչև 1914 թ. հիմ նա կա ն վի-ճա կա գ րա կան ը նդ հան րա կան տվյալ նե րը Օս ման յան կայս րութ յան հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի վե րա բեր յալ, գա լիս է այն եզ րա կա ցութ յան, ո ր նախ քան Մեծ ե ղեռ նը Թուր-քիա յի հա յութ յ ան թի վը առն վազն 2,5 մի լիոն էր, ո րից 1,5-ը ապ րում էր Արևմտ յան Հա յաս-տա նում: Այդ թի վը ո րո շե լիս նա կի րա ռում է հաշ վար կի եր կու ե ղա նակ՝ հիմք ըն դու նե լով 1878 թ. Հա յոց պատ վի րա կութ յան կող մից Բեռ լի նի կոնգ րե սին ներ կա յաց րած վի ճա կագ-րա կան տվյալ նե րը և հայ քա ղա քա յին բնակ չութ յան թի վը (նույն տեղում, էջ 19):29 Համբարյան Ա., Արևմտահայերի թվաքանակի հարցի շուրջ, «Բա նբեր Երևանի համալսարանի», 1969, № 2, էջ 98-114: Ուսումնասիրողը, ներկայացնելով և վերլուծելով հայկական ու օսմանյան վիճակագրական տվյալները, ինչպես նաև ռուս և արևմտյան հեղինակների կողմից բերվող վի ճա կա գր ակ ան տե ղե կու թյուն նե րը, Օս մա նյան կայս-րու թյան հայ բնակ չու թյան թվա քա նա կը որո շե լու հա մար որ պես հիմք օգ տա գոր ծում է 1844 թ. օս մա նյան տվ յա լն եր ը և որո շե լով հայ ազ գաբ նակ չու թյան աճը նախ քան 1878 թ. տա րե կան 0,7%, գա լիս է հե տև յալ եզ րա հան գում նե րի.

1) 1860-ական թթ. վերջերին և 1870-ական թթ. կեսերին Թուրքիայում կար մոտ 3,000,000 հայ,

2) Առա ջին հա մաշ խար հա յին պա տե րազ մի նա խօ րյա կին արևմ տա հա յոց թի վը կազ-մում էր 2,583,692 հայ, որից մոտ 1,400,000-ը ապրել է Արևմտյան Հայաստանո ւմ .

3) արևմտահայ բնակչությունը 1878-1914 թթ. ընթացքում ոչ միայն չի աճել, այլ և ընդհակառակը՝ նվազել է՝ մոտ 3 մլն-ից իջնելով 2,583,692-ի (նույն տեղում, էջ 110-111):

Խնդրո առար կա հար ցին Ա. Համ բա րյանն անդ րա դար ձել է նաև իր «Ագ րա րա յին հա րա բե-րու թյուն նե րը Արևմ տյան Հա յաս տա նում (1856-1914)» ու «Երիտ թու րքե րի ազ գա յին և հո-ղա յին քա ղա քա կա նու թյու նը և ազա տագ րա կան շար ժում ներն Արևմ տյան Հա յաս տա նում (1908-1914)» ուսումնասիրություններում և Արևմտյան Հա յաս տա նի սո ցի ալ-տնտե սա-կան հար աբ երությ ու նն եր ին նվ իր ված այլ մե նագ րու թյուն նե րում (տե՛ս Համբարյան Ա. Ս., Ագրարային հարաբերությունները Արևմտյան Հայաստանում (1856-1914), Երևան, ՀՍՍՌ ԳԱ հրատ., 1965: Նո ւյնի՝ Երիտթուրքերի ա զգ ային և հողային քաղաքականությունը Արևմտյան Հայաստանում (1908-1914), Եր ևան, ՀՍ ՍՀ ԳԱ հրատ., 1979):30 Տե՛ս Саркисян Е.К., Административная и демографическая политика Османского правительства в Западной Армении, Страны и народы Ближнего и Среднего Востока т.V Турция. Ереван, 1970, էջ 357-380։ Նույնի՝ Аграрная по ли тика Османского прави-тельства в Западной Армении. Ереван, «Айпетрат», 1957. Նույնի՝ Политика Османско-го правительства в Западной Армении и державы в последней четверт и XIX и начале XX вв., Ереван, Изд-во АН АрмССР, 1972։

17


XIX դա րի վեր ջե րին Օս ման յան կայս րութ յան հայ բնակ չութ յան թվա քա-նա կի վե րա բեր յալ ռուս և եվ րո պա ցի ո րոշ հե ղի նակ նե րի վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը քննա կան վեր լու ծութ յան են են թարկ վել Սու րեն Մար կոս յա նի կող մից:31 Արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի խնդրի մաս կազ մող ա ռան ձին հար ցե րով 1970-80-ա կան թթ. զբաղ վել և ար ժե քա վոր հոդ ված ներ է թո-ղել հայ պատ մա բան Հայ կա զուն Գալստ յա նը:32 1970-ա կան թթ.-ից ցայ սօր տվյալ խնդրով է զբաղ վում սփյուռ քա հայ հե ղի նակ Սար գիս Կա րա յա նը:33

Հայ կա կան հար ցի հա մա տեքս տում արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի խնդրին անդ րա դար ձել է և ան վա նի սփյուռ քա հայ պատ մա բան Վա հագն Դադր յա նը: 1999 թ. լույս տե սած նրա « Ցե ղաս պա նութ յան հիմ քե րը. թուրք-հայ կա կան հա կա մար տութ յան ա ռանց քա յին տար րե րը» մե նագ րութ յան մեջ հե ղի նա կը բնու թագ րում է ժո ղովր դագ րա կան գոր ծո նը՝ որ պես թուրք-հայ կա կան հա կա մար տութ յու նը պայ մա նա վո րած ե րեք կար ևոր գոր ծոն-

31 Տե՛ս Մարկոսյան Ս., Արևմտահայության վիճակը XIX դարի վերջերին, Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1968:32 Տե՛ս Գալստյան Հ. Հ., Թուր քի ա յի Արև ե լյան վի լա յեթ նե րի դե մոգ րա ֆի ա յի և տնտե սու-թյան մի քա նի հար ցեր (Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո), Մերձավոր և Մ իջ ին Ա րև ելքի երկրներ և ժողո վուրդներ, X, Թուրքիա, Երևան, 1979, էջ 35-70: Նույնի՝ Արևմտյան Հայաստանի բնակչության ազգային կազմը՝ ըստ Վիթալ Քինեի վիճակագր-ու թյան, Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ, XII, Թուրքիա, Երևան,1985, էջ 59-79: Մենք ծանոթացել ենք նաև հեղինակի՝ ՀԱԱ-ում պահվող անձնական արխիվի նյութերին (ՀԱԱ, ֆ.476):33 Տե՛ս Karayan Sarkis Y., An Inquiry Into the Statistics of the Turkish Genocide of the Arme-nians 1915-1918, «The Armenian Review», №25, Winter 1972, էջ 3-43: Նույնի՝ Demogra-phy of Van Province, 1844-1914, Armenian Van/Vaspurakan, edited by Richard G. Havhan-nisian, N.Y., Mazda Publishers, 2000, էջ 195-208, Նույնի, The Fate of the Armenians in the Ottoman Empire and Republican Turkey: From 1828 to 2000. A Demographic Research Study, «Massis Weekly», April 24, 2010։

Մաս նա վո րա պես, իր «1915-1918 Հա յոց ցե ղաս պա նութ յան վի ճա կագ րութ յան ու սում-նա սի րութ յու նը» հո դ վա ծում հե ղի նա կը, քննե լով օս ման յան և հայ կա կան վի ճա կագ րա-կան աղ բ յուր նե րը, ինչ պես նաև ֆրանսիացի գիտնական և վիճակագիր Վի թալ Քի նեի (1833-1896) տվյալ նե րը, գա լիս է այն եզ րա կա ցութ յան, որ դրանք ա ռա վել կամ նվազ չա-փով թե րի են, և ա ռա ջար կում է արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի ո րոշ ման նոր ե ղա նակ ՝ հայ րե նակ ցա կան միութ յուն նե րի հ րա տա րա կ ութ յուն նե րի և հայ կա կան այլ աղբ յ ուր նե րի տվյա լ նե րի օգ տա գործ մամբ: Այս մեթոդի կ իրառման արդ յո ւնքու մ հե ղինակը ստ անում է ամբողջ Օսմանյան կայսրութ յա ն հա յ բնակչութ յա ն թիվը՝ 2,382,336 շունչ, որից Արև-մտյան Հայաստանում՝ 1 ,314,030 շունչ ( տե՛ս Karayan S., An Inquiry..., էջ 13 ):

Սփյուռքա հա յ ուսումնասիրո ղն եր ից արևմտահայության թվաքանակի հարցին անդրադարձել են նաև Կ. Չիչեկյանը (տե՛ս Chichekian G., The Armenians since the Treaty of San Stefano: A Politico-Geographic Study of Population, Th e Armenian Review, 1 96 8 №2 (82), էջ 42-56) և Լ. Չորմիսյանը (տե՛ս Չորմիսեան Լ., Համապատկեր Արեւմտահայոց մէկ դարու պատմութեան, հ. Ա, 1850-1878, Պեյրութ, ա.հ., 1972):

18


ներից մեկը, ներկայացնում է օսմանյան հակահայկական ժողովրդա-գրական քաղաքականության որոշ ասպեկտներ:34 Գրքի հավելվածում Վ.Դադրյանն անդրադառնում է հայ բնակչության վիճակագրական աղբ-յուրներին՝ նոր նյութի ներգրավմամբ հերքելով թուրք պատմագրության որոշ ժխտողական դրույթներ:35

Ժա մա նա կա կից սփյուռ քա հայ ու սում նա սի րող նե րից խնդրո ա ռար-կա հար ցով զբաղ վել է Լ ևոն Մա րաշլ յա նը: 1991 թ. լույս է տե սել նրա « Քա ղա քա կա նութ յուն և ժո ղովր դագ րութ յուն. հա յե րը, թուր քե րը և քր դե-րը Օս ման յան կայս րութ յու նում» ու սում նա սի րութ յու նը:36 Իր աշ խա տան քի ա ռա ջին մա սում հե ղի նա կը քննա դա տութ յան է են թար կում արևմ տա հա-յութ յան թվա քա նա կի խնդրին անդ րա դար ձած ժխտո ղա կան պատ մա բան-նե րի դրույթ նե րը:37 Երկ րորդ մա սում Լ. Մա րաշլ յա նը փոր ձում է ներ կա-յաց նել Օս ման յան կայս րութ յան հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի պատ կերն ըստ բնա կա վայ րե րի՝ հիմն վե լով մի քա նի հայ րե նակ ցա կան միութ յուն նե րի հրա տա րա կութ յուն նե րի և այլ հայ կա կան աղբ յուր նե րի մեջ զե տեղ ված վի-ճա կագ րա կան ցու ցակ նե րի վրա:38

Հայ պատ մա բան նե րի վեր ջերս լույս տե սած ու սում նա սի րութ յուն նե րից, ո րոնց մեջ անդ րա դարձ կա արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի խնդրին, կա-րե լի է ա ռանձ նաց նել Գա լուստ Գա լո յա նի « Հա յաս տա նը մեծ տե րութ յուն-նե րի աշ խար հա կա լա կան առ ճա կա տում նե րում (XVI դա րից 1917 թ.)» մե-նագ րութ յու նը39 և Ստ. և Կ. Պողոսյանների « Հայ կա կան հար ցի և Հա յոց ցե ղաս պա նութ յան պատ մութ յուն» ու սում նա սի րութ յու նը:40

Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նի՝ 1913-14 թթ. մար դա հա մարի տվյալ նե րի հի ման վրա Օս ման յան կայս րութ յան հայ բնակ չութ յան թվա-քա նա կի բնա կա վայր առ բնա կա վայր պատ կերն են տա լիս ֆրան սա հայ

34 Տե՛ս Dadrian Vahakn N., Warrant for Genocide. Key Elements of Turk o- Armenian Con-fl ict, New Brunswick (USA) and London (U.K.), Tran saction Publishers, 1999, էջ 137-147:35 Նույն տեղում, էջ 171-183: 36 Տե՛ս Marashlian L., Politics and Demography. Armen ia ns, Turks, and Kurds in the Otto-man Empire, Cambridge, MA- Paris-Toronto, Zoryan Institute, 1991:37 Նույն տեղում, էջ 1-59:38 Նույն տեղո ւմ , էջ 60-110:39 Տե՛ս Գալոյան Գ., Հա յաս տա նը մեծ տե րու թյուն նե րի աշ խար հա կա լա կան առ ճա կա տում-նե րում (XVI դարից 1917թ.), Երև ան, ՀՀ ԳԱԱ «Գի տու թյու ն» հրատ., 2004:40 Տե՛ս Պողոսյան Ստ., Պողոսյան Կ., Հայ կա կան հար ցի և հա յոց ցե ղաս պա նու թյան պատ մու թյուն, հ.1, Եր., ՀՀ ՊՆ գործ. կառ. տպ., 2000: Հե ղի նակ ներն առան ձին գլուխ են նվի րել հար ցի ներ կա յաց մա նը՝ վեր նագ րե լով այն «Վի ճա կագ րա կան գե նո ցիդ» (էջ 201-231):

19


ու սում նա սի րող ներ Ռ. Գ ևորգ յա նը և Փ. Փա բուջ յա նը:41 1980-90-ա կան թթ. հա յաս տան յան պատ մա գի տութ յան մեջ հան դես

են գա լիս մի շարք ու սում նա սի րող ներ, ո րոնք մաս նա վո րա պես զբաղ-վում են Արևմտ յան Հա յաս տա նի ա ռան ձին նա հանգ նե րի, գա վառ նե րի և գա վա ռակ նե րի վար չա ժո ղովր դագ րա կան հար ցե րով: Նշ ված ուղ ղութ-յա նը պատ կա նող հե ղի նակ նե րից Հայ կա կան հար ցի հա մա տեքս տում արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի խնդրի տար բեր աս պեկտ նե րին ի րենց աշ խա տանք նե րում անդ րա դառ նում են Գե ղամ Բա դալ յա նը42 և Ա շոտ Մել քոն յա նը:43

41 Տե՛ս Kévorkian R., Paboudjian P. B., Les Arméniens d an s l’Empire ottoman à la veille du génocide, Paris, ARHIS, 1992: Առա ջին աշ խար հա մար տի նա խօ րյա կին հայ բնակ-չու թյան թվա քա նա կի հար ցի լու սա բան մանն առան ձին գլուխ է նվիր ված նաև Ռայ-մոն Գև որ գյա նի` 2011 թ. հրա տա րակ ված «Հայոց ցեղասպանություն: Ամբողջական պատմություն» ուսումնասիրության մեջ (տե՛ս Kevorkian R., The Armenian Genocide. A Complete History, I.B.Tauris & Co Ltd, London-New York, 2011):42 Տե՛ս մասնավորապես Բադալյան Գ. Մ., Վանի նահանգը 1840-ական-1914 թթ. (վար չա-քա ղա քա կան և դե մոգ րա ֆի ա կան ու սում նա սի րու թյուն), «Բա նբեր Երևանի համալսարանի», 1986, № 3, էջ 13-28: Նույնի՝ Վա նի նա հան գի հա յաբ նակ բնա կա վայ-րե րի ցու ցակ ներն ըստ առան ձին գա վա ռակ նե րի և գյու ղախմ բե րի, «Բանբեր Երևանի համալսարանի», 1987, №2, էջ 83-110: Նույնի՝ Սուլ թա նա կան կա ռա վա րու թյան վար չա-ժո ղովր դագ րա կան քա ղա քա կա նու թյու նը, ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտ, Հայոց պատմություն, հ. III, Նոր ժամանակաշրջան, գիրք առաջին (XVII դարի երկրորդ կես – XIX դարի վերջ), Երևան, «Զանգակ-97», էջ 448-456: Նույնի՝ Արևմ տա հա յու թյան թվա քա նա կի ճշգրտման որոշ սկզբունք ներ (Էրզ րու մի և Վա նի վի լա յեթ նե րի օրի նա կով, «Հա յա գի տու թյան ար դի վի ճա կը և նրա զար գաց մա ն հե ռան կար նե րը» հա յա գի տա կան մի ջազ գա յին հա մա-ժո ղո վի (Երև ան, 2003, 15-20 սեպ տեմ բեր) զե կու ցում նե րի դրույթ ներ, Երև ան, 2003, էջ 137-142: Նույ նի՝ Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքության 1912 թ. վիճակագրության տվյալների քննությունը (Վանի սանջակ ի օրինակով), Հայաստանի մայրաքաղաքները, Գիրք I, Վան, ՀՀ ԳԱԱ հնագիտ. և ազգ. ին-տ, Երևան, «Գիտությու ն» հրատ., 2013, էջ 153-157: Նույնի՝ Էրզ րու մի վի լա յէ թի որոշ կա զա նե րի հայ բնակ չու թե ան թվա քա նա կի ճշդումն ըստ Արե ւե լե ան Հա յաս տա նում ապաս տա նած արեւմ տա հայ գաղ թա կան նե րի 1914-1915ին կազ մո ւած վի ճա-կագ րա կան ցու ցակ նե րի, Հայկազեան Հայագիտական Հանդէս, Պէյրութ, 2000, էջ 207-224:43 Տե՛ս Մելքոնյան Ա., Էրզրում. Էրզրումի նահանգի հայ ազգաբնակչությունը XIX դարի առաջին երեսնամյակին (Պատմաժողովրդագրական ուսումնասիրություն), Երևան, Հ Հ ԳԱԱ հրատ., 1994: Նույ նի՝ Ժո ղովր դագ րա կան գոր ծըն թաց նե րի մի տում նե րը Էրզ-րու մի նա հան գում (XVI դ. - XX դ. սկիզբ), «Պատմա-բանասիրական հանդես», 2000, № 2-3, էջ 122- 129: Նո ւյ նի՝ Պատմական ժողովրդագրությունը հայագիտության կարևոր բնագավառ, «Հա յա գի տու թյան ար դի վի ճա կը և նրա զար գաց ման հե ռան կար-նե րը» հայագիտական միջազգային համաժողովի (Երևան, 2003, 15-20 սեպտեմբեր) զեկուցումների դրույթներ, Երևան, 2003, էջ 56-57: Նույնի՝ The Demography of the Province of Erzerum: Sixteenth-Twentieth Centuries, Armenian Karin/Erzerum, Edited by Richard G. Hovannisian, Mazda Publishers, Costa Mesa, California, 2003, pp. 135-147:

Նշենք նաև Ա.Բաբլումյանի (տե՛ս Բաբլումյան Ա., Արևմ տյան Հա յաս տա նի Խար բեր դի

20


1920-ա կան թվա կան նե րից Սփյուռ քում սկսում են հրա տա րակ վել բազ մա-թիվ հա տոր ներ՝ նվիր ված Արևմտ յան Հա յաս տա նի տար բեր շրջան նե րի կամ բնա կա վայ րե րի պատ մութ յան ու սում նա սի րութ յա նը: Այդ աշ խա տութ յուն նե-րում, որ պես կա նոն, տրվում են տվյալ վայ րի պատ մա կան ակ նար կը, տե ղե-կութ յուն ներ նրա աշ խար հագ րա կան դիր քի, կլի մա յի, բու սա կան ու կեն դա նա-կան աշ խար հի, օգ տա կար հա նա ծո նե րի վե րա բեր յալ, ման րա մասն ու հան գա-մա նո րեն ներ կա յաց վում են տե ղի հա յութ յան նիս տու կա ցը, կրթա կան ո լոր-տում տի րող վի ճա կը, հա րա բե րութ յուն նե րը դրա ցի ժո ղո վուրդ նե րի հետ և այլն: Դ րան ցում ո րո շա կի տեղ է հատ կաց ված նաև ժո ղովր դագ րա կան հար-ցե րի լու սա բան մա նը, եր բեմն զե տեղ վում են խնդրին վե րա բե րող սկզբնաղբ յու-րի նշա նա կութ յուն ու նե ցող փաս տաթղ թեր և վ կա յութ յուն ներ: Ըստ սփյուռ-քա հայ ու սում նա սի րող Ս. Կա րա յա նի` առ 1980 թ. լույս է տե սել շուրջ 80 ա նուն գիրք՝ նվիր ված Արևմտ յան Հա յաս տա նի և Օս ման յան կայս րութ յան այլ շրջան-նե րի ա ռան ձին հա յաբ նակ վայ րե րի պատ մութ յա նը:44 Այդ հրա տա րա կութ-յուն նե րից օգ տա գոր ծել ենք (ըստ այբ բե նա կան կար գի)՝ Ա. Ալ պո յաճ յա նի, Թ. Ա րապ յա նի, Գ. Գեորգ յա նի, Ե. Զար դար յա նի, Մ. Ծե րո նի, Ս. Ծո ցիկ յա նի, Վ. Համ բար ձում յա նի, Ա. Հայ կա զի, Հ. Հո վա կիմ յա նի, Հ. Հու լան յա նի և Մ. Հաճ յա նի, Ղա զար- Չա րը գի, Հ. Ղա զար յա նի, Գ. Մե լի տի նե ցու, Պ. Մի նաս յա նի, Գ. Մ խի-թար յա նի, Ս. Պար սամ յա նի, Գ. Ս յուր մեն յա նի, Վա հե Հայ կի, Ա. Փո լատ յա նի, Ա. Քե չ յա նի աշ խա տա սի րութ յուն նե րը:45

նա հան գի հայ ազ գաբ նակ չու թյու նը XIX դա րի վեր ջե րին - XX դա րի սկզբնե րին (պատ մա-ժո ղովր դագ րա կան ու սում նա սի րու թյուն), ատենախոսության սեղ մագիր, Երևան, 2012), Հ. Զատիկյանի (Զատիկյան Հ., Կարինի նահանգը XIX դարի երկրորդ կեսին, Երևան, «Նորավանք» ԳԿՀ, 2013, Զատիկյան Հ. Գ., Կարինի (Էրզրումի) նահանգի Դիադինի գավառակը (XIX դ. երկրորդ կես), «Պատմա-բանասիրական հանդես», № 2, էջ 87-92, Զատիկյան Հ. Գ., Կարինի նահանգի Դերջանի գավառակը XIX դ. երկրորդ կեսին, «Լ րա բեր հասարակական գիտությունների», 2004, № 2, էջ 116-124), Ա. Միքայելյանի (Միքայելյան Ա., Վան քաղաքի բնակչությունը (XIX դարի վերջին քառորդ-XX դարի սկիզբ), «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1987, №8, էջ 36-42) և Ա. Սահակյանի (Սահակյան Ա., Սեբաստիայի նահանգի վարչաժողովրդագրական պատկերը 19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին, Երևան, ա. հ., 2005) հետազոտ ու թյունները: 44 Տե՛ս Karayan S., Histories of Armenian Communities in Turkey, The Armenian Review, №33, March, 1980, էջ 89- 96:45 Ալպոյաճեան Ա ., Պատ մու թիւն Եւ դո կի ոյ հա յոց: Տե ղագ րա կան, պ ատ մա կան եւ ազ գագ րա-կան տե ղե կու թիւն նե րով, Գա հի րէ, տպ. «Նոր աստ ղ», 1952: Նույնի՝ Պատ մու թիւն Մա լա թի ոյ հա յոց: Տե ղագ րա կան, պատ մա կան եւ ազ գագ րա կան, Պէյրութ, հրա տ. Մա լա թիոյ կրթա սի-րաց ը-թե ան, 1961: Արա պեան Թ. (Սեւերակցի), Յուշամատեան Սեւերակի, Պէյրութ, տպ. «Սեւան», 1971, 504 էջ: Գէորգեան Գառնիկ, Չնքու շա պա տում: Քննա կան պատ մու թիւն Հա յոց Չնքու շի, հ. Ա, Տե ղագ րա կան-պատ մագ րա կան-մշա կու թա յին-բա նա սի րա կան-ազ գագ րա կան, Երու սա ղէմ, տպ. Ս. Յա կո բե անց, 1970: Զար դա րեան Ե., Պատմագիրք

21


1878-1914 թթ. արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի հար ցը յու րա հա տուկ տեղ է գրա վում ժխտո ղա կան ուղ ղութ յա նը պատ կա նող ու սում նա սի րող-նե րի՝ Հայ կա կան հար ցի և Հա յոց ցե ղաս պա նութ յան պատ մութ յան նեն գա-փո խում նե րի շար քում: Ժխ տո ղա կան պատ մագ րութ յու նը ձգտում է ա պա-ցու ցել, որ ա ռա ջին՝ «ժո ղովր դագ րութ յան տե սանկ յու նից Օս ման յան կայս-րութ յու նում որ ևէ Հա յաս տան գո յութ յուն չի ու նե ցել», և դ րա նով իսկ ան-հիմն էին Հայ կա կան հար ցի հա մա տեքս տում բա րե փո խում ներ ի րա կա-նաց նե լու արևմ տա հա յութ յան պա հանջ նե րը, և երկ րորդ՝ Հա յոց ցե ղաս պա-նութ յա նը չէր կա րող զոհ գնալ 1,5 մի լիոն հայ, քա նի որ այդ քան հայ բնակ-չութ յուն Օս ման յան կայս րութ յու նում չկար:46 Հա մա պա տաս խա նա բար, ժխտո ղա կան ուղ ղութ յա նը պատ կա նող ու սում նա սի րող նե րին հա տուկ են օս ման յան կա ռա վա րութ յան վի ճա կագ րութ յան գո վա բա նութ յու նը և հայ կա կան աղբ յուր նե րից ծա գող վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի մեր ժու մը:

Ա ռա ջին հա մաշ խար հա յին պա տե րազ մի նա խօր յա կին Օս ման յան կայս-րութ յու նում ապ րող հա յե րի թվա քա նա կի հար ցը թուրք պատ մա բան նե րից ա ռա ջի նը հան գա մա նա լից քննել է Է սաթ Ու րա սը իր « Հա յե րը պատ մութ-

Տիվրիկ քաղաքի, Պէյրութ, տպ. Համազգայինի Վահէ Սէթեան,1972: Ծերօն Մանուկ Պ., Բարջանճ գիւղ. Համայնապատում (1600-1937), Պոստոն, տպ. «Պայքար», 1938: Ծոցիկեան Ս.Մ., Արեւմտահայ աշխարհ, Նիւ Եորք, տպ. Ա.Յ. Լէյլեկեան, 1947: Համբար ձումեան Վ., Գյուղաշխարհ. պատմական, ազգագրական ուսումնասիրութիւն, Փարիզ, Կովտունի, 1927: Հայկ Վահե, Խարբերդ եւ անոր ոսկեղէն դաշտը, Նիւ Եորք, ա.տ., 1959: Հայկազ Արամ, Շապին Գարահիսար ու իր հերոսամա րտը, Նիւ Եօրք, ա.հ., 1957: Հուլանեան Հ. Յարութիւն վ., Հաճեան հ. Մատթեոս Վ., Յուշամատեան Խոտորջուրի, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1964: Յովակիմեան Յ., Պատմութիւն հայկական Պոնտոսի, Պէյրութ, «Մշակ», տպ. 1967: Ղազար-Չարըգ, Յուշամատեան Բարձր Հայքի Կարինապատում, Պէյրութ, «Մշակ» տպ., 1957: Մելիտինեցի Գ. , Նախճիր ներ (1915-1918): Պատ մա կան ակ-նարկ մը: Մա լա թի ոյ աշ խար հագ րա կան դիր քը, կլի ման եւ ար տադ րու թիւ նը: Մա լա թի ոյ հա-յութ եան 1895-ի ինք նա պաշտ պա նու թե ան կը ռիւ նե րը: Մա լա թի ոյ հա յու թեան բնաջն ջումն ու տե ղա հա նու թիւ նը, Պոստոն, տպ. «Հայրենիք», 1929: Մխիթարեան Գ., Մեր գիւղը Դատեմ, Պոսթըն, տպ. «Հայրենիք», 1958: Պատմագիրք Կիւրինի, պատասխանատու խմբագիր՝ Պետրոս Մինասեան, Պէյրութ, տպ. «Սեւան», Կիւրինի հայրենակց. միութ. հրատ., 1974: Պատմագիրք Չմշկածագի, դասաւոր եց եւ խմբագրեց Հայկազն Գ. Ղազարեան, Պէյրութ, տպարան «Համազգային», 1971: Պարսամեան Սարգիս, Յուշարձան Ջերմուկի, Պոսթըն, «Համազգային», 1969: Սիւրմենեան Գ., Եր զնկա, Գահիրէ, տպարան «Սահակ-Մեսրոպ», 1947: Փոլատեան Ա., Պատմու թիւն Հայոց Արաբկիրի, Նիւ Եորք, Ամերիկայի Արաբկիրի միութ. հրատ., 1969: Ակն ե ւ ակնցիք, կազմ.՝ Ա.Քէչեան, աշխատասիր., դասաւորեց եւ խմբ.՝ Մ. Պարսամեան, Փարիզ, Հրատ. Ամերիկայի Ակնայ հայրենակց. միութեան, 1952:46 Տե՛ս օրինակ՝ McCarthy J., Armenian Terrorism: History as a Poison and Antidote, Lou-isville University, Kentucky, U.S.A. Proceedings of Symposium on International Terrorism, Ankara University Press, 1984, էջ 85-94:

22


յան մեջ և Հայ կա կան հար ցը» ծա վա լուն աշ խա տութ յան մեջ:47 Այս եր կում սահ ման վել են արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի խնդրի լու սա բան ման այն մո տե ցում նե րը, մե թոդ նե րը և ե ղա նակ նե րը, ո րոնք գտնվում են թուր քա-կան ժխտո ղա կան պատ մագ րութ յան զի նա նո ցում և լայ նո րեն կի րառ վում են առ այ սօր:48

1970-ա կան թթ. սկսած՝ թուր քա կան կա ռա վա րութ յու նը որ դեգ րում է ա վե լի ակ տիվ հա կա հայ կա կան քա ղա քա կա նութ յուն, այդ թվում՝ նաև պատ մա գի տութ յան ճա կա տում: Զարկ է տրվում Հայ կա կան հար-ցով զբաղ վող թուրք ժխտո ղա կան պատ մա բան նե րի նոր սերն դի պատ-րաստ մա նը և ն րանց վե րա պատ րաստ մա նը ար տա սահ մա նում, թուրք հե ղի նակ նե րի աշ խա տութ յուն նե րի՝ եվ րո պա կան լե զու նե րով հրա տա-րակ մա նը: Միա ժա մա նակ ո րո շա կի աշ խա տանք է տար վում արևմտ յան պատ մա գի տա կան շրջան նե րի թուր քա մետ դիր քո րոշ ման խրա խուս ման ուղ ղութ յամբ. մեծ գու մար ներ են հատ կաց վում ԱՄՆ-ի և Արևմտ յան Եվ րո պա յի հա մալ սա րան նե րում թուր քա գի տութ յան ամ բիոն նե րի բաց-մա նը, ո րոնց ղե կա վար ներ են նշա նակ վում թուր քա մետ գիտ նա կան ներ: Թուր քա կան կա ռա վա րութ յան ջան քե րի շնոր հիվ Արև մուտ քում դիտ-վում է ռևի զիո նիզ մի վե րելք, ո րը ո րոշ չա փով շա րու նակ վում է նաև առ այ սօր:49

47 Տե՛ս Esat Uras, Tarihte Erm eniler ve Ermeni Meselesi, Ankara: Yeni Matbaa, 1950. Անգլերեն հրատարակությունը` Uras E., The Armenians in H istory and the Armenian Question, Ankara, Documentary Publications, 1988 :48 Տե՛ս Uras E., The Armenians in History..., էջ 353-365:

Արևմ տա հա յո ւթյան թվա քա նա կի հ ար ցին ան դր ադար ձած թուր քա կան ժխտո ղա-կան պատ մագ րու թյան նմուշ նե րից են՝ Gürün Kamuran, The Armenia n Fi le: The Myth of Innocence Exposed, Nicosia and London: K. R ustem an d Brother and Weidenfe ld and Nicolson, 1985; Şaşmaz Musa, The Distortion of the Population D ata for National Causes by the Greeks, B ulgarians and Armenians in the Late 19th and Early 20th Centuries, Journal of The Center fo r Ottoma n Studies, Ankara University, 1995, №6, էջ 307-317; նույնի՝ The Otto-man Censuses and the Registration Systems in the Nineteenth and Early Twentieth Centuries, Journal of The Center for Ottoman Studies, Ankara University, 1995, №6, էջ 289-305; Mutlu Servet, Late Ottoman Population and Its Ethnic Distribution, Turkish Journal of Population Studies, 2003, №25, էջ 3-38:

Խորհր դա յին Մի ու թյան փլու զու մից հե տո արևմ տա հա յու թյան թվա քա նա կի հար-ցում թուր քա կան պաշ տո նա կան պատ մագ րու թյան ժխտո ղա կա նու թյա նը ձայ նակ ցում են նաև ադր բե ջան ցի ու սում նա սի րող ներ (տե՛ս օրինակ՝ Асадов Сабир, Миф о «Вели-кой Армении». Баку, издательство «Азербайджан», 1999)։49 Ժա մա նա կագ րա կան առու մով ռև ի զի ո նիս տա կան պատ մագ րու թյան վեր ջին նմուշ-նե րից մե կը, որ տեղ անդ րա դարձ է կա տար ված արևմ տա հա յու թյան թվա քա նա կի հար-ցին, Գյուն տեր Լև իի ու սում նա սի րու թյունն է (տե՛ս Lewy Guenter, The Armenian Massa-

23


Արևմտ յան ժխտո ղա կան ու սում նա սի րող նե րից աչ քի է ընկ նում Ս թեն ֆորդ Շոուն, ո րը վա յե լում է թուր քա կան պատ մութ յան խո շո ր մաս նա գետ նե րից մե կի համ բա վը: Ս. Շոո ւի գրչին են պատ կա նում նաև օս ման յան ժո ղովր դագ րութ յա նը և վի ճա կագ րա կան հա մա կար գին առնչ-վող մի քա նի ու սում նա սի րութ յուն ներ:50 Մաս նա վո րա պես, 1978 թ. լույս տես ած Ս. Շոո ւի « Մար դա հա մար նե րի կա տար ման օս ման յան հա մա-կար գը և բ նակ չութ յու նը, 1831-1914» հոդ վա ծը թուր քա կան կա ռա վա-րութ յան մար դա հա մար նե րի ի րա կա նաց ման կար գը ջա տա գո վող նկա-րագ րութ յան մի նմուշ է: Հե ղի նակն ար հա մար հան քով է ար տա հայտ վում օ տարերկրյա ճա նա պար հորդ նե րի և «տար բեր ազ գայ նա կան ա ռաջ նորդ-նե րի» (ըստ եր ևույ թին նկա տի ու նի նաև Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա-րա նը) մա սին, ո րոնք «որ պես զի հիմ նա վո րեն սե փա կան քա ղա քա կան և դի վա նա գի տա կան հա վակ նութ յուն նե րը, շա հա դի տա կան նպա տակ նե րով կազ մում էին բնակ չութ յան վի ճա կագ րութ յուն ներ՝ լա վա գույնս օգ տա գոր-ծե լով այն պի սի մե թոդ ներ, ինչ պի սիք են կի րակ նօր յա կրո նա կան ծի սա կա-տա րութ յուն նե րի ժա մա նակ կամ հար ևան սրճա րան նե րում գտնվող տղա-մարդ կանց թվի բազ մա պատ կու մը»:51 «Չ կա և ոչ մի ա պա ցույց,- եզ րա կաց-նում է հե ղի նա կը,- ո րով կհիմ նա վոր վի մե ղադ րանքն առ այն, որ [օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը] քա ղա քա կան նպա տակ նե րով կեղ ծում էր վի ճա կագ-

cres in Ottoman Turkey A Disputed Genocide, Salt Lake city, The University of Utah Press, 2005):50 Տե՛ս Shaw Stanford J. and Shaw Ezel Kural, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, vol.2, N.Y., Cambridge University Press, 1977; Shaw Stanford J., The Ottoman Cen-sus System and Population, 1831-1914, IJMES, 1978, № 9, էջ 325-338; Shaw Stanford J., Ottoman Population Movements during the Last Years of the Empire, 1885-1914, Journal of the Ottoman Studies, №1, 1980, էջ 191-205:

Այս պես, Ս. Շոուն իր կնոջ՝ Է զել Կու րա լի հա մա հե ղի նա կութ յամբ 1977 թ. հրա տա րա-կած «Օս ման յան կայս րութ յան և ժա մա նա կա կից Թուր քիա յի պատ մութ յու նը» երկ հա-տո րա նոց աշ խա տութ յա ն մեջ հայտարարում է, որ Օս ման յան կայս րութ յու նում նախ-քան Ա ռա ջին հա մաշ խար հա յին պա տե րազ մը ապ րում էր ա ռա վե լա գույ նը 1,300,000 հայ: Մեծ եղեռնը բնութագրելով որպես «վերաբնակեցում»՝ ուսումնասիրողները գտնում են, որ «վերաբնակեցվածների» թիվը կազմում էր 400,000 մարդուց ոչ ավելի, ներառյալ նաև, մեջբերում ենք՝ «այն հայ ահա բե կիչ նե րը և ագի տա տոր նե րը, որոնք ապ րում էին սահ-մա նա մերձ բնա կա վայ րե րում»: Ըստ հեղինակի՝ «տեղափոխման» ընթացքում մահացել է շուրջ 200,000 մարդ, որոնք զոհվել են ինչպես սովի, համաճարակների, այնպես էլ պատերազմական դրությունից բխող այլ պատճառներից: Նույն այդ պատճառները, շտապում է ավելացնել պատմաբանը, խլել են շուրջ 2 միլիոն մահմեդականների կյանք (տե՛ս Shaw S. and E. K., History of the Ottoman Empire and Modern Turkey…, էջ 315-316):51 Տե՛ս Shaw S., The Ottoman Census System..., էջ 325:

24


րա կան տվյալ նե րը»:52 Դա աս վում է այն պայ ման նե րում, երբ բազ մա թիվ սկզբնաղբ յուր ներ ուղ ղա կիո րեն ո ղող ված են օս ման յան իշ խա նութ յուն նե-րի կող մից հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի մի տում նա վոր նվա զեց ման մա-սին վկա յութ յուն նե րով:

1970-ա կան թթ. հան դես է գա լիս օս ման յան վի ճա կագ րութ յամբ զբաղ-վող թուրք պատ մա բան Քե մալ Կար պա տը իր «Օս ման յան բնակ չութ յան հաշ վա ռու մը և 1881/82-1893 թթ. մար դա հա մա րը» հոդ վա ծով և «Օս ման-յան բնակ չութ յու նը 1830-1914 թթ. ժո ղովր դագ րա կան և սո ցիա լա կան բնո-րո շում ներ» ու սում նա սի րութ յամբ:53 Օս ման յան վի ճա կագ րութ յանն ար-ժա նա հա վա տութ յուն հա ղոր դե լու հա մար հե ղի նա կը վի ճար կում է հայ-կա կան, հատ կա պես Հա յոց պատ րիար քա րա նի տվյալ նե րի հա վաս տիութ-յու նը՝ օգ տա գոր ծե լով բրի տա նա կան դի վա նա գի տա կան աղբ յուր նե րը: Մաս նա վո րա պես, Կար պա տը հայ տա րա րում է, որ Արևմտ յան Հա յաս տա նի վի լա յեթ նե րում բրի տա նա կան ռազ մա կան հյու պա տոս նե րը «մշտա պես քննա դա տա կան մո տե ցում էին ցու ցա բե րում», «կա նո նա վո րա պես մեր-ժում էին Հա յոց պատ րիար քի վի ճա կագ րութ յու նը»:54 Պատ րիար քա րա նի տվյալ նե րը իս կա պես ո րոշ դեպ քե րում ոչ միան շա նակ էին ըն դուն վում բրի-տա նա ցի դի վա նա գետ նե րի կող մից, սա կայն Կար պա տը «մո ռա նում է» նշել, որ նրանք շատ ա վե լի սուր էին քննա դա տում օս ման յան կա ռա վա-րութ յան վի ճա կագ րութ յու նը: Իսկ պատ րիար քա րա նի վի ճա կագ րութ յու-նը նույն հյու պա տոս նե րի կող մից ոչ թե «մշտա պես» քննա դատ վում էր, այլ ընդ հա կա ռա կը, շատ հա ճախ ար ժա նա նում էր վստա հութ յան և գ նա հատ-վում որ պես ար ժա նա հա վատ:55

Կ. Կար պա տը ներ կա յաց նում է 1844 թ. օս ման յան մար դա հա մա րի տվյալ նե րը, հա մա ձայն ո րոնց Օս ման յան կայս րութ յու նում բնակ վում էր շուրջ 2,400,000 հայ՝ բա ցատ րութ յուն չտա լով, թե ինչ պես Բեռ լի նի պայ մա-նագ րի տակ թուր քա կան ստո րագ րութ յուն նե րի թա նա քը դեռ չչո րա ցած, արևմ տա հա յե րի թի վը նվա զել էր ա վե լի քան եր կու ան գամ՝ կազ մե լով շուրջ 1,170,000:56

52 Նույն տեղում, էջ 336:53 Տե՛ս Karpat H. Kemal, Ottoman Population Records and the Census of 1881/82-1893, IJMES, № 9, 1978, էջ 237-274. Karpat Kemal H., Ottoman population 1830-1914: Demo-graphic and Social Characteristics, Wisconsin, The University of Wisconsin Press, 1985.54 Karpat K., Ottoman population 1830-1914..., էջ 52-53.55 Սրա մասին ավելի մանրամասն տե՛ս հիմնական շարադրանքում: 56 Թեև ու սում նա սի րո ղը հպան ցիկ նշում է, որ 2,400,000 թիվն ար տա հայ տում է նա խա-պա տե րազ մյան իրա վի ճա կը, երբ Օս մա նյան կայս րու թյու նը դեռ չէր կորց րել Կար սը,

25


1980-ա կան թթ. Օս ման յան կայս րութ յան պատ մա կան ժո ղովր դա-գրութ յա նը նվիր ված մի շարք ու սում նա սի րութ յուն նե րով հան դես է գա-լիս ա մե րի կա ցի պատ մա բան Ջաս թին Մաք Քար թին:57 Ու սում նա սի րո ղի խնդրո ա ռար կա հար ցին նվիր ված հոդ ված նե րը և 1983 թ. հրա տա րակ ված « Մահ մե դա կան նե րը և փոք րա մաս նութ յուն նե րը. Օս ման յան Ա նա տո լիա-յի բնակ չութ յու նը և կայս րութ յան վեր ջը» մենագրությունը լեցուն են բազ-մա թիվ սխալ նե րով և ի րա կա նութ յա նը չհա մա պա տաս խա նող պնդում նե-րով, ո րոնք արդ յունք են ինչ պես հե ղի նա կի ան տեղ յա կութ յան, այն պես էլ մի տում նա վոր նեն գա փոխ ման:58

Պետք է նշել, որ վեր ջին շրջա նում ո րոշ թուրք պատ մա բան ներ ա վե-լի հա վա սա րակշռ ված մո տե ցում են որ դեգ րում խնդրո ա ռար կա հար ցի նկատ մամբ՝ հրա ժար վե լով հա վաս տի հա մա րել հայ բնակ չութ յան թվա քա-նա կի վե րա բեր յալ օս ման յան կա ռա վա րութ յան վի ճա կագ րա կան տվյալ նե-րը: Դ րան ց թ վին են պատ կա նում մաս նա վո րա պես Ֆո ւաթ Դ յունդարն իր «Թ վե րի ո ճի րը. վի ճա կագ րութ յան դե րը Հայ կա կան հար ցում (1878-1918)»

Ար դա հա նը և Բա թու մը` թող նե լով ըն թեր ցո ղին ինք նու րույն հան գել այն սխալ եզ րա-կա ցու թյան, որ այդ ան հե տա ցած 1,300,000 հա յու թյունն ապ րում էր Ռու սաս տա նին ան ցած շրջան նե րում: Իրականում վերոհիշյալ տարածքների հայ բնակչությունը, ըստ 1882 թ. տվյալ նե րի, կազ մում էր 31,518 հո գի (տե՛ս Սարգսեանց Լ., Այց Թիւր քաց Հա յաս-տա նին (Հայ տու րիս տի յի շո ղու թիւն նե րից), Թիֆլիս, տպ. Մ.Դ. Ռօտինեանց, 1890, էջ 37):57 Տե՛ս McCarthy Justin, The Arab World, Turkey, and the Balkans (1878-1914): A Hand-book of Historical Statistics, Boston, Mass, 1982. McCarthy Justin, Muslims and Minorities. The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire, N.Y. University Press, 1983. Նաև՝ McCarthy Justin, The Anatolian Armenians, 1912-1922, Armenians in Ottoman Em-pire and Modern Turkey, Istanbul, 1984: 58 Ամե րի կա ցի ու սում նա սի րո ղի որոշ դրույթ ներ քննա դա տու թյան են են թարկ վել սփյուռ քա հայ ու սում նա սի րող Լև ոն Մա րաշ լյա նի կող մից (տե´ս Marashlian L., նշվ. աշխ., էջ 1-59): Ժո ղովր դագ րու թյան բնա գա վա ռում թուրք և ամե րի կյան ժխտո ղա-կան նե րի քննա դա տու թյու նը տե´ս նաև` Թա թո յան Ռ.Ա., Առա ջին հա մաշ խար հա յին պա տե րազ մի նա խօ րյա կին Օս մա նյան կայս րու թյու նում հայ բնակ չու թյան թվա քա նա-կի հար ցը թուր քա կան պատ մագ րու թյան մեջ, «Հա յոց ցե ղաս պա նու թյան պատ մու թյան և պատ մագ րու թյան հար ցեր», № 5, 2002: Hovannisian R.G., The Critic’s View: Beyond Revisionism, IJMES, №9, 1978, էջ 379-388; Махмурян Г.Г., Тема геноцида армян в аме-риканской историографии (1985-1994), Историко-филологический журнал, №1, 1995, էջ 39-52, №2, էջ 21-32:

26


մե նագ րութ յամբ,59 Ու ղուր Ուն գո րը60 և Թա ներ Աք չա մը:61

Ամ փո փե լով աղբ յուր նե րի և գ րա կա նութ յան տե սութ յու նը` կա րող ենք ար ձա նագ րել, որ թե մա յին վե րա բե րող նյու թե րի և հ րա պա րա կում նե րի պայ ման նե րում, այ նո ւա մե նայ նիվ, տա կա վին բա ցա կա յում է հար ցը տվյալ ժա մա նա կագ րա կան ընդգրկ մամբ և տվ յալ հե տա զո տա կան խնդիր նե րի ամ բող ջութ յան մեջ հա մա կող մա նի դի տար կող աշ խա տութ յուն: Ներ կա աշ խա տան քով մենք փոր ձում ենք մեր հնա րա վո րութ յուն նե րի սահ ման նե-րում լրաց նել այդ բա ցը:

Նե րա ծութ յան վեր ջում հարկ եմ համարում խո րին շնոր հա կա լութ-յուն հայտ նել Հա յոց ցե ղաս պա նութ յան թան գա րան-ինս տի տու տի տնօ րեն Հայկ Դե մո յա նին, փոխտ նօ րեն Սու րեն Մա նուկ յա նին, թան գա րան-ինս տի-տու տի գիտ խորհր դի ան դամ ներ Ար սեն Ա վագ յա նին և Վա լե րի Թուն յա նին, թան գա րան-ինս տի տու տի աշ խա տա կից ներ Միհ րան Մի նաս յա նին և Գ ևորգ Վար դան յա նին, ինչ պես նաև ՀՀ ԳԱԱ ար ևե լա գի տութ յան ինս-տի տու տի Թուր քիա յի բաժ նի գի տաշ խա տող Ա նուշ Հով հան նիս յա նին և ՀՀ ԳԱԱ հնա գի տութ յան և ազ գագ րութ յան ինս տի տու տի գի տաշ խա-տող Համ լետ Սարգս յա նին, ո րոնք ի րենց ար ժե քա վոր խոր հուրդ նե րով և դի տո ղութ յուն նե րով օգ նե ցին աշ խա տան քում ա ռան ձին հար ցեր ճշտե լու և լ րաց նե լու, աշ խա տան քը հղկե լու և տ պագ րութ յան պատ րաս տե լու գոր ծում:

59 Տե՛ս Dündar Fuat, Crime of Numbers. The Role of Statistics in the Armenian Question, The State University of New Jersey-Rutgers, Transactions Publishers, 2010: 60 Տե՛ս մաս նա վո րա պես Ու. Ուն գո րի կար ծի քը Դի ար բե քի րի նա հան գի բնակ չու թյան թվա քա նա կի վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի վե րա բե րյալ` Ungor U.U., The Making of Mod-ern Turkey: Nation and State in Eastern Anatolia, 1913-1950, Oxford, Oxford University Press, 2011, էջ 16: 61 Տե՛ս մասնավորապես Akçam Taner, The Young Turks’ Crime Against Humanity: the Ar-menian Genocide and Ethnic Cleansing in the Ottoman Empire, Princeton University Press, 2012, էջ 255:

27

ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ

ԱՐԵՎՄՏԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԹՎԱՔԱՆԱԿԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՕՍՄԱՆՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ

ՎԻՃԱԿԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

1. Օսմանյան կայսրության հայ բնակչության թվաքանակն ըստ1831-1878 թթ. օսմանյան վիճակագրական տվյալների

Օս ման յան կայս րութ յու նում վի ճա կագ րա կան տե ղե կութ յուն նե րի հա-վաք ման մա սին վկայ վում է դեռևս XVI դա րից: Նոր տա րածք գրա վե լուց ան մի ջա պես հե տո օս ման յան կա ռա վա րութ յունն այն տեղ մար դա հա մար էր անց կաց նում՝ հար կե րի չա փը սահ մա նե լու նպա տա կով:1 XVII-XVIII դա րե րի ըն թաց քում Օս ման յան կայս րութ յան աս տի ճա նա կան թու լաց ման հետ ևան քով, երբ թուր քա կան կենտ րո նա կան կա ռա վա րութ յու նը կորց-նում էր նա հանգ նե րում ի րա կան իշ խա նա կան լծակ նե րը, մար դա հա մար-նե րի կազ մա կեր պու մն առ ժա մա նակ ընդ հատ վում է: Թուր քա կան վի ճա-կագ րա կան բա ժան մունք նե րը, ո րոնք գո յութ յուն ու նեին Սու լեյ ման I (1520-1566 թթ.) սուլ թա նի ժա մա նակ նե րից, ան գոր ծութ յան են մատն վում և XIX դա րի սկզբնե րին ծա ռա յում էին միայն ի րար հա կա սող և հան րութ յա նը ոչ հա սու վի ճա կագ րա կան փաս տաթղ թե րի պահ պան ման հա մար:2

Օս ման յան կայս րութ յու նը թևա կո խում է XIX դար ներ քին և ար տա-քին ճգնա ժա մե րի պայ ման նե րում: Պե տութ յան կազ մա լու ծու մը կա սեց նե-լու հա մար թուրք կա ռա վա րող շրջան նե րը ձեռ նա մուխ են լի նում մի շարք բա րե փո խում նե րի անց կաց մա նը: Այդ բա րե փո խում նե րից հատ կա պես կար ևոր նշա նա կութ յուն ու նեին բա նա կի վե րա կազ մա վոր ման, հար կա յին նոր հա մա կար գի ներդր ման, վար չա կան կենտ րո նաց ման ամ րապնդ մանն ուղղ ված մի ջո ցա ռում նե րը: Նոր մար դա հա մար նե րի կազ մա կեր պու մը ինչ-պես Օս ման յան կայս րութ յան ար դիա կա նաց մանն ուղղ ված մի ջո ցա ռում-

1 Տե՛ս Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 243: XVI-XVII դդ. Արևմ տյան Հա յաս տա նում աշ խար հագ րե րի անց կաց ման մա սին վկա յու-թյուն ներ են պահ պան վել և հայ կա կան աղ բյուր նե րում, մաս նա վո րա պես 1643 թ. Էրզ-րու մի նա հան գում Ջա ֆար փա շա յի կող մից կազ մա կերպ ված մար դա հա մա րի մա սին (տե´ս Մել քո նյան Ա., Ժո ղովր դագ րա կան գոր ծըն թաց նե րի մի տում նե րը Էրզ րու մի նա-հան գում (XV I դ.-XX դ. սկիզբ), «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1999, № 2-3, էջ 124): 2 Տե՛ս Убичини М.А., Изображеніе современного состоянія Турціи въ географиче-скомъ, статистическомъ, религіозномъ и военномъ отношеніяхъ, Санктъ-Петербургъ, Типографія 2-го Отдѣленія собстъ. Е.и.В. Канцеляріи, 1854, էջ 14:

28

Գլուխ առաջին

նե րից մե կն էր, այն պես էլ մի ջոց՝ ի րա կա նաց վող բա րե փո խում նե րն ա ռա-վել արդ յու նա վետ անց կաց նելու հա մար: Բ նակ չութ յան թվա քա նա կի վե-րա բեր յալ տվյալ նե րը կեն սա կա նո րեն անհ րա ժեշտ էին հատ կա պես զին վո-րագ րութ յան կազ մա կերպ ման և հար կե րի գանձ ման աշ խա տանք նե րում:3

XIX դա րում Օս ման յան կայս րութ յու նում ա ռա ջին մար դա հա մարն անց է կաց վում սուլ թան Մահ մուդ II-ի օ րոք՝ որ պես 1826 թ. ե նի չե րա-կան կոր պու սի ոչն չա ցու մից հե տո նոր բա նա կի և կա ռա վա րող բյու-րոկ րա տա կան նոր հա մա կար գի ստեղծ մանն ուղղ ված մի ջո ցա ռում նե-րի մաս:4 Մար դա հա մա րի անց կաց ման աշ խա տանք ներն ա վարտ վում են 1830/31 թթ.:5 Թուրք ժա մա նա կա կից ու սում նա սի րող նե րի տվյալ նե րով այս մար դա հա մա րի ըն թաց քում Օս ման յան կայս րութ յու նում հաշ վառ վել էր 3,753,642 ա րա կան չա փա հաս բնակ չութ յուն, ո րից հա յեր՝ 20,309 (3,566-ը՝ Ռու մե լիա յում6 և 16,743-ը՝ Ա նա տո լիա յում):7

Մար դա հա մա րի նոր փորձ է ձեռ նարկ վում 1844 թ.: Օս ման յան կա ռա վա-րութ յու նը պաշ տո նա պես չի հրա պա րա կում դրա արդ յունք նե րը, սա կայն ո րո-շում է, որ դրանք կա րե լի է տրա մադ րել այդ հար ցով հե տաքրքր վող եվ րո պա ցի հե տա զո տող նե րին և ճա նա պար հորդ նե րին:8 Դ րան ցից մե կի՝ Ա. Ու բի չի նիի շնոր-հիվ 1844թ. մար դա հա մա րի տվյալ նե րը մտնում են լայն շրջա նա ռութ յան մեջ:

Ըստ 1844 թ. մար դա հա մա րի տվյալ նե րի՝ Օս ման յան կայս րութ յու նում բնակ վում էր 2,400,000 հայ, ո րից 2,000,000-ը՝ ա սիա կան, իսկ 400,000-ը՝ եվ-րո պա կան Թուր քիա յում: Օս ման յան կայս րութ յան ընդ հա նուր բնակ չութ-յան թի վը կազ մում էր 35,350,000 մարդ (տե՛ս նաև Աղ յու սակ 1):9

3 Տե՛ս McCarthy J., Muslims and Minorities..., էջ 163:4 Տե՛ս Shaw S., The Ottoman Census System ..., էջ 325:5 Նույն տեղում:6 Օսմանյան կա յսրության եվրոպական մաս:7 Նույն տեղում: Տե՛ս նաև Karpat K., Ottoman populati on 1830-1914…, էջ 21: Ինչքան էլ ծանրակշիռ էին 1831 թ. մարդահամարը խոչընդոտող գործոնները, այ նո ւա մե-նայ նիվ թուրք պատ մա բա ննե րի կո ղմից ներ կա յաց վող հայ բնակչության այս թիվը չափազանց ցածր է: Զարմանք է հարուցում մանավանդ այն հանգամանքը, որ, օրինակ, Քեմալ Կարպատի կողմից բերվող 1831 թ. մարդահամարի աղ յուսակներում այնպիսի հայաշատ նահանգներում, ի նչպիսիք Սեբ աստիայի և Տրապիզոնի էյալեթներն էին, հաշվառված չէր և ոչ մի հայ:

Չի բացառվում, որ այս տվյալն արտացոլում է ոչ թե ամբողջ հայ բնակչությունը, այլ գլխահարկը` ջիզիեի գանձման ենթակա չափահաս հայ տղամարդկանց թիվը։ 8 Տե՛ս Karayan S., An Inquiry..., էջ 20: 9 Տե՛ս Убичини М.А., նշվ. աշխ., էջ 14: Ներ կա յաց նե լով վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը` Ու-բի չի նին նշում է, որ. «...գու ցե և ... թվե րը ոչ այն քան էլ ճիշտ են, սա կայն դրանք շատ մոտ են իրա կա նու թյա նը, քա նի որ քաղ ված են 1844 թ. ողջ կայս րու թյու նով մեկ անց կաց ված

29


Ու բի չի նիի տե ղե կութ յուն նե րը 1844 թ. մար դա հա մա րի հա մար սկզ բ-նաղբ յու րի ար ժեք ու նեն, քա նի որ դրա կազ մա կերպ մա նը և անց կաց մա-նը վե րա բե րող նյու թե րը թուր քա կան ար խիվ նե րում մինչև այժմ չեն գտնվել և հայտ նի չեն ան գամ թուր քա կան պատ մագ րութ յա նը։10 Այս տեղ տե ղին է նշել, որ Արևմտ յան Հա յաս տա նի վեց նա հանգ նե րից և ո՛չ մե կի հա մար 1831-1914 թթ. ըն թաց քում թուր քա կան մար դա հա մար նե րի տվյալ ներն ըստ բնա կա վայ րե րի առ այ սօր դրված չեն գի տա կան շրջա նա ռութ յան մեջ: Օս ման յան կայս րութ յան ժո ղովր դագ րութ յան հար ցե րով զբաղ վող ա մե րի-կա ցի ու սում նա սի րող Ջաս թին Մաք Քար թին նշում է, որ թուր քա կան ար-խիվ նե րում տե սել է ըստ շնչե րի և տ նե րի ոչ մահ մե դա կան բնակ չութ յան հաշ վառ ման տվյալ նե րը, սա կայն ի վի ճա կի չի ե ղել դրան ցից օգտ վե լու, քա-նի որ այդ նյու թերն իբր «դա սա կարգ ված չէին»։11 Հա մե մա տութ յան հա-մար՝ 1878-80 թթ. և 1913-14 թթ. Հա յոց պատ րիար քա րա նի կող մից անց-կաց ված մար դա հա մար նե րի գյու ղա ցու ցակ նե րի մեծ մա սը հրա տա րակ-ված է և հայտ նի է ու սում նա սի րող նե րին։

1844 թ. օս ման յան մար դա հա մա րի արդ յունք նե րը ճա նա չում է և Կ. Պոլ-սի Հա յոց պատ րիար քա րա նը: Մաս նա վո րա պես Բեռ լի նի վե հա ժո ղո վին Հա յոց պատ վի րա կութ յան ներ կա յաց րած հու շագ րում նշվում էր, որ այն «ան կէ ա ռաջ կամ այ նու հե տեւ կա տա րած բո լոր ազ գա հա մար նե րուն կա-նո նա ւո րա գոյնն» է:12

Հա ջորդ ե րե սուն հինգ տա րի նե րի ըն թաց քում (մինչև 1877-1878 թթ. ռուս-թուր քա կան պա տե րազ մի ա վար տը) այդ մար դա հա մա րի տվյալ-

ընդ հա նուր մար դա հա մա րի տվյալ նե րից, երբ Ռի զա փա շան` ռազ մա կան նա խա րա րը, ձեռ նար կեց բա նա կի վե րա կազ մա վոր ման գոր ծը» (Убичини, նշվ. աշխ., էջ 8: Տե՛ս նաև՝ Ubicini Jean-Henri-Abdolonyme, Letters on Turkey, v.1, London, J. Murray, 1856, էջ 23-24):10 Տե՛ս Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 116: 11 Տե՛ս McCarthy J., Muslims and Minorities..., էջ 84։ Հետաքրքիր է, որ Վանի և Բիթլիսի բնակավայրերի թուրքական վիճակագրական ցուցակների մասին Ջ. ՄաքՔարթին պատկերացում է կազմում …Էրզ րու մում և Վա նում Ռու սաս տա նի փոխ հյու պա տոս գե նե րալ Վ. Մա ևս կու աշ խա տու թյուն նե րի թու րքե րեն թարգ մա նու թյուն նե րից (նույն տեղում, էջ 71):12 Ծրա գիր կազ մա կեր պա կան կա նո նագ րի Օս մա նյան Հա յաս տա նի, Կ.Պոլիս, 1878, մեջբերում ենք ըստ՝ Լէօ, Հայոց հարցի վավերագրերը..., էջ 83:

Նշենք, որ Ու բի չի նիի տվյալ նե րը որոշ չնչին փո փո խու թյամբ տեղ են գտել նաև արևմ-տա հայ ու սում նա կան հաս տա տու թյուն ներ ի հա մար նա խա տես ված աշ խար հագ րու-թյան դա սագր քե րում, մաս նա վո րա պես Ա.Աս լա նյա նի գրքում, հա մա ձայն որի` Օս-մա նյան կայս րու թյան հա յե րի թիվն է 2,300,000 շունչ, այդ թվում` եվ րո պա կան մաս` 400,000, ասի ա կան Թուր քիա` 1,900,000 (տե՛ս Ասլանյան Ա., Նոր աշխարհագրութիւն: Ի պէտս ազգային վարժարանաց, Կ. Պոլիս, տպ. Արամեան, 1873, էջ 184-185)։

30


նե րը դրվում են կայս րութ յան բնակ չութ յան՝ օս ման յան կա ռա վա րութ-յան կող մից ներ կա յաց ված բո լոր հաշ վում նե րի հիմ քում: Այս պես, 1867 թ. Փա րի զում կա յա նա լիք մի ջազ գա յին ցու ցա հան դե սի կա պակ ցութ յամբ թուր քա կան կա ռա վա րութ յու նը մի գրքույկ է հրա տա րա կում, ո րի մեջ, ի թիվս այլ տվյալ նե րի, զե տեղ ված էր և Օս ման յան կայս րութ յան բնակ չութ-յան վի ճա կագ րութ յու նը: Այդ վի ճա կագ րութ յամբ 1844 թ. տվյալ նե րի հա-մե մատ Օս ման յան կայս րութ յան բնակ չութ յունն ա վե լա ցել էր 3,400,000-ով, ընդ ո րում, զար մա նա լիո րեն, բա ցար ձա կա պես մահ մե դա կան նե րով: Հայ բնակ չութ յան թի վը մնա ցել էր ան փո փոխ՝ 2,400,000 շունչ (տե՛ս նաև Աղ յու սակ 1):13

1877 թ. Ու բի չի նին և դը Կուր տեյ լը14 Օս ման յան կայս րութ յա նը նվիր ված նոր ու սում նա սի րութ յուն են հրա տա րա կում, որ տեղ, հիմն վե լով պաշ տո նա-կան նոր տվյալ նե րի վրա, տա լիս են հայ բնակ չութ յան թար մաց ված թի վը` 2,500,000 շունչ:15

Այս պի սով, կա րե լի է փաս տել, որ 1844-1878 թթ. ըն թաց քում օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը ճա նա չում էր, որ կայս րութ յու նում բնակ վում է շուրջ 2,400,000-2,500,000 հայ: Այդ թի վը ինչ պես թուր քա կան իշ խա նութ յուն նե-րի, այն պես էլ ժա մա նա կի եվ րո պա կան գրե թե բո լոր հե տա զո տող նե րի կող-մից ըն դուն վում էր ո րոշ վե րա պա հում նե րով՝ հա մար վե լով թե րի, ի րա կա-նից ցածր:16

13 Տե՛ս Турецкая имперія (Изъ военно-статистическаго сборника на 1868 г.), подъ ред. Н.н. Обручева, СПБъ., Военная типъ. Гл. Штаба, 1868, էջ 181:14 Աբել Ժան-Բատիստ Պավե դը Կուրտեյլ (Аbеl Jеаn Варtistе Pavet de Courteille, 1821-1889), ֆրանսիացի թուրքագետ: 15 Տե՛ս Убичини А ., де Куртейль П., Современное состояніе Османской имперіи. Ста-тистика, правленіе, администрація, финансы, армія, общины не мусульманскіе и пр., Спбъ, изд. О. И. Бакстъ, 1877, էջ 61:

Այս տվյա լի` արևմ տա հա յու թյան թվա քա նա կին վե րա բե րող ման րա մաս նու թյուն ներ պահ պան վել են Չի թու նու մոտ: Ըստ ու սում նա սի րո ղի` հայ բնակ չութ յու նը բաշխ ված էր հե տև յալ կերպ` Վան, Բիթ լիս, Կա րին, Խար բերդ, Դի ար բե քիր (Տիգ րա նա կերտ)` 1,630,000 շունչ, Սե բաս տի ա՝ 300,000 շունչ, Կի լի կիա՝ 270,000 շունչ, Փոքր Ասիայի նահանգներ՝ 200,000 շունչ, կայս րութ յան մնա ցած մա սեր՝ 100,000 շունչ (տե՛ս Չիթունի, Հուշիկք Հայաստանի..., էջ 63):16 Այսպես օրինակ, անգլիացի պետական գործիչ Ջեյմս Բրայսը իր 1877 թ. լույս տեսած «Անդրկովկասը և Արարատը» աշխատության մեջ նշու մ է հետև յալ ը. «Թուրքական տիրապետության տակ ընդունված է հաշվել 4,000,000 հայ, ...սակայն ոմանք գտնում են, որ հայերի թիվը Թուրքիայում չի գերազանցում 3,000,000-ը» (տե՛ս Bryce J., Transcaucasia and Ararat, London, Macmillan, 1877, էջ 317-318):

1867 թ. « Մա սիսի» թղթակիցը նշում է, որ Օսմանյան կայսրու թյ ունում բնակվում է շուրջ 3,000,000 հայ (տե՛ս «Մասիս», 1867, № 818), ըստ 1872 թ. «Մշակի» տվյալների՝ Օսմանյան

31


Աղբ յուր նե րը վկա յում են, որ 1844 թ. մար դա հա մա րի ըն թաց քում հաշ-վա ռումն ընդգր կեց ինչ պես չա փա հաս բնակ չութ յա նը, այն պես էլ ըն տա նիք-նե րի թի վը: Դեպ քե րին ժա մա նա կա կից հայ ու սում նա սի րող Ա. Ե րից յան-ցը հա ղոր դում է, որ «նշա նա կո ւե ցան գիւ ղե րի ա նուն նե րը, տնե րի եւ ա մէն տան մի ջի չա փա հաս տղա մարդ կանց թո ւա հա մա րը»:17 Չէին ցու ցա կագր-վել կա նայք, յոթ տա րե կա նից ցածր ե րե խա նե րը, յո թա նա սու նից բարձր ծե-րե րը, ե կե ղե ցա կան նե րը, հոգ ևոր ճե մա րան նե րի ու սա նող նե րը, ֆի զի կա-կան և հո գե կան ա րատ ներ ու նե ցող ան ձինք:18

Քա նի որ մինչև 1878 թ. անց կաց ված օս ման յան մար դա հա մար նե-րի ըն թաց քում հաշ վառ վում էին միայն ըն տա նիք նե րը (տնե րը, ծխե րը) և չա փա հաս ա րա կան բնակ չութ յու նը, ա պա այդ տվյալ նե րից Օս ման յան կայս րութ յան բնակ չութ յան ընդ հա նուր թվա քա նա կը ո րո շե լու հա մար ժա-մա նա կի վի ճա կագ րա գետ ներն օգ տա գոր ծում էին հաշ վար կի եր կու ե ղա-նակ՝ ըստ տնե րի և ըստ չա փա հաս ա րա կան բնակ չութ յան թվի:

1. Օս ման յան վի ճա կագ րութ յամբ զբաղ վող XIX դա րի ու սում նա սի-րող նե րը չա փա հաս ա րա կան բնակ չութ յան թվից ընդ հա նուր բնակ-չութ յան թվա քա նա կը ո րո շում էին հետև յալ ճա նա պար հով. սկզբում ըն դուն վում էր, որ հաշ վառ ված չա փա հաս ա րա կան բնակ չութ յու նը կազ մում է ողջ ա րա կան բնակ չութ յան 48-ից 50 տո կո սը, այ նու հետև ամ բողջ ա րա կան բնակ չութ յան թի վը ո րո շե լու հա մար չա փա հաս ա րա կան բնակ չութ յան թիվն ա վե լաց վում էր 50 տո կո սով, և վեր ջում արդ յուն քը բազ մա պատկ վում էր եր կու սով, որ պես զի ընդգրկ վի նաև ի գա կան սե ռը (նույն արդ յուն քը կա րե լի է ստա նալ՝ չա փա հաս ա րա-կան բնակ չութ յան թի վը բազ մա պատ կե լով ե րե քով):19 Հաս կա նա լի է, որ վերջ նա կան արդ յուն քը թե րի էր, քա նի որ հաշ վար կը հիմն վում էր այն են թադ րութ յան վրա, որ հաշ վառ վել է ամ բողջ չա փա հաս ա րա-

կայսրության հայերի թիվն էր 3,000,000: (տե՛ս «Մշակ», 1872, № 32): Թուրքական պետական պաշտոնյա Մկրտիչ բեյ Դադյանն ի ր 1867թ . հրատարակած «Օսմանյան կա-յսրության հայերը» աշխատության մեջ հաղորդում է 3,400,000 հայ բնակչության մասին (տե՛ս Дадіанъ Мкртичъ-бей., Современное армянское общество. Армяне въ Оттоман-ской имперіи, Тифлисъ, Типъ. Амбъ. Энфіаджіанцъ и Ко 187 8, էջ 8):17 Երիցեանց Ա., Թէ Տաճկական Հայաստանում որքա՞ն հայ կայ..., էջ 216: 18 Տե՛ս Ubichini J.-H.-A., նշվ. աշխ., էջ 24: 19 Տե՛ս Тепловъ В., Матеріалы для статистики Болгаріи, Ѳракіи и Македоніи. Съ прил. картъ распредѣленія народонаселенія по вѣроисповѣданіямъ, Санктъ-Петербу рг ъ, типъ. и хромолитъ. А. Траншеля, 1877, стр. X (Վլադիմիր Տեպլովը 1879 թ. զբաղեցնում էր Կ. Պոլսում ռուսական դեսպանության երկրորդ քարտուղարի պաշտոնը)։

32


կան բնակ չութ յու նը, ինչն ի րա կա նում տե ղի չէր ու նե նում:

2. Այն դեպ քում, երբ տվյալ ներն ար տա ցո լում էին ծխե րի թի վը, ու սում-նա սի րող ներն ընդ հա նուր բնակ չութ յան թվա քա նա կը ո րո շում էին՝ կի րա ռե լով հետև յալ ե ղա նա կը. սկզբում ո րոշ վում էր տան ան դամ-նե րի մի ջին թի վը, և այ նու հետև այն բազ մա պատկ վում էր հաշ վառ-ված ծխե րի թվով:

Ու բի չի նին վկա յում է, որ օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը 1844 թ. մար դա-հա մա րի ըն թաց քում հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կը ո րո շել էր՝ օգ տա գոր-ծե լով այս ե ղա նա կը՝ հաշ վառ ված հայ կա կան ծխե րի թի վը բազ մա պատ-կե լով հին գով (թուր քա կան իշ խա նութ յուն ներն այդ քան էին ըն դու նել մեկ տան շնչե րի մի ջին թի վը):20

Ար դեն իսկ Ու բի չի նին գտնում էր, որ հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կը ո րո շե լու երկ րորդ ե ղա նա կը ևս թե րի է և կա րող է հան գեց նել թեր հաշ վա-ռում նե րի, քա նի որ հայ կա կան ծխի ան դամ նե րի թի վը շատ ա վե լի մեծ է: «Գ յու ղե րում, - մաս նա վո րա պես նշում էր հե տա զո տո ղը,- ե րեք-չորս սե-րունդ ու նե ցող ըն տա նիք նե րը, ո րոնք հա ճախ բաղ կա ցած են 30-40 շնչից, մի տա նի քի տակ են ապ րում և հաշ վառ վում են որ պես մեկ ըն տա նիք»: 21

Ու բի չի նիի այս կար ծիքն ըն դու նում էին ժա մա նա կի ինչ պես հայ, այն-պես էլ օ տա րազ գի բո լոր ու սում նա սի րող նե րը: Այս պես, Գ րի գոր Արծ րու-նին Արևմտ յան Հա յաս տան կա տա րած իր ճա նա պար հոր դութ յան ըն թաց-քում հա վա քած տե ղե կութ յուն նե րի և անձ նա կան դի տար կում նե րի հի ման վրա հայ ըն տա նի քի ան դամ նե րի մի ջին թի վը հաշ վում է 10-ից ոչ պա կաս:22

Ռու սա կան ռազ մա կան հե տա խույզ Կոլ յու բա կի նը 1880-ա կան թթ. վեր-ջե րին նշում էր, որ Արևմտ յան Հա յաս տա նում բնակ վող հա յե րի ըն տա նիք-նե րը չա փա զանց հազ վա դեպ են բա ժան վում, նրանց բա ցար ձակ մե ծա-մաս նութ յունն ապ րում է բազ ման դամ ըն տա նիք նե րով: «20-25 ան դամ ու-նե ցող ըն տա նիք նե րը հա ճախ եր ևույթ են կազ մում, հատ կա պես քա ղաք նե-րում, իսկ հայ ըն տա նի քի մի ջին մե ծութ յու նը կա րե լի է ըն դու նել 7 հո գի», - գտնում է հե ղի նա կը:23

20 Տե՛ս Ubichini J.-H.-A., նշվ. աշխ., էջ 294: Հա մա պա տաս խան հաշ վարկ կա տա րե լու դեպ քում կա րե լի է տես նել, որ 1844 թ. մար դա հա մա րի ըն թաց քում Օս մա նյան կայս րու-թյու նում հաշ վառ վել էր 480,000 տուն հայ: 21 Նույն տեղում: 22 Տե´ս Արծ րու նի Գ., Վի ճա կագ րա կան տե ղե կու թիւն ներ Հա յաս տա նի բնա կիչ նե րի մա սին, « Մեղու Հայաստանի», 1882 թ., հունվարի 24:23 Колюбакинъ А. М., Матеріалы для военно-статистическаго обозрѣнія Азіатско й

33


1902 թ. լույս տեսած «Վիճակագրական տեղեկություններ Տաճ կա-հայերի մասին» պրակի անանուն հեղինակը հայ ընտանիքի մի ջին թիվն ընդունում է ութ-տաս հոգի:24

Ա. Ե րից յանցն իր հաշ վում նե րում հայ կա կան ըն տա նի քի ա րա կան սե-ռին պատ կա նող շնչե րի թիվն ըն դու նում է չորս-հինգ հո գի:25 Հայ հե տա-զո տո ղը XIX դա րի 60-70-ա կան թթ. թուր քա կան նա հան գա յին վի ճա կագ-րա կան տվյալ նե րի ու սում նա սի րութ յան արդ յուն քում նշում էր, որ թուր քա-կան կա ռա վա րութ յու նը յու րա քանչ յուր տան վրա հաշ վում էր ա րա կան սե-ռի չորս շունչ:26

Վա նում ռու սա կան փոխհ յու պա տոս Վ. Մաևս կին, հիմք ըն դու նե լով թուրք պաշ տոն յա նե րից ստա ցած տվյալ նե րը, հայ տան ան դամ նե րի մի ջին թի վը սահ մա նում է ութ հո գի: 27

Արևմ տա հայ ըն տա նիք նե րի բազ ման դա մութ յան մա սին հի շա տա կում-նե րը բազ մա թիվ են ժա մա նա կի հայ կա կան մա մու լում: Այս պես, օ րի նակ, « Լու մա» գրա կան հան դե սի «Մ շո աշ խարհ» տե ղե կագ րի հե ղի նա կը 1898 թ. գրում էր. «Ա մէն հայ գիւ ղե րու մէջ կա րե լի է քա նի մը ըն տա նիք գտնել 10-40 շուն չով. եւ եր բեմն մին չեւ 70-են ա ւե լի իսկ կրնայ գտնո ւիլ»:28

« Դեր սիմ. Ճա նա պար հոր դութ յուն և տե ղագ րութ յուն» եր կի հե ղի նակ Անդ-րա նի կը, ո րը 1880-ա կան թթ. վեր ջե րին ճա նա պար հոր դել է Դեր սի մի շրջան-նե րով, հեն վե լով իր «տե սա ծի և լ սա ծի վրա», նշում է, որ հայ տնե րը բազ ման-դամ են՝ բաղ կա ցած 3-17 ան դա մից (իսկ ինքն ան ձամբ Ղը զըլ ճուղ գյու ղի մեջ ա կա նա տես է ե ղել հայ ըն տա նի քի, ո րը բաղ կա ցած էր շուրջ 100 ան դա մից), հետևա բար Դեր սի մի հայ տան մի ջին թի վը պետք է ըն դու նել ութ հո գի:29

Կ. Գա բիկ յա նը (1924 թ.) գրում է, որ « Սե բաս տիա թէ գիւ ղե րը պա հած էին նա հա պե տա կան օրհ նա լից կեան քը, եւ տան մը մէջ հայր ու զա ւակ ներ, եղ բայր ներ, հօ րեղ բայր ներ, ի րենց հարս նե րո վը, զա ւակ նե րո վը կը բնա-կէին եր կար տա րի ներ միա սին, ո րով տուն մը կը բաղ կա նար մի ջին հա-

Турціи, т.1, ч. 1, Тифлис, Тип. А. А. Михельсона, 1888, стр. 146.24 Տե՛ս Ոսկան Կօմիտե №6, նշվ. աշխ., էջ 14: Օրինակի համար նշվում է, որ 1828 թ. Էրզրումից գաղթած հայ ընտանիքների անդամների միջին թիվն էր 9,6:25 Տե՛ս Ерицов А., Опыт статистического очерка народонаселения Турецкой Арме-нии..., էջ 29: 26 Տե՛ս Երիցեանց Ա., Թե Տաճկական Հայաստանում ո՞րքան հայ կա..., էջ 217:27 Տե՛ս Маевскій В.Т., Ванскій вилайетъ. Военно-статистичское описаніе, Тифлисъ, Типъ. канцъ. Главноначальствъ. гражд. частью на Кавказѣ, 1901, էջ 101:28 «Լումա» գրական հանդես, 1898թ., հունիս, էջ 144: 29 Տե՛ս Անդրանիկ, նշվ. աշխ., էջ 132:

34


շուով 8-էն մին չեւ 20 եւ ա ւե լի ան դամ նե րէ»:30 Կ. Գա բիկ յա նին երկ րոր դում է Սե բաս տիա յի նա հան գին նվիր ված «Գ յու ղաշ խարհ» (1927 թ.) ու սում նա-սի րութ յան հե ղի նակ Վ. Համ բար ձում յա նը: Ըստ հե ղի նա կի՝ Սե բաս տիա յի նա հան գում ևս «տան մը մէջ հայր ու զա ւակ ներ, քոյ րեր ու եղ բայր ներ, հօ-րեղ բայր ներ ի րենց հարս նե րով, զա ւակ նե րով եր կար տա րի ներ միա սին կը բնա կէին, կու տէին մեկ պնա կէ և մէկ սե ղա նէ, ո րով տուն մը կը բաղ կա նար առ նո ւազն 10-25 և ա ւե լի ան դամ նե րէ: ... Բայց հար կա յին և այլ պատ ճառ-նե րով ըն տա նի քի ան դամ նե րուն թի ւը նո ւազ ցոյց կը տրո ւէր»:31

Բեր ված բո լոր տե ղե կութ յուն նե րը մեզ հիմք են տա լիս արևմ տա հայ ըն-տա նի քի մի ջին թիվն ըն դու նե լու 8-9 հո գի, թեև գտնում ենք, որ այդ հար-ցում, ե թե աղբ յուր նե րի վի ճա կը դա թույլ է տա լիս, մի ջին թի վը պետք է ո րո-շել ա ռան ձին՝ յու րա քանչ յուր նա հան գի, գա վա ռի, ան գամ գա վա ռա կի հա-մար:32

Ա ղյու սակ 1. Հայ բնակչության թվաքանակը Օսմանյան կայսրությունում` ըստ օսմանյան կառավարության տվյալների, 1831-1878 թթ.33 34 35 36

1831 թ.33 1844 թ.34 1867 թ. 35 1875 -76 թ թ.36

Եվ րո պա կան Թուր քիա

Հա յեր 3,566 400,000 4 00 ,000 400, 000

Ընդ հա նուր բնակ չութ յուն

1,369,766 15,500,000 18,487 ,00 0 10 ,992 ,026

Ա սի ա կան Թուր քիա

Հա յեր 16,743 2,000,000 2,000, 00 0 2,100,0 00

Ընդ հա նուր բնակ չութ յուն

2,383,876 16,050,000 16,463,0 00 17,507, 974

30 Տե՛ս Գաբիկեան Կ., նշվ. աշխ., էջ 596: 31 Տե՛ս Համբարձումեան Վ., նշվ. աշխ., էջ 15: 32 Այսպես, օրինակ, Կարնո շրջանների վարժարանների Միացյալ ընկերության տնօրեն Ա. Պապաջանյանը 1914 թ. Բայազետի գավառի հայկական ընտանիքի անդամների նվազագույն միջին թիվը հաշվում է 12 շունչ (տե՛ս «Արարատ», 1915 թ. փետրվար-մարտ, էջ 169):33 Տե՛ս Shaw S., The Ottoman Census System and Population…, էջ 326: 34 Տե՛ս Ubicini J.-H.-A., նշվ. աշխ., էջ 18,19, 22:35 Տե՛ս Salaheddin Bey, La Turquie a l`Exposition universelle de 1867, Paris, Hachette & Cie., 1867, էջ 210-214:36 Տե՛ս Убичини А., де Куртейль П., նշվ. աշխ., էջ 61:

35


2. Արևմտահայության թվաքանակի վերաբերյալ 1878-1914 թթ. օսմանյան տվյալները:

Արևմտյան Հայաստանում օսմանյան իշխանությունների վիճակագրական և վարչաժողովրդագրական քաղաքականությունը

1877-78 թթ. ռուս-թուր քա կան պա տե րազ մի արդ յուն քում ստո րագր ված Բեռ լի նի պայ մա նագ րի 61-րդ հոդ վա ծով օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը պար-տա վո րութ յուն է ստանձ նում «ա ռանց հե տա գա հա պաղ ման ի րա գոր ծել հա-յաբ նակ մար զե րում տե ղա կան կա րիք նե րից հա րու ցած բա րե լա վում ներն ու բա րե նո րո գում նե րը»:37 Պայ մա նա գի րը ստո րագ րե լուց ան մի ջա պես հե տո Հայ կա կան հար ցը տեղ է գտնում մի ջազ գա յին դի վա նա գի տութ յան օ րա կար-գում՝ որ պես Ար ևել յան հար ցի բաղ կա ցու ցիչ մաս: Հայ կա կան հար ցի հա մա-տեքս տում Օս ման յան կայս րութ յան, հատ կա պես «հա յաբ նակ մար զեր» ճա-նաչ ված Արևմտ յան Հա յաս տա նի վեց նա հանգ նե րի հայ բնակ չութ յան թվա քա-նա կի, այլ ազ գա յին-կրո նա կան խմբե րի հետ հա յե րի տո կո սա յին հա րա բե րակ-ցութ յան հար ցերն ա ռաջ նա հերթ կար ևո րութ յուն են ձեռք բե րում՝ հայտնվե լով մի ջազ գա յին դի վա նա գի տութ յան ուշադ րութ յան կենտ րո նում:

Հայ կա կան հար ցի մի ջազ գայ նա ցու մից հե տո օս ման յան կա ռա վա րութ յու-նը ձեռ նա մուխ է լի նում մի շարք մի ջո ցա ռում նե րի ի րա կա նաց մա նը, ո րոնք նպա տակ ու նեին վե րա փո խե լու Արևմտ յան Հա յաս տա նի ժո ղովրդագ րա-կան պատ կե րը ինչ պես թղթի վրա, այն պես էլ ի րա կա նում: «Տ կա րաց նել քրիս տո նեա նե րը թո ւով եւ տնտե սա կան կա րո ղու թեամբ... ա հա այն քա-ղա քա կա նու թիւ նը, որ պա րա գա նե րը պար տադ րե ցին թուրք կա ռա վա րու-թեան», - ար ձա նագ րում էր նշա նա վոր արևմ տա հայ գրող, հա սա րա կա-կան-քա ղա քա կան գոր ծիչ Գ րի գոր Զոհ րա պը:38

Որ պես հիմք ըն դու նե լով դեպ քե րին ժա մա նա կա կից արևմ տա հայ ու-սում նա սի րող Գ ևորգ Մես րո պի դա սա կար գու մը, որն իր հեր թին օգ տա գոր-ծե լ է Կ. Պոլ սի պատ րիար քա րա նին կից Ազ գա յին խորհր դակ ցա կան ժո ղո-վի կող մից 1919 թ. սկզբնե րին ստեղծ ված « Փաս տաթղ թե րի հանձ նախմ բի» տվյալ նե րը, կա րող ենք ա ռանձ նաց նել վեց հիմ նա կան մի ջոց, ո րոնց դի մել են թուր քա կան իշ խա նութ յուն նե րը՝ Արևմտ յան Հա յաս տա նում հա յե րին փոք րա մաս նութ յուն ցույց տա լու կամ ի րա պես փոք րա մաս նութ յուն դարձ-նե լու հա մար.

37 Հա յաս տա նը մի ջազ գա յին դի վա նա գի տու թյան և սո վե տա կան ար տա քին քա ղա քա կա նու-թյան փաս տաթղ թե րում (1828-1923)…, էջ 128: 38 Զոհրապ Գ., Հայկական հարցը..., էջ 20:

36


1) մաս նա կի և ընդ հա նուր ջար դե րի կազ մա կեր պում, 2) հայ բնակ չութ յան բռնի իս լա մա ցում կամ դրա հա մար նպաս տա վոր

պայ ման նե րի ստեղ ծում,3) հայերից գրաված հողերի վրա մահմեդական գաղթականների

տեղավորում, 4) հայաբնակ վարչական միավորների տրոհում և շրջապատի ոչ

հայաշատ վայրերի հետ դրանց միացում, 5) բոլոր իսլամ տարրերի, առանց նրանց ազգը կամ ցեղը նկատի

առնելու, ի մի խմբում և հայերին ու ոչ իսլամ այլ տարրերին հակադրում,

6) թուրք և իսլամ տարրի վիճակագրության արհեստական ուռճացում և, ընդհակառակը, հայ և ոչ իսլամ տարրերի թվաքանակի` իրականից նվազ ներկայացում:39

Ս տորև մենք կփոր ձենք ա ռան ձին ներ կա յաց նել վե րը թվարկ ված մի-ջոց նե րից չոր սը, ո րոնք կազ մում են օս ման յան կա ռա վա րութ յան՝ իր բնույ-թով հա կա հայ կա կան վի ճա կագ րա կան և վար չա ժո ղովր դագ րա կան քա-ղա քա կա նութ յան տար րե րը: Դ րանք են՝ Արևմտ յան Հա յաս տա նի ազ-գաբ նակ չութ յան վի ճա կագ րութ յան խե ղաթ յու րու մը, մահ մե դա կան տար-բեր էթ նիկ խմբե րին որ պես միա տարր զանգ ված ներ կա յաց նե լը, Արևմտ-յան Հա յաս տա նի վի լա յեթ նե րի վար չա կան սահ ման նե րի վե րաձ ևում նե րը, Արևմտ յան Հա յաս տա նում մահ մե դա կան վե րաբ նա կիչ նե րի՝ մու հա ջիր նե-րի բնա կե ց ման քա ղա քա կա նութ յու նը:

ա. Օսմանյան իշխանությունների կողմից Արևմտյան Հայաս տանի ազգաբնակչության վիճակագրության խեղաթյուրումը

Հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի նվա զեց ման մի տումն ակն հայտ եր ևում է 1878-1914 թթ. ըն թաց քում օս ման յան կա ռա վա րութ յան կող մից անց կաց-ված մար դա հա մար նե րի տվյալ ներն ու սում նա սի րե լիս: Մար դա հա մար նե րը, ինչ պես Աբ դուլ Հա միդ II-ի օ րոք, այն պես էլ նրան հա ջոր դած ե րիտ թուր քե-րի կա ռա վար ման շրջա նում, ձեռք են բե րում ա ռա ջին հեր թին քա ղա քա կան կար ևոր նշա նա կութ յուն՝ դառ նա լով Հայ կա կան հար ցի հա յան պաստ լու-ծու մը վի ժեց նե լու հիմ նա կան գոր ծիք նե րից մե կը:

Օս ման յան կա ռա վա րութ յան հա կա հայ կա կան քա ղա քա կա նութ յու-նը վի ճա կագ րութ յան աս պա րե զում տար վում էր հայ և ք րիս տոն յա այլ

39 Տե՛ս Մեսրոպ Գ., նշվ. աշխ., էջ 55-56:

37


խմբե րի) բնակ չութ յան թվի ի րա կա նից ցածր և մահ մե դա կան նե րի թվի ի րա կա նից բարձր ցույց տա լու ուղ ղութ յուն նե րով: Ինչ պես նշվում էր Փա րի զի հաշ տութ յան կոն ֆե րան սին Հա յոց պատ վի րա կութ յան ներ կա-յաց րած հու շագ րում. « Թուրք կա ռա վա րու թեան կա տա րած վի ճա կագ-րու թիւն նե րի սո վո րա կան սիս տեմն է հե տե ւեա լը. նախ, ա ռանց շատ փո խե լու ամ բողջ ազ գաբ նակ չու թեան թի ւը` ըստ կա րե լոյն նո ւա զեց-նել քրիս տո նեա նե րի թի ւը եւ տար բե րու թիւնն ա ւե լաց նել մահ մե դա կան-նե րի թո ւի վրայ. 2. զգու շա նալ տալ ազ գու թիւն նե րի ճշգրիտ թի ւը, այլ նրանց խմբա ւո րել ըստ կրօ նի»:40 Այն, որ օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը քա ղա քա կան նկա տա ռում նե րով նվա զեց նում էր հայ բնակ չութ յան թվա-քա նա կը, հան րա հայտ փաստ էր և ար ձա նագր վում էր Հայ կա կան հար-ցի վե րա բեր յալ ու սում նա սի րութ յուն ներ հրա տա րա կած դեպ քե րին ժա-մա նա կա կից ռուս և արևմտ յան հե ղի նակ նե րի կող մից:41

Ար դեն 1880 թ. ամ ռա նը օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը կազ մում և մեծ տե րութ յուն նե րի դես պան նե րին է ներ կա յաց նում Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի բնակ չութ յան վի ճա կագ րա կան աղ յու սակ, ըստ ո րի՝ Էրզ րու-մի, Բիթ լի սի, Վա նի, Դիար բե քի րի, Խար բեր դի և Սե բաս տիա յի հայ ա րա-կան բնակ չութ յան ընդ հա նուր թիվն էր 293,846 շունչ:42

1878-1914 թթ. ըն թաց քում թուր քա կան իշ խա նութ յուն նե րը կազ մա-կեր պում են եր կու մար դա հա մար: Ա ռա ջին մար դա հա մա րի աշ խա տանք-նե րը սկսվում են 1881 թ. և հիմ նա կա նում ա վարտ վում 1885 թ., թեև մար-դա հա մա րի վերջ նա կան արդ յունք նե րը Աբ դուլ Հա միդ II-ին ներ կա յաց-վում են 1893 թ. օ գոս տո սի 17-ին:43 Ար դեն 1885 թ. ամ փոփ ված մար դա-հա մա րի նախ նա կան տվյալ նե րով թուր քա կան կա ռա վա րութ յու նը հայ-տա րա րում էր, որ Օս ման յան կայս րութ յու նում նախ կին 2,400,000-ի փո-

40 Հայկական հարցը հաշտութեան կոնֆերանսին առաջ..., էջ 17: 41 Տե՛ս օրինակ՝ де-Контансон Л., Реформы в Азиатской Турции. Армянский вопрос, Москва, Типография Х. Бархударянц, 1914, էջ 12, նա՛և Диев Гр. А., Армянский вопрос в Турции, Москва, Тип. Д.И.Иноземцева, 1893, էջ 40:42 Տե՛ս British documents on Ottoman Armenians, vol 2..., էջ 129-130: Ըստ աղյուսակի տվյալների՝ հաշվումները կատարվել են մեր կողմից:

Հայկական հարցի համատեքստում 1878-82 թթ. ընթացող դիվանագիտական գործ-ընթացներում Արևմտյան Հայաստանի հայ բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ օսմանյան պաշտոնական վիճակագրական տվյալների արծարծման մասին ավելի ման-րամասն տե՛ս երրորդ գլխում: 43 Տե՛ս Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 33: Ուսումնասիրողը նշում է, որ Արևմտյան Հայաստանի վիլայեթներում վիճակագրական տվյալների հավաքման գործընթացը հիմնականում ավարտված էր 1884-85թթ.:

38


խա րեն բնակ վում է 994,065 լու սա վոր չա կան հայ (հա յե րի բաշ խումն ըստ Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի տե՛ս Աղ յու սակ 2):44 Այ նու-հետև՝ մինչև 1897 թ., այդ տվյալ նե րը նո րաց վում են, յու րա քանչ յուր տա-րի կազմ վում են բնակ չութ յան թվա քա նա կի նոր աղ յու սակ ներ, ա ռանց էա կան փո փո խութ յուն նե րի:

Երկ րորդ մար դա հա մա րը կազ մա կերպ վում և ի րա կա նաց վում է 1903-1906 թթ.: Ըստ այս նոր մար դա հա մա րի տվյալ նե րի՝ կայս րութ յու նում բնակ վում էր 1,194,443 հայ, այդ թվում՝ լու սա վոր չա կան՝ 1,050,513, կա-թո լիկ՝ 90,050, բո ղո քա կան՝ 53,880 (հայ բնակ չութ յունը, ըստ Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի, տե՛ս Աղ յու սակ 2):45

Ե րիտ թուր քե րը, 1908 թ. անց նե լով իշ խա նութ յան գլուխ, թեև առ ժա մա-նակ փոքր-ինչ մեղ մում են Աբ դուլ Հա միդ II-ի հա կա հայ կա կան քա ղա քա-կա նութ յու նը, սա կայն նրանք շա րու նա կում են կա տա ղի դի մադ րութ յուն ցույց տալ հա յաբ նակ նա հանգ նե րում բա րե փո խում ներ անց կաց նե լու հար-ցին՝ դրա նով իսկ ա ռանց վե րա պա հութ յան ըն դու նե լով աբ դուլ հա միդ յան վի ճա կագ րութ յու նը: Այդ ա ռու մով ե րիտ թուր քա կան իշ խա նութ յուն նե րը էլ ա վե լի են կար ևո րում Փոքր Ա սիա յի և Արևմտ յան Հա յաս տա նի բնակ չութ-յան էթ նիկ կազ մի և տե ղա բաշխ ման մա սին տե ղե կութ յուն նե րի հա վաք-ման խնդի րը: Բ նակ չութ յան հաշ վառ ման (գրան ցա մատ յան նե րի) վար չութ-յա նը հրա հանգ վում է ե րեք ա մի սը մեկ կա ռա վա րութ յուն տվյալ ներ ու ղար-կել բնակ չութ յան թվա քա նա կի, ազ գա յին կազ մի և տե ղա բաշխ վա ծութ յան մա սին: Զարկ է տրվում Օս ման յան կայս րութ յան ժո ղովր դագ րութ յան վե-րա բեր յալ օ տա րա լե զու աղբ յուր նե րի թարգ մա նութ յա նը, շրջան ներ են գոր-ծուղ վում « Միութ յուն և ա ռա ջա դի մութ յուն» կու սակ ցութ յան ան դամ մաս-նա գետ հե տա զո տող ներ:46

Ա ռա ջին հա մաշ խար հա յին պա տե րազ մի նա խօր յա կին Հայ կա կան հար-ցի վե րա բաց ման կա պակ ցութ յամբ ե րիտ թուր քա կան կա ռա վա րութ յու նը

44 Կայս րու թյան կա թո լիկ և բո ղո քա կան բնակ չու թյան թի վը նշվում է առանց ազ գա յին պատ կա նե լու թյան, հա մա պա տաս խա նա բար՝ 139,765 և 36,130 շունչ, ըն դա մե նը լու սա-վոր չա կան բնակ չու թյան հետ մի ա սին՝ 1,169,960 հոգի (օսմանյան մարդահամարների տվյալները վերցրել եմ հետևյալ աշխատություններից՝ Shaw S., The Ottoman Census Sys-tem..., էջ 337, Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 122-189, MacCarthy J., The Arab World, Turkey, and the Balkans..., էջ 60-83):45 Տե՛ս Shaw S., The Ottoman Census System..., էջ 335: 46 Տե´ս Դյուն դար Ֆո ւաթ, «Մի ու թյուն և առա ջա դի մու թյու ն» կու սակ ցու թյան ազ գագ-րու թյան վե րա բե րյալ ու սում նա սի րու թյուն նե րը, Թուրքագիտական և օսմանագիտական հետազոտություններ IV, Եր., 2006, էջ 39-40:

39


կազ մում է Օս ման յան կայս րութ յան բնակ չութ յան մի նոր վի ճա կագ րութ-յուն։47 Դ րա տվյալ նե րը, սա կայն, ոչ թե նոր մար դա հա մա րի արդ յունք էին, այլ հիմն վում էին 1906 թ. տվյալ նե րի վրա, ո րոնք թար մաց վել էին վեր ջին մար-դա հա մա րից ան ցած ութ տա րի նե րի ըն թաց քում վի ճա կագ րա կան ծա ռա-յութ յան տե ղա կան բա ժան մունք նե րից ստաց ված տե ղե կութ յուն նե րի օգ տա-գործ մամբ:48 1914 թ. տվյալ նե րով կայս րութ յան հայ բնակ չութ յան թիվն էր 1,294,851 շունչ, ո րից լու սա վոր չա կան հա յեր՝ 1,161,169, կա թո լիկ՝ 67,838, բո-ղո քա կան՝ 65,844 (հա յե րի բաշ խումը, ըստ Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ-նե րի, տե՛ս Աղ յու սակ 2):49

Աղյուսակ 2. Հայ բնակչության թվաքանակը Արևմտյան Հայաստանի վեց նահանգներում` ըստ օսմանյան մարդահամարների տվյալների, 18 93-1914 թթ.50 51 52 53

Վար չա կան միա վոր 1893 թ.50 1896 թ.51 190 6 թ. 52 1 914 թ. 53

1 Վա նի նա հանգ 60,448 55,051 59 ,3 82 67 ,792

2 Բիթ լի սի նա հանգ 101,358 101,596 90, 219 119, 132

3 Էրզ րու մի նա հանգ 109,808 109,818 1 09,3 10 1 36,61 8

4 Դիար բե քի րի նա հանգ 60,597 60,481 55 ,58 4 73, 226

5 Խար բեր դի նա հանգ 80,276 83,394 8 0,0 85 87,86 4

6 Սե բաս տիա յի նա հանգ 120,052 129,085 15 1, 60 9 151,674

Ըն դա մե նը 532,539 539,425 546,189 636.306

Այն, որ Հայ կա կան հար ցի ի հայտ գա լուց հե տո Արևմտ յան Հա յաս տա նի քրիս տոն յա և մաս նա վո րա պես հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի վե րա բեր-

47 1912-14 թթ. Արևմտյան Հայաստանում բարենորոգումների անցկացման շուրջ բանակցություններում հայ բնակչության թվաքանակի խնդրի արծարծման մասին ավելի մանրամասն մենագրության երրորդ գլխում:48 Տե՛ս Shaw S., The Ottoman Census System..., էջ 336: Ըստ երև ույ թին, այս վի ճա կագ րու-թյանն է վե րա բե րում «Հո րի զո ն» թեր թի՝ 1913 թ. դեկտեմբերի 3-ի համարում զետեղված հաղորդագրությունը, որտեղ ասվում էր, որ թուրք կա ռա վա րու թյու նը մի շրջա բե րա-կա նով հրա հանգ է տվել գա վա ռա կան իշ խա նու թյուն նե րին «վիճակագրութիւն կազմել իւրաքանչիւր գաւառում մասնաւորապէս հայոց թուի մասին»:49 Տե՛ս Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 188:50 Տե՛ս Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 148-149:51 Տե՛ս MacCarthy J., The Arab World..., էջ 60:52 Տե՛ս Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 168-169:53 Նույն տեղում, էջ 188-189:

40


յալ օս ման յան կա ռա վա րութ յան կող մից ի րա կա նից ցածր տվյալ նե րի հրա-պա րա կու մը մի տում նա վոր քա ղա քա կա նութ յան արդ յունք էր, ակն հայտ է դառ նում, երբ օս ման յան մար դա հա մար նե րի տվյալ նե րը հա մադ րում ենք նախ քան 1877-78 թթ. ռուս-թուր քա կան պա տե րազ մը լույս տե սած թուր-քա կան սալ նա մե նե րի՝54 նույնպես թե րի տվյալ նե րի հետ: Օ րի նակ, ըստ 1875 թ. սալ նա մեի, Ս ղեր դի սան ջա կում ( Բիթ լի սի նա հանգ) բնակ վում էր 23,932 քրիս տոն յա (գա վա ռի քրիս տոն յա նե րի շուրջ 90%-ը հա յեր էին), իսկ 1881/82-93 թթ. մար դա հա մա րի տվյալ նե րով, երբ թվում է, թե պետք է աճ ար ձա նագր վեր, ընդ հա կա ռա կը, հայ ա րա կան բնակ չութ յան թի վը նվա զել է շուրջ չորս ան գամ՝ կազ մե լով 6,514 շունչ: Մու շի սան ջա կում նույն պես նախ կին 35,428 քրիս տոն յա յի փո խա րեն 1881/82-93թթ. մար դա հա մա րի տվյալ նե րով բնակ վում էր 28,078 հայ, Գեն ջի սան ջա կում 1875 թ. սալ նա-մեով՝ 4,932 շունչ, 1881/82-93 թթ. մար դա հա մա րի տվյալ նե րով՝ 2,791 հայ: Ըստ 1897 թ. Վա նի վի լա յե թի սալ նա մեի տվյալ նե րի՝ նա հան գում բնակ վում էր 101,236 քրիս տոն յա, իսկ նույն թվա կա նի պաշ տո նա կան մար դա հա մա-րի ցու ցա կով՝ 55,051:55

Օս ման յան մար դա հա մար նե րի տվյալ ներն ուղ ղա կիո րեն հա կա սում էին նաև «բե դել-ի աս քե րի»56 տուր քը վճա րող ողջ կայս րութ յան չա փա հաս քրիս-

54 Սալ նա մե էին կոչ վում կենտ րո նա կան և նա հան գա յին իշ խա նու թյուն նե րի կող մից հրա տա րակ վող տա րեգր քե րը, որոնք տե ղե կու թյուն ներ էին պա րու նա կում տվյալ նա-հան գի սահ ման նե րի և վար չա տա րած քա յին բա ժան ման, բնա կա վայ րե րի , բնակ չու թյան թվա քա նա կի, կա ռա վար մա ն մար մին նե րի մա սին:55 Սալնամեների տվյալները վերցրել ենք՝ Гиппиус А . И., Статистические таблицы вилайетов Турецкой империи ближайших к Закавказью, Тифлис, Тип. канц. Главнона-чальств. гражд. частью на Кавказе, 1889. տե՛ս նաև՝ Maeвский В. Т., նշվ. աշխ., էջ 96-97:56 «Բե դել-ի աս քե րի» (Bedel-i as keri) բա ռա ցի ո րեն նշա նա կում է «զին վո րագ րու թյան փո խա րե ն» (Խա ժակ, Հար կե րը Տաճ կաս տա նում, Բա քու, տպ. «Արո ր», 1903, էջ 25), տուրք էր, որը գանձ վում էր արա կան սե ռի քրիս տո նյա բնակ չու թյու նից զին վո րա կան ծա ռա յու թյան չհա վա քագր վե լո ւ դի մաց:

Նախ քան 1856 թ. Օ սմա նյան կայս րու թյան քրիս տո նյա բնակ չու թյու նից գանձ վող ուղ ղա կի հար կե րից հիմ նա կա նը գլխա հարկն էր` ջի զի են: Այն սկսում էր հավաքվել նոր տարածքների վրա թուրքական իշխանության հաստատումից անմիջապես հետո. «որպէս նիւթական պատիժ, որը փոխարինում էր գերութի ւն ը եւ նոյնիսկ մահը, որին արժանի էին մահմեդականների աչքում հպատակեցուած քրիստոնեաները կամ իսլամի ճշմարտութիւննե րը չճանաչելու կամ նրա զէնքի ուժին դիմադրելու պատճառով» (նու յն տեղում, է ջ 26):

Սուլթա ն Մահմուդ II-ի և նրան հ աջորդած Աբդուլ Մեջիդի օրոք ձեռնարկվեցին մի շարք ռազմական բարեփոխումներ, որոնք որոշակի ազդեցություն ունեցան գլխահարկի գանձման վրա: Օսմանյան բանակի հիմքում դրվեց ընդհանուր զինապարտության սկզբունքը, իսկ 1855 թ. հրովարտակով այն ձևականորեն տարածվեց և քրիստոնյա

41


տոն յա և մաս նա վո րա պես հայ չա փա հաս ա րա կան բնակ չութ յան թվին: Այս-պես, ըստ Գ. Զոհ րա պի տվյալ նե րի, 1880-ա կան թթ. կե սե րին տուր քը փաս-տա ցի վճա րում էր ա րա կան սե ռին պատ կա նող 508,000 չա փա հաս (15-ից 75 տա րե կան) հայ, այն դեպ քում, երբ, հա մա ձայն օս ման յան մար դա հա մար-նե րի տվյալ նե րի, կայս րութ յու նում ամ բողջ հայ ա րա կան բնակ չութ յան թի-վը կազ մում էր 454,584 շունչ:57 Հե տաքր քիր է, որ ըստ օս ման յան տվյալ նե-րի` 1887-1888 թթ.-ից առ 1906-1907 թթ. կայս րութ յան ոչ մահ մե դա կան նե-րից փաս տա ցի գանձ ված «բե դել -ի աս քե րի» տուր քի գու մա րը գրե թե ե ռա-պատկ վել է` 45,764,343 ղու րու շից հաս նե լով 114,448,957 ղու րու շի,58 այն դեպ քում, երբ տուր քի չա փը և բ նակ չութ յան թիվը, ըստ օս ման յան վի ճա կագ-րա կան տվյալ նե րի, մնա ցել էին գրե թե ան փո փոխ (1881/82-1893թթ. մար դա-հա մար` 17,388,604 շունչ,59 1906/1907 թթ. մար դա հա մար` 20,884,630 շունչ60)։ Մեկ օ րի նակ ևս. 1880 թ. հուն վա րին, երբ անգ լիա ցի ռազ մա կան փոր ձա-գետ կա պի տան Ջ. Ստ յո ւար տը փոր ձում է հաշ վար կել Կո նիա յի նա հան գի ոչ մահ մե դա կան ազ գաբ նակ չութ յան թի վը, նա սկզբում վերց նում է նա հան-գա յին սալ նա մեում հրա պա րակ ված պաշ տո նա կան տվյա լը, հա մա ձայն ո րի ա րա կան սե ռին պատ կա նող ոչ մահ մե դա կան նե րի թի վը 23,617 շունչ էր: Այս տվյա լի հա վաս տիութ յու նը ստու գե լու հա մար նա վերց նում է նա խորդ տա-րում «բե դել-ի աս քե րի» տուր քի գան ձու մից ստաց ված ամ բողջ գու մա րը և բա ժա նում այն մեկ շնչից գանձ վող գու մա րի վրա (27,5 ղու ռուշ61)՝ ստա նա-

բնակչության վրա: Սա կայն օսմանյան կառավարությ ու նը, մտադիր չլինելով թույլ տալու քրիստոնյաների մուտքը բանակ, վերացրեց ջիզիեն և 1856 թ. զինվոր ական ծառայության փոխարեն որպես գլխահ ար կ քրիստոնյաների վրա սահմանեց «բեդել-ի ասքերի» տուրքը, որը գան ձվում էր չա փա հաս արական բնակչությունից: Զինվորական տուրքից ազատված էին կանայք, երեխաները, հոգեկան կամ ֆիզիկական արատ ունեցող անձին ք, չքավորները և հոգևորականները (տե՛ս Karpat K., Ottoman Population Records an d the Census of 1881/82-1893..., էջ 241):

Զին վո րա կան տուր քը կա նո նա կա րգ ող օրենսդ րա կան ակ տե րի հա յե րեն թարգ մա-նու թյու նը տե՛ս Փա փազ յան Ա., Թուր քա կան վա վե րագ րե րը Հա յաս տա նի և հ ա յե րի մա սին (16-19-րդ դա րեր), Եր ևան, «Ե գեա», 1999, էջ 232 -2 37: 57 Հարկը վճարող հայ եր ի թվի մասին տվյալը՝ Զոհրապ Գ., Սե բաստիայի նահանգը տնտեսական և ազգագրական տեսակետից և հայերի դրությունը, «Բանբեր Երևանի համալսարանի», 1991, №1, էջ 116:58 Տե՛ս Shaw Stanford J., The Nineteenth-Century Ottoman Tax Reforms and Revenue Sys-tem, International Journal of Middle East Studies, 1975, No. 4, էջ 456։59 Տե՛ս Karpat K., O ttoman population 1830-1914…, էջ 149:60 Նույն տեղում, էջ 169:61 Օսմանյան դրամ (եվրոպական լեզու ներում՝ «պիաստր» (Piastra)), 100 ղուռ ու շը հավասար էր 1 օսմանյան լիրայի, իր հերթին 1 ղուռուշը հավասար էր 40 փարայի:

42


լով տուր քը վճա րած նա հան գի քրիս տոն յա նե րի թի վը՝ 32,727 շունչ՝ թիվ, ո րը 9,110-ով կամ շուրջ 40%-ով բարձր էր սալ նա մեում ներ կա յաց ված տվյա լից: 62

Օս ման յան մար դա հա մար նե րի և սալ նա մե նե րի՝ հայ բնակ չութ յա նը վե-րա բե րող վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի միջև տար բե րութ յուն նե րի պատ-ճառն այն էր, որ ար տա քին քա ղա քա կան տե սա կե տից նպա տա կա հար մար գտնված հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի մի տում նա վոր նվա զե ցու մը բո լո-րո վին ձեռն տու չէր ներ քին տնտե սա կան տե սա կե տից. « Պա կա սեց նել հա-յե րի թի ւը կը նշա նա կէ նրան ցից ստա նա լիք հար կի քա նակն էլ նո ւա զեց նել, իսկ դա բո լո րո վին ցան կա լի չէ Ել դը զի հա մար,- նշում է դեպ քե րին ժա մա-նա կա կից հայ ու սում նա սի րող Ե. Թոփչ յա նը: - ...Եւ ա հա նո րից օգ նու թեան է հաս նում թուր քա կան հնա րա գի տու թիւ նը: Մի ակն թար թում, կար ծես մո-գա կան գա ւա զա նի հա րո ւա ծով ի րա կա նու թիւ նը փոխ ւում է, հա յաբ նակ վայ րե րը լայ նա նում են, հայ ազ գաբ նակ չու թիւ նը ա ճում-մե ծա նում, մե ռած-նե րը կեն դա նա նում, չծնո ւած նե րը ծնո ւած հա մար ւում»:63

Ձգ տե լով նվա զեց նել հա յե րի տո կո սա յին կշի ռը Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի ազ գաբ նակ չութ յան ընդ հա նուր կազ մում՝ օս ման յան իշ խա նութ-յուն նե րը դի մում էին մեկ այլ հնա րի ևս՝ ար հես տա կա նո րեն, այ սինքն՝ ո՛չ հա-մա պա տաս խան մար դա հա մար նե րի ըն թաց քում ի րենց կող մից հա վաք ված տվյալ նե րի, ուռ ճաց նում էին մահ մե դա կան նե րի թի վը: Օս ման յան նա հան գա-յին սալ նա մե նե րը միտ ված էին ա վե լաց նե լու մահ մե դա կան նե րի թվա քա նա կը դեռևս նախ քան Հայ կա կան հար ցի մի ջազ գայ նա ցու մը: Այս պես, օ րի նակ, ըստ սալ նա մե նե րի, 1870-71 թթ. Էրզ րու մի սան ջա կում ապ րում էր 86,901 մահ մե-դա կան, 1871-72 թթ.՝ ար դեն 91,061, 1872-73 թթ.՝ 93,459, 1873-74 թթ.՝ 99,691: Ե րեք տա րում՝ շուրջ 15% աճ, այն դեպ քում, երբ քրիս տոն յա նե րի թի վը մնա-ցել էր ան փո փոխ: Նույն պես և Երզն կա յի սան ջա կում 1874-75 թթ. սալ նա մեով՝ 45,997 մահ մե դա կան, 1877-78 թթ.՝ ար դեն 49,028 (6 % աճ): Բա յա զե տի սան-ջա կում 1874-75 թթ.՝ 22,175, 1877-78 թթ.՝ 25,889 մահ մե դա կան (16,7% աճ): Աճն էլ ա վե լի բարձր է Վա նի սան ջա կում 1870-72 թթ.՝ 41,722, 1872-73 թթ.՝ 69,060, 1873-74 թթ.՝ ար դեն 128,000 մահ մե դա կան:64

Ե թե նման վի ճա կագ րա կան թռիչք նե րը գու ցե կա րե լի է բա ցատ րել նրա-նով, որ նշված տա րի նե րին օս ման յան վի ճա կագ րա կան հա մա կար գը դեռ կա-յաց ման փու լում էր, ա պա մահ մե դա կան նե րի թվի հե տա գա վի ճա կագ րա կան

62 Հ. Լայարդին հասցեագրված գնդապետ Չ. Վիլսոնի նամակից, 1880 թ. հունվարի 10 (մեջբերվում է ըստ՝ Dundar F., նշվ. աշխ., էջ 22): 63 Թոփչեան Ե., նշվ. աշխ., էջ 216:64 Տե՛ս L’Article 61 du Traite de Berlin II, Co nstantinople, Impr. Orientale, 1879, էջ 30-31:

43


տա տա նում նե րը վկա յում են բա ցա հայտ մի տում նա վո րութ յան մա սին: Այս-պես, ռու սա կան ռազ մա կան մաս նա գետ, գլ խա վոր շտա բի գե նե րալ-լեյ տե-նանտ Ա. Զե լյո նին, քննե լով 1880 թ. և 1886 թ. Արևմտ յան Հա յաս տա նի բնակ-չութ յան վի ճա կագ րա կան աղ յու սակ նե րը, ար ձա նագ րում էր մահ մե դա կան նե-րի թվի 18%-ա նոց աճ, ին չը, ըստ հե ղի նա կի, օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը փոր-ձում էր ար դա րաց նել նրա նով, որ դա, իբր, հետ ևանք է ոչ թե բնակ չութ յան բնա-կան ա ճի, այլ վի ճա կագ րութ յան հա վաք ման աշ խա տանք նե րի բա րե լավ ման:65 Սա կայն տա րօ րի նակ կեր պով այդ «բա րե լա վու մը» ազ դում էր մի միայն մահ-մե դա կան բնակ չութ յան թվա քա նա կի ա ճի վրա և գ րե թե չէր ար տա ցոլ վում հայ բնակ չութ յան պա րա գա յում:

Օսմանյան պաշտոնական վիճակագրության արժեքի մասին պատկե-րացում ունենալու համար ներկայացնենք հետևյալ համեմա տա կան աղ-յուսակը (Աղյուսակ 3), որում ցայտուն երևում են մահմեդական ազ-գաբնակչության թվաքանակի տատանումները.

65 Տե՛ս Пояснительная записка распредѣленія армянск аго населенія въ Турецкой Ар-меніи и Курдистане по казамъ и даннымъ соч. V. Cuinet “La Turquie d’ Asie” 1890-1894, составленной Генъ. Штаба Г.-Л. Зеленымъ и подпкъ. Сысоевымъ 1895 г., Спбъ., Воен. типъ., 1895, էջ 5:

44


Աղյուսակ 3. Արևմտյան Հայաստանի վեց վիլայեթների մահմեդական ազգաբնակչության թվաքանակը՝ ըստ օսմանյան կառավարության տվյալների (1893-1914թթ.) 66 67 68 69 70 71 72

Վարչա-կան

միավոր1893 թ.66 1894 թ.67 1895 թ.68 1896 թ.69 1897 թ.70 1906 թ.71 1914 թ.72

Վան 59,412 212,552 97,341 173,773 76,956 54,582 179,380

Էրզ րում 445,548 559,508 509,948 509,980 513,446 551,506 673,297

Բիթ լիս 167,054 366,066 237,392 365,921 224,772 197,906 309,999

Խար-բերդ

300,188 423,842 477,416 477,416 380,092 390,784 446,379

Սե բաս-տիա

766,558 793,000 790,348 810,916 807,651 972,788 939,735

Դիար բե-քիր

289,591 327,173 320,211 362,934 329,843 315,569 492,101

Ըն դա-մե նը

2,028,351 2,682,141 2,432,656 2,700,940 2,332,760 2,483,135 3,040,891

Նշ ված վի ճա կագ րա կան թռիչք ներն ան բա ցատ րե լի են, ե թե ան գամ նկա տի ու նե նանք այն վար չա կան վե րաձ ևում նե րը, ո րոնց 1894-96 թթ. կո-տո րած նե րի նա խօ րեին են թարկ վում էր Արևմտ յան Հա յաս տա նը, քա նի որ ա ճած մահ մե դա կան բնակ չութ յան հա մե մատ հայ բնակ չութ յան թի վը, ըստ նույն աղբ յուր նե րի տվյալ նե րի, մնում էր գրե թե ան փո փոխ: Միև նույն ժա-մա նակ 1893 և 1894 թթ. թուր քա կան տվյալ նե րի միջև տար բե րութ յու նը միան գա մայն հաս կա նա լի կդառ նա, ե թե նշենք, որ 1894 թ. վի ճա կագ րութ-յու նը կազմ վել էր Հայ կա կան հար ցի սրման պա հին՝ մեծ տե րութ յուն նե րին ներ կա յաց նե լու հա տուկ նպա տա կով:

Արևմտ յան Հա յաս տա նի մահ մե դա կան բնակ չութ յան վի ճա կագ րութ-

66 Ըստ 1881/82-93թթ. մարդահամարի արդյունքների (տե՛ս Karpat K., Ottoman popula-tion 1830-1914…, էջ 148-149):67 Օսմանյան կայսրության կառավարության կողմից պատրաստված աղյուսակ (նույն տեղում, էջ 155): 68 Նույն տեղում, էջ 156:69 Նույն տեղում, էջ 157:70 Նույն տեղում, էջ 160:71 Նույն տեղում, էջ 168: 72 Նույն տեղում, էջ 188:

45


յան տա տա նում ներն առ կա էին ան գամ նույն տար վա ի րա վի ճակն ար-տա ցո լող տար բեր տվյալ նե րում: Այս պես, մահ մե դա կան նե րի թվի տար բե-րութ յունն էլ ա վե լի ակ նա ռու է օս ման յան կա ռա վա րութ յան՝ 1895 թ. կազմ-ված եր կու տար բեր ցու ցակ նե րի տվյալ նե րի միջև. մե կը ներ քին օգ տա-գործ ման հա մար նա խա տես ված վի ճա կագ րութ յուն է, իսկ երկ րոր դը եվ-րո պա կան պե տութ յուն նե րի կող մից Արևմտ յան Հա յաս տան ու ղարկ վող Վե րահս կո ղութ յան հանձ նա ժո ղո վին (Commission of Control) տրա մադ-րած տվյալ ներն են (տե՛ս Աղ յու սակ 4):Աղյուսակ 4. Արևմտյան Հայաստանի մահմեդական ազգաբնակչության թվաքանակը 1895թ.` ըստ օսմանյան վիճակագրական տվյալներ73 74

Վար չա կան միա վոր Ներ քին ցու ցակ 73

Վե րահս կո ղութ յան հանձ նա ժո ղով

(Commission of Control) 74

Տար բե րութ յու նը (%)

Էրզ րու մի նա հանգ 509,948 545,782 7

Վա նի նա հանգ 97,341 282,582 190

Բիթ լի սի նա հանգ 237,392 352,713 48,5

Խար բեր դի նա հանգ 477,416 494,881 3

Դիար բե քի րի նա հանգ 320,211 378,253 18

Ըն դա մե նը 1,642,308 2,054,211 25 %

Վե րոնշ յալ փաս տե րը վկա յում են, որ օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը 1894-96 թթ. Հայ կա կան հար ցի սրման ժա մա նա կաշր ջա նում իր ձեռ քի տակ միա ժա մա նակ ու նե ցել է ի րա րից զգա լիո րեն տար բեր վող վի ճա կագ րա կան ցու ցակ ներ, մե կը՝ ներ քին օգ տա գործ ման, մյու սը՝ մեծ տե րութ յուն նե րի դի-վա նա գետ նե րին ներ կա յաց նե լու հա մար:

Ո րոշ աղբ յուր նե րի վկա յութ յամբ վի ճա կագ րութ յան կեղ ծու մը հրա հան-գա վոր վում էր ան ձամբ սուլ թան Աբ դուլ Հա միդ II-ի կող մից: Այս պես, թուրք պե տա կան գոր ծիչ Հ յու սեյն Ք յա զիմ Քադ րին, ո րը մի շարք պաշ տոն ներ է զբա ղեց րել ինչ պես Աբ դուլ Հա մի դի, այն պես էլ ե րիտ թուր քա կան վար չա-կար գե րի օ րոք, Հայ կա կան հար ցին նվիր ված իր աշ խա տութ յան մեջ պար-

73 Տե՛ս Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 156:74 Տվյալները վերցված են Ազգերի լիգայի Գերագույն խորհրդին Հայկական պատ-վիրակության հիշատակագրի նախագծից, որը պատրաստվել է Ն. Ադոնցի կողմից (տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ.145, թ. 20, տե՛ս նաև Հովհաննիսյան Պ.Հ., Նիկողայոս Ադոնցը և Հայկական հարցը, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1999, №1, էջ 136):

46


զո րոշ նշում է. «Աբ դուլ Հա մի դի իշ խա նութ յան ըն թաց քում մենք նվա զեց-նում էինք հայ բնակ չութ յան թվե րը: ...Աբ դուլ Հա մի դի հրա մա նով հա յե րի թվա քա նա կը մի տում նա վոր կեր պով ցածր էր ներ կա յաց վում»:75

Աբ դուլ Հա մի դը 1894 թ. մեծ վե զիր (վար չա պետ) Ահ մեդ Ջ ևա դին հաս-ցեագր ված հու շագ րում ան գամ հայ տա րա րում էր, որ կա ռա վա րութ յան կազ մա կեր պած 1881/82-93 թթ. մար դա հա մա րի արդ յուն քում հայ բնակ-չութ յան ստաց ված թի վը «չա փա զանց ված է»: Սուլ թա նի այս ուղ ղա-կի ցու ցու մից հե տո վար չա պե տը կազ մում է մի նոր աղ յու սակ, ո րի մեջ զար մա նա լիո րեն Արևմտ յան Հա յաս տա նի վեց նա հանգ նե րի մահ մե դա-կան բնակ չութ յան թի վը նախ կին 2,028,351-ի փո խա րեն ար դեն կազ մում էր 2,894,693: Այս պի սով, գրչի մեկ հար վա ծով ար ձա նագր վում է մահ մե-դա կան ազ գաբ նակ չութ յան 42,7% աճ: 76

Օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը ջա նում էր ոչ մի դեպ քում թույլ չտալ ճշմար տութ յան` ջրի ե րես դուրս գա լը, իսկ երբ, այ նո ւա մե նայ նիվ, դա տե-ղի էր ու նե նում, Բարձր դ ռան զայ րույ թը չափ ու սահ ման չու ներ: Այս-պես, երբ 1880-81 թթ. օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը պատ րաստ վում էր նոր նա հանգ կազ մա վո րել Վա նի և Էրզ րու մի վի լա յեթ նե րի միջև (ա պա գա Բիթ լի սի վի լա յե թը), Մու շի տե ղա կան ողջ վեր նա խա վը, իշ խա նութ յան բո-լոր ճյու ղե րի ղե կա վար նե րը հետև յալ բո վան դա կութ յամբ հե ռա գիր են ու-ղար կում Բարձր դ ուռ. « Մուշ, որ իր քա ղա քով ու դաշ տով կը պա րու նա կէ ա ւե լի քան 100,000 Հայ եւ 30,000 Իս լամ, ա ւե լի ի րա ւունք ու նի կու սա կա-լու թեան կենտ րո նա նիստ ըլ լա լու, քան Պիթ լիս` որ ան կէ շատ նո ւազ բնակ-չու թիւն ու նի»: Մ շո ա ռաջ նորդ Գ րի գո րիս ե պիս կո պոս Ա լեաթճ յա նը այդ հե ռագ րի պատ ճենն ու ղար կում է պատ րիարք Ներ սես Վար ժա պետ յա նին, ո րը այն և ներ կա յաց նում է մեծ տե րութ յուն նե րի դես պան նե րին՝ նշե լով, որ «...ա հա նոյ նիսկ կա ռա վա րու թեան պաշ տօ նէից ու իս լամ ե րե ւե լի նե րուն ստո րագ րու թեամբ կը հաս տա տո ւի հա յոց ջախ ջա խիչ մե ծա մաս նու թիւ նը Մ շոյ շրջա կայ քին մէջ»: Զայ րա ցած Աբ դուլ Հա միդ II-ը ան մի ջա պես պաշ-տո նանկ է ա նում հե ռա գի րը ստո րագ րած կա ռա վար ման մար մին նե րի բո-լոր ան դամ նե րին, ո րոնց մեղքն այն էր միայն, որ նրանք հա մար ձակ վել էին քո ղա զեր ծել ճշմար տութ յու նը:77

Օս ման յան կա ռա վա րութ յունն իր կազ մած վի ճա կագ րութ յան մեջ նվա-զեց նում էր ոչ միայն հա յե րի, այլ նաև Արևմտ յան Հա յաս տա նի տա րած-

75 Մեջբե րվ ում է ըստ Dadrian V., նշվ. աշխ., էջ 173:76 Նույն տեղում: 77 Տե՛ս «Ժամանակ», 1912, № 1434:

47


քում բնակ վող այլ քրիս տոն յա ժո ղո վուրդ նե րի և մաս նա վո րա պես ա սո-րի նե րի թվա քա նա կը: Դա ակն հայտ եր ևում է Վա նի նա հան գի (նե րառ յալ Հաք յա րիի գա վա ռը) բնակ չութ յան թվա քա նա կի վե րա բեր յալ տար բեր տա-րի նե րի թուր քա կան տվյալ նե րը հա մե մա տե լիս (տե՛ս Աղ յու սակ 5):Աղ յու սակ 5. Վա նի նա հան գի բնակ չութ յան թվա քա նա կը՝ ըստ թուր քա կան տվյալ նե րի, 1893-1914 թթ. 78 79 80 81 82 83

1893 թ.78 1894 թ.79 1895 թ.80 1896-97 թթ.81 1906 թ.82 1914 թ.83

Մահ մե դա կան ներ 59,412 212,552 97,341 173,773 54,582 179,380

Հույ ներ - - - - - 1

Հա յեր 60,448 60,448 64,629 61,933 59,382 67,792

Հ րեա ներ - - - 1,900 - 1,383

Քաղ դեա ցի ներ - - - - - 1,128

Նես տո րա կան ներ - - - 25,054 - 8,091

Եզ դի ներ - - - - - 1,366

Ըն դա մե նը 119,860 273,000 161,970 262,660 113,964 259,141

Ինչ պես տես նում ենք, հա մա ձայն թուր քա կան տվյալ նե րի, Ա ռա ջին հա մաշ-խար հա յին պա տե րազ մի նա խօր յա կին Վա նի նա հան գում հաշ վառ վել էր 9,219 ա սո րի (նես տո րա կան և քաղ դեա ցի), մինչ դեռ ան գամ ըստ 1896-97 թթ. վե րա-բե րող զգա լիո րեն թե րի օս ման յան վի ճա կագ րութ յան, նա հանգն ու ներ շուրջ 25,000 նես տո րա կան բնակ չութ յուն:84 Խիստ ու շագ րավ են և վի ճա կագ րա կան

78 Ըստ 1881/82-93թթ. մարդահամարի արդյունքների (տե՛ս Karpat K., Ottoman popula-tion 1830-1914…, էջ 148-149):79 Օսմանյան կայսրության կառավարության կողմից պատրաստված աղյուսակ (տե՛ս նույն տեղում, էջ 155): 80 Նույն տեղում, էջ 156:81 Նույն տեղում, էջ 157, 196-197:82 Նույն տեղում, էջ 168:83 Նույն տեղում, էջ 188:84 Հայ կա կան ու եվ րո պա կան աղ բյուր նե րի տվյա լնե րով Վա նի նա հան գի ասո րի բնակ-չու թյան թի վը շատ ավել ի բարձր էր: Այսպես, ըստ Վ. Քինեի տվյալների (1891 թ.), Վանի նահանգի Հաքյարիի գավառն ուներ 97,000 ասորի բնակչություն, որից 92,000 նեստորական, 5,000 կաթոլիկ քաղդեացի (տե՛ս Cuinet V., La Turquie d’ Asie, v. 2,

48


աճ պա րա րութ յան մա սին են վկա յում նաև Վա նի նա հան գի մահ մե դա կան ազ գաբ նակ չութ յան թվա քա նա կի հսկա յա կան տա տա նում նե րը հա յե րի թվի գրե թե ան փո փոխ մնա լու պայ ման նե րում:

Վեր ջերս հրա տա րակ ված մի փաս տաթղ թից, որն է Օս ման յան կայս րութ-յան ներ քին գոր ծե րի նա խա րար Թա լեա թի նո թա տետ րը, որ տեղ նա զե տե-ղել է 1916-17 թթ. նրա կար գադ րութ յամբ պատ րաստ ված զե կու ցագ րե րից վի ճա կագ րա կան տվյալ ներ, եր ևում է, որ ան գամ օս ման յան կա ռա վա րութ-յան ներ կա յա ցու ցիչ նե րը չէին վստա հում ի րենց իսկ կող մից կազմ ված վի-ճա կագ րութ յա նը: Նո թա տետ րում ման րա մասն ներ կա յաց վում է հայ բնակ-չութ յան թվա քա նակն ըստ Օս ման յան կայս րութ յան վար չա կան միա վոր նե-րի, նախ քան Հա յոց ցե ղաս պա նութ յու նը՝ 1914–ին և հե տո՝ 1917-ի դրութ-յամբ: Զե կու ցա գի րը կազ մած թուրք պաշ տոն յան, մեկ նա բա նե լով օս ման յան վի ճա կագ րութ յան տվյա լը, հա մա ձայն ո րի 1914-ին արևմ տա հա յութ յան թի-վը 1,256,403 շունչ էր (լու սա վոր չա կան և կա թո լիկ հա յեր), ծա նո թագ րութ յան կար գով նշում է, որ այդ տվյա լը ի րա կա նից ցածր է, քա նի որ ոչ բո լոր հա յերն են հաշ վառ վել, և ի րա կան թի վը պետք է լի նի 1,500,000-ի սահ ման նե րում:85

բ. Մահ մե դա կան տար բեր էթ նիկական խմբե րին որ պես միա տարրզանգ ված ներ կա յաց նե լը

Բա ցի վի ճա կագ րութ յան ուղ ղա կի կեղ ծու մից, օս ման յան կա ռա վա-րութ յու նը հայ ազ գաբնակ չութ յանը՝ որ պես փոք րա մաս նութ յուն ցույց տա-լու հա մար օգ տա գոր ծում էր այլ մի ջոց ներ ևս: Այս պես, թուր քա կան իշ խա-նութ յուն նե րը մեծ տե րութ յուն նե րի դես պան նե րին տրա մադր վող Արևմտ-յան Հա յաս տա նի վի ճա կագ րա կան աղ յու սակ նե րում բնակ չութ յու նը բա ժա-նու մ էին ոչ թե ըստ ազ գութ յուն նե րի, այլ ըստ կրո նա կան պատ կա նե լութ-յան: Ներ քին տնտե սա կան ա ռու մով նման բա ժա նու մը, գու ցե, ար դա րաց-ված էր, քա նի որ այն ըն կած էր հար կա յին հա մա կար գի հիմ քում, սա կայն ար տա քին շրջա նա ռութ յան հա մար նա խա տես ված վի ճա կագ րա կան աղ-յու սակ նե րում հայ ազ գաբ նակ չութ յան բա ժա նու մը ե րեք ա ռան ձին հատ-ված նե րի՝ լու սա վոր չա կան, կա թո լիկ և բո ղո քա կան, և դրանք մահ մե դա-կան նե րի միաս նա կան մեկ թվին հա կադ րու մը մի տում նա վոր էր: Հայ բնակ-

Paris, Ernest Leroux editeur, 189 1, էջ 719): Վանի նահանգի ասորիների թվաքանակի վերաբերյալ մանրամասն՝ Խոսրոևա Ա., Ասորիների ցեղասպանությունն Օսմանյան Թուրքիայում և հարակից թյուրքաբնակ վայրերում (XIX դարի վերջ - XX դարի առաջին քառորդ), Երևան, հեղինակային հրատարակություն, 2004, էջ 18-30:85 Տե՛ս Talaat Pasha’s Repor t on the Armenian Genocide, by Ara Sarafi an, London, Gomidas Institute, 2011, էջ 20: Ինքնին պարզ է, որ նշված 1,500,000 թիվը ևս թերհաշվառում է:

49


չութ յանն էր հա կադր վում մի ար հես տա կան մահ մե դա կան միաս նութ յուն, ո րի տար րե րը՝ թուր քե րը, թա թար նե րը, թուրք մեն նե րը, քրդա կան զա նա-զան ցե ղե րը, չեր քեզ նե րը և այլք, պատ մութ յամբ, տնտե սա կան կյան քով, մշա կու թա յին զար գա ցա ծութ յան աս տի ճա նով և քա ղա քա կան հա կում նե-րով գտնվում էին ի րա րից շատ տար բեր մա կար դակ նե րի վրա, և շատ հա-ճախ այդ ազ գութ յուն նե րի քա ղա քա կան և տն տե սա կան շա հե րը հա կա-սութ յան մեջ էին:86

Ազ գաբ նակ չութ յան էթ նի կա կան տար բե րութ յուն նե րը քո ղար կե լով՝ օս-ման յան կա ռա վա րութ յու նը լու ծում էր այլ խնդիր ևս՝ թաքց նում էր, որ Արևմտ յան Հա յաս տա նում թուրք տար րը փոք րա մաս նութ յուն է: Այս-պես, «Ա նա տո լիա յում» Մեծ Բ րի տա նիա յի ընդ հա նուր հյու պա տոս Չարլզ Վիլ սո նը,87 1880 թ. իր զե կու ցագ րե րից մե կում ներ կա յաց նե լով երկ րա մա-սում տի րող ի րա վի ճա կը, նշում է. «Ինք նին թուր քե րը միշտ թվա կան ա ռու-մով փոք րա թիվ են և, բնակ վե լով գլխա վո րա պես քա ղաք նե րում, կազ մում են պաշ տո նա կան դա սի մե ծա գույն մա սը»:88 Նույն պես և ռուս ռազ մա-կան հե տա խույզ Ա. Կոլ յու բա կինն ար ձա նագ րում էր, որ բա ցա ռութ յամբ ռուս-թուր քա կան սահ մա նի՝ « Թուր քա կան Քուր դիս տա նի» (այդ պես է նա կո չում Արևմտ յան Հա յաս տա նը - Ռ.Թ.) այլ մա սե րում թուրք բնակ չութ-յու նը հազ վա դեպ է հան դի պում՝ այն էլ մե ծավ մա սամբ քա ղաք նե րում և քա ղա քա մերձ շրջան նե րում:89 Ամ բողջ Օս ման յան կայս րութ յու նում, ըստ բրի տա նա կան աղբ յուր նե րի, 1908թ. թուր քա կան տար րը կազ մում էր 6-8

86 Տե՛ս Կի րա կոս յան Ջ. Ս., Ա ռա ջին հա մաշ խ ար հա յին պա տե րազ մը և արևմ տա հա յութ-յու նը..., էջ 44-45։

Օսմանյան կառավարությունը ինչպես նախքան 1878 թվականը, այնպես էլ դրա-նից հետո մահմեդականներին հաշվառել և գրանցել է նաև ըստ էթնիկական պատ-կանելության հատկանիշի, սակայն եթե մինչև Հայկական հարցի միջազգային դի-վանագիտության օրակարգ մտնելը օսմանյան իշխանությունները տրա մադ րել են ըստ ազգութ յունների վիճակագրություն այդ հար ցով հե տաքրքր վող եվ րո պա ցի հե տա-զո տող նե րին, որոնք իրենց հերթին դրանք հրապարակել են (խոսքը առաջին հերթին Ուբիչինի կողմի ց հրատարակված 1844 թ. վիճակագրական տվյալների մասին է, որտեղ տվյալները դասավորված են ըստ ազգությունների` օսմ աններ, թաթարներ, քրդեր, թուրքմեններ և այլն), ապա 1878-ից հե տո օս մա նյան կա ռա վա րու թյան կող մից մահ-մե դա կան նե րի` ըստ ազգությունների տվյալներ չեն տրամադրվել և չ են հրատարակվել (իսլամ դավանող էթնիկական խմբերի` 1844 թ. օսմանյան վիճակագրությունը տե՛ս Убичини М.А., նշվ. աշխ., էջ 8-9):87 Այդ պաշտոնը վարել է 1879-1882 թթ. (պաշտոնի անգլերեն անվանումն է՝ consul-gen-eral in Anatolia): 88 Տե՛ս Dadrian V., նշվ. աշխ., էջ 173:89 Տե՛ս Колюбакин А.М., նշվ. աշխ., հ.1, մ.1, էջ 150:

50


մի լիոն, այ սինքն՝ պե տութ յան ողջ ազ գաբ նակ չութ յան 20-25, իսկ Ա ռա ջին հա մաշ խար հա յին պա տե րազ մի նա խօր յա կին Բալ կան նե րում տա րածք ներ կորց նե լուց հե տո՝ 30-40%-ը:90

Այլ աղբ յուր ներ զուտ թուր քա կան բնակ չութ յան հա մար տա լիս էին ան գամ ա վե լի ցածր թվեր: Այս պես, ըստ անգ լիա ցի երկ րա խույզ Ջ. Դի լո յի տվյալ նե րի, ո րը եր կար ճա նա պար հոր դել էր Օս ման յան կայս-րութ յան ա սիա կան և եվ րո պա կան նա հանգ նե րով, 1912 թ. Օս ման յան կայս րութ յու նում 26,460,000 ընդ հա նուր ազ գաբ նակ չութ յու նից զուտ թուր քա կան բնակ չութ յան թի վը կազ մում էր 4,000,000: Այ սինքն՝ թուրք տար րը կազ մում էր ընդ հա նուր ազ գաբ նակ չութ յան շուրջ 15%-ը:91 Ըստ 1897 թ. պատ րաստ ված ռու սա կան դի վա նա գի տա կան մի տե ղե կագ րի՝ Օս ման յան կայս րութ յան 22,307,108 շունչ ընդ հա նուր ազ գաբ նակ չութ-յու նից թուր քա լե զու ժո ղո վուրդ նե րի թի վը կազ մում էր 4,780,108 շունչ (21,4%):92

Այլ ազ գութ յուն նե րի նկատ մամբ թուրք ազ գաբ նակ չութ յան նույն հա րա-բե րակ ցութ յու նը պահ պան վում էր և Արևմտ յան Հա յաս տա նում: Այս պես, Հա յոց պատ րիար քա րա նի հաշ վում նե րով Արևմտ յան Հա յաս տա նի տա-րած քում զուտ թուր քա կան բնակ չութ յան թիվն էր 1878 թ.՝ 553,000 (ընդ հա-նուր բնակ չութ յան 25,6%-ը),93 իսկ 1912 թ.՝ 666,000 (25,4%-ը):94

Այլ աղբ յուր նե ր հա ղոր դում են, որ XIX դա րի կե սե րից մինչև Ա ռա ջին հա-մաշ խար հա յին պա տե րազ մի ա վար տը զուտ թուր քա կան բնակ չութ յու նը ցույց էր տա լիս նվազ ման մի տում ներ: Ինչ պես նշվում էր 1878 թ. Բեռ լի նի կոնգ րե սին հայ պատ վի րա կութ յան կող մից ներ կա յաց ված փաս տաթղ թե րում. «... մինչ քրիս տո նեա ժո ղո վուր դը ա մէն տա րի կա ճի հա վետ կամ նվազ ըն դար ձա կո-րեն, նվա զում կը նշմա րո ւի Մահ մե դա կա նաց մէջ»: Որ պես նվազ ման պատ-ճառ ներ հու շագ րում մատ նանշ վում էին զին վո րագ րութ յու նը և գաղ թը մայ-րա քա ղաք ու այ լուր:95

90 Տե՛ս Turkey. A Past and a Future, London, Hodder and Stoughton, 1917, էջ 5:91 Նույն հեղինակի տվյալներով Օսմանյան կայսրությունում բնակվող հայերի թվաքանակն էր 3,250,000 (տե՛ս Սահակ-Մեսրոպ, Հայուն տարեցույցը 1913, Երրորդ տարի, Կ.Պոլիս, 1913, էջ 67): 92 Այդ թվում՝ թուրքեր՝ 3,020,108, թաթարներ՝ 20,000, թուրքմեններ՝ 1,740,000 շունչ (տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 818, ց.1, գ. 565, թ. 98): 93 Տե՛ս Ծրագիր կազմակերպական Օսմանյան Հայաստանի..., էջ 20:94 Տե՛ս Population Armenienne..., էջ 10-11:95 Տե՛ս Սարուխան, Հայ կա կան խնդիրն եւ ազ գա յին սահ մա նադ րու թիւ նը Թիւր քի ա յում (1860-1910), հ. Ա, Թիֆլիս, տպարան «Էպօխա», էջ 433:

51


Ֆ րան սիա ցի ու սում նա սի րող Մա տիեն դեռևս 1857 թ. գրում էր. «Սուլ-թան ները, ե թե ի րենց գա հա կա լութ յու նը շա րու նակ վի, կա վար տեն նրա նով, որ ժա մա նա կի ըն թաց քում կու նե նան միայն քրիս տոն յա հպա տակ ներ»: « Թուր քա կան բնակ չութ յան նվա զումն այն քան շո շա փե լի է ո րոշ նա հանգ նե-րում, - շա րու նա կում էր հե ղի նա կը,- որ օ րի նակ, Հա լե պի մեր ձա կայ քում սրա-նից 50 տա րի ա ռաջ առ կա 22 գյու ղից այժմ մնա ցել են միայն 5-ը»:96

Ռուս ռազ մա կան մաս նա գետ, գլ խա վոր շտա բի գե նե րալ-լեյ տե նանտ Ա. Զե լյո նին 1895թ. ար ձա նագ րում էր, որ Ա սիա կան Թուր քիա յի մահ մե դա-կան բնակ չութ յունն ընդ հան րա պես չի ա ճում զին վո րա կան ծա ռա յութ յան ծան րութ յան հետ ևան քով:97

Նույն պես և ֆ րան սիա ցի պատ մա բան Ա. Ժոն կու րը 1914թ. լույս տե-սած իր «Օս ման յան կայս րութ յան պատ մութ յու նը» ու սում նա սի րութ յան մեջ, նշե լով մահ մե դա կան ազ գաբնակ չութ յան աս տի ճա նա բար նվա զեց-ման ի րո ղութ յու նը, տա լիս է դրա պատ ճառ նե րը, ո րոն ցից գլխա վոր ներն էին զին վո րա կան ծա ռա յութ յու նը և թուր քե րի մեջ տա րած ված սի ֆի լի սը, որն ըստ հե ղի նա կի՝ վեր ջին 50 տար վա ըն թաց քում (1864-1914 թթ. - Ռ.Թ.) զգա լի դա տար կութ յան պատ ճառ է դար ձել Փոքր Ա սիա յում:98

Թուր քա կան ծա ռա յութ յան մեջ գտնվող գեր մա նա ցի մաս նա գետ ֆոն Դ յու րին գը նախ քան Թուր քիա յից մեկ նե լը սուլ թան Աբ դուլ Հա միդ II-ին ներ կա յաց րած իր զե կու ցագ րում ար ձա նագ րում էր, որ ե թե դրութ յու նը բա րե լա վե լու նպա տա կով չձեռ նարկ վեն ան հա պաղ մի ջո ցա ռում ներ, ա պա թուր քա կան ազ գաբ նակ չութ յու նը եր կու սե րունդ հե տո կան հե տա նա:99

Թուրք ազ գաբ նակ չութ յան նվա զու մը կան խե լու նպա տա կով թուր քա-կան իշ խա նութ յուն նե րի ջան քերն ա պարդ յուն էին: Մաս նա վո րա պես ժա-մա նա կի անգ լիա ցի մաս նա գետ Ռամ սե յը ար ձա նագ րում է. « Թուր քա կան գոր ծե րի մա սին ա մե նից լավ տե ղե կաց ված լա վա գույն բրի տա նա կան և գեր մա նա կան հե ղի նա կութ յուն նե րը նույ նան ման ար տա հայ տութ յուն նե-րով են նկա րագ րում, որ նա հանգ նե րի ազ գաբ նակ չութ յու նը ա րա գո րեն ան-հե տա նում է և ո չինչ հնա րա վոր չէ ա նել այն փրկե լու հա մար, քա նի որ մի-ջոց նե րը, ո րոնք կա րող են թեթ ևաց նել ի րա վի ճա կը և ն վա զեց նել վտան գը,

96 Մեջբերվում է ըստ Аболтин В., Национальный состав Турецкой республики, Новый Восток, №7, 1925, էջ 117: 97 Տե՛ս Поясните ль ная записка распределения армянского населения в Турецкой Арме-нии и Курдистане..., էջ 5: 98 Մեջբերվում է ըստ Аболтин А., նշվ. աշխ., էջ 117: 99 Տե՛ս Pears E., T urkey and its people, London, Methuen, 1912, էջ 26:

52


հա կադ րութ յան մեջ են գտնվում երկ րում առ կա սո ցիա լա կան հա մա կար-գի հետ»:100

Եր կար տա րի ներ Թուր քիա յում ապ րած անգ լիա ցի ի րա վա բան Է. Փիր սը, հան րա գու մա րի բե րե լով օս ման յան կա ռա վա րութ յան այդ ուղ ղութ-յամբ կա տար ված քայ լե րը, 1912 թ. գրում էր. «Չ նա յած բազ մակ նութ յա նը և բ նակ չութ յան մշտա կան ներ հոս քին՝ Փոքր Ա սիա յի թուր քա կան բնակ չութ-յու նը... չի ա վե լա նում»:101

գ. Արևմտյան Հայաստանի վիլայեթների վարչական սահմանների վերաձևումները

Թուր քա կան իշ խա նութ յուն նե րի հա կա հայ կա կան ժո ղովր դագ րա-կան քա ղա քա կա նութ յան բա ղադ րիչ տար րե րից մե կը դար ձան Արևմտ-յան Հա յաս տա նի վի լա յեթ նե րի վար չա կան սահ ման նե րի վե րաձ ևում նե րը, ո րոնց օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը ձեռ նա մուխ ե ղավ ար դեն իսկ 1870-ական թթ. վեր ջից սկսած: Այդ ուղ ղութ յամբ ա ռա ջին քայ լե րից մե կը 1877 թ. Վա նի վի լա յե թի ստեղ ծումն էր. նա հան գի կազ մ ընդգրկ վե ցին Էրզ րու մի վի-լա յե թի նախ կին Վա նի, Մու շի և Հաք յա րիի սան ջակ նե րը: 1880 թ. օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը Հաք յա րին ան ջա տեց Վա նից՝ ստեղ ծե լով նոր վի լա յեթ, ո րը սա կայն կարճ կյանք ու նե ցավ: 1888թ. այս հիմ նա կա նում քրդաբ նակ երկ րա մա սը նո րից միաց վեց Վա նի նա հան գին: 1880 թ. ստեղծ վեց օս ման-յան բո լո րո վին մի նոր նա հանգ՝ Բիթ լի սի վի լա յե թը, ո րի մեջ ընդգրկ վե ցին Դիար բե քի րի վի լա յե թից ան ջատ ված և հիմ նա կա նում մահ մե դա կան նե րով բնա կեց ված Ս ղեր դը, իսկ 1884թ.՝ Վա նի վի լա յե թից ա ռանձ նաց ված Մու շը: Նույն՝ 1880 թ. ստեղծ վեց Մա մու րեթ-ուլ-Ա զի զի կամ Խար բեր դի վի լա յե թը, որն ընդգր կում էր նախ կին Դիար բե քի րի վի լա յե թի Խար բերդ և Մա լա թիա սան ջակ նե րը: Իսկ 1888 թ. Խար բեր դի վի լա յե թին միաց վեց ա ռա վե լա պես քրդաբ նակ Դեր սի մը, ո րը նախ կի նում (1880-1888 թթ.) վի լա յեթ էր: Ո րո շա-կի վե րա բա ժա նում ներ տե ղի ու նե ցան և Կի լի կիա յում, որ տեղ Ա դա նա յի վի-լա յե թից ա ռանձ նաց վեց ու հար ևան Հա լե պի վի լա յե թին միաց վեց հա յաբ-նակ Մա րա շը և, ընդ հա կա ռա կը, Ա դա նա յի վի լա յե թին կցվե ցին հյու սի սա յին մահ մե դաբ նակ գա վա ռակ ներ:102

100 Մեջբերվում է ըստ Аболтин А. , նշվ. աշխ., էջ 117:101 Pears E., նշվ. աշխ., էջ 29:102 Տե՛ս Саркисян Е.К., Административная и демографическая политика Османского правительства в Западной Армен ии ..., էջ 362-363, Dadrian V., նշվ. աշխ., էջ 139-144, Բադալյան Գ. Մ., Ս ուլ թա նա կան կա ռա վա րու թյան վար չա ժո ղովր դագ րա կան քա ղա քա կա-նու թյու նը..., Հայոց պատմություն, հ. III. Նոր ժամանակաշրջան, գիրք առաջին (XVII

53


Քա ղա քա կան նկա տա ռում նե րով փո փո խութ յուն ներ էին կա տար վում ան գամ Արևմտ յան Հա յաս տա նի ա ռան ձին գա վա ռակ նե րի սահ ման նե րի միջև: Այս պես, հայ կա կան աղբ յուր նե րը վկա յում են, որ օս ման յան սահ մա-նադ րութ յան ա ռա ջին հռչա կու մից հե տո (1876 թ.)՝ օս ման յան իշ խա նութ-յուն ներն ան ջա տում են Ա ղի նի և Անջր դիի գյու ղախմ բե րը Ակ նի գա վա ռա-կի կազ մից՝ կցե լով դրանք Ա րաբ կի րի կա զա յին, ինչ պես նաև Ակ նի հյու-սիս-արև մուտ քում գտնվող հա յաբ նակ Կամ սա և Զ մա ռա գյու ղե րը միաց-նում են Տիվ րի կի գա վա ռա կին, որ պես զի Ակ նը չկա րո ղա նա հայ ե րես փո-խան տալ:103

Օս ման յան կա ռա վա րութ յան կող մից վար չա կան վե րաձ ևում նե րի բուն նպա տա կը գաղտ նիք չէր ո՛չ հայ գոր ծիչ նե րի և ո՛չ էլ օ տա րերկր յա դի վա-նա գետ նե րի հա մար: Ինչ պես ար դեն 1880 թ. ար ձա նագ րում էր պատ-րիարք Ներ սես Վար ժա պետ յա նը Կ. Պոլ սում ռուս ռազ մա կան գոր ծա կալ Վ. Ֆի լի պո վի հետ զրույ ցում, այդ քա ղա քա կա նութ յան հիմ քում ըն կած էր « Հա յաս տա նը ... այն պես բա ժա նե լու մտադ րութ յու նը, որ հայ բնակ չութ յու-նը ըստ հնա րա վո րին զրկվի մե ծա մաս նութ յուն լի նե լուց»:104 «Մ շակ» թեր-թի խմբա գիր (1913-18 թթ.) Հ. Ա ռա քել յա նը նշում էր, որ «ե թե որ ևէ սան ջա-կում կամ կա զա յում հա յե րը մե ծա մաս նութ յուն էին կազ մում, այդ սան ջա կը միաց վում էր այն պի սի վի լա յե թի, ուր մե ծա մաս նութ յուն էին մահ մե դա կան-նե րը, և դ րա նով հա յե րի տո կո սը եր կու վի լա յեթ նե րում էլ փոք րա նում էր»:105

Կ. Պոլ սում հա վա տար մագր ված մեծ տե րութ յուն նե րի դես պան նե րը քա ջա տեղ յակ էին, որ Արևմտ յան Հա յաս տա նի վար չա կան շա րու նա կա-կան վե րաձ ևում նե րով օս ման յան իշ խա նութ յուն նե րը նպա տակ էին հե-տապն դում լրա ցու ցիչ խո չըն դոտ ստեղ ծե լու բա րե փո խում նե րի ի րա կա-նաց ման հա մար: Այս պես, 1895թ. մա յի սի 11-ին Կ. Պոլ սում Ֆ րան սիա յի, Ռու սաս տա նի և Մեծ Բ րի տա նիա յի դես պա նութ յուն նե րի կող մից Բարձր դռա նը ներ կա յաց ված Արևմտ յան Հա յաս տա նի բա րե փո խում նե րի ծրագ-րին106 կից հու շագ րում նշվում էր հետև յա լը. « Քա նի որ ռե ֆորմ նե րը պետք է մտցվեն Էրզ րու մի, Բիթ լի սի, Վա նի, Սը վա սի, Մա մու րեթ-ուլ Ա զի զի և Դիար բե քի րի վեց նա հանգ նե րում, պետք է աշ խա տել այդ վի լա յեթ նե րի թի վը պա կա սեց նել: ...Այդ բո լո րը պետք է կա տա րել այն պի սի ե ղա նա կով,

դարի երկրորդ կես – XIX դարի վերջ)..., էջ 448-450։ 103 Տե՛ս Ակն եւ ակ նցիք..., էջ 155:104 Տե՛ս Հայերի ցեղասպ ան ությունը Օսմանյան կայսրությունում..., էջ 15:105 Տե՛ս Аракелян А., նշվ. աշխ., էջ 2:106 Պատմագրության մեջ հայտնի է նաև որպես 1895 թ. Մայիսյան ծրագիր:

54


որ ազ գաբ նակ չութ յան բա ժա նու մը վե րած վի այն պի սի էթ նոգ րա ֆիա կան խմբե րի, ո րոնք ա մեն մի նա հան գի վար չա կան ստո րա բա ժա նում նե րի մեջ ըստ կա րե լվույն հա մա ցեղ լի նեն»:107

Փաս տաթղ թում ծա նո թութ յան կար գով հա մա ռոտ ներ կա յաց վում էր Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի վար չա կան վե րաձ ևում նե րի պատ-մութ յու նը. «1875 թվից 10 տա րի ա ռաջ, Էրզ րու մի է յա լե թը բաղ կա ցած էր հետև յալ գա վառ նե րից՝ Չըլ դըր, Կարս, Էրզ րում (այժմ յան վի լա յե թը), նույն-պես Վան, որ պա րու նա կում էր իր մեջ Հաք յա րի, Բիթ լիս և Մուշ: Այդ է յա լե-թը 1877-78 թթ. պա տե րազ մից հե տո հետզ հե տե բա ժան վեց հինգ վի լա յե թի, և երկ րի այն մա սը, որ մնաց Թուր քիա յի ձեռ քում, բա ժան վեց հետև յալ վի-լա յեթ նե րի՝ Էրզ րու մի, Վա նի, Հաք յա րիի և Մու շի: Այ նու հետև, Հաք յա րիի գա վա ռը նո րից միաց վեց Վա նի վի լա յե թին, իսկ Մու շի գա վա ռը՝ նոր կազմ-ված Բիթ լի սի վի լա յե թին: Դ րա նից հե տո էր, որ Մա մու րեթ-ուլ-Ա զիզ սան-ջա կը դար ձավ վի լա յեթ, ո րի հետ միաց վե ցին մի քա նի հար ևան հո ղեր: … Դեր սի մի վի լա յե թը կրկին դար ձավ սան ջակ»:108

Թուր քա կան կա ռա վա րութ յու նը մեծ տե րութ յուն նե րի հու շագ րի իր պա-տաս խա նում փոր ձում էր հիմ նա վո րել Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ-նե րի տա րածք նե րի տրո հում նե րը, նոր նա հանգ նե րի կազ մու մը և դ րանց վար չա կան վե րաձ ևում նե րը կա ռա վար ման հար մա րութ յան նկա տա ռում-նե րով:109 Ն ման բա ցատ րութ յու նը չի դի մա նում որ ևէ քննութ յան, ե թե հաշ-վի առ նենք այն պարզ ի րո ղութ յու նը, որ հա յաբ նակ նա հանգ նե րը ոչ միայն տրոհ վում էին, այլ նաև, ընդ հա կա ռա կը, մե ծաց վում ի հա շիվ հար ևան ա ռա վե լա պես մահ մե դաբ նակ շրջան նե րի:

Վար չա կան այս վե րաձ ևում նե րից հե տո Աբ դուլ Հա միդ II-ը այլևս կա-րող էր հա կա դար ձել Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի կա ռա վա րա-կան և վար չա կան մար մին նե րում հա յե րի ներ կա յա ցուց չութ յան չա փա-բաժ նի մե ծա ցու մը պա հան ջող մեծ տե րութ յուն նե րի դիվանագետներին, որ չափաբաժինները ո րոշ վում են յու րա քանչ յուր նա հան գի մահ մե դա-կան և ոչ մահ մե դա կան ազ գաբ նակ չութ յան հա մա մաս նութ յան սկզբուն-

107 Մեջբերվում է ըստ՝ Հ այաս տա նը մի ջազ գա յին դի վա նա գի տու թյան և սո վե տա կան ար-տա քին քա ղա քա կա նու թյան փաս տաթղ թե րում (1828-1923)..., էջ 131: 108 Նույն տեղում: 109 Տե՛ս Ռու սաս տա նի արտ գործ նա խա րար Ս. Սա զո նո վին հաս ցե ագր ված Պե տա կան դու մա յի ան դամ Մ. Աջե մովի և հայ ակա նա վոր հա սա րա կա կան-մշա կու թա յին գոր ծիչ Ա. Ջի վե լե գո վի զե կու ցագ րում՝ ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 667, թ.16 (զեկուցագիրը թվագրված չէ, ենթադրաբար, կազմվ ել է 1 916 թ. սկզբին)):

55


քի հի ման վրա:110 Մեծ տերությունների, հատկապես Մեծ Բրիտանիայի և Ռուսաս տանի

միջև հակասությունները պատճառ են դառնում, որ 1895 թ. Մայիսյան ծրագիրը մնա թղթի վրա: Որպես բարեփոխումների անիրագործելիության հիմնական «փաստարկ»` կրկին շրջանառութ յան մեջ է դրվում Արևմտյան Հայաստանում հայ բնակչության փոքրա մասնություն լինելու դրույթը: Այսպես, Ս. Պետերբուրգում Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Ֆրենկ Լասելսը 1895 թ. ամռանը հեռագրում էր արտաքին գործերի նախարարին. « Տե սա իշ խան Լո բա նո վին:111 ...Ն րա կար ծի քով հա յե րը մե ծա մաս նութ յուն են կազ-մում միայն Բիթ լի սում, Ան կա րա յում և Ա լեք սանդ րե թում, իսկ այդ ե րեք քա ղաք ներն ի րա րից այն քան հե ռու են, որ անհ նար է մի նա հան գի մեջ միա-վո րել: Հա յե րը ցրված են ամ բողջ երկ րում, ա վե լի ճիշտ՝ աշ խար հում... այ-սօր գո յութ յուն չու նի որ ևէ մի կետ, ո րը կա րո ղա նա Հա յաս տան կոչ վել»:112

Աբ դուլ Հա միդ II-ը ևս բա րե փո խում նե րի 1895 թ. Մա յիս յան ծրագ րի կյան քի կոչ մա նը դի մադ րե լիս ա նընդ մեջ խա ղար կում էր հա յե րի՝ փոք րա-մաս նութ յուն կազ մե լու փաս տար կը:113

Արևմտ յան Հա յաս տա նի վար չա կան վե րաձ ևում նե րի քա ղա քա կա նութ-յու նը շա րու նակ վեց և ե րիտ թուր քե րի օ րոք: Այս պես, 1909 թ. Դիար բե քի րի

110 Բարձր դռան` 18 95թ. հունիսի 3-ի պատասխանը Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի ու Ա նգլիայի դեսպանների կողմից մատուցված հայկական բարենորոգումների ծրագրին (տե՛ս Լէօ, Հայոց հարցի վավերագրերը…, էջ 234):111 Ալեքսեյ Լոբանով-Ռոստովսկի (1824-1896)՝ ռուս դիվանագետ, Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարար 1895 -1896 թթ.: 112 «Մուրճ», 1895, № 6, մեջբերում ենք ըստ՝ Պողոսյան Ստ., Պողոսյան Կ., նշվ. աշխ., էջ 492: Այն, որ հայ բնակ չու թյան փոք րա մաս նու թյուն կազ մե լու փաս տար կը ռու սա կան կող մի հա մար զուտ պատր վակ էր ռե ֆորմ նե րի ծրա գի րը վի ժեց նե լու հա մար, վկա յում է նույն` 1895 թ. ռուս գե նե րալ-լեյ տե նանտ Ա. Զե լյո նիի` ռու սա կան կա ռա վա րու թյա նն ուղղ ված զե կու ցա գի րը, որ տեղ նա խոր հուրդ էր տա լիս իշ խա նու թյուն նե րին «եր բեք հա-մա ձայ նու թյուն չտալ ոչ մի այն ինը վի լա յե թից կամ պա կաս, այլ ան գամ եր կու սան ջա կից, և ան գամ այդ սան ջակ նե րի մեկ մա սից կամ կա զա յից կազմ ված հայ կա կան ար տո նյալ նա հան գի ստեղծ ման առա ջար կին, ինչ քան էլ այդ կղզյա կում հա յե րի թվա քան ակ ի գե-րա զան ցու թյուն նկատ վի» (Ա. Զելյոնիի զեկուցագիրը մեջբերում ենք ըստ՝ Киракосян А. Дж., В еликобритан ия и А рмянский вопрос 90-е годы XI X века, Ереван, изд. «Айастан», 1990, էջ 52):113 Տե՛ս, օրինակ՝ Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Ֆիլիպ Քարիի հետ Աբդուլ Համիդի հանդիպման մասին հաղորդագրությունը Կապույտ գրքում (Great Britain, Foreign Of-fi ce, Blue Book: Turkey, 1896, No. 1 (Correspondence Respecting the Introduction of Reforms in the Armenian provinces of Asiatic Turkey), London, Harris on and Sons, 1896, № 69, էջ 71), կառավարության պատասխանները բարեփոխումների ծրագրի կապակցությամբ (նույն տեղում, № 74, էջ 74-80, № 130, էջ 107-114 և այլն):

56


նա հան գի կազ մում ստեղծ վեց նոր վար չա կան միա վոր՝ Ս ևե րե կի գա վա ռը, որն ընդգր կեց նաև Ջեր մու կի գա վա ռա կը: Փո փո խութ յուն ներ կա տար վե-ցին նաև Ջեր մու կի գա վա ռա կի ներ սում. շուրջ 7,000-10,000 հայ բնակ չութ-յուն ու նե ցող Չն քուշ գյու ղա քա ղա քը114 մո տա կա հա յաբ նակ Ա տիշ գյու-ղի հետ միա սին հան վեց Ջեր մու կի գա վա ռա կի կազ մից և կց վեց Ար ղա-նա- Մա դե նի գա վա ռի հա մա նուն գա վա ռա կին: Այս ո րոշ ման հիմ քում ըն-կած թուր քա կան իշ խա նութ յուն նե րի մտադ րութ յունն ակն հայտ է դառ-նում, երբ հա մե մա տում ենք 1914 թ. հա մար եր կու գա վա ռակ նե րի «մահ մե-դա կան նե րի» թվա քա նա կի վե րա բեր յալ թուր քա կան տվյալ նե րը. Ջեր մու կի հա մե մատ Մա դե նի գա վա ռակն ու ներ շատ ա վե լի մե ծա թիվ «մահ մե դա-կան» բնակ չութ յուն (հա մա պա տաս խա նա բար՝ 19,226 և 71,493 շունչ), և փո խան ցե լով Չն քու շը Մա դե նի գա վա ռա կին՝ ե րիտ թուր քա կան կա ռա-վա րութ յու նը նվա զեց նում էր Ջեր մու կի գա վա ռա կում հա յե րի տե սա կա-րար կշի ռը՝ ա ռանց զգա լի չա փով փո փո խութ յան են թար կե լու Մա դե նի ժո-ղովրդագ րա կան պատ կե րը:115

Ըստ ռու սա կան դի վա նա գի տա կան աղբ յուր նե րի տե ղե կութ յուն նե-րի՝ 1913 թ. հայ կա կան բա րե նո րո գում նե րի ծրագ րի բա նակ ցութ յուն նե-րի փու լում ե րիտ թուր քա կան իշ խա նութ յուն նե րը ևս մ տա դիր էին ա պա-վի նել վար չա կան վե րաձ ևում նե րի գոր ծի քին: Այս պես, Էրզ րու մում ռու սա-կան գլխա վոր հյու պա տոս Ա. Ա դա մո վը Կ. Պոլ սում Ռու սաս տա նի դես պան Մ. Գիր սին հաս ցեագ րած՝ 1913թ. հու նի սի 8-ի զե կու ցագ րում, վկա յա կո չե-լով Էրզ րու մի նա հան գա յին կա ռա վար ման մարմ նում իր աղբ յու րը, հայտ-նում էր, որ Էրզ րու մի վա լիին116 հրա հանգ է ի ջեց վել մի ջոց ներ ձեռ նար կե լու նա հան գի նոր վար չա կան բա ժա նում նա խագ ծե լու ուղ ղութ յամբ, այն նպա-տա կով, որ պես զի և ոչ մի շրջա նում հա յե րը մահ մե դա կան բնակ չութ յան հա մե մատ ոչ միայն գե րակշ ռող, այլև ան գամ հա վա սար թվա քա նակ չկազ-մեն: Ա դա մո վը շա րու նա կում է, որ այդ ա ռի թով թուր քա կան տե ղա կան քա-ղա քա կան գոր ծիչ նե րի կող մից լու րեր են տա րած վում, որ Հա սան կա լեն

114 Ըստ 1920-ական թթ. Հա լե պում տպագր ված «Դրո ւագ ներ Չնգու շի ան ցե ա լե ն» եր կի` Մեծ եղեռ նի նա խօ րյա կին Չնքու շի ընդ հա նուր բնակ չու թյան թի վը 1,500 տուն, 8,000 շունչ էր, որի ց հա յեր` 1,200 տուն, 6,700 շունչ (տե՛ս Փու սու լե ան Մ., Դրուագներ Չնգուշի անցեալէն, Հալեպ, տպ. «Արաքս», 1929, էջ 24). սփյուռքահայ ուսումնասիրող Ս. Ծոցիկյանի տվյալներով Չնքուշ գյուղաքաղաքը Մեծ եղեռնի նախօրյակին ուներ շուրջ 10,000 հայ բնակչություն (տե՛ս Ծոցիկեան Ս.Մ., նշվ. աշխ., էջ 507):115 1914 թ. թուրքական վիճակագրական տվյալները տե՛ս Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 176: 116 Նահանգային իշխանությունների ղեկավար:

57


( Բա սե նը) և Բա բեր դը կվե րած վեն նա հան գա յին կենտ րոն նե րի, ո րոնք կու-նե նան պաշ տոն յա նե րի հա մա պա տաս խան հաս տիք ներ վա լիի գլխա վո-րութ յամբ, ո րոնց վրա կնշա նակ վեն 1912-13թթ. Բալ կան յան պա տե րազմ-նե րի արդ յուն քում Օս ման յան կայս րութ յու նից գրավ ված Ռու մե լիա յի տա-րածք նե րից տե ղա փոխ ված ան գործ մնա ցած պաշ տոն յա նե րը:117

դ. Արևմտյան Հայաստանում մահմեդական վերաբնակիչների` մուհաջիրների բնակեցումը

Օս ման յան կա ռա վա րութ յան հա կա հայ կա կան ժո ղովր դագ րա կան քա ղա-քա կա նութ յան դրսևո րում նե րից էր Արևմտ յան Հա յաս տա նում մահ մե դա կան վե րաբ նա կիչ նե րի՝ մու հա ջիր նե րի բնա կե ցու մը: Սուլ թան Աբ դուլ Հա միդ II-ը բո լոր մի ջոց նե րով ձգտում էր բարձ րաց նել «հա յաբ նակ նա հանգ նե րում» մահ-մե դա կան ազ գաբ նակ չութ յան ի րա կան թվա քա նա կը՝ միա ժա մա նակ խրա-խու սե լով հա յե րի ար տա գաղ թը:118 Ըստ ա մե րի կա ցի պատ մա բան Ս. Շոո ւի՝ միայն 1878-84 թթ. Օս ման յան կայս րութ յուն է ներ գաղ թել շուրջ 1,000,000 մահ-մե դա կան:119 Ա մե րի կա ցի մի սիո ներ Ս. Ո ւիլ սը նի հաշ վում նե րով 1884-1899 թթ. Թուր քիան ա պաս տան էր տվել շուրջ 600,000 չեր քե զի:120

Վե րաբ նա կիչ յու րա քանչ յուր ըն տա նի քի տրա մադր վում էին հո ղակ տոր և եր կու եզ, նրանք տա սը տա րով ա զատ վում էին բա նա կում ծա ռա յե լու պար տա կա նութ յու նից և հար կե րից, կա ռա վա րութ յու նը պար տա վոր վում էր նրանց հա մար տուն կա ռու ցել կամ տան կա ռուց ման հա մար գու մար հատ կաց նել:121 Օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը մու հա ջիր նե րին վե րաբ նա-կեց նում էր հատ կա պես ռուս-թուր քա կան սահ մա նի եր կայն քով, Տ րա պի զո-նի, Էրզ րու մի, Սե բաս տիա յի վի լա յեթ նե րում, ինչ պես նաև Կի լի կիա յում:122 Ժա մա նա կի հայ գոր ծիչ, Ար մե նա կան կու սակ ցութ յան հիմ նա դիր նե րից

117 Ա. Ադամովի զեկուցագիրը Մ. Գիրսին տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 818, ց. 1, գ. 587, թ. 33:118 Տե՛ս Ава кя н А., Черкесский фактор в Османской империи и Турции (вторая по-ловина XIX - первая четверть XX вв.), Ереван, изд. «Гитутюн» НАН РА, 2001, էջ 134. Նշեն ք, որ վերաբնակեցման միջոցով ժողովրդագրական պատկերի փոփոխման մարտավարությունն օսմանյան կառավարությունն օգտագործում էր նաև Բալկաններում դեռ նախքան 1878 թ.:119 Տե՛ս Shaw S. J. and Shaw E. K., History of the Ottoman Empire..., էջ 238-239:120 Տե՛ս Pears E., նշվ. աշխ., էջ 28:121 Տե՛ս Отчетъ о поѣздкѣ по Азіатской Турціи генеральнаго штаба подполковника Томилова въ 1904 году, Ч. 1., Районъ Багдагской желѣзной дороги отъ Аданы до Мосула, Спбъ, Типъ. т-ва “Общественная польза”, 1907, էջ 31:122 Էրզրումի վիլայեթի մահմեդականացման մասին տե՛ս Տաշեան Հ. Հակովբոս Վ., նշվ. աշխ., էջ 41:

58


մեկը՝ Մկր տիչ Ա վե տիս յա նը, նշում է, որ 1877-78 թթ. պա տե րազ մից ան մի-ջա պես հե տո Թուր քիա գաղ թած 78,000 մահ մե դա կան նե րը բնա կեց վե ցին գլխա վո րա պես Փոքր Ա սիա յում և Կի լի կիա յում. «...մա նա ւանդ Կի լի կիա յի մէջ հայ տար րը նսե մա ցաւ Կով կա սեն ե կող ան թիւ մահ մե դա կան նե րի բազ մու թեա նը առ ջեւ»:123

Ըստ ռու սա կան ռազ մա կան հե տա խույզ Ռ. Տեր մե նի՝ մեծ թվով մահ-մե դա կան ներ (չեր քեզ ներ) բնա կեց վե ցին նաև Վա նի և Բիթ լի սի հայ կա-կան գյու ղե րում, իսկ թուր քա կան իշ խա նութ յուն նե րը պար տադ րում էին հայ կա կան գյու ղա կան հա մայնք նե րին նրանց հատ կաց նել լա վա գույն հո-ղե րը: Հե ղի նա կը նշում է, որ հատ կա պես ե ռան դուն կեր պով էր տար վում Մ շո դաշ տի մահ մե դա կա նա ցու մը:124 Ռուս հե ղի նակ Պ. Ա վեր յա նո վը ևս վ կա յում է, որ 1878 թ. հե տո Հ յու սի սա յին Կով կա սից եկող մահ մե դա կան-նե րի նոր խմբե րը աբ դուլ հա միդ յան վար չա կար գը բնա կեց նում էր գրե թե բա ցա ռա պես Արևմտ յան Հա յաս տա նում, հիմ նա կա նում Մուշ քա ղա քում և Մու շի սան ջա կում:125

Սա կայն այդ տա րածք նե րի՝ չեր քեզ նե րով բնա կե ցու մը դան դաղ էր ըն-թա նում, քա նի որ այն հան դի պում էր քրդե րի դի մադ րութ յա նը: Ն ման պայ ման նե րում թուր քա կան իշ խա նութ յուն նե րը խրա խու սում էին հայ-կա կան գյու ղե րում ար դեն նստակ յաց քրդե րի հաս տա տու մը՝ վար կա վո-րե լով նրանց, ինչ պես նաև տա լով տա սա նոր դի գանձ ման ի րա վուն քը:126 Տեր մենն ուղ ղա կիո րեն նշում է, որ հա յաբ նակ շրջան նե րում մահ մե դա-կան նե րի վե րաբ նա կեց ման քա ղա քա կա նութ յու նը տնտե սա կան ճա նա-պար հով հա յե րի բնաջնջ ման քա ղա քա կա նութ յան տար րե րից մեկն էր. « Կա ռա վա րութ յու նը, - գրում է ռուս հե տա խույ զը, - ոչ միայն ո չինչ չի ձեռ-նար կում քրիս տոն յա բնակ չութ յա նը ոչն չաց նող այս մահ մե դա կան նե րի դեմ, այլև, ընդ հա կա ռա կը, ձգտում է բնա կեց նել քրդե րին հա յե րի մեջ»:127

Արևմտ յան Հա յաս տա նում մահ մե դա կան նե րի վե րաբ նա կեց մա նը և բ նա կութ յան նոր տե ղե րում հիմ նա վոր մանն ուղղ ված թուր քա կան իշ խա-նութ յուն նե րի մի ջո ցա ռում նե րը չէին կա րող չհա րու ցել հայ ազ գաբ նակ չութ-յան և Հա յոց պատ րիար քա րա նի դժգո հութ յու նը, ո րոնք նշում էին, որ այդ

123 Տե՛ս Մ. Ա., նշվ. աշխ., էջ 14:124 Տե՛ս Термен Р. Т., նշվ. աշխ., էջ 72 (ռուս հե տա խույ զը տա լիս է նաև վե րաբ նա կեց-ման մի քա նի օրի նակ ներ):125 Տե՛ս Аверьянов А., Этнографический и военно-политический обзор азиатских вла-дений Оттоманской империи, Спб, 1912, էջ 22:126 Տե՛ս Термен Р.Т., նշվ. աշխ., էջ 58-59: 127 Նո ւյն տեղում, էջ 60:

59


քա ղա քա կա նութ յունն ուղ ղա կիո րեն հա կա սում է Բեռ լի նի պայ մա նագ րի 61-րդ հոդ վա ծով սուլ թա նա կան կա ռա վա րութ յան ստանձ նած պար տա վո-րութ յուն նե րին:128 Այս պես, 1879 թ. հուն վա րին 4,000-5,000 չեր քեզ ըն տա-նի քի՝ Դիար բե քի րում վե րաբ նա կեց ման կա պակ ցութ յամբ հայ կա կան թե-մի ա ռաջ նոր դը հան դի պում է Մեծ Բ րի տա նիա յի հյու պա տո սի հետ՝ խնդրե-լով վեր ջի նիս միջ նոր դել կա սեց նե լու այդ ո րո շու մը:129 Ա դա բա զար քա ղա քում 40,000 չեր քեզ նե րի վե րաբ նա կե ցու մը թույլ չտա լու խնդրան քով 1879թ. հու-նի սին Կ. Պոլ սում Մեծ Բ րի տա նիա յի դես պան Հ. Լա յար դին են դի մում հայ-կա կան և հու նա կան հա մայնք նե րի ներ կա յա ցու ցիչ նե րը: Նույն օ րե րին Մուշ քա ղա քում 4,000 հյու սիս կով կաս ցի նե րի վե րաբ նա կեց ման կա պակ ցութ յամբ Լա յար դին բո ղոք է ուղ ղում պատ րիարք Ներ սես Վար ժա պետ յա նը:130

1913 թ. մեծ տե րութ յուն նե րին ներ կա յաց ված « Հա յաբ նակ նա հանգ նե րի բա րե նո րո գում նե րի նա խագ ծի» նե րա ծա կան մա սում Հա յոց պատ րիար-քա րա նը, ամ փո փե լով Հայ կա կան հար ցի մի ջազ գայ նա ցու մից հե տո Աբ դուլ Հա մի դի կա ռա վա րութ յան ժո ղովր դագ րա կան քա ղա քա կա նութ յու նը և դ րա հետ ևանք նե րը, նշում էր, որ 1895-ից մինչև 1913 թվա կա նը՝ տաս նութ տա րի նե րի ըն թաց քում, թուր քա կան կա ռա վա րութ յա նը հա ջող վեց «ցի րու-ցան ա նել հայ տար րը» մա նա վանդ Արևմտ յան Հա յաս տա նի վեց նա հանգ-նե րի ծայ րա գա վառ նե րում և այն փո խա րի նել քրդե րով: Որ պես օ րի նակ նշվում էին Հաք յա րիի հյու սի սա յին մա սը, Ա լաշ կեր տը, Ս ղեր դը: 131

1878-1914 թթ. Օս ման յան իշ խա նութ յուն նե րի կող մից Արևմտ յան Հա յաս տա նի վեց նա հանգ նե րում ի րա կա նաց վող հա կա հայ կա կան ժո ղովր-դագ րա կան քա ղա քա կա նութ յան արդ յունք նե րի մա սին կա րե լի է պատ կե-րա ցում կազ մել 1880 և 1914 թթ. մահ մե դա կան նե րի և հա յե րի թվա քա նա-կին վե րա բե րող օս ման յան վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը հա մադ րե լու մի ջո-ցով (տե՛ս Աղ յու սակ 6):

128 Տե՛ս Авакян А., նշվ. աշխ., էջ 134:129 Նույն տեղում:130 Նույն տեղում:131 Տե՛ս «Հա յաբ նակ նա հանգ նե րի բա րե նո րո գում նե րի նա խա գիծ»-ը իր հիմ-նա վո րում նե րով: Տեքս տը մեջ բեր վում է ըստ՝ Փա փա զե ան Վ., նշվ. աշխ., էջ 544: Արևմտյան Հայաստանը քրդերով և չերքեզներով բնակեցնելու Աբդուլ Համիդ II-ի քաղաքականության մասին տե՛ս նաև Համբարյան Ա., Սուլ թա նա կան կա ռա վա րու-թյան ազ գա յին քա ղա քա կա նու թյու նը Արևմ տյան Հա յաս տա նի մահ մե դա կան բնակ չու-թյան նկատ մամբ (1898-1908), Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ, XXI, Երևան, «Զանգակ-97» հրատ., 2002, էջ 50-58:

60


Աղ յու սակ 6. Արևմտ յան Հա յաս տա նի վեց վի լա յեթ նե րի մահ մե դա կան և հայ ա րա կան բնակ չութ յան թվա քա նա կը 1880 և 1914 թթ.՝ ըստ օս ման յան տվյալ նե րի 132

Վար չա կան միա վոր

Մահ մե դա կան ներ Հա յեր

1880 թ. 1914 թ. Աճ,% 188 0 թ. 1914 թ. Աճ,%

Վան 87,204 96,516 10.7 39,1 13 37,758 -3.5

Էրզրում 202,074 336,670 66.6 5 2,3 41 65,885 25.9

Բիթլիս 145,009 159,528 10.0 77 ,99 3 65,232 -16.4

Խարբերդ 168,894 217,987 29.1 44 , 1 02 38,638 -12.4

Սեբաստիա 283,043 502,919 77.7 5 3 ,04 3 74,390 40.2

Դիարբեքիր 140,538 160,049 13.9 27, 2 5 4 26,895 -1.3

Ընդամենը 1,026,762 1,473,669 43.5 293,846 308 ,798 5 .1

Ինչ պես տես նում ենք, ըստ օս ման յան տվյալ նե րի, 1880-1914 թթ. ըն-թաց քում մահ մե դա կան ա րա կան բնակ չութ յունն ար ձա նագ րել է 43.5% աճ (տա րե կան շուրջ 1,3%), հայ ա րա կան բնակ չութ յու նը՝ միայն 5,1% (0,15%): Ա վե լին, եր կու հաշ վում նե րի միջև ան ցած 34 տա ր ի նե րի ըն թաց քու մ Վա նի, Բիթ լի սի, Խար բեր դի և Դիար բե քի րի նա հանգ նե րում հա յե րի թի վը նվա զել է: Ե թե զուտ թվա յին բա ցար ձակ ար տա հայ տութ յամբ մահ մե դա կան բնակ-չութ յան ա ճի տեմ պերն ուռ ճաց ված են, իսկ հայ բնա կ չութ յան թվա քա նակը մի տում նա վոր նվազ է ն եր կա յաց ված, ա պա Հայ կա կան հար ցի մի ջազ գայ-նա ցու մից հե տո մինչ և 1914 թ. Արևմտ յան Հա յաս տա նի վեց նա հան գ նե-րից հատ կ ա պես Բիթ լի սում և Խար բեր դում հայ բնակ չութ յան շա րու նա-կա կան նվազ ման մի տու մը ճիշ տ է ար տա ցոլ ված և հաս տատ վում է այլ աղբ յու ր նե րով:

Այս պես , համաձայ ն Կ. Պ ոլ սի Հայոց պ ատրիա րքարանի տվյալներ ի, ե թե 1882 թ. Արևմտյան Հայաստանի վեց նահանգների հայ բնակչության թվաքանակը եղել է 1, 68 0, 00 0, ապ ա 1912 թ. համապատասխանաբար՝ 1,0 18 ,000 : Այսպիսով, արձանագրվում էր, որ պատմական հայրենիքի տա րածքում բնակվող հայության թիվը 30 տարիների ընթացքում փո-խանակ ավելանալու պակասել է շուրջ 66 2,0 00-ով, մ ինչդ եռ Օսմանյա ն կայսրու թյ ան այլ մա սե րո ւմ հայերի թիվն ավելա ցել է 162,000-ով: Նշվո ւմ

132 1880թ. տվյալները վերցրել ենք՝ Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 194-195, 1914 թ. տվյալները տե՛ս Armenia. Political and Ethnic Boundaries, 1878-1948..., էջ 324:

61


էր, որ բռնությունների հետևանքով 1882-1912 թթ. Արևմտյան Հայաստանի տարածքից արտ ագաղթա ծ հայ բնակչության թիվը կազմում է շու րջ 100,000:133

3. Օսմանյան վիճակագրական համակարգի կողմից արևմտահայության թերհաշվառման առարկայական գործոնները

Օս մա ն յա ն ի շխ անությ ու ն ն երի կո ղմից արև մտա հա յո ւթյ ան հաշ վառ-ման գործ ըն թա ց ի վրա ի ր ենց բա ց ասա կ ան ազ դեց ու թյ ո ւն ը թ ո ղե ցին և հա-յե րի թ եր հաշ վառ մա նը նպա ստ եցի ն նաև ա շ խա ր հա գ րա կան, կազ մա կերպ-չա կան և տնտ եսա կա ն բ նո ւյ թի առարկ ա յա կան գործ ոնն եր :

Թեև ա յդ գոր ծոնները հ ատկա պ ես էակ ան նշանա կություն ունեին նախքան 187 8 թ ., երբ դրա նք թերհաշ վառ ման հիմնական պատճառներն էին, սա կ այն այս կամ ա յն չ ափով դրա նք ( հատկապես ա շխ արհ ագրա կան և տնտես ակ ան գործ ոն ն ե րը) առկա էին, որոշակի դեր էին խա ղո ւմ նա և 1878 թ. հետո:

Ն երկ այացն ե նք այդ գործոններն ա ռան ձի ն-առ ան ձին:

ա. Կազմա կեր պչ ակ ան գործ ոն Բնակ չու թյան հաշ վառ ման վրա բա ցա սա կան ազ դե ցու թյուն էին ու նե նում

օս մա նյան վի ճա կագ րա կան պաշ տո նա կան հա մա կար գի կազ մա կերպ չա կան թե րու թյուն նե րը: 1831-1878 թթ. օս մա նյան պե տու թյան պե տա կան ապա րա-տի անընդ մեջ վե րա ձև ում նե րի և վե րա կազ մա վո րում նե րի պայ ման նե րում վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի հա վաք ման պար տա կա նու թյունն անց նում էր մի գե րա տես չու թյու նից մյու սին, կամ էլ վի ճա կագ րու թյամբ զբաղ վում էին միա ժա մա նակ մի քա նի գե րա տես չու թյուն ներ: Մի քա նի ան գամ ստեղծ վում և լու ծար վում էին հա տուկ վի ճա կագ րա կան գոր ծա կա լու թյուն ներ:

Այ սպ ես, 18 3 5 թ. օսմ անյան կառավար ո ւ թ յո ւն ը նե րքի ն գ ո րծերի նախ ար-արությանը կից հաս տ ա տո ւ մ է հատ ո ւ կ Մարդ ահամարի գործակալություն (Ceride-i Nufus Ne zare ti ), ո րը կոչվա ծ էր ղե կա վարելու վիճակ ա գր ո ւթ յ ան կազ մմ ան աշխատանքն եր ը: Սակ այն այդ գործակալութ յո ւ նը կարճ կյանք ո ւն եցավ: 1 84 2 թ. հար կե ր ի հավաքո ւմ ը հա ն ձնարարվ եց նահանգներում ռ ա զմական կառավար իչ ների ն:134 Դ րա հ ետ կապ վա ծ՝ Մա րդ ա հա մարի գործակալությունը լու ծա ր վեց, ի ս կ նրա գործառո ւյ թ ները դ ր վե ցին ռազմա-կան նախարարու թ յա ն վրա , որն էլ և կազմ ակ եր պե ց 1844 թ. մարդ ահ ա մա րը :

133 Տե՛ս Հայկական հարցը հաշտութեան կօնֆերանսի առաջ..., էջ 18:134 Տե՛ս Lewis B., The Emer ge nce of Modern Turkey, London, Oxford University Press, 1961, էջ 378:

62


1858 թ. վ իճակա գրա կան տվ յ ալ նե ր ի հավ ա քմ ա ն պատասխանա տ վ ութ յունը դր վեց պ ետ ական գույքի գ որ ծակա լո ւ թյան վ ր ա (ֆի նա նսնե ր ի ն ախար ա-րության կառույցի ն երք ո) , ի ս կ 1 874 թ . Մա րդ ա հա մարի գործակա լությունը նորից վերստե ղծվե ց՝ այ ս ան գամ ենթ ա ր կ վե լո վ նե րքին գ ործերի նախարա-րու թյա նը : 135 «Այս հաստատու թյ ո ւ նը ,- նշում է ժ ամ անակի ռո ւս հետազոտող Վ. Տե պլ ովը,- շատ ո ւրիշ ների նման կազ մա կե ր պված էր լո կ Եվ րոպայի ն կրկնօ րինակե լու հ ամ ար և այ ն կ ուս ակցո ւ թյ ան կո ղմի ց, ո րը եվր ո պական քա-ղ աքակրթ ության ա րտաքին փայլով և ձ ևե ր ո վ ձգ տո ւմ է թյուրի մա ցո ւթ յա ն մե ջ գց ե լ ե վրոպացին երին և թաքցնե լ ն րանցից ի ր ական կյ ան քի ոչ հաճե լ ի ա ս տառը» : Ռու ս հետա զոտողն ավել աց նո ւ մ է , որ այ ս վիճ ա կագրական բ ա-ժան մու նքի ո ղջ զբ աղ մունք ը ս ահ մ ան ափ ակվու մ էր ն ահանգայի ն ս ալնա -մենե րի տվյալների վերատպմամ բ» :136

1877 թ. Ա. Ուբիչինին հ աղո րդո ւմ էր , որ գործող վի ճ ա կագրութ յան կ ե նտ րո նակ ա ն գր ա սենյակը և յ ու րաքան չ յուր վիլ այ եթի գլխավ որ քա-ղաքնե րում նրա բաժ ա ն մունքն երը չէին կատար ում ի ր ե ն ց վր ա դր վա ծ պարտականությու ն ները, ի ս կ ն րան ց կ ող մի ց հավաքվա ծ վիճակագ րական տ վ յալներն անմշա կ վիճակո ւ մ է ի ն՝ մնալով չ հր ա պարակվ ած :137

Աղբյուրներն արձա ն ագ րում են նաև տվյ ալն եր ի հավա քմ ան գործ-ընթացի կ ա զմ ա կերպ ակ ան այ լ թերութ յուննե ր ի մասին՝ կա պվա ծ հաշվա-ռո ւմ ն ա ն ցկ ա ցն ո ղ մ ասնա գետներ ի ապաշնոր հու թյա ն հե տ:138

բ . Աշ խ ա րհագրակ ա ն (տե ղանքայի ն ) գ ործոնՀայ բնակ չու թյան հաշ վառ ման վրա բա ցա սա կան ազ դե ցու թյուն էր ու-

նե նում նաև աշ խար հագ րա կան գոր ծո նը: Հաշ վառ մա նը խան գա րում էին ինչ պես լեռ նա յին դժվա րա մատ չե լի տե ղան քը և առան ձին գյու ղե րի մե կու-սաց վա ծու թյու նը, դրանց հե ռա վո րու թյու նը նա հան գա յին ու գա վա ռա կան կենտ րոն նե րից , ա յն պես էլ այն հա նգամ ա նքը, որ XIX դա րի կ եսի դր ու թ յա մբ Արև մտյ ան Հ այ աս տա նի և Հ յու սի սա յի ն Մ իջա գետ քի մեծ հ ատ ված ներ մի-այն ան վա նապ ես էին գ տ ն վում թո ւր քա կա ն իշ խա նությ ան իր ավ ասութ յան

135 Տե՛ս Shaw S., The Ottoman Census Sys te m.. ., է ջ 327-328:136 Теплов В., նշվ. աշխ., էջ X:137 Տե՛ս Убичини А., де Куртейль П., նշվ. աշխ., էջ X:138 Այսպես, ամերիկացի պատմաբան Ս. Շոուն նշում է, որ 1831 թ. մարդ ահ ամ ար ի ստորադաս պաշտոնյա կատարողներն անփորձ է ին, իսկ նրանց աշխատանքները կենտրոնից չէին վերահսկվում (տե՛ս Shaw S., The Ottoman Census System..., էջ 27-32): Թու րք պատմաբան Այկոլն օգտագործում է ավելի կտրուկ որակումներ՝ 1844 թ. մարդահամարը կատարող պաշտոնյաներին անվանելով «ծ ու յլ և տգետ» (մեջբերվում է ըստ՝ Karayan, An Inquiry..., էջ 19):

63


տ ակ ՝ փաստ աց ի վերահսկվե լո վ տե ղաց ի ք ո ւր դ ցեղե րի առ աջն որդնե րի կողմի ց: Ռուս ռազ մա կ ա ն հ ե տա խույզ Ա. Կոլյուբակինը նշում է, որ մինչև 1 8 77 -78 թթ . ռու ս-թուրքա կա ն պա տե ր ա զ մը Արևմտյան Հայաստանում դեռ առկա էին առանձին երկրամասեր, ինչպես օրինակ ՝ Հաք յա րին , Դ երսիմը , Գենջը, Սղե րդը , որտեղ բնակչությունը միայն անվանապես էր ենթարկվում թուրքական իշխանություններին, և թուրք պաշտոնյաները տարիներով չէին համարձակվում լքել ոստիկանությամբ և զորքերով պահպանվող իրենց նստավայրերը :139

Օսմանյան կառա վարության փո խարեն հայ բնակչության վրա հաս-տատելով հարկման սեփական համակարգը՝ քուրդ առաջնորդները ձգտում էին ամեն կերպ կասեցնել թուրք պաշտոնյաների ՝ բնակչ ո ւթյա ն հաշվա ռ մա ն ուղղ ու թյամ բ կ ատա րվո ղ ա շ խա տա նքնե րը : Մասնավորապես ժ ամա նակ ի ար ևմ տ յան ո ւս ու մնասիրող Ժան Բրուսալին նշո ւմ է, որ 1844 թ. վիճա կագրութ -յո ւն ը չըն դ գ րկե ց լեռներում տեղա կա յ ված մեծ թվով հ այկական գյուղ եր , որտեղ քր դե րն ար գելե ցի ն կ առ ավարակա ն գործ ակալ ն եր ի մուտքը:140

Դր ությունը քիչ էր փոխվե լ և 1 878 թ. հետ ո: Դրա մ աս ին են վ կա յում ռ ու սական ռ ազմակ ան հե տա խո ւյզնե րի զեկու յց ները: Այ սպ ես, ռ ո ւսակ ան գ լխավոր շտ աբ ի կ ապ իտան Պ . Ա վե րյանովը, անդ ր ադ առ ն ա լ ով Արևմտյան Հ այաստանո ւմ 18 9 0 -ա կա ն թ թ. տի րո ղ իր ողությանը, արձ ա ն ագր ում էր, որ չ խո ս ելո վ ան գամ « հար ավա յին Ք ու րդի ստան ի » մասին (Մո սո ւլ ի նահ ան գ և Դիա րբեքի ր ի նահա նգի զգա լ ի մասը), որ տե ղ թ ուրքակ ան կայմա կամները141 ա ռ կա ե ն միայն մե ծ քաղաքներում , որ ո նցից դ ուր ս գ ր եթե ոչ ին չ չի հի-շեցնու մ թուր քե րի իշ խանու թյա ն մասին , Վ ա նի և Բիթ լի ս ի ն ահանգների ս ա հմ աններում կան բա վական ին մեծ շ րջ աններ, որ տեղ թուրքե րի ն չի հա-ջո ղվ ե լ հաստատ ել կա յմակամ ներ ի պ աշտոն ներ ը:142 « Դերսի մո ւ մ (Ղու րու-չա յը ն երա ռյա լ), Մ ո սո ւլի, Խա ր բե րդ ի, Հա լ եպի, Դիար բե քի րի և տե ղ- տ եղ անգա մ Բի թլ իսի և Վան ի նահ անգն եր ու մ քր դե րի և թու րք ական ի շխա ն ու -թ յու նն եր ի փ ոխհա րաբերու թ յ ու նները մ ոտ ե ն բացահա յտ թշնամ ակա նի , - ամփոփո ւմ է հեղ ին ակ ը,- ա յստ եղ թուրքերը բա վա րա րվում են լ ոկ ան-

139 Տե՛ս Колюбакин А.М., Материалы.., т.1, ч.1..., էջ 67:140 Տե՛ս Положенiе армянъ в Турции до вмешательства державъ въ 1895 году, Москва, Типо-литогр. Т-ва Кушнерев и К°, 1896, էջ 8: 141 Կայմակամ էր կոչվում գավառակի կառավարիչը:142 Տե՛ս Аверьянов П.И., Курды в войнах России с Персией и Турцией в течение XIX столетия. Современное политическое положение Турецких, Персидских и Русских кур-дов, Тифлис, Типография Штаба Кавазского военного округа, 1900, էջ 283:

64


վանակ ան իշխ անու թյ ամ բ» :143

Հայ ուսումնասիրող Գ. Հալաջյանը ևս նշում է, որ Դերսիմում. «... թուր-քական իշխանությունները, բացի գրավված շրջաններից ու մի քանի շրջկենտրոններից, հնարավորություն չեն ունեցել թափանցելու լեռնաշ խարհի մյուս մասերը և կազմելու շատ թե քիչ ստույգ թվահամար, իսկ ժողովուրդը քաղաքական ու ռազմական նկատառումներով թաքցնում էր ինչպես իր անասունների գլխաքանակը, նույնպես և տան անդամների թիվը»:144

Ամերիկացի պատմաբան Ջ. ՄաքՔարթին ընդունում է, որ Արևմտյան Հայաս տանի նահանգների բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ թուր-քական վիճակագրական տվյալները «անատոլիական այլ նահանգների տվյալների հետ համեմատած, զգալիորեն թերի են (markedly inferior)» ՝ կ ա պելով դ ա աշխար հագրակա ն գ ործո նի հ ե տ:145 Ինչպես այդ առիթով արդարացիորեն նկատում է հայ ուսումնասիրող Լ. Մարաշլյանը. «Քանի որ այդ նահանգներում էին հիմնականում կենտրոնացված հայերը, թեր-հաշվառումը կարող էր ունենալ հատկապես ընդգծված ազդեցություն հայ բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ կառավարության տվյալների վրա» :146

գ. Տնտ ես ակ ան գ որ ծոնԱրևմտահայության թերհաշվառմանը նպաս տող գործոններից թերևս

ամենանշանակալիցն էր տնտեսական գործոնը` հարկումից, հատկապես գլխահարկից և 18 56 թ ., գլխա հարկին փո խա րինե լո ւ եկած « բեդել-ի աս քե-րի» տուրքի ց, խուս ափելու հա յ բնակ չու թյ ան ձ գտո ւմ ը: 147

Նախքան Ա բդ ուլ Հ ամիդ II-ի ի շխա նո ւթյա ն գա լը՝ օսմ անյան կա ռա վա րու-

143 Նույն տեղում, էջ 289:144 Տե՛ս Հալաջյան Գ., Դերսիմի հայերի ազգագրությունը, Հայ ազգագրության և բանահյուսության նյութեր և ուսումնասիրություններ, հ. 5, Երևան, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 1973, էջ 31: 145 MacCarthy J., Muslims and Minorities..., էջ 4:146 Marashlian L., նշվ. աշխ., էջ 47:147 Հայ հետազոտող Լևոն Վարդանը թվարկում է Արևմտյան Հայաստանի՝ օսմանյան տիրապետության տակ գտնվելու ընթացքում հայերի կողմից վճարվող 121 հարկ և տուրքի անուն (տե՛ս Վ արդան Լ., Արեւմտահայութիւնը տնտեսական յարաբերութիւններու ճամբուն վրայ, Պէյրութ, «Սիփան» հրատ., 1998): XIX դ. վերջերին և XX դ. սկզբնե րին հայ բնակչությունից գանձվող թուրքական միայն ուղղակի հարկերի թիվը հասնում էր 10-ի: Բացի գլխահարկից, գանձվում էին հետևյա լ հա րկ եր ը՝ տ ան հարկ, հողային հարկ, ճանապարհների հարկ, զբաղմունքի հարկ, ամուսնական կամ ընտանեկան հարկ, երկրագործական հարկ կամ աշար (տասանորդ), ժառանգության հարկ, ապահովության հարկ: Բացի սրանցից, երբեմն գանձվում էին պետական արտակարգ կամ չհաստատագրված հարկեր («ավարիզ»):

65


թյո ւնը հարկա հա վ աքի գ ործը հե շ տացնելու հա մ ար գանձո ւմ էր գլ խա հար կը ՝ ելնելով ընտան իք ն ե րի թվ ից , մեկ ընտանիքից պահանջելով մեկ չափահաս տղամարդու հարկ:148 Թեև ս ահ մա նվ ած էր, որ յո ւրաքան չյ ո ւ ր քրի ստո նյա զ ինվորակա ն տուրքը պ ետք է վճար ի իր կա րո ղո ւ թյան չափով, անհ ատ ա-պե ս, սա կայ ն թ ու ր ք ական ի շխանություննե ր ը գանձում էին գլ խա հարկ ը ՝ ըստ սահ մ անված մ ի ջ ին չափի, ո րը աստիճ անաբ ար բա րձ րանո ւմ էր: Ե թե Աբդո ւլ Ա զիզ սուլթա նի գահակալության ընթացքում (1861- 1876) մեկ ծխից գանձվո ւմ էր 20 ղ ու րուշ, ապա Աբդուլ Համ իդ II-ը այն բարձրա ցրեց մինչև 3 7, 5 ղ ուր ուշ:149 Հ արկահավաքության գ ործում մին չև 1 890 - ակ ան թթ. կե -ս երը, առանձ ի ն դեպքերում՝ ն աև ա վելի ուշ , ներգրավված էին տեղական ոստիկանական ուժերը, ինչը տեղիք էր տալիս մեծ չարաշահումների, անգամ անվճարունակ հայ գյուղացիների նկատմամբ բիրտ ուժի կիրառ-ման` հաճախ մահվան ելքով:150

Այն հանգամանքը, որ մարդահամարների կատարումը կապված էր հարկման համակարգի հետ, պատճառ դարձավ, որ ինչպես հայ, այնպես էլ քրիստոնյա բնակչությունն ընդհանրապես ի սկզբանե բացասական վերաբերմունք ցուցաբերի մարդահամարների նկատմամբ և ամեն կերպ խուսափի հաշվառումից: Արական բ նա կչո ւթյ ա ն թվի նվ ազ եց ման մ իջ ո-ց ով հարկերից խ ուսափե լու խնդրով շահ ագր գռված էի ն նաև օս ման յան տեղ ակ ան կա ռավ արմ ան գ րեթե բո լոր օ ղա կն երը՝ սկ ս ա ծ գ յուղապետ ից (թաղապ ետի ց) , վ եր ջաց րա ծ նա հ ան գապետով: Գյուղապե տ ե րը ձգտում էին հնարավ որի նս նվազ ցո ւյց տալ ար ա կան բ նակչության թ իվը , ք ա ն ի որ թ ուր -քակ ան կ ա ռավար ու թյ ու նը, ն պատ ակ ունեն ա լո վ հե շտացնել գլ խա հարկ ի և ա յլ հ ա րկերի գա նձումը, հաճախ պահանջ ում է ր դր անք ոչ թ ե յ ուրաքա նչյուր հպատ ա կից, քանի ո ր ո չ բոլորն էի ն վճ արունակ, այլ համ այ նք ից՝ որպես ամբո ղջու թ յու ն: Այսպիսով, համայնքը պետական գանձարանի առաջ պատասխանատվություն էր ստանձնել իր բոլոր անդամների համար:151

148 Տե՛ս Лазаревъ Я.Д., Причины бѣдствій армянъ въ Турціи и отвѣтственность за разореніе Сасуна, Тифлисъ, Типъ. И.а. Мартиросіанца, 1895, էջ 9: Տե՛ս նաև Убичини М.А., նշվ. աշխ., էջ 111: 149 Տե՛ս Խաժակ, նշվ. աշխ., էջ 44:150 Տե՛ս Ozbek Nadir, The Politics of Taxation and the “Armenian Question” during the Late Ottoman Empire, 1876 –1908, Comparative Studies in Society and History, 2012, №54(4), էջ 782-783 (http://www.ata.boun.edu.tr/ fa culty/NadirOzbek/Publications/E11.pdf): Ուսումնասիրողը ներկայացնում է Արևմտյան Հայաստանի նահանգներում հարկահավաքության ընթացքում ծեծի հետևանքով արձանագրված մահվան դեպքերի մի քանի օրինակներ՝ քաղված անգլիական դիվանագիտական ներկայացուցիչների հաղորդագրություններից: 151 Տե՛ս Խաժակ, նշվ. աշխ., էջ 44: Ըստ ամերիկացի ուսումնասիրող Սթենֆորդ Շոույի`

66


Դրանով իսկ արական բնակչության թիվը հնարավորինս նվազ ցույց տալու խնդրով շահագրգռված էր ողջ համայնքը:

Արական բնակչության իրական թիվը թաքցնելու գործում գյուղապետն ուներ լայն հնարավորություններ, քանի որ հաշվառման կազմակերպման, վիճակագրական տեղեկությունների հավաքման ընթացքում նրան էր պատկանում հիմնական դերերից մեկը: Այ սպ ես, մուխ թար ից , քահանայից և մի քան ի հասակ ավ որ մար դկա ն ցից բաղ կա ցած «ծերակույտ ի» վրա էր դրված հ ամ այնք ի՝ հա րկ մա ն ենթակ ա արա կա ն սեռի շ ն չերի ցուցակի կազմմա ն և նոր ացմ ան գործը: 152 Գյուղապետին (թաղապետերին) կամ քահանային էր հանձնարարված գրանցել արական սեռին պատկանող յուրաքանչյուր նորածին երեխային և նրա ծննդյան մասին տեղեկացնել բնակչության հաշվառման վարչության տեղական բաժանմունքին: 153 Գյուղա պետը պարտավոր էր նաև ուղեկցել վիճակագրական տվյալներ հա վաքող պաշտոնյային իր ենթակայության տակ գտնվող բնակավայրի տնե րով և հաստատել ընտանիքի ավագի հարցման արդյունքում ստաց -ված տեղեկությունները: 154 Գյուղապետին (թաղապետին) և քահա-նային էր հանձնարարված տվյալ բնակավայրից մարդահամարը կատա-րող պաշտոնյաների հավաքած տեղեկությունների ճշգրտության, ամբող-ջականության և իրականությանը համապատասխանության վերջնական վավերացումը:155

Քր իստո նյա արա կան բն ա կ չության թ վի նվազեցմամ բ և դ րա նով իսկ հ ար կ վ ողների թվի պ ակասեցմամբ շ ահ ա գ րգռված է ին քր իստոնյա այլ միլեթների156 թվում և հայ հ ամ այնք ի հոգևոր առաջն որդ ները: 1850 թ. օսմանյան օրենքով սահմանվում էր, որ «այսո ւհ ետև գլ խահարկի գո րծու մ միայ ն ք րի ս տո նյա նե րի և հ ր ե աների կրոնակ ան պետե րը պետ ք է լինեն

նախքան 1887 թվականը զինվորական տուրքը անմիջականորեն հավաքվում էր տեղական համայնքային կառույցների կողմից և այնուհետև փոխանցվում պետական գանձարան (տե՛ս Shaw Stanford J., The Nineteenth-Century Ottoman Tax Reforms..., էջ 432)։ 152 Տե՛ս Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վի լա յեթները…, էջ 285:153 Տե՛ս Shaw S., The Ottoman Census System..., էջ 331:154 Տե՛ս Gurun K., նշվ. աշխ., էջ 85:155 Տե՛ս Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 32: Հարկերի գանձումը կանոնակարգող օրենքը հայերեն թարգմանել և հրատարակել է Ա. Փափազյանը (տե՛ս «Կանոնադրություն էլայեթների, լիվաների, գյուղերի և թաղամասերի բնակիչների վրա նշանակված հարկի բաշխման մասին», Փափազյան Ա., Թուրքական վավերագրական նյութեր Օսմանյան կայսրության ոչ-մահմեդական ժողովուրդների մասին (1839-1915թթ.), Երևան, «Զանգակ-97», 2002, էջ 35-39):156 Կրոնական համայնքների կառավարման համակարգ Օսմանյան կայսրությունում:

67


միջն որդ հ ար կ ատ ո ւ ժողովրդի և գա նձարանի մի ջև»:157 Կ.Պ ոլ սի Հ այոց պատրիարքը երաշ խավ որ ում էր խա րաջի գումա րի գանձումը, որը հա վ-աք վո ւմ էր նր ա «գ ործակալներ ի» օգն ությամբ,158 ուստի ինչք ան փոքր էր ց ո ւ յց տրվում հա յ բն ակչությ ան թ ի վը , ա յ նքան, համապատաս խան աբա ր, քիչ էր հա րկ ի գումարը, և, հետևա բա ր, հեշ տ էր դրա հ ավ ա ք ել ը:

Հայ հ ոգ և որականո ւթյուն ն իրական լծա կներ ո ւներ բնակչությա ն թիվը ն վազ ցո ւյց տալու համա ր, քանի որ ինչպես արդեն մինչև 1878 թ.՝ 18 31 և 18 44 թթ. մա րդահամարն երի ընթաց քում, այնպես էլ անգամ 18 78 թ. հետո ա յն նե րգ րա վվ ած է ր վի ճ ակա գր ական տե ղեկ ությո ւն ների հ ավա-քմա ն մե ջ : Թուր քա կան կա ռա վա րու թյու նը պե տա կան ապա րա տի վե րա-կազ մա վոր ման և հա մա պա տաս խան թվով մաս նա գետ նե րի բա ցա կա յու-թյան պայ ման նե րում հար կադր ված էր ոչ մահ մե դա կան բնակ չու թյան վե-րա բե րյալ վի ճա կագ րու թյան հա վաք ման գոր ծում հա մա գոր ծակ ցել մի լեթ-նե րի առաջ նորդ նե րի հետ՝ ներգ րա վե լով ինչ պես կենտ րո նա կան, այն պես էլ հատ կա պես տե ղա կան եկե ղե ցա կան կա ռույց նե րը:159

Քրիստոնյա բնակչության թվի նվազեցմամբ շահագրգռված էին նաև թուրք նահանգապետերը, քանի որ, ինչպես նշում է Վ. Տեպլովը, վալիները, գրվածից շատ ցույց տալով քրիստոնյաների թիվը, պարտավոր կլինեին վճարել իրական և գրված թվերի տարբերությունից գոյացած « բեդ ել-ի ասքերի» ավելցուկը և, երկր ո րդ ը , «... իր ե ն ց նահա ն գնե րը ժամանելով կերակրվելու (н а кормл ение ), ընդ որում մ եծ մասամբ կարճ ժաման ակով, նրան ք ձգտո ւմ են հնա ր ա վորին չ ա փով մեծ եկամ ո ւ տ դ իզել և, ոչ մահմեդ ական բնակ չության թիվը պակ ա ս ցույց տա լով, գրպանել գանձված լրացո ւցիչ գո ւմարը»:160

Ինչպես նախքան 1878 թ., այնպես էլ դրանից հետո սովորական երևույթ էր հաշվառումից խուսափելու նպատակով այն անցկացնող պաշտոնյային կաշառելը: Այսպես, Գրիգոր Արծրունին արձանագրում է, որ « ...քրիս-տոնեաները, առ ան ց այդ էլ ծ ան ր հար կե ր ը չը կամե նալո վ ա ւ ելաց նե լ տալ, անկասկած ամենայն մի ջ ո ց գոր ծ են դնու մ որք ան կարելի է պակ ա ս ցոյց տալ իր ե ն ց թիւը ե ւ նա ե ւ ն ոյնի ս կ պա շտօնեաները նոցայ օգն ում կը լինին ա յս բանի մ է ջ, յայ տ ն ի բան է կաշառք առ նելո վ, որ . . . տաճիկ պաշտօնեաների

157 Տե՛ս Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 34:158 Տե՛ս Дадіанъ М., նշվ. աշխ., էջ 11:159 Տե՛ս Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 34:160 Տե՛ս Теплов В., նշվ. աշխ., էջ XI:

68


կեանքն ու գ ո յ ութիւ նն է »: 161

Դեպքեր ին ժամանա կակ ից ա րև մ տ ահ այ գործ իչ Գ. Վարդանյան ը ն շ ում էր, որ թո ւր քահայերը միշտ խ ու սա փ ել են ի րե նց ը նտ ան իքի, մանավա ն դ արական սեռին պատկանող շնչե րի թիվը ճ շգր իտ հա յտ նե լուց, որպեսզի «ա զա տո ւե ն վճ ար ելու զի ն ուորա գր ութեան փոխարէն առ նո ւ ած , ի նչ պէս եւ ճ անապա ր հն երի շ ին ութեա ն հ ամար առ նո ւա ծ տո ւրքե ր ի ց», և այդպիսիք մ անա վա նդ Արև մ տյան Հ այ աս տանի ներքին գավառնե րո ւ մ «այս եւ այ լ կողմնակի պատճառ նե րից» շատ -շ ա տ են: Ն ա նաև խո ստ ովան ու մ էր հե-տևյ ալը. « Չ պ իտ ի ուշանամ յայտարարել ո ւ , որ ես 1 893 թ. ու նեցայ մի զաւակ, ո ր եւ թէ եւ Տ. . . քաղաք ի առաջնոր դարանի ցու ց ակում մ տ ել էր, ս ակայն պետական ցու ցակում չկար, եւ մինչեւ վերջն էլ չ մ տ աւ»: «Ու այդ յաջողուել է ր անել մեզ, - շ ա րունակ ում է հեղ ինակը,- տալով մ ի անգամ միա յն մի մէջիդ իէ 162 մու խթ ա ր ին» :163

Միսաք Բդեյանը, ով նախքան Մեծ եղեռնը Մշո սանջակի վարչական մարմիններում տարբեր ցածր պաշտոններ է զբաղեցրել, իր հուշերում վկայում է, որ մշեցիների շրջանում համատարած սովորություն կար 5-10-15-20 տարիներով գաղտնի պահել արական սեռին պատկանող նորածինների ծնունդը. «զի ն ու որակա ն տու րքը ք անի մը տ ար ի յե տաձգ ե լ ու և չվճարելու դի տաւո րո ւթեամբ.. . և եր բ որ ոշ էի ն մ արդահ ամ ա րի գրասենեակ ը արձա-նագրել տա լ , իրենց հայ մո ւխ թա ր նե ր ուն կա մ գիւղապե տներուն միջոցաւ ա յնպէս մը ցոյց կո ւտային, որ իբր թ է անոնք այդ ն ոյն տարին ծնած են և ըստ ա յնմ ալ՝ անո նց ա ն ձնա գիր կը տրուէ ր : Մի նչ դ եռ , ա յս կար գի ն որածին-նե րուն մ էջ կ ա յ ին շատեր ո ր ամուսնաց եր եւ մինչեւ իսկ զա ւակի ալ հայ ր է ին եղե ր» :164

Օսմանյա ն կ առ ավ արո ւթ յա ն պաշտ ո ն յա ները երբեմն խոստո վ ան ում էին , որ գլխ ահարկը գանձ վում է մ իայ ն պե տո ւթ յան քր ի ստո նյա իր ական բնակչութ յան կե սի ց , մյուս կե սի ն հաջող վո ւմ է խուս ափե լ հ աշվառո ւմի ց և հարկ ու մի ց : 165

Հարկումից խուսափելու նպատակով հայ բնակչության կողմից իր թվա քանակը թաքցնելու մասին արձանագրում էին և բրիտանացի դի վա-

161 Արծրունի Գ., Վիճակագրական տեղեկութիւններ Հայաստանի բնակիչների մասին, «Մեղու Հայաստանի», 1882, 24 հունվար:162 Թուրքական արծաթե դրամ: 163 «Հորիզոն», 1912, № 289:164 Բդէեան Ս. և Մ., նշվ. աշխ., էջ 27 6: 165 Տե՛ս Զոհրապ Գ., Հայկական հարցը..., էջ 13:

69


նագետները: Այսպես, Դիարբեքիրում Մեծ Բրիտանիայի փոխհյուպատոս Բարնըմը դեսպան Ջ. Գոշենին հասցեագրած 1880 թ. հոկտեմբերի 7-ի իր նամակում, ներկայացնելով Խարբերդի նահանգի թուրքական սալնամեից քաղ ված մի վիճակագրական աղյուսակ, նշում էր, որ քրիստոնյա բնակչության թվա քանակի վերաբերյալ դրա տվյալներն արժանահավատ չեն, քանի որ ներկայացնում են միայն «բեդել-ի ասքերի» տուրքը վճարողների թիվը: «Ես սովորութիւն ըրած եմ Դիարբեքիրի մերձակայ գիւղերն այցելած ատեն ժողովրդէան թուոյն եւ բաժանման վրայ քննութիւն ընել, բայց չեմ կարծէր որ երբեւէ ճիշտ տեղեկութիւն ստացած լինիմ, - շարունակում է դիվանագետը: - Երբ այս կարգի տեղեկութիւն խնդրէ ոք, գիւղացիք միշտ կասկած կը յղանան, անոր նպատակին նկատմամբ, եւ, ընդհանրապէս, ենթադրելով, թէ Պետելաթի166 տուրքին համար է, միշտ կը ծածկեն իրենց թիւերը»:167

Օսմանյան կառավարությունը միջոցներ էր ձեռնարկում հաշվառումից խուսափողների դեմ , որոնք սակայն շոշափե լի արդյո ւնք չէի ն տ ալիս: Այս-պես, որ պե ս զ ի հեշ տաց վի գլխահարկի գան ձում ը, 1 878 թ. բնակչության հաշվառման կանոնակարգով սահմանվեց ծննդյան վկայագրերի կամ «մար-դահամարի թղթերի »՝ «Նուֆուզ թեսքերեսի» (Nü fus T e zk er esi) կ ամ «հա-միդիեների» համակարգը:168 « Հ ամի դիե» պետք է ձևակերպվեր մեկ տա-րեկանը լրացած կայսրության արական սեռին պատկանող յուրաքանչյուր հպատակի համար: Դրանք յուրօրինակ վկայագրեր էին` ապացույց, որ « համիդի ե» ունեցո ղ ա նձ ը հաշվ առ վա ծ է, այսի նքն՝ ա պա գա յ ու մ կհարկվի : «Համիդիեները» սկս եց ին տրվել 1 88 1 թվակա նից մարդահամ արի ընթ աց-քում գ րանցվ ած յու րա ք ա նչյուր ա նձի: Որպեսզի բ նա կչու թյ ո ւն ը չխուսափի « հա միդիեների ց », սա հմանվեց , ո ր առա ն ց այդ փաստաթ ղ թ ի արգե լ վում են սեփա կ ան ության ա ռք ու վաճառ քը, եր կրի ն երսու մ և ե րկր ից դ ուրս ճա-նապ ա ր հո րդ ություններ կ ատ ա րելը, դա տա րա ն դի մելը, ոստիկանություն և կա ռա վա րման այլ մար մ ի ն ն երի հ ետ գ ործ ու նե նա լը :169 Թուրքական կառավարությունը նաև տուգանում էր «համիդիեներ » ստան ալուց խու-սափելու համար :170 Սակայն, անձնագրային հա մակարգի ներդրումը

166 Նկատի ունի «բեդել-ի ասքերի» տուրքը:167 Բարնըմի նամակը տե՛ս «Մասիս», 1881 թ. հոկտեմբերի 31, թիվ 3020, մեջբերվում է ըստ՝ Հայկ Վահէ, նշվ. աշխ., էջ 303:168 Տե՛ս Խաժակ, նշվ. աշխ., էջ 55:169 Տե՛ս Shaw S., The Ottoman Census System..., էջ 331:170 Տե՛ս K arpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 32:

70


չտվեց սպասված արդյունքը՝ խո ր դ իմ ա դրություն ա ռաջա ցնելով հայ բնակչության մեջ: Դեպքերին ժամանակակից հայ լրագրող Սեյլանը վկայում է, որ «համիդիեների» ստացումից «դուր ս մնացին լեռնակա ն հ այ-եր, մի շարք շի նականն եր , ո ր կը կա զմ են վիճ ակ ա գրուած ն երի մի եր րոր դ-ը »: « Սա սնցի , Գէաւա րցի, Զե յթ ունցի ե ւ այլ ամր ադիրք հայերի ց մ ի մ աս-ը միայն ստ ացան Համ ի դի է թե սքերիէ, - շ արունակում է հե ղինակ ը,- այն է լ քաղա ք գն ա լիս ան ցագիր ու նե նալու մ տոք »:171

171 Սեյլան, Տաճկա-Հայաստանի ազգաբնակչութիւնը, «Մուրճ», 1895, № 7:

71

ԳԼՈՒԽ ԵՐԿՐՈՐԴ

ԱՐԵՎՄՏԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԹՎԱՔԱՆԱԿԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ Կ. ՊՈԼՍԻ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՐԻԱՐՔԱՐԱՆԻ ՎԻՃԱԿԱԳՐԱԿԱՆ

ՏՎՅԱԼՆԵՐԸ 1. Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նի վի ճա կագ րա կան

համակարգի ձևավորումը: Արևմտահայության թվաքանակի վերաբերյալ Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի՝ 1878-1910 թթ.

վիճակագրությունները

Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նը, ո րի հա սույթ նե րի մե ծա գույն մա սը գո յա նում էր օս մա նահ պա տակ հա յե րից գանձ վող տուր քե րից, պետք է ընդ-հան րա կան պատ կե րա ցում ու նե նար հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի վե-րա բեր յալ: Քանի որ եկեղեցական տուրքի հիմնական վճարողը հայ ծուխն էր կամ տունը, հնուց ի վեր եկեղեցական թեմերի առաջնորդարաններում պահվում և պարբերաբար նորացվում էին զուտ և խառը հայաբնակ գյու-ղերի և դրանցում հայ ծխերի թվի մասին տվյալներ, որոնք նաև ուղարկ-վում էին Կ. Պոլիս:1

XIX դա րի կե սե րին արևմ տա հայ ազ գա յին-լի բե րալ հո սան քը, բռնե-լով ինք նա ճա նա չո ղութ յան ու ղին, սկսում է ո րո շա կի հե տաքրք րութ յուն դրսևո րել Փոքր Ա սիա յի և Արևմտ յան Հա յաս տա նի գա վառ նե րի հայ բնակ-չութ յան կա ցութ յան, այդ թվում և ն րա թվա քա նա կի հար ցե րի նկատ մամբ: 1850-60-ա կան թթ. հայ կա կան ե րեք պար բե րա կան՝ « Մաս յաց ա ղավ նին», « Բա նա սե րը» և «Եվ րո պան», հան դես են գա լիս աշ խար հում ապ րող հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի վե րա բեր յալ հրա պա րա կում նե րով, որ տեղ նաև ներ կա յաց վում էին ինչ պես ամ բողջ Օս ման յան կայս րութ յան, այն պես էլ նրա ա ռան ձին նա հանգ նե րի հա յութ յան թվա քա նա կի վե րա բեր յալ հայ կա-կան և եվ րո պա կան մի քա նի աղբ յուր նե րից քաղ ված վի ճա կագ րութ յուն-ներ:2 Նույն ժա մա նա կաշր ջա նում կազմ վում և հ րա պա րակ վում են Օս ման-

1 XIX դա րի կե սե րին այդ տվյալ նե րից օգտ վել է և Ու բի չի նին, որը, իր «Նա մակ ներ Թուր քի ա յից» գրքում ներ կա յաց նե լով կայս րու թյան թե մա կան բա ժա նո ւմ ը, տա լիս է որոշ թե մե րի հայ ծխ երի թի վը (տե՛ս Ubicini J.-H.-A., Lette rs on Turkey , p ar t I I, The R ai-ah s..., էջ 27 8 - 2 80):2 Տե՛ս «Եւրո պա», 18 50, № 30 ( Ազգայի ն վիճակագրություն), «Բանասէր», 1851, №11 (Վիճակագրական և ազգագրական տեղեկություններ Տաճկաստան, Ռուսաստան և այլ զանազան երկ րն եր բնակող հայոց վրա), «Մասյաց աղավնի», 1860, №1-2 : «Եվրոպա» հանդեսում առաջին անգամ հայերեն տպ ագրվում են 1844 թ. թուրքական

72

Գլուխ երկրորդ

յան կայս րութ յան հա յաբ նակ բնա կա վայ րե րի ցու ցակ ներ։3

Ինչ պես նշում է Մա ղա քիա Օր ման յա նը. « Գաղ ղիոյ մէջ կրթո ւած ու-սում նա կան նոր սե րունդ մըն ալ մէջ տեղ ել լե լով, նոր շար ժում մը սկսաւ ազ գա յին գոր ծե րուն ըն թաց քին մէջ, եւ հա սա րա կու թեան զա նա զան դա-սա կար գե րուն մէջ հան րա յին գոր ծե րու մաս նակ ցու թեան ե ռանդ մը ե րե-ւան ե կաւ»:4 Այդ շարժ ման արդ յուն քում ի րա կա նաց վում են մի շարք բա-րե փո խում ներ. այս պես, 1841 թ. Պատ րիար քա րա նին կից ստեղծ վում են Ելևմ տա կան հանձ նա ժո ղո վը, 1847 թ.` Քա ղա քա կան և Կ րո նա կան ժո ղով-նե րը, 1850 թ.` Ու սում նա կան խոր հուր դը: Բա րե փո խում նե րի հա մա տեքս-տում գի տակց վում է նաև վի ճա կագ րա կան տե ղե կութ յուն ներ ու նե նա լու կար ևո րութ յու նը, ին չը պար տադ րում էր կար գա վո րել վի ճա կագ րութ յան հա վաք ման և մ շակ ման աշ խա տանք նե րը՝ կենտ րո նաց նե լով դրանք որ ևէ մարմ նի ի րա վա սութ յան տակ:

Խն դիրն իր լու ծումն է ստա նում 1860 թ. ըն դուն ված Ազ գա յին սահ-մա նադ րութ յան մեջ (օս ման յան կա ռա վա րութ յան կող մից հաս տատ վել և օ րեն քի ուժ է ստա ցել 1863 թ.): Սահ մա նադ րութ յան 13-րդ հոդ վա ծով Հա-յոց պատ րիար քա րա նի դի վա նա տան ներ քո նա խա տես վում էր ստեղ ծել Ազ գա հա մա րի գրա սեն յակ. «...որ ազ գայ նոց քա ղա քա կան վի ճա կագ րու-թեա նը, այ սինքն ծննդեան, ա մուս նու թեան եւ վախ ճան ման վե րա բե րեալ ար ձա նագ րու թեամբ կը զբա ղո ւի»:5 Այս գրա սեն յա կին էին տրվում «թե ճա նա պար հոր դութ յան հա մար և թե ու րիշ անձ նա կան գոր ծառ նու թեանց հա մար պէտք ե ղած վա վե րա կան թղթե րը, նաև ծննդեան, ա մուս նու թեան վախ ճան ման վկա յագ րե րը» կազ մե լու գոր ծա ռույ թը:

Սահ մա նադ րութ յան 14-րդ հոդ վա ծով Հա յոց պատ րիար քա րա նի դի վա-նա տան դի վա նա պե տին կար գադր վում էր «...ա մէն տա րի` թէ Կոս տանդ-նու պոլ սոյ մէջ եւ թէ դուր սե րը ծնած, ա մուս նա ցած եւ վախ ճա նած ազ գայ-նոց տո մար նե րուն օ րի նակ նե րը բե րել տալ եւ Պատ րիար քա րա նի Դի ւա նա-տան ընդ հա նուր Ազ գա հա մա րին մէջ ար ձա նագ րել տալ»:6 96-րդ հոդ վա-ծով ա ռաջ նոր դա րան նե րին կից ա ռաջ նոր դա նիստ քա ղաք նե րում նա խա-

մարդահամարի տվյալները:3 Տե՛ս Ընդհանուր ցուցակ Տաճկաստանի հայաբնակ գաւառաց, քաղաքաց, գիւղաքաղաքաց եւ երեւելի գի ւղ օ ր էի ց, Կ.Պոլիս, տպ. Ռուբե ն Յ. Քիւր քճ եա նի , 1864:4 Օրմանեան Մ. Արք., Հայոց եկեղեցին եւ իր պատմութի ւն ը, վարդապետութիւնը, վարչութիւնը, բ ար եկարգութիւնը, արարողութիւնը, գրականութիւնը ու ներկայ կացութիւնը, Կ. Պոլիս, հրատարակիչք Վ. եւ Հ. Տէր-Ներսէսեան, 1911, էջ 120 :5 Ազգային սահմանադրութի ւն հայոց , Կ. Պօլիս, տպ. «Միւհէնտ իս եան», 1863, էջ 20:6 Նույն տեղում:

73


տես վում էր ստեղ ծել նույ նան ման գոր ծա ռույթ նե րով գա վա ռա կան դի վա-նատ ներ, սահ ման վում էր, որ «ա ռաջ նոր դա կան վի ճա կին բո լոր ժո ղովր-դաց թա ղա կան ազ գա հա մա րի տո մար նե րը հոն պի տի ժո ղո վո ւին, եւ գա-ւա ռա կան ընդ հա նուր ազ գա հա մար պի տի կազ մո ւի»:7

Արևմ տա հա յոց ե կե ղե ցա կան-հա մայն քա յին կա ռույց նե րը նաև պար-տա վոր էին օ ժան դա կել թուր քա կան կա ռա վա րութ յա նը վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի հա վաք ման գոր ծում, և, ինչ պես ար դեն նշվել էր նա խորդ գլխում, նախ քան 1878 թ. օս ման յան կա ռա վա րութ յան նա խա ձեռ նած բնակ չութ յան հաշ վա ռում ներն անց կաց վում էին Պատ րիար քա րա նի և ա ռաջ նոր դա րան-նե րի ներգ րավ մամբ: Հայ հոգ ևո րա կա նութ յունն այդ օ ժան դա կութ յու նը ցույց էր տա լիս դժկա մութ յամբ՝ երկ յուղ կրե լով, որ հաշ վա ռում նե րը կա րող են հան գեց նել ի րենց հոգ ևոր հո տի հան դեպ թուր քա կան կա ռա վա րութ յան վե րահս կո ղութ յան ա ճին:8

1870-ա կան թթ. Հա յոց պատ րիար քա րա նի վի ճա կագ րա կան հա մա-կար գը հիմ նա կա նում ձևա վոր ված էր: Վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը հա-վաք վում էին եր կու հիմ նա կան ե ղա նակ նե րով: Ա ռա ջին դեպ քում Պատ-րիար քա րա նը հրա հանգ էր ի ջեց նում թե մեր՝ հանձ նա րա րե լով թե մի ա ռաջ նոր դին ո րո շա կի ժամ կետ նե րում (սո վո րա բար մե կից ե րեք ա միս) հա վա քել և Կ. Պո լիս ու ղար կել թե մի ի րա վա սութ յան տակ գտնվող տա-րած քի հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի վե րա բեր յալ, եր բեմն նաև այլ բնույ թի (ե կե ղե ցի նե րի, վան քե րի, կրթա կան հաս տա տութ յուն նե րի, ա շա կերտ նե րի թիվ և այլն) վի ճա կագ րա կան տվյալ ներ: Ի րենց հեր թին թե մի ա ռաջ նորդ ներն աշ խա տանք նե րի մեջ էին ներգ րա վում տե ղե րում հայ ցած րաս տի ճան հոգ ևո րա կա նութ յա նը, ո րին հանձ նա րար վում էր վի ճա կագ րա կան տե ղե կութ յուն ներ հա վա քել ի րենց հա մայնք նե րի վե-րա բեր յալ: Քա հա նա նե րը, օգ տա գոր ծե լով ե կե ղե ցա կան տո մար նե րի (ծխա մատ յան նե րի) տվյալ նե րը և սե փա կան հաշ վում նե րը, կազ մում էին պա հանջ ված վի ճա կագ րութ յու նը և այ նու հետև ու ղար կում այն թե-

7 Նույն տեղում, էջ 53: Աղբյուրներում մեզ չի հաջողվել գտնել որևէ տեղեկություն Ազգային սահմանադրության ընդունմանը հաջորդած տարիներին Ազգահամարի գ րա սե նյակների գործունեության վերաբերյալ: Չենք կարող բացառել, որ դրանց ստեղծմանն ու գործունեությանը վերաբերող Ազգային սահմանադրության դրույթները կյանքի չեն կոչվել: 8 Ամերիկացի ուսումնասիրող Ս. Շոուն մասնավորապես նշում է, որ «...քրի ստոնյա միլեթների առաջ նո րդ նե րը ուղղակիորեն խրախուսում էին իրենց ազգությունների ջանքերը հաշվառումից խուսափելու ուղղությամբ» (տե՛ս S haw S., The Ottoman Census System..., էջ 326):

74


մական կենտրոններ, որտեղ առաջնորդարանին կից գործող գրասեն-յակներում այդ տվյալներն ամփոփվում էին, կազմվում համագումար ցուցակներ, որոնք, զետեղվելով տեղեկագրերում, ուղարկվում էին մայրաքաղաք: Վիճակագրական ցուցակներն առաջնորդարանների կողմից պարբերաբար նորացվում էին,դրանց հիման վրա կազմվում էին «առաջնորդարանի տուրքի» վճարողների, ընտրողների ցուցակները և այլն:9

Երկ րորդ ե ղա նա կով Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նը տվյալ ներ էր հա վա քում իր հանձ նա կա տար նե րի մի ջո ցով, ո րոնք սո վո րա բար ընտր վում էին ե րի տա սարդ ե ռան դուն հոգ ևո րա կան նե րից: Ն րանց հանձ նա րար վում էր շրջել թե մե րով և վի ճա կագ րութ յուն ներ կազ մել՝ հաշ վա ռե լով ինչ պես հայ ծխե րը, այն պես էլ դրանց ան դամ նե րի թի վը: Այս դեպ քում տե ղե րում հայ հոգ ևո րա կա նութ յա նը վե րա պահ ված էր օ ժան դա կող դեր. նրանք պար տա-վոր էին ա ջակ ցութ յուն ցու ցա բե րել Պատ րիար քա րա նի հանձ նա կա տար-նե րի աշ խա տանք նե րին: Վե րա դառ նա լով մայ րա քա ղաք՝ հանձ նա կա տար-նե րը կազ մում էին զե կու ցագ րեր, որ տեղ ամ փո փում էին ի րենց ճա նա պար-հոր դութ յան արդ յունք նե րը: 1860-70-ա կան թթ. Պատ րիար քա րա նի հանձ-նա կա տար նե րից ա ռա վել աչ քի էին ընկ նում Պո ղոս Նա թան յա նը և Վա հան վար դա պետ Տեր- Մի նաս յա նը ( Պար տի զակ ցին):10

9 Տե՛ս Մեսրոպ Գ., նշվ. աշխ., էջ 61: 10 Պողոս Նաթանյանի զեկուցագրերից մի քանիսը հրատարակվել են առ ան ձին գրքույկներով (տ ե՛ս Նաթանեան Պօղոս, Առաջին տեղեկագրութիւն վիճակին Նիկոմիդիոյ, Կ. Պօլիս, տպ. Պ. Ճէզվէճեան, 187 1: Նույնի՝ Արտօսր Հայաստանի կամ տեղեկագիր Բալուայ, Քարբերդու, Չարսանճագի, Ճապաղ Ջուրի եւ Երզնկայու: Յաուելուած ըստ խնդրանաց ազգասիրաց Խիզան գա ւա ռ, Կ. Պօլիս, 1877: Նո ւյնի՝ Տեղեկագրութիւն ընդհանուր վիճակին Գաղատիոյ, Կ. Պօլիս, տպ. Յարութիւն Մարգարեանի, 1873: Նույնի՝ Տեղեկագիր ընդհանուր վիճակին Սեբաստւոյ եւ անոր կուսակալութեան ն եր քե ւ գտնւող մէկ քանի գլխաւոր քաղաքաց, Կ. Պօլիս, տպ. «Հայաստանեայց», 187 7: Ն ու յնի՝ Տեղեկագրութիւն Սիվրիհիսարու, Կ. Պօլիս, տպ. Անդրանիկ Վարդանեանի, 1872):

Վահան Պարտիզակցու տրամադրության տակ գտնվող տեղեկությունների մա-սին պատկերացում է տալիս նրա կազմած «Վիճակագիր Հ այ ոց ի Թուրքիա» վիճա-կագրական աղյուսակը (հրատարակվել է «Մասիսի» 1880թ. ն ոյ եմ բե րի 15 (27)-ի համարում): Հեղինակը դասակարգում է տվյալները՝ ըստ Հայ եկեղեցու թեմերի՝ նշելով տվյալ թեմի կենտրոնական քաղաքը, բնակավայրերի ընդհանուր թիվը, հայ տների թիվը (կլորացվա ծ) և առաջնորդի անունը:

Հ ամաձայն Պա րտ իզակցու տվյալների՝ Օսմանյան կայսրության 52 թեմերում կար 204,600 տուն հայ (հաշվարկը կատարվել է մեր կողմից՝ ըստ ցուցակի): Նա նշում է, որ «Թուրքիո Հայոց» վիճակացույցը քաղել է «կէս պաշտօնական կամ անձնական կերպով գտած աղբիւրներէ»: Վահան Պարտի զակցին նաև հավաքել էր Թու րքիայի հայ աբնակ բնակավայրերի ամբողջական ցուցակը, որը նա նախատեսում էր հրատարակել

75


1877-78 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ավարտից հետո, երբ Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի ջանքերով բարձրանում է Արևմտյան Հայաստանի նահանգներում բարեփոխումների անցկացման հարցը, արևմտահայության թվաքանակի, մահմեդական և հայ ազգաբնակչության տոկոսային հարաբերակցության հարցերը բացառիկ կարևորություն են ստանում:

Թե ինչ պի սի նշա նա կութ յուն էր տա լիս եվ րո պա կան դի վա նա գի տութ-յունն այս հար ցին, եր ևում է հետև յալ օ րի նա կից: Երբ Բեռ լի նի կոնգ-րե սի նա խօր յա կին Մկր տիչ Խ րիմ յա նի գլխա վո րած հայ կա կան պատ-վի րա կութ յու նը շրջում էր եվ րո պա կան մայ րա քա ղաք նե րով՝ բա րե փո-խում նե րի ի րա կա նաց ման հար ցում ա ջակ ցութ յուն հայ ցե լով եվ րո պա-կան քա ղա քա կան գոր ծիչ նե րից, Փա րի զում Ֆ րան սիա յի ար տա քին գոր-ծե րի նա խա րար Վիլ յամ Վա դինգ տո նի հետ հան դիպ ման վեր ջում նա-խա րա րը նշում է, որ հա յե րի ներ կա յաց րած փաս տաթղ թե րը պա րու նա-կում են միայն ընդ հա նուր գա ղա փար ներ, մինչ դեռ մեծ տե րութ յուն նե-րին անհրա ժեշտ են «շո շա փե լի ա պա ցույց ներ»: Նա խա րարն ա ռա ջար-կում է շտապ ներ կա յաց նել վի ճա կագ րա կան փաս տաթղ թեր, ո րոնց մեջ պետք է ման րա մասն ցույց տրվեն հա յե րի քա նա կը և այլ ազ գութ յուն նե-րի հետ տո կո սա յին հար ա բե րակցութ յուն ը Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա-հանգ նե րում:11

« Մա սիս» լրագ րի 1878 թ. մար տի 25-ի հա մա րում լույս տե սած մի հա-ղոր դագ րութ յան հա մա ձայն՝ նույն թվա կա նի մար տի 19-ին բրի տա նա ցի հայ աս եր գոր ծիչ Ջեյմս Բ րայ սը հայ կա կան շա հե րը պաշտ պա նե լու նպա-տա կով իր տա նը հրա վի րած խորհր դա կց ութ յան ժա մա նակ այլ խնդիր նե րի շար քում օ րա կար գի ա ռա ջին կե տով դրել էր հետև յալ հար ցը. « Թէ Հա յաս-

առանձին գրքույկով: «Այս գրքույկիս մէջ պիտի նշանակուին Հայաբնակ գաւառները իրենց բոլոր գիւղերովը և տուներովը, ուրոյն ուրոյն առանձ ին», - հաղորդում է հեղինակը (տե՛ս « Մա սիս», 1880 թ. նոյեմբերի 15 (27)):

«Մասիս»-ի հաջորդ համարներից մեկում այդ աղյուս ակին տ ված իր պարզա-բանումներում Վահան Պարտիզակցին, մասնավորապես անդրադառնալով այն հար-ցին, թե ինչու չի տվել հայ բնակչության կոնկրետ թիվը, գրում էր, որ «այդ ա նկ ար ելի է, վասնզի Թուրքիոյ մէ ջ անձ համր ել ը անհնար է, ո՛չ Օսման եան պետութիւնը եւ ո՛չ ազգային որեւէ իշխանութիւն կարող է առ այդ»: Հ եղինակի դիտարկումներով մեկ հայ տան բնակիչների միջին թիվը գյուղերում պետք է ընդունել 8, իսկ քաղաքներում՝ 5-6 շունչ, միջինը՝ 7 շունչ (տե՛ս «Մասիս», 1 88 1 թ. փետրվարի 5 (17)): 11 Տե՛ս Կոստ անդյան Է., Մկրտիչ Խրիմյան: Հասարակական-քաղաքական գոր ծու-նեությունը, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտ, «Զանգակ-97» տպ., 2000, էջ 241, 242:

76


տա նի ար դի հայ բնակ չաց թիւն որ չափ է բաղ դա տու թեամբ Մոս լեմ (Իս-լամ) ժո ղո վուր դէան հետ»:12

Այս նոր ի րա վի ճա կի հետ կապ ված՝ Արևմտ յան Հա յաս տա նի վե րա բեր յալ վի ճա կագ րա կան տե ղե կութ յուն նե րի հա վաք ման ուղ ղութ յամբ Պատ րիար-քա րա նի աշ խա տանք նե րը թևա կո խում են նոր փուլ: Հայ կա կան հար ցի շուրջ դի վա նա գի տա կան գոր ծըն թաց նե րում Հա յոց պատ րիար քա րա նը ստիպ ված է լի նում հա կադ րել օս ման յան վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րին իր հաշ վում նե րը՝ փոր ձե լով հիմ նա վո րել, որ հայ բնակ չութ յու նն Արևմտ յան Հա յաս տա նում ե թե ո՛չ բա ցար ձակ, ա պա հա րա բե րա կան մե ծա մաս նություն է կազ մում:

1878 թ. ամ ռա նը կա յա նա լիք Բեռ լի նի կոնգ րե սին ներ կա յաց վե լու հա-մար հայ կա կան պատ վի րա կութ յան ան դամ Ս տե փան Փա փազ յա նը պատ-րաս տում է «Օս ման յան Հա յաս տա նի», այ սինքն՝ Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի բնակ չութ յան վի ճա կագ րութ յու նը և բա ցատ րա կան գրութ յու-նը՝ « Վի ճա կագ րա կան ծա նօ թու թիւն Օս մա նեան Հա յաս տա նի բազ մա մար-դու թեան վրայ» վեր նագ րով, ո րը կցվում է «Ծ րա գիր կազ մա կեր պա կան կա-նո նագ րի Օս մա նեան Հա յաս տա նի» բա րե նո րո գում նե րի ծրագ րին:13 Ս տե-փան Փա փազ յա նը, հիմն վե լով 1877թ. Օս ման յան կայս րութ յան պաշ տո նա-կան «տա րե ցոյ ցի»14 և Ա. Ու բի չի նիի տվյալ նե րի վրա, Օս ման յան կայս րութ-յան հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կը հաշ վում էր 3,000,000, ո րից 400,000-ը՝ Կ. Պոլ սում և Բալ կան յան թե րակղ զում, 600,000-ը՝ Փոքր Ա սիա յի և Կի լի կիա-յի մեջ, 670,000-ը՝ Փոքր Հայ քում ( Սե բաս տիա յի վի լա յեթ և Կե սա րիա յի սան-ջակ) և 1,330,000-ը՝ Արևմտ յան Հա յաս տա նում (ըստ ծրագ րի` բո վան դա կում էր Էրզ րու մի և Վա նի վի լա յեթ նե րը, Դիար բե քի րի վի լա յե թի հյու սի սա յին մա-սը, Խար բեր դի սան ջա կի ար ևել յան մա սը (արև մուտ քից սահ ման ու նե նա լով Եփ րա տը), Ար ղա նա յի սան ջա կը և Ս ղեր դի սան ջա կի հյու սի սա յին մա սը):15

Այս ծրագ րի կազմ մա նը զու գա հեռ՝ Պատ րիար քա րա նը մի շարք քայ լեր է ձեռ նար կում՝ Արևմտ յան Հա յաս տա նի, ինչ պես նաև ամ բողջ Օս ման յան կայս-րութ յան հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի վե րա բեր յալ ա ռա վել ման րա մասն և թարմ տվյալ ներ ու նե նա լու հա մար: 1878թ. մար տի 21-ին պատ րիարք Ներ սես Վար ժա պետ յա նը շրջա բե րա կան նա մա կով դի մում է հայ կա կան բո լոր թե մե րի ա ռաջ նորդ նե րին՝ հանձ նա րա րե լով նրանց կազ մել և մայ րա քա ղաք ու ղար կել

12 Տե՛ս «Մասիս», 1878 թ., մարտի 25 (ապրիլի 6):13 Տե՛ս Ծրագիր կազմակերպական կանոնագրի Օս մանեան Հայաստանի, մեջբերում ենք ըստ՝ Լէօ, Հայոց հարցի վաւերագրերը..., էջ 79-90:14 Ըստ երևույթին խոսքը 1877 թ. օսմանյան տարեգրքի՝ սալնամեի մասին է:15 Նույն տեղում, էջ 87:

77


ի րենց են թա կա յութ յան տակ գտնվող վի ճակ նե րի «բո լոր ազ գա յին հաս տա-տու թեանց, կալ վա ծաց և բ նակ չաց» վի ճա կագ րութ յու նը:16

Ա ռաջ նոր դա րան նե րի տվյալ նե րը ստաց վում են 1-2 ամս վա ըն թաց-քում:17 Վի ճա կագ րա կան ցու ցակ նե րին կից գրութ յուն նե րից մենք կա րող ենք տե ղե կա նալ, թե ինչ պի սի դժվա րութ յուն նե րի են հան դի պել տե ղի հայ կա կան հա մայն քա յին-ե կե ղե ցա կան կա ռույց նե րը տվյալ նե րի հա վաք-ման ժա մա նակ: Այս պես, Բա լո ւի ա ռաջ նորդական փոխանորդ Պո ղոս վարդապետ Նաթանյանը 1878 թ. ապ րի լի 26-ին Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ-րիար քա րան ու ղար կած պա տաս խան նա մա կում, ներ կա յաց նե լով իր թե-մի վի ճա կագ րութ յու նը, նշում էր, որ «...թէ պէտ վի ճա կիս Հայ ա նուն կրող բնակ չաց թի ւե րը մի առ մի նշա նա կե ցին, բայց սա կայն քիւրտ բնակ չաց նա հանգ նե րու եւ գիւ ղե րու բնա կիչ նե րուն որ քա նու թիւ նը պա րու նա կող ցու ցա կը կ ‘ու սա կա լու թե նեն խնդրե ցինք»: Քա նի որ օս ման յան իշ խա-նութ յուն նե րը հրա ժար վե ցին տվյալ ներ տա լուց, ուս տի, գրում է ա ռաջ-նոր դը. «չենք կա րող Ձեզ թիւ տա լու, նա մա նա ւանդ, ըստ մե ծի մա սին քրդաբ նակ գիւ ղե րիս բո լո րո վին ապս տամբ որ ը սենք, չենք սխա լո ւիր»:18

Պատ րիարք Ներ սես Վար ժա պետ յա նին Կա րի նի քա ղա քա յին ժո ղո վի՝ 1878 թ. ապ րի լի 16-ի պա տաս խան նա մա կում մաս նա վո րա պես նշվում էր, որ թեև. «...հարկ էր նոր վի ճա կագ րու թիւն ը նե լով տե ղե կագ րիլ եւ զոր թէեւ փոր ձե ցանք ը նել, այլ մէկ եր կու օ րէն հա մո զո ւե ցանք, որ շատ ժա մա նա կի եւ մեծ ծախ սանց կա րօտ աշ խա տանք մէ այս»: Ուս տի Կա րի նի քա ղա քա-յին ժո ղո վը «ճա րա հա տեալ» իր կազ մած վի ճա կագ րա կան աղ յու սա կը հիմ-նում է 1872-74 թթ. հա վա քած վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի վրա:19

Ք ղիի ա ռաջ նորդ Խո րեն վար դա պետ Շախ նա զար յա նը 1878թ. ապ րի լի 14-ով թվագր ված իր պա տաս խան նա մա կում նշում էր, որ Պատ րիար քա րա-նի հարց մա նը «անս խալ եւ ճիշտ» պա տաս խան տա լու հա մար անհ րա ժեշտ է ե րեք ա միս ժա մա նակ, ո րը կօգ տա գործ վի «ամ բողջ գա ւա ռը շրջե լով» ի րո-ղութ յունն ար ձա նագ րե լու վրա: « Գա ւա ռա կիս ներ կայ տագ նա պա լից վի ճա-կը չնե րիր մեզ այս բանն», - գրում էր թե մի ա ռաջ նոր դը: Ք ղիի վե րա բեր յալ վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը Խո րեն վար դա պե տը վերց նում է տե ղի թուր-քա կան կա ռա վա րա կան ատ յան նե րից՝ թարգ մա նե լով դրանք և ու ղար կե լով

16 Տե՛ս «Արեւելեան մամուլ», 1878, № 12, էջ 322:17 Որոշ առաջնորդարաններից ստաց ված վիճակագրական ցուցակները պահվում են ՀՀ ԳԱԹ արխիվի Թ. Ազատյանի ֆոնդում: 18 ԳԱԹ, Թ. Ազատյանի ֆոնդ, բաժին 3, վավ. 39, թ. 1:19 ԳԱԹ, Թ. Ազատյանի ֆոնդ, բաժին 3, վավ. 42, թ. 1-2:

78


Պատ րիար քա րան: Մեկ նա բա նե լով այդ տվյալ նե րը՝ ա ռաջ նոր դը նշում էր, որ դրանք շուրջ եր կու ան գամ ի րա կան թվե րից ցածր են. « Հա յոց թիւն ալ շատ պա կաս է, ըստ մեր կար ծաց, ան ալ կրկնա պա տիկն է»:20

Իր ու ղար կած տվյալ նե րը ոչ լիարժեք է հա մա րում նաև Տիգ րա նա կեր տի ( Դիար բե քի րի) թե մի ա ռաջ նոր դը՝ «մի ջին հա ւա նու թեան թո ւոյն մօտ եւ կար-ծիոք պատ րաս տո ւած»: Վի ճա կագ րութ յան թե րի լի նե լու պատ ճառ ներն էին «ար ձա նագ րու թեանց չգո յու թիւ նը եւ մի ջո ցին ալ շատ սուղ լի նի լը»:21

Վա նի նա հան գում Պատ րիար քա րա նի հանձ նա րա րա կա նի կա տա րու-մը ստանձ նում է Վա նի պատ րիար քա կան փո խա նորդ ե պիս կո պոս Ե րե միա Տև կան ցը: Նա մա յի սի 9-ին ու ղար կում է իր պատ րաս տած վի ճա կագ րա կան աղ յու սա կը, ո րի հա մա ձայն նա հան գում բնակ վում էր շուրջ 126,000 հայ:22

Աղ յու սա կին կից ու ղեկ ցող նա մա կում շա րադր ված են վի ճա կագ րութ-յան պատ րաստ ման հե տաքր քիր ման րա մաս նութ յուն նե րը: Ե. Տև կան ցը մաս նա վո րա պես գրում է, որ Պատ րիար քի պատ վերն ա մե նայն ճշգրտութ-յամբ կա տա րե լու հա մար անհ րա ժեշտ են տա րի ներ, որ պես զի «ա մէն մի գա ւա ռը քա ջահ մուտ գրա գիր ներ ու ղար կե լով, իւ րա քան չիւր ժո ղովր դոց թո ւա հա մարն ի գիր առ նէին»: Սա կայն, քա նի որ հանձ նա րար ված էր հրա-մա նը կա տա րել ա րագ, ճշգրիտ մար դա հա մար կազ մա կեր պել հնա րա վոր չե ղավ: Ուս տի, ինչ պես նշում է Ե. Տև կան ցը, իր վի ճա կագ րութ յու նը կազ-մե լիս նա օգ տա գոր ծել է հին տվյալ ներ՝ ձեռք բեր ված «խե լա հաս» ան ձան-ցից, ինչ պես նաև իր կող մից «քա նի տա րի ա ռաջ ի Վա րագ տպագ րէալ ժո-ղովր դաց որ քա նու թեան եր կու տախ տակ»:23 Ինչ պես տես նում ենք, Տև-կան ցի պատ րաս տած վի ճա կագ րութ յու նը քաղ ված էր տար բեր ար ժեք ու-նե ցող 1860-70-ա կան թթ. վե րա բե րող մի քա նի աղբ յուր նե րից, և հե ղի նակն իր իսկ «թո ւա հա մա րին» մեծ ար ժեք չէր տա լիս՝ նա մա կի ա վար տում նշե-լով, որ այն սոսկ հա վա նա կան թիվ է և «սոյն թո ւա հա մա րեն ա ւե լի լի նի Հա-յոց բազ մու թիւ նը քան թէ պա կաս»:24

Ն ման պայ ման նե րում Պատ րիար քա րա նը, ձգտե լով հնա րա վո րինս ստույգ ի մա նալ Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կը, բա վա րար չի գտնում ա ռաջ նոր դա րան նե րի տվյալ նե րը՝ ձեռ-

20 ԳԱԹ, Թ. Ազատյանի ֆոնդ, բաժին 3, վավ. 59, թ. 9:21 Նույն տեղում, թ. 1 - 2 :22 ԳԱԹ, Թ. Ազատյանի ֆոնդ, բաժին 3, վավ. 57, թ. 1:23 Նույն տեղում:24 Նույն տեղում ( տ ե՛ ս նաև՝ Տևկանց Ե., նշվ. աշխ., էջ 20): Ե. Տևկանցի տվյալներն օգտագործել է նաև հայ ուսումնաս իրող Հայկազ Պողոսյանը (տե՛ս Պողոսյան Հ.Մ., Վասպուրականի պատմությունից, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1988, էջ 16):

79


նար կե լով այն տեղ հա տուկ մար դա հա մա րի կազ մա կերպ ման աշ խա տանք-ներ: Այդ նպա տա կով ընտր վում են Գա րե գին վար դա պետ Սր վանձտ յան ցը, Վա հան վար դա պետ Պար տի զակ ցին և Ա րիս տա կես վար դա պետ Տև կան-ցը: Գա րե գին Սր վանձտ յան ցին հանձ նա րար վում է այ ցե լել և հա վա քել Ա մա-սիա յի, Մարզ վա նի, Եվ դո կիա յի, Շա պին- Գա րա հի սա րի, Սե բաս տիա յի, Տիվ-րի կի, Ակ նի, Չար սան ջա կի, Ա րաբ կի րի, Չմշ կա ծա գի, Խար բեր դի, Չն քու շի, Բա լո ւի, Մա լա թիա յի և Դիար բե քի րի բնակ չութ յան վի ճա կագ րութ յու նը:25 Տև կան ցը պետք է կա տա րեր Մու շի, Բա ղե շի, Ս ղեր դի, Վա նի և Աղ թա մա րի մար դա հա մա րը:26 Վա հան Պար տի զակ ցուն, որ պես խմբի ա ռա վել փոր ձա-ռու ան դա մի, հա վա նա բար, վե րա պահ վում է աշ խա տանք նե րի ընդ հա նուր վե րահս կո ղութ յան ի րա կա նաց ման պար տա կա նութ յու նը:

Գ. Սր վանձտ յան ցին և Ա. Տև կան ցին տրված հանձ նա րա րա կան նա-մակ նե րում մաս նա վո րա պես նշվում էր, որ նրանք «...հա տուկ պաշ տո-նիվ ա ռա քե ցաք ի կող մանսդ, զի վի ճա կագ րես ցե զե կե ղե ցիս և դպ րոցս ու զվա նո րայս ազ գիս, զշենս և զան շենս և զ կա լո ւածս նո ցա. և հա վա-քես ցե զկա րե ւոր տե ղե կութ յունս զոր պի սու թե նե ժո ղովր դեան և զ ներ կա կա ցու թե նե նո ցին՝ ըստ հա տուկ պատ վի րա նաց մե րո և հույ սով բա րօ-րութ յուն և բա րե կար գութ յուն Հա յաս տան աշ խար հի մխի թա րես ցե ա մե-նե սին»:27

Պատ րիարք Ներ սես Վար ժա պետ յա նը հրա հան գում էր թե մե րի ա ռաջ նորդ նե րին, ազ գա յին վար չութ յան ան դամ նե րին, քա հա նա նե րին և ողջ ժո ղովր դին՝ «ազ գա սի րա կան զգաց մամբ և ա մե նա գով յալ հյու րա սի-րութ յամբ, պատ վա սի րե ցեք և դ յուր ըն ծա յեք սո րա ար ժա նա պատ վութ-յունն օգ նե լով և սա տա րե լով նմա զի կա րող լի նի ցի փու թա նա կի և ան թե-րի լրա ցու ցա նել զպաշ տոն հանձ նեալ ին քեան և տա այսր առ մեզ ա րաս-ցե, ի պայ ծա ռութ յուն ե կե ղեց վոյս և իշ խա նութ յուն ազ գիս»:28

Պատ րիար քա րա նի կող մից Գ. Սր վանձտ յան ցին, Ա. Տև կան ցին և Վա-հան Պար տի զակ ցուն տրվում է 14 կե տից բաղ կա ցած հրա հանգ նե րի մի ցու ցակ, որ տեղ մաս նա վո րա պես նշվում էր, որ «վի ճա կա գիր պաշ տօ-նէից ա ռա ջին եւ գլխա ւոր պար տա ւո րու թիւնն է այ ցե լած գա ւա ռաց մէջ ոչ ի բեմս ե կե ղե ցո ւոյ եւ ոչ ի տունս ի րենց պաշ տօ նին քա ղա քա կան գոյն չի տալ»: Այ նու հետև հանձ նա րար վում էր հնա րա վո րինս խո չըն դո տել ար տա-

25 Տե՛ս Սրվանձտյանց Գ., Երկեր, հ. 2, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ ., 1982, էջ 183:26 Տե՛ս Տևկանց Ա., նշվ. աշխ., էջ 22:27 Նույն տեղում:28 Նույ ն տե ղում:

80


գաղ թը. «վհա տեալ եւ լքեալ սրտե րը... յու սադ րել եւ օ տար եր կիր գաղ թա-կա նու թիւն ը նե լէ զգու շաց նել»:

Քն նիչ նե րին հրա հանգ վում էր նաև յու րա քանչ յուր թե մի վի ճա կագ րութ-յան կազ մու մը ա վար տե լուն պես ցու ցա կի մեկ պատ ճե նը «զգու շու թեամբ» պա հել ի րենց մոտ՝ «ա ռանց ցոյց տա լու կամ օ րի նա կել տա լու այ լոց» և մեկ այլ օ րի նա կը «փու թով մը հասց նել առ ս. Պատ րիարքն»: «Որ պէս զի ա պա-հով ճամ փով գան հաս նին թղթե րը, - նշվում էր գրութ յան մեջ,- պաշ տօ-նէայք Պոլ սոյ մէջ մեյ մէկ անձ պի տի ցու ցը նեն, ո րոնց պի տի ուղ ղեն ի րենց նա մակ նե րը ա պա հո վագ րե լով, եւ ա նոնց պի տի յանձ նա րա րեն, որ նա մա-կը ան ձամբ պի տի տա նի եւ յանձ նէ ս. Պատ րիարք հոր»: Պաշ տոն յա նե րը պար տա վոր էին յու րա քանչ յուր նա մա կի մեջ նաև ծա նու ցա նել, թե որ տեղ են գտնվում և որ տեղ պետք է մեկ նեն:

Ցու ցում էր տրվում նաև ա ռանձ նա հա տուկ ու շադ րութ յուն դարձ նել հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի վե րա բեր յալ տվյալ նե րի ա մե նայն ճշգրտութ-յամբ հա վաք ման վրա, մաս նա վո րա պես նշվում էր, որ «հա յոց թիւն ա մե-նեն մեծ խնդիրն է ա մե նեն ա ւե լի պէտք է վի ճա կա գիր պաշ տօ նէից ու շադ-րու թիւնն ու հո գը գրա ւէ»: «Ընդ այր եւ ընդ կին եւ ընդ մանկ տի հա ման-գա մայն թո ւով պի տի գրո ւին, - շա րու նա կում էր գրութ յու նը, - բայց ճշտու-թեա նը մեծ փոյթ տա նե լու եւ նոյն ճշտու թեամբ ար ձա նագ րե լու է»: «Այս մա սին դժո ւա րու թիւն ներ պի տի հա նո ւին, - ակն կա լում էր Հա յոց պատ-րիար քա րա նը՝ նկա տի ու նե նա լով այն հան գա ման քը, որ հայ գյու ղա ցիութ-յու նը կաշ խա տի, ինչ պես դա ար վում էր և նախ կի նում, խու սա փել մար դա-հա մա րից,- բայց հաս կաց նե լու է, թէ այժմ այդ թի ւը պա հե լը ո ճիր է (ընդգ-ծու մը բնագ րինն է- Ռ.Թ.), եւ թէ այժմ պէտք է գէթ պատ րիար քա րա նը գիտ-նա այդ թի ւը»:29

Պատ րիար քա րա նի կող մից սահ ման վում է նաև միօ րի նակ հար ցա թեր-թի ձև, ո րը բաղ կա ցած էր 17 հար ցից: Հար ցե րը կոչ ված էին ամ փոփ պատ-կե րա ցում տա լու թե մի աշ խար հագ րա կան դիր քի, հայ բնակ չութ յան սո-ցիալ-տնտե սա կան վի ճա կի (ազ գա յին ու նեց վածք, հո ղա տի րութ յան ձևեր, ճա նա պարհ նե րի վի ճակ, ար հեստ ներ, բերք և այլն), ժո ղովր դի զբաղ մուն քի կա րիք նե րի ու պետ քե րի մա սին և այլն:30

Արևմտ յան Հա յաս տա նի մար դա հա մա րի անց կաց ման աշ խա տանք նե-

29 Դիւան հայոց պատմութեան, կազմեց՝ Գ. Աղանյանց, գիրք ԺԳ (13). Հարստա-հարութիւններ Տաճկաստանում (վավերագրեր, 1801-1888), Թիֆլիս, տպ. Ն. Աղանեանցի, 1915, էջ 501-502:30 Նույն տեղում:

81


րը կար գադր ված էր ա վար տել հնա րա վո րինս ա րագ: Ինչ պես գրում է Տև-կան ցը. «...ե րեք ա միս միայն, որ տրված էր մեզ ծա ծուկ հրա մա նագ րով մի, որ կոն դա կի մեջ հիշ ված գա վառ նե րու ան թե րի վի ճա կագ րութ յուն հա նեմք ընդ փույթ…»:31

Օս ման յան կա ռա վա րութ յունն ա մեն կերպ ձգտում էր տա պա լել մար-դա հա մա րի աշ խա տանք նե րը՝ ար գե լե լով որ ևէ կերպ ա ջակ ցել Պատ րիար-քա րա նի հանձ նա կա տար նե րին: Այս պես, խիստ հատ կան շա կան է, որ Վար-դո գա վառն «ա մե նայն ման րա մաս նութ յամբ» տե ղագր ման գոր ծում Ա. Տև-կան ցին մեծ օգ նութ յուն ցույց տված տե ղա ցի հա յազ գի եր կու ա շար ջի-ներ32 խնդրե ցին Պատ րիար քա րան ու ղարկ վե լիք տե ղե կագ րում չնշել ի րենց ա նուն նե րը՝ երկ յուղ կրե լով, որ իրենց կյան քին կա րող է վտանգ սպառ նալ:33

Սա կայն ան կախ հնա րա վոր հա լա ծանք նե րի վտան գից՝ տե ղի հայ բնակ չութ յու նն օ ժան դա կութ յուն էր ցույց տա լիս մար դա հա մա րի աշ խա-տանք նե րին: Այս պես, Գ. Սր վանձտ յան ցի խնդրան քով Սե բաս տիա յի բնա-կիչ Գաբ րիել Ա ռա քել յա նը ստանձ նում է Պաֆ րա ( Պավ րոզ) գյու ղա քա ղա-քի վի ճա կագ րութ յան հա վաք ման գոր ծը:34

Տվ յալ նե րի հա վաք ման աշ խա տանք նե րը հիմ նա կա նում ա վարտ վում են 1878 թ. վեր ջին: 1879թ. մա յի սի 3-ին Պատ րիար քը ե րեք վար դա պետ նե-րին նո րից է ու ղար կում Արևմտ յան Հա յաս տան:35 Գ. Սր վանձտ յան ցը հա-յաբնակ գա վառ ներ իր երկ րորդ այ ցե լութ յան ըն թաց քում հնա րա վո րութ-յուն է ու նե նում ևս մեկ ան գամ ճշտե լու տվյալ նե րը:36

31 Տևկանց Ա., նշվ. աշխ., էջ 23:32 Աշարը կամ տասանորդը Թուրքիայում հացահատիկից վերցվող հարկերից էր, տվյալ ժա մանակաշրջանում հարկի գա նձ ումը տրվում էր կապալով, և հավաքողին կոչում էին աշարջի:33 Նույն տեղում, էջ 38:34 Տե՛ս Սրվանձտ յա նց Գ ., նշվ. աշխ., էջ 191:35 Տե՛ս Գաբիկ եան Խ., Հայկական հարցը Արեւելեան հարցի մէջ (1860-1 88 0) , Պէյրութ , տպ. Կաթողիկոսութեան Հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, 1962, էջ 294: 36 Տե՛ս Կոստանդյան Է., Գարեգին Սրվանձտյանց, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1979, էջ 117:

Գարեգին Սրվանձտյանցի լրացրած հարցաթերթերը պահվում են ԳԱԹ Թ . Ազատ-յա նի ֆոնդում և հրատարակվել են հայ ուսումնասիրող Էմմա Կոստանդյանի կողմից (տե՛ս Կոս տա նդ յան Է.Ա., Ա րև մտ յան Հայաստանի հայաբնակ վայրերի վերաբերյալ Գ . Սրվանձտյանցի կազմած վիճակագրություններից, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 1976, № 2, էջ 62-94): Է. Կոստանդյանը մասնավորապես հետևյալ կերպ է նկարագրում Գ. Սրվանձտյանցի հավաքած նյութը. «Վիճակագրությ ուններ ը կազմված են հետևյալ սկզբունքով: Նախ նշվում է գավառի անունը, այ նո ւհետև մանրամասն թվարկվում, թե տվյալ գավառում ի՛նչ քաղաք կամ գյուղ է մտնում, ամեն մի վայրում ի՛նչ եկեղեցի կա, այդ եկեղեցին ինչպիսի՛ հասույթ ո ւ կա լվածք ունի, ինչքա՞ ն են եկեղեցու, ինչքան՝

82


1880 թ. հու նի սի 24-ին, Արևմտ յան Հա յաս տա նի ազ գաբ նակ չութ յան վե րա բեր յալ վի ճա կագ րութ յուն տրա մադ րե լու Մեծ Բ րի տա նիա յի դես-պան Ջորջ Գո շե նի խնդրան քին ի պա տաս խան, Ներ սես Վար ժա պետ յա նը նրան է ներ կա յաց նում 1878-80 թթ. մար դա հա մա րի տվյալ նե րի հի ման վրա կազմ ված վի ճա կագ րա կան աղ յու սակ: Աղ յու սա կի հա մա ձայն՝ Էրզ րու մի, Վա նի ( Մու շը և Բիթ լի սը նե րառ յալ), Սե բաս տիա յի (միայն Սե բաս տիա յի գա վա ռը), Խար բեր դի, Դիար բե քի րի, Հա լե պի (Մարաշի սանջակ) նա հանգ-նե րի բնակ չութ յան ընդ հա նուր թի վը կազ մում էր 1,831,300 մարդ, ո րից հա-յեր՝ 780,800: Ի տար բե րութ յուն թուր քա կան վի ճա կագ րա կան տե ղե կութ-յուն նե րի, որ տեղ մահ մե դա կան ազ գաբ նակ չութ յու նը ներ կա յաց ված էր որ-պես միա տարր զանգ ված, Պատ րիար քա րա նի տվյալ ներն ար տա ցո լում էին Արևմտ յան Հա յաս տա նի ամ բողջ էթ նի կա կան պատ կե րը. ա ռան ձին տո ղով տրված էր թուր քե րի, չեր քեզ նե րի, եզ դի նե րի, ղզլբաշ նե րի, թուրք մեն նե րի և մահ մե դա կան ազ գաբ նակ չութ յան այլ էթ նի կա կան խմբե րի թվա քա նա կը ( Մեծ Բ րի տա նիա յի դես պա նին պատ րիարք Ներ սես Վար ժա պետ յա նի ներ-կա յաց րած վի ճա կագ րա կան աղ յու սա կը տե՛ս Հա վել ված Բ, Աղ յու սակ 1):37

Դես պա նին տրա մադ րե լով 1878-80 թթ. մար դա հա մա րի արդ յունք նե րը՝ պատ րիարքն ու ղեկ ցող նա մա կում հիմ նա վո րում էր հայ կա կան վի ճա կագ րա-կան տվյալ նե րի ա ռա վե լութ յու նն օս ման յան տվյալ նե րի հա մե մատ՝ գրե լով, որ մինչ այժմ դես պան նե րի տրա մադ րութ յան տակ ե ղած թուր քա կան կա ռա վա-րութ յան վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը ստաց վել են մահ մե դա կան և հայ տնե-րի թվից, ին չը, ըստ պատ րիար քի, սխալ է, քա նի որ քրիս տոն յա և իս լամ տնե-րը նույն թվով բնա կիչ ներ չեն ու նե նում: «Իս լա մա կան եւ Ք րիս տո նէա կան վա-րուց հիմ նա կան տար բե րու թեան պատ ճա ռաւ, - շա րու նա կում էր պատ րիար-քը,- մինչ դեռ Իս լամ տան մէջ 3-էն մին չեւ 8 բնա կիչ եւ եթ կրնայ հա շո ւիլ, Հա-

պաշտոնյաների հասույթները: Անուններով նշված ե ն հայ կա կան դպրոցնե րը և մատնացույց են ա րվ ած, թե ի՛նչ միջոցներով են պահվում դրանք: Այնուհետև նշվում է տվյալ բնակավայրի հայկա կան գե րդ աստաններ ի քանակը (տունք հայոց), ապա՝ հայ բնակչության քա նակը: …Վի ճա կա գրություններում նշված են , թե տ վյալ վայրում ինչքան սովորողներ կան: Նշված է նաև օտարազգի բնակչության թիվը: Յուրաքանչյուր վիճակագրության աղ յուսակ ի հակառակ երեսի ն տպված ծանոթագրություններում շարադրված կետե րը (խոսքը 17 հարցերի մա սին է – Ռ.Թ.) տպ ագ իր են, իսկ պատասխա-նն երը՝ լրացվա ծ Գ. Սրվանձտյանցի ձեռքով» (նույն տեղում, էջ 63 , 64):37 1880 թ. հունիսի 24-ին Մեծ Բ րիտա նի այի դեսպանին պատրիարք Ներսե ս Վա րժ ա-պետ յանի ներկայացրա ծ վիճակագրությունը և այն ուղեկցող նամակն առաջին անգ ամ հրատարակվել են Կապույտ գրքում (տե՛ս Great Britain, Foreign Offi ce, Blue Book, Tur-key, №23 , 1880, էջ 274), որից անմիջապես թարգմա նվ ել և արտատպվել են ժամանակի հայկա կ ան մ ամուլում (տե՛ս օրինակ «Մեղու Հայաստանի», 1881, № 166):

83


յու տուն մը կրնայ 12-էն մին չեւ 60 բնա կիչ պա րու նա կել»: «Ուս տի, - եզ րա կաց-նում է հե ղի նա կը,- ան հա տա կան մար դա հա մար մ ՛եւ եթ կրնայ ճիշտ ար դիւնք տալ»:38 Նա մա կի վեր ջում Ներ սես Վար ժա պետ յա նը նշում էր, որ իր վի ճա կագ-րա կան աղ յու սա կը պատ րաս տած է «քրիս տո նեայ ժո ղովր դէան թիւն ի րա կա-նեն ա ւե լի նո ւազ քան թէ ա ւե լի բարձր ցու ցա նե լու մտա հո գու թեամբ»:39

Պատ րիար քի նա մա կը ընդ հա նուր տե ղե կութ յուն ներ էր պա րու նա կում նաև Ա սիա կան Թուր քիա յի այլ տա րածք նե րի հայ բնակ չութ յան թվա քա-նա կի վե րա բեր յալ: Ըստ Ներ սես Վար ժա պետ յա նի՝ Փոքր Ա սիա յի մնա ցած նա հանգ նե րում հա յե րի թիվն էր շուրջ 1,000,000:40

Գ նա հա տե լով 1878-80 թթ. մար դա հա մա րի արդ յունք նե րը՝ պետք է նշել, որ դրանք, շատ դեպ քե րում հիմն վե լով թուր քա կան տվյալ նե րի վրա, չէին ար տա ցո լում Արևմտ յան Հա յաս տա նի հայ բնակ չութ յան թվա քա-նա կի ա ռար կա յա կան պատ կե րը, այն ի րա կա նից զգա լի չա փով ցածր էին ցույց տա լիս: Դա կա րե լի է հա մա րել օ րի նա չափ, քա նի որ մի շարք գոր ծոն-ներ խան գա րե ցին մար դա հա մա րի լիար ժեք անց կաց մա նը: Ա ռա ջին հեր-թին չպետք է մո ռա նալ, որ սա Պատ րիար քա րա նի կող մից նա խա ձեռ նված ա ռա ջին մար դա հա մարն էր, որն ընդգր կեց Արևմտ յան Հա յաս տանն ամ-բող ջութ յամբ. մինչ այդ ձեռ նարկ ած մար դա հա մար նե րը (աղբ յուր նե րում նշվում է 1872 և 1874 թթ. մար դա հա մար անց կաց նե լու փոր ձե րի մա սին)41 մնա ցել էին ա նա վարտ: Ի րենց դե րը խա ղա ցին և ան մի ջա կան կա տա րող-նե րի ան փոր ձութ յու նը, բուն հաշ վառ ման աշ խա տանք նե րի կա տար ման հա մար հատ կաց ված սուղ ժա մա նա կը, թուր քա կան կա ռա վա րութ յան հա-րու ցած խո չըն դոտ նե րը և այլն: Չ կա յա ցան նաև գործ նա կան հա րա բե րութ-յուն նե րը Վա հան Պար տի զակ ցու և Գա րե գին Սր վանձտ յան ցի միջև:

Մար դա հա մա րի արդ յունք նե րի վրա ազ դե ցութ յուն ու նե ցավ նաև այն հան գա ման քը, որ այն կա տար վում էր ռուս-թուր քա կան պա տե րազ մից ան-մի ջա պես հե տո, երբ Արևմտ յան Հա յաս տա նում խա ռը ի րա վի ճակ էր: Այս-պես, Վա հան Պար տի զակ ցու պատ կե րա վոր ար տա հայ տութ յամբ, ռազ մա-կան գոր ծո ղութ յուն նե րի թա տե րա բեմ դար ձած գա վառ նե րը՝ Ս պեր, Դեր-ջան, Երզն կա, Կա մախ և Ք ղի, մնա ցել էին «ան տեր»: « Պաշ տօ նա կան մարդ` հո վիւ ա ռաջ նորդ չկար,- շա րու նա կում է հե ղի նա կը,- ո րով ժո ղո-վուր դը Պատ րիար քա րա նի հետ հա ղոր դակ ցե լով` կա րե նար իր ան տէ րունչ

38 Ն ույն տեղում:39 Նույն տեղու մ: 40 Նույն տեղում:41 Տե՛ս Դիւան հա յոց պա տմ ութեան…, էջ 501:

84


վի ճակն ազ գին եւ բո վան դակ մարդ կու թեան առ ջեւ դնել»:42

Եվ վեր ջա պես, բա ցա սա կան դեր խա ղաց այն հան գա ման քը, որ 1878-80 թթ. մար դա հա մարն անց կաց վեց օս ման յան իշ խա նութ յուն նե րի ան նա խա-դեպ ճնշման պայ ման նե րում։ Աղբ յուր նե րը վկա յում են, որ հա յե րի ի րա կան թվա քա նա կը թաքց նե լու, հայ բնակ չութ յան թի վը նվազ ցույց տա լու հա մար աբ դուլհա միդ յան վար չա կար գն ան գամ դի մում է մար դա հա մա րի աշ խա-տանք նե րը խո չըն դո տե լու մի ջո ցին՝ ճնշում գոր ծադ րե լով տվյալ ներ հա վա-քող հայ կա կան տե ղա կան կա ռույց նե րի վրա: Մաս նա վո րա պես մար դա հա-մա րի ըն թաց քում թուր քա կան տե ղա կան իշ խա նութ յուն նե րը «հա մո զում են» Մ շո քա ղա քա յին ժո ղո վի ան դամ նե րից մե կին՝ Կա րա պետ Փո թիկ յա-նին, ո րը ղե կա վա րում էր մար դա հա մա րի կա տար ման աշ խա տանք նե րը, 100,000-ով ի ջեց նել հայ բնակ չութ յան թի վը, և, ընդ հա կա ռա կը, կրկնա-պատ կել մահ մե դա կան նե րի թի վը, «որ պէս զի չըլ լայ թէ կա ռա վա րու թիւ նը նկա տի առ նէ ցարդ չար ձա նագ րո ւած եւ զի նո ւո րա կան տուր քէ փախ չող ան հատ նե րու թի ւը պա հան ջե լու ել լէ ա հա գին գու մար ներ»:43

Նշ ված հան գա մանք նե րը թեև բա ցա սա բար անդ րա դար ձան վի ճա կագ-րա կան տվյալ նե րի հա վաս տիութ յան վրա, այ նո ւա մե նայ նիվ, ան գամ նման ոչ նպաս տա վոր պայ ման նե րում հա վա քած հայ կա կան տվյալ նե րի հա մադ րու-մը նույն՝ 1880 թ. ամ ռա նը Մեծ Բ րի տա նիա յի դես պա նին ներ կա յաց ված օս-ման յան կա ռա վա րութ յան վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի հետ, ցույց է տա լիս, որ դրանք 40,3%-ով բարձր են օս ման յան տվյալ նե րից (տե՛ս Աղ յու սակ 1): 44

42 Պարտիզակցի Վահան Վարդապետ, Խօսք զհայրենեաց, հրատարակութիւն Բ, Կ. Պոլիս, տպ. Յ.Գ. Փալագաշեան, 19 11 , էջ 8:43 Բդէեան Ս. և Մ., նշվ. աշխ., էջ 22: «Այս բանը իմանալով, - ավելացնում է հեղինակը, - Պատրիարքարանի կողմէ հրապարակային անէծքի են թա րկուեցաւ Փոթիկեան, եւ Պատրիարքարանի այդ անիծագի րը հանդ իս աւորապէս կարդացուեցաւ եկեղեցուոյ մէջ, որուն հետեւանքով քանի մը տարիներ ոչ ոք յարաբերութիւն պահեց Փոթիկեան ընտանիքի հետ» (նույն տեղում):44 Սեբաստիայի գավառի հայ բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ Հայոց պատրիարքարանի տվյալների՝ օսմ ան յա ն տվյալների համեմատ ավելի նվազ լինելը բացատրվում է նրանով, որ Հայոց պատրիարքարանը գավառի վիճակագրությունից հանել է դեպի արևմուտք ընկած գավառակները։ Ամբողջ Սեբաստիայի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակի համար Պատ րի արքարանի՝ 1878-80 թթ. մարդահա մա րի տվյալն է 199,254 շունչ (տե՛ս Ներսես Վարժապետյանի՝ Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Ջ. Գոշենին հասցեագրված 1880 թ. օգոստոսի 29-ի (սեպտեմբերի 10) նամակը՝ British Documents on Ottoman Armenians…, vol. 2, էջ 138-139), համեմատության համար, ըստ 1880 թ. օսմ անյան տվյալների՝ Սեբաստիայի նահանգում բնակվում էր 106,694 հայ (արդյունքը ստացել ենք արական բնակչու թյ ան թվաքանակի վերաբերյալ տվյալի կրկնապատկմամբ)։ Եթե հաշվի առնե նք Սեբաստիայի նահանգն ամբողջությամբ, ապա օսմանյան կառավարության և Կ. Պոլսի պատրիարքա րա նի տվյալների միջև

85


Աղյուսակ 1. Արևմտյան Հայաստանի հայ բնակչության թիվը 1880թ.`ըստ օսմանյան և հայկական տվյալների 45 46

Վար չա կան միա վորԿ. Պոլ սի Հա յոց

պատ րիար քա րա նի տվյալ ներ45

Օս ման յանկա ռա վա րութ յան

տվյալ ներ46

1 Վան, Մուշ, Բիթ լիս (ա ռանց Ս ղեր դի) 252,500 211,762

2 Էրզ րում 134,000 104,682

3 Դիար բե քիր (միայն Դիար բե քի րիգա վա ռը)

88,800 24,336

4 Խար բերդ ( Խար բեր դի ևԱր ղա նա- Մա դե նի գա վառ նե րը)

158,000 88,204

5 Սե բաս տիա (միայն Սե բաս տիա յի գա վա ռը)

57,000 62,906

Ըն դա մե նը 690,300 491,890

Դ րա հետ մեկ տեղ, Ջ. Գո շե նին Ներ սես Վար ժա պետ յա նի տրա մադ րած վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը հա կա սում էին Պատ րիար քա րա նի կող մից մինչ այդ հրա պա րակ ված վի ճա կագ րութ յա նը, մաս նա վո րա պես 1878 թ. Բեռ լի նի վե հա ժո ղո վին ներ կա յաց ված տվյալ նե րին: Այդ ի րո ղութ յու նը քննա դա տութ յան մեծ ա լիք բարձ րաց րեց պոլ սա հայ հա սա րա կա կան-քա-ղա քա կան շրջան նե րում: Այս պես, նրա նից հե տո, երբ դես պա նին տրա-մադր ված աղ յու սա կը հրա պա րակ վեց մա մու լում, Ազ գա յին ընդ հա նուր ժո-ղո վի՝ 1881 թ. հոկ տեմ բե րի 15-ի նիս տում հար ցու մով հան դես ե կավ Ազ գա-յին ժո ղո վի պատ գա մա վոր, Բեռ լի նի վե հա ժո ղո վին ներ կա յացված վի ճա-կագ րա կան տվյալ նե րի հե ղի նակ Ս տե փան Փա փազ յա նը: Ն շե լով, որ նոր տվյալ նե րը հեր քում են 1878 թ. Բեռ լի նի վե հա ժո ղո վի հա մար պատ րաս-տած վի ճա կագ րութ յու նը, նա կար ծիք էր հայտ նում, որ պատ րիար քը «քա-ղա քա գի տա կան դար ձո ւած քի մը զոհ» է: Փա փազ յանն ա ռա ջար կում էր քննութ յամբ եր ևան հա նել ճշմար տութ յու նը և «ա զա տել Ազ գին պա տի ւը»:

Ներ սես Վար ժա պետ յա նը, պա տաս խա նե լով պատ գա մա վո րի հարց մա-նը, նշում էր, որ վի ճա կագ րութ յու նը հիմն վում է Վա հան Պար տի զակ ցու և Գա րե գին Սր վանձտ յան ցի ճա նա պար հոր դութ յուն նե րի արդ յուն քում հա-

տարբերությունը կազմում է շուրջ 55%։ 45 Տե՛ս «Մեղու Հայաստանի», 1881, № 166:46 Տե՛ս British Documents on Ottoman Armenians..., v.2, էջ 129-130: Աղբյուրը տալիս է միայն արական բնակչության թիվը, արդյունքը ստացել ենք տվյալի կրկնապատկմամբ:

86


վաք ված տվյալ նե րի վրա: «Աս կէ զատ, - եզ րա փա կում էր պատ րիար քը, - ան կա րե լի է կա տա րեալ մար դա հա մար ու նե նալ այս երկ րին մէջ, քա նի որ Կա ռա վա րու թիւնն էլ իսկ չու նի»:47

Պատ րիար քա րա նի՝ 1878-80 թթ. վի ճա կագ րութ յանն ար ձա գան քեց և հայ մա մու լը: Այս պես, Թիֆ լի սում լույս տես նող « Մե ղու Հա յաս տա նի» թեր թը դրա կան էր գնա հա տում հա յաբ նակ գա վառ նե րի մար դա հա մա-րի տվյալ նե րի հրա պա րակ ման փաս տը՝ գտնե լով, սա կայն, որ ձեռ նար կը խիստ ու շա ցել է: «Այս բա նից եր ևում է, - նշվում էր թեր թի խմբագ րա կա-նում,- որ հա յե րը վեր ջու մը սկսել են սկզբի վրայ մտա ծել»: « Վա ղուց մենք պէտք է ու նե նա յինք Փոքր Ա սիա յի, Հա յաս տա նի քար տէ զը,- շա րու նա կում էր պար բե րա կա նը, - ... Մենք վա ղուց պէտք է գի տե նա յինք, մենք վա ղուց պէտք է ու սում նա սի րած լի նէինք Հա յաս տա նի ֆի զի կա կան եւ այժ մեան քա ղա քա կան աշ խար հագ րու թիւ նը: Մենք վա ղուց պէտք է աշ խա տած լի-նէինք եւ ո չինչ մի ջոց չը խնա յած, Հա յաս տա նի եւ նրա շուրջ եր կիր նե րի ազ-գաբ նակ չու թեան ճիշտ վի ճա կագ րու թիւ նը գլուխ բե րե լու»:48

Ի տար բե րութ յուն ար ևե լա հայ պար բե րա կա նի՝ Զմ յուռ նիա յում լույս տես նող «Ար ևել յան մա մուլ» հան դե սը 1878-80 թթ. մար դա հա մա րի տվյալ-նե րը բնո րո շում էր որ պես «հա րե ւան ցի եւ ան կա տար»: «Ազ գա յին Պատ-րիար քա րա նը մերթ ընդ մերթ գա ւառ ներն ե կե ղե ցա կան քննիչ ներ ու ղար-կեց,- նշում էր պար բե րա կա նը,- շրջա բե րա կան ներ ուղ ղեց Ա ռաջ նորդ նե-րուն, որ բա րե նո րոգ ման գոր ծին պի տա նի ե ղած վի ճա կագ րա կան ստոյգ տե ղե կու թիւն ներ հա ղոր դեն, սա կայն քննիչ նե րը վի ճա կա յին կռիւ նե րու մէջ մտան, հարս տա հա րու թեանց սրտա շարժ նկա րա գիր ներ եւ վի ճա կան ըն-տիր պատ մու թիւն ներ յօ րի նե ցին, Ա ռաջ նորդ ներն ի րենց ներ քին երկ պա-ռա կու թեամբ զբա ղո ւե ցան եւ բո լո րո վին մոռ ցան Ազգ. Պատ րիար քա րա-նի հրա հանգ ներն»:49

Կ. Պոլ սում լույս տես նող մեկ այլ պար բե րա կան՝ « Մա սիս» օ րա թեր թը, իր 1881 թ. հոկ տեմ բե րի 20 (նո յեմ բե րի 1) խմբագ րա կա նում նշում էր. «...հրա-տա րա կեալ վի ճա կագ րաց ո՛չ մին, - ոչ պաշ տօ նա կան կո չո ւած ներն, ոչ ալ « Հայ կա կան» հա մա րո ւած նե րը, - չու նին ի րա կան ար ժէք: Պաշ տօ նա կան թիւե րը ...սխալ են ո՛չ ճշդիւ այն պատ ճա ռավ թէ ... կա ռա վա րա կան մար դա-հա մա րաց առջև ան թիվ դժո ւա րութ յուն ներ կ’ել նեն, որք պար զա պէս ան-

47 Ատենագրութիւնք Ազգային ժողովոյ, 1881, նիստ Թ, 15 հոկտեմբեր, Կ.Պօլի ս, տպ. «Մ. Սարըեան», 1881, էջ 256:48 Ս.Ս., Հայաստ անի վիճ ակ ագրութ եա ն մասին, «Մեղու Հայաստան ի», 1881, օգոս տո սի 27:49 «Արեւելեան մա մո ւլ », 1880, Ժ տարի, օգոստոս, էջ 243:

87


յաղ թե լի են»: Որ պես օ րի նակ բեր վում էին Կ. Պոլ սի բնակ չութ յան կա ռա վա-րա կան մար դա հա մա րի արդ յունք նե րը, ո րոնց հա մա ձայն մայ րա քա ղա քում բնակ վում էր 350,000 մարդ, մինչ դեռ «տու նե րու հա շիւն և ու րիշ հա շիւ ներ» ցույց են տա լիս, որ «բնա կիչք մէկ մի լիո նէ ա ւե լի են»: «Արդ, - շա րու նա կում էր պար բե րա կա նը, - երբ նկա տենք թէ Կ. Պոլ սոյ մար դա հա մա րը մե ծա մեծ դիւրու թիւն ներ կ’ըն ծա յէր բաղ դատ մամբ այն մար դա հա մա րաց, որք կրնան կա տա րո ւիլ Հա յաս տա նի և Քուր դիս տա նի, այ սինքն՝ կէս-բար բա րոս երկ րի մը լեռ նե րուն վրայ ու ձո րե րուն մէջ, և երբ նկա տենք թէ այդ նպաս տա ւոր պա րա գա յից մէջ իսկ Կ. Պոլ սոյ մար դա հա մարն աչ քի զար նող ան յա ջո ղու-թիւն մը միայն ե ղավ, կրնանք գա ղա փար մը կազ մել այն վի ճա կագ րու թեանց ար ժէ քին վրայ, որք ան հու նա պէս նո ւազ նպաս տա ւոր պայ մա նաց մէջ կա-տա րո ւած են»: « Մա սի սի» խմբա գիր Բ յու զանդ Քեչ յա նին վստա հութ յուն չէին ներշն չում Պատ րիար քա րա նի թվե րը, քա նի որ այն դժվա րութ յուն նե րը, «որք կ’ել նեն պաշ տօ նա կան մար դա հա մա րաց առջև, մա սամբ կամ տար բեր առ-մամբ հար կաւ պի տի ել նեն նաև մի ազ գա յին վի ճա կագ րու թեան առ ջեւ»: 50

Աղբ յուր նե րը վկա յում են, որ 1880 թ. վեր ջե րին և 1881 թ. սկզբնե րին Հա յոց պատ րիար քա րա նը, հաշ վի առ նե լով 1878-80 թթ. մար դա հա մա րի տվյալ նե րի նկատ մամբ քննա դա տութ յու նը, ձեռ նար կում է հայ բնակ չութ-յան հաշ վառ ման ևս մեկ փորձ: Մաս նա վո րա պես, « Մա սիս»-ի խմբա գի րը թեր թի՝ 1881 հոկ տեմ բե րի 24-ի հա մա րում հետև յալ կերպ է ներ կա յաց նում նոր ձեռ նար կը. « Պատ րիար քա րա նը չէր հա ւա տար, թէ մի վերջ նա կա նա-պէս ճիշտ մար դա հա մար ու նի եւ ... տա րո ւոյս սկզբեն ի վեր Ա ռաջ նորդ նե-րեն խնդրած է գիւղ առ գիւղ քննու թիւն ներ ը նել եւ ըն դար ձակ մար դա հա-մար մը կա տա րել»: 51

«Այս գոր ծո ղու թիւնն զա նա զան դժո ւա րու թէանց հան դի պե ցաւ. կա ռա-վա րու թիւնն ալ, որ այլ եւ այլ նկատ մամբք կաս կա ծով կը նա յէր Հա յոց գոր-ծե րուն վրայ, հարկ հա մա րեց ար գելք դնել այս նոր վի ճա կագ րու թեան կա-տար ման, - շա րու նա կում է լրագ րո ղը: - Բայց ար դէն կա րե ւո րա գոյն ար-դիւնք ներ ձեռք բե րո ւած էին, եւ տես նե լով այն վի ճա կագ րա կան նոր ցու-ցակ ներն, որք այդ աշ խա տու թեանց եզ րա կա ցու թիւնքն են, կ’ըր նա նաք ը սել թէ Պատ րիար քա րա նը վեր ջա պէս սկսած է ու նե նալ Հա յաբ նակ գա ւա-ռաց մար դա հա մար ա նո ւան ար ժա նի մար դա հա մար մը»:52

50 «Մասի ս» , № 3021, 1881թ. հոկտեմբերի 20/նոյեմբերի 1:51 «Մասիս», № 30 24 , 1881 թ. հո կտեմ բե րի 23/ նոյեմբերի 4:52 Նույն տեղում: «Մ ասիս» թերթը իր հետագա համարների ց մեկում զետեղում է 1880-81 թթ. վիճակագրությունից Մշո թեմի հայ բ նակչության վիճակագրական աղ յո ւս ակը,

88


Հա վա նա բար, այս մար դա հա մա րի մա սին է վկա յում Ազ գա յին ընդ հա-նուր ժո ղո վի` 1908 թ. դեկ տեմ բե րի 12-ի նիս տում ե րես փո խան Հ մա յակ ե պիս կո պոս Դի մաքս յա նը՝ նշե լով, որ այն ի րա կա նաց վել է «տե ղա կան մի-ջոց նե րով»: Նա ինքն էր մաս նակ ցել տվյալ նե րի հա վաք ման աշ խա տանք-նե րին՝ «շրջե լով իւ րա քան չիւր գիւղ» և կազ մե լով «պէտք ե ղած ցու ցակ նե-րը»: Ըստ նույն աղբ յու րի՝ «այն ա տեն 2,500,000 նշա նա կո ւած էր ընդ հա-նուր հա յոց թի ւը»:53

Հա յոց պատ րիար քա րա նի՝ 1880-81 թթ. հաշ վառ ման արդ յունք նե րը, սա-կայն, այդ պես էլ չեն հրա պա րակ վում:54 Պատ ճա ռը, կար ծում ենք, այն էր, որ 1880-ա կան թթ. սկզբնե րին Հայ կա կան հար ցի նկատ մամբ մի ջազ գա-յին դի վա նա գի տութ յան հե տաքրք րութ յան առ ժա մա նակ նվազ ման պայ-ման նե րում դի վա նա գետ ներն այլևս չէին դի մում Հա յոց պատ րիար քա-րան՝ վի ճա կագ րա կան տվյալ ներ ստա նա լու խնդրան քով, իսկ սե փա կան նա խա ձեռ նութ յամբ օս ման յան պաշ տո նա կան վի ճա կագ րութ յա նը հա-կա սող տվյալ ներ հրա պա րա կե լը Պատ րիար քա րա նի հա մար նպա տա կա-հար մար չէր և հ ղի էր վտանգ նե րով: Ինչ պես նշում է Մկր տիչ Ա վե տիս յա նը. « Թուր քա հա յե րի պատ րիար քա րանն էլ աս կէ 10-12 տա րի ա ռաջ (ու սում-նա սի րութ յու նը գրված է 1890 թ.- Ռ.Թ.) իր պա տո ւի րակ նե րի մի ջո ցով շի-նել սկսեց հայ կա կան գա ւառ նե րի ազ գա հա մա րը, բայց թուրք կա ռա վա րու-թեան խիստ ար գելք նե րը եւ թշնա մա կան կաս կած նե րը թոյլ չտո ւին ի րեն

որը թերթին էր ուղարկել թեմի առա ջն որդ Գ րի գո րիս եպիսկոպոս Ա լեաթճ յա նը։ 53 Ատե նագրութիւնք Ազգային ժողովո, 1908-09, նիստ ԺԱ, 12 դեկտեմբեր 1908 թ., Կ . Պօլիս, տպ. «Յ. Ասատուրեան եւ որդիք», 1909, էջ 152: Ցա վոք, մեզ չի հաջողվել Հայաստանի արխիվներում գտնել Պատրիարքարանի ՝ 1881 թ. անցկացված հաշվառման նյութերը: Միայն Ներսես Վարժապ ետ յանի՝ 1881 թ. հուլիսի 7-ին Գարեգին Սրվանձտյանցին (նա նշված ժամանակ Վանի թեմի առաջնորդական փո խանորդն էր ) հասցեագրված նամակի մի հպանցիկ ակնար կից կարող ենք տ եղ եկ անալ, որ Վանի թեմի հայ բնա-կչու թյան՝ Ս րվանձտյանցի ուղարկած « վի ճա կագիրը» հասել է Պատրիարքարան «անկորուստ» (տ ե՛ս Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության, Փաստաթղթերի և նյ ու թե-րի ժ ողովածու, գիրք Ժ, Ներսես արքեպիսկոպոս Վարժապետյան Կոստան դնուպոլսի Հայոց պատրիարք, Երևան, ՀՀ կառավար. առընթեր արխիվային գործի վարչ., Արվեստի, գրակ. և մամուլի փաստաթղթերի պետ. կենտրոն արխիվ, «Անահիտ» տպ., 2002, էջ 313): 54 Չի բացառ վո ւմ , որ 1880-81 թթ. մարդահամարի տվյալներն օգտագործվել են շուրջ 30 տա րի անց՝ 1912 թ. Հայկական հարցի վերաբացման կապակցությամբ Հայոց պա-տրիարքարանին կից ստեղծված Ապահովության հանձնաժողովի կազմած և մեծ տերություններին ներկայացված տեղեկագրո ւմ ՝ որպես 1882 թ . դրու թյունն ար տացոլող վիճակագրական աղյուս ակ ի հիմք (դրա մասին ավելի մանրամասն կխոսվի հաջորդիվ):

89


ու րիշ ան գամ էլ կրկնել այդ պի սի ձեռ նարկ մը»:55

Ո րոշ աղբ յուր նե րի հա մա ձայն՝ արևմ տա հայ մա մու լում և Պատ րիար քա-րա նի հրա տա րա կութ յուն նե րում նաև ար գել վեց ներ կա յաց նել Արևմտ յան Հա յաս տա նի քիչ թե շատ ման րա մասն վի ճա կագ րութ յուն, ո րը կհա կա սեր թուր քա կան տվյալ նե րին:56

Այ նո ւա մե նայ նիվ, Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րի ար քա րա նի կող մից արևմ տա-հա յու թյան թվա քա նա կի վե րա բե րյալ վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի հավաք-ման աշ խա տանք նե րը շա րու նակ վում են նաև 1894-96 թթ. հա մի դյան կո-տո րած նե րից հե տո հաս տատ ված «զու լու մի» տա րի նե րին: Այս պես, Կ. Պոլ-սի Հա յոց պատ րիարք Մա ղա քիա ար քե պիս կո պոս Օր ման յա նը57 1902 թ. հուն վա րի 5-ին շրջա բե րա կան նա մակ է ու ղար կում Օս ման յան կայս րութ-յան հա յոց բո լոր թե մե րի ա ռաջ նոր դա րան ներ, ո րով հրա հան գում է պատ-րաս տել տվյալ թե մի հայ կա կան բնա կա վայ րե րի ամ փոփ տե ղե կա գի րը և մեկ ամս վա ըն թաց քում ու ղար կել Պատ րիար քա րան: Պատ րիար քա րա նը հրա հան գում էր տե ղե կագ րում նշել թե մի հայ տնե րի, բնակ չութ յան, ե կե ղե-ցի նե րի, վան քե րի, քա հա նա նե րի, վար ժա րան նե րի, ու սա նող նե րի թիվը: 58

55 Մ. Ա., նշվ. աշխ., էջ Բ-Դ:56 Տե՛ս «Ռազ միկ», 1906, № 97: Թերթը, անդրադառնալով Պոլսո ա զգային հիվան-դանոցի՝ 1902 թ. Ընդարձակ օրացույցի մեջ «Հայ եկեղեցի» խորագրի տակ տեղադրված վիճակագրական ցանկին, ըստ որի Օսմանյան կայսրությունում բնակվում էր 2,300,000 հայ, գրում էր, որ «Ըն դա րձ ակ օրացույցը» չէր կրն ար մանրամասնութեանց իջնել, նշանակելով իւրաքանչիւր վիլայեթի թուահամարը առանձին առանձին ...որովհետեւ թուրք գրաքննութիւ նը անկարելի էր, որ թոյլ տար»:57 Պաշտոնավարել է 1896-1908 թթ.:58 Հայաստանի արխիվներում մեզ հա ջո ղվել է գտնել միա յն մեկ փա ստաթուղթ, որը վե-րաբերում է պատ րի ար ք Մա ղա քի ա Օր մանյանի՝ 1902 թ. կազմակերպած հաշվառմանը: Դա ՀԱԱ Արշակ Սաֆրաստյանի ֆոնդում պահվող 1902 թ. մարտի 12-ով թվագրված Սղերդի և նրա թեմերի վիճակագրությունը պարունակող տեղեկագիրն է (ֆ. 412, ց. 1, գ. 1856):

Բերիո (Հալեպի) թեմի հայ բնակչության մասին Հալեպի առաջնորդարանի տե-ղեկագիրը կից ուղեկցող նամակով հ րա տա րա կվ ել է հայ ուսումնաս իր ող Միհրան Մինասյանի կողմից (տե՛ս Մինասյան Մ., Պատմական անտիպ տեղեկագիր մը Բերիոյ (Հալեպի) թեմի հայության մասին, «Բա նբեր Հայաստանի արխիվներ ի» , №1-2 (109-11 0), 2007, էջ 18-30): Ներփակ պատասխան-նամակի տեքստից պարզ է դառնում, որ Հալեպ ի առաջնորդարանը , կատարելով Մ. Օրմա նյ ան ի հա նձ նա րարականը, պատրաստել է խնդրված տեղեկագիրը և 1902 թ. մայիսի 4-ին ուղարկել Պատրիարքարան: Օրմանյանը տեղեկացվում էր, որ «Առաջնորդարանիս դիւանը պահանջուած վիճակա գր ու թե նէ զուրկ գտնուելով», նույն շրջաբերականին պատճենները ուղարկել է Քիլիսի, Անտիոքի և Ալեքսանդրեթի (Իսկենդերուն) բաժիններին: Հ ալ եպ ի առ աջ նո րդարան ը, գիտակցելով գործի հետ կապված դժվարությունները, իր հերթին խնդրում էր տեղեկությունները հավաքել և փոխանցել «եթէ կար ելի չէ ճշտութեամ բ, գոնէ ենթադ րա պես» (բոլոր մե-

90


Մա ղա քիա Օր ման յա նի շրջա բե րա կան նա մա կով թե մե րից ստաց ված վի ճա կագ րութ յունն ընդ հան րաց վում ու ամ փոփ վում է Պատ րիար քա րա-նի կող մից նույն՝ 1902 թ. ըն թաց քում: Հե տա գա յում տվյալ նե րը տրա մադր-վում են հայ բնակ չութ յան վի ճա կագ րութ յամբ հե տաքրքր վող եվ րո պացի դի վա նա գետ նե րին և ու սում նա սի րող նե րին: Այս պես, պատ րիարք Մա ղա-քիա Օր ման յա նի տրա մադ րած տվյալ նե րի վրա է հիմն ված բել գիա ցի դի-վա նա գետ կոմս Վան դեն Ս թի նի՝ 1906 թ. հրա տա րա կած «Օս մա նահ պա-տակ ոչ մահ մե դա կան նե րի ի րա վա կան դրութ յու նը» ու սում նա սի րութ յան մեջ զե տեղ ված վի ճա կագ րա կան աղ յու սա կը: Ըստ այդ տվյալ նե րի՝ Օս ման-յան կայս րութ յան հայ բնակ չութ յան թիվն էր 2,120,000, ո րից լու սա վոր չա-կան հա յեր՝ 1,720,000, կա թո լիկ՝ 300,000, բո ղո քա կան՝ 100,000:59

Թար մաց նե լով այդ վի ճա կագ րութ յու նը՝ Օր ման յա նը կցում է այն 1910 թ. լույս տե սած իր « Հա յոց ե կե ղե ցի» ու սում նա սի րութ յա նը: 1909-10 թթ. նո-րաց ված տվյալ նե րով Օս ման յան կայս րութ յու նում բնակ վում էր 1,845,450 հայ, ո րից լու սա վոր չա կան՝ 1,728,000, կա թո լիկ՝ 76,500, բո ղո քա կան՝ 40,950 (տվյալ նե րի բաշ խումն ըստ Արևմտ յան Հա յաս տա նի և Օս ման յան կայս-րութ յան նա հանգ նե րի տե՛ս Աղ յու սակ 11):60

ջբերումներն ըստ Մինասյան Մ., նշվ. աշխ., էջ 18): Ի կա տա րումն Մ. Օր մա նյա նի` 1902 թ. շրջ աբ երա կա նի կազմ ված մի քա նի տե ղե-

կագ րեր կա րե լի է գտնել հայ րե նակ ցա կան մի ու թյուն նե րի հրա տա րա կու թյուն նե-րում: Այս պես, սփյուռ քա հայ ու սում նա սի րող Ա. Ալ պոյա ճյանն իր «Պատմութիւն Մալաթիո հայոց» հատորում մե ջբ եր ու մներ է անում Մալաթիայի առաջնորդական տեղապա հ Խա չատուր Վրդ. Տեր Ղազարյանի կողմից պատրաստված «ընդարձակ» տեղեկագրից (տե՛ս Ալպոյաճեան Ա., Պա տմ ութիւն Մալաթիոյ հայոց..., է ջ 45 4) : Կյուր ինի թեմի (Սեբաստիայի նահանգի Կյուրինի և Գանկալի գավառակներ) տեղ եկ ագ իրը, որը պատրաստ վել և 1902 թ. մարտի 9-ին Օրմանյանին է ուղարկ վե լ թե մի առաջնո րդական տեղապահ Հակոբ ծերունազարդ վարդապետ Կեոնեշլյան ի կողմից, զետեղված է «Կյուրինի պատմագիրք» ուսումնասիրության մեջ (տե՛ս Պատմագիրք Կիւրինի..., էջ 439-411): Տիվրիկի թեմի տեղեկ ագիրը տե՛ս Զարդարե ան Ե., նշվ. աշխ., էջ 279-284: Չմշկածագի թեմի տեղեկագիրը (պատրաստված 1902թ. մարտի 24-ին) տ ե՛ս Պատմագիր ք Չմշկածագի…, էջ 42-47: 59 Տե՛ս van den Steen de Jehay F., De la situation legale des Sujets Ottomans non-musul-mans, B ru xe ll es, Osca r Schepens & Cie, 1906, էջ 52:60 Օրմանեան Մ., նշվ. աշխ., էջ 259 -2 65 ։ Նշենք , որ հենց Մ. Օրմանյանի տվյալներն է հետագայում՝ 1915 - 16 թ թ., օգտագործում Հայոց պատրիարքարանը՝ ըստ թեմերի Մեծ եղեռնին զոհ գնացած Օսմանյան կայսրության հայ բնակչության վիճակագրությունը ներկայացնելու համար (տե՛ս բուլղարահայ թեմական առաջնորդի գրությունը Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե-ին՝ Արևմտյան Հայաստանու մ կոտորածի չափերի մասին, 12 օգոստոսի, 1915թ., մեջ բերվում է ըստ՝ Ավետիսյան Մ. Ա., Հովհաննիսյան Ջ. Ա., Փաստաթղթեր 1915 թ. ցեղասպանության վերաբերյալ, «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1995, № 1, էջ 217-218)։ Մ. Օրմանյանի տ վյ ալներից օգտվել է նաև

91


1908 թ. ամ ռա նը աբ դուլ հա միդ յան վար չա կար գի տա պա լու մից և սահ-մա նադ րա կան կար գի վե րա կանգ նու մից հե տո հա յե րի նկատ մամբ թուր-քա կան կա ռա վա րութ յան քա ղա քա կա նութ յունն առ ժա մա նակ մեղ մա-նում է: Դ րա հետ կապ ված արևմ տա հայ հա սա րա կա կան-քա ղա քա կան շրջա նակ նե րում դիտ վում է Օս ման յան կայս րութ յան հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի հար ցի նկատ մամբ հե տաքրք րութ յան ո րո շա կի աշ խու ժա-ցում: Դ րա մա սին է վկա յում այն փաս տը, որ հար ցը մտնում է իր աշ խա-տանք նե րը վերսկ սած Ազ գա յին ընդ հա նուր ժո ղո վի օ րա կարգ: Այս պես, 1908թ. դեկ տեմ բե րի 12-ի նիս տում նոր մար դա հա մար կա տա րե լու գրա-վոր ա ռա ջար կով հան դես է գա լիս ե րես փո խան Հ մա յակ ե պիս կո պոս Դի-մաքս յա նը: Ո րոշ կրճա տում նե րով մեջ բե րենք պատ գա մա վո րի գրութ յու-նը. «Օս մա նեան Սահ մա նադ րա կան Պե տու թեան երկ րին մէջ Հայ Ազ գի եւ ժո ղովր դի թո ւոյն եւ որ քա նու թեան վրայ ո րո շա կի բան մը չենք գի տէր եւ եր բեմն Թուրք մա մու լը եւ նոյն իսկ պաշ տօ նա կան ան ձինք կը ջա նան նո ւա զեց նել Հա յոց թի ւը` օգ տո ւե լով մեր օ րի նա ւոր մար դա հա մա րի չգո-յու թե նեն:

Կը յի շեմ թէ աս կէ 28 տա րի ներ ա ռաջ` 1880ին, մե ծա նուն Ներ սէս Պատ-րիար քի օ րով հա յաբ նակ աշ խար հի մէջ ազ գա հա մա րի գոր ծո ղու թիւ նը կա-տա րո ւե ցաւ Ա ռաջ նոր դա րան նե րու եւ տե ղա կան վար չու թեանց մի ջո ցաւ... Սա կայն յայտ է, թէ 28 տա րի ներ ա ռաջ կա տա րո ւած այդ Ազ գա հա մարն այ սօր ան բա ւա կան է մե զի, քա նի որ ա հա ւոր կո տո րած ներ, ջար դեր, ա ւե-րում ներ, տա րագ րու թիւն ներ, սով եւ այլն, Հա յոց թի ւը զգա լա պէս նո ւա զե-ցո ւած եւ պա կա սե ցո ւած են...

Ուս տի կ’ա ռա ջար կեմ որ Ազ գա յին Ե րես փո խա նա կան պատ կա ռե լի Ժո-ղովդ յանձ նա րա րէ կենտ րո նա կան վար չու թեան փու թով ձեռ նար կել Ազ-գա հա մա րի գոր ծո ղու թիւ նը կա տա րել տա լու ...բո վան դակ Թուր քիոյ հա-յաբ նակ նա հանգ նե րու, քա ղաք նե րու եւ թե մե րու մէջ` Ա ռաջ նոր դա րան նե-րու եւ տե ղա կան վար չու թեանց մի ջո ցով, նշա նա կե լով մի առ մի, տուն առ տուն, ա րու եւ էգ, սկսեալ նո րա ծին ե րե խա նե րէ, որ պէս զի Թուր քիոյ հայ ազգն ալ ո րոշ գի տակ ցու թիւն ու նե նա թէ իւ րա քան չիւր նա հան գի եւ քա ղա-քի մէջ բնա կէալ Հա յոց եւ թէ ընդ հա նուր Հայ բնակ չու թեան թո ւոյն եւ որ քա-նու թեան վրայ»: Ծա վալ ված կար ճատև քննարկման արդ յուն քում Ազ գա յին

գերմանացի հայասե ր գործիչ Յ. Լեփսիուսը` 1915 թ. տեղահանված կամ սպանված հայերի թվի վերաբերյալ աղյուսակում (տե՛ս Dr. Johannes Lepsius , Bericht über die Lage des Armenischen Volkes in der Türke i, Potsdam, 1916, s. 298-303, մեջբերում ենք ըստ՝ Հայերի ցեղասպանությ ու նը Օսմանյան կայսրությունում..., էջ 472-476):

92


ժո ղո վը ո րո շում է Հ մա յակ ե պիս կո պոս Դի մաքս յա նի ա ռա ջարկն ու ղար կել Ազ գա յին կենտ րո նա կան վար չութ յուն «ի նկա տա ռումն»:61

2. Արևմտահայության թվաքանակի վերաբերյալ Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի կողմից վիճակագրական տվյալների հավաքումը

1912-14 թթ.: Պատրիարքարանի` 1913-14 թթ. մարդահամարի տվյալները որպես Մեծ եղեռնի նախօրյակին արևմտահայության

թվաքանակի վերաբերյալ աղբյուր

1912 թ. հայ կա կան բա րե փո խում նե րի խնդի րը նո րից հայտն վում է մի-ջազ գա յին դի վա նա գի տութ յան օ րա կար գում: 1912 թ. դեկ տեմ բե րի 21-ին62 Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նին կից գոր ծող Ազ գա յին կենտ րո նա կան վար չութ յանն63 ա ռըն թեր կազմ վում է հա տուկ մար մին՝ Ա պա հո վութ յան հանձ նա ժո ղով ան վամբ, ո րին հանձ նա րար վում է հայ կա կան բա րե փո խում-նե րի հետ կապ ված բո լոր գոր ծե րի վա րու մը:64 Ա պա հո վութ յան հանձ նա-ժո ղո վի գոր ծու նեութ յունն ար տա հայտ վում է բա րե փո խում նե րի նա խագ-ծի մշակ ման մեջ, ինչ պես նաև Կ. Պոլ սում մեծ տե րութ յուն նե րի դի վա նա գի-տա կան ներ կա յա ցու ցիչ նե րի, մաս նա վո րա պես ռու սա կան դես պա նութ յան հետ հա րա բե րութ յուն ներ հաս տա տե լու և բա նակ ցութ յուն ներ վա րե լու գոր-ծում:65

Գի տակ ցե լով, որ բա նակ ցութ յուն նե րի ըն թաց քում թուր քա կան իշ խա-նութ յուն նե րը կշա հար կեն հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի, այլ ազ գութ յուն-նե րի նկատ մամբ նրա տո կո սա յին հա րա բե րակ ցութ յան հար ցե րը՝ Ա պա հո-վութ յան հանձ նա ժո ղո վը մշա կում և Հա յոց պատ րիար քա րա նի շրջա բե րա-կան նե րի մի ջո ցով թե մա կան ա ռաջ նոր դա րան ներ է ու ղար կում վի ճա կագ-

61 Ատենագրութիւ նք Ազգային ժողովո, 1908-09, նիստ ԺԱ, 12 դեկտեմբեր 1908 թ., Կ. Պօլիս,1909, էջ152-153:62 Տե՛ս Շարուրյան Ա. Ս., Գրիգոր Զոհրապի կյանքի և գործունեության տարեգրություն, Ս. Էջմիածին, 1996, էջ 389: 63 1863 թ. արևմտահայոց սահ մա ն ա դր ությամբ նախատեսված Ազգային երե ս փոխա-նական ժողովի գործադիր մարմինը: 64 Ապահովության հանձնաժողովը բաղկացած էր հետևյալ անդամներից՝ Եղիշե արքեպիսկ ոպ ոս Դո ւրյան, Հայկ Խ ոճաս արյան, Հա րություն Գալֆա յան, Վահան Թե-քեյան, Դավիթ Տեր-Մովսեսյան, Հարություն Շ ահ րիկյան, Գրիգոր Զոհրապ, Լև ոն Տեմիրճբաշյան. հանձնաժող ով ի քարտուղարն էր Վա հան Փափազյանը (տե՛ս Զաւէն Արքեպ ս. , նշ վ. աշ խ. , էջ 31-32) : 65 Տե՛ս Ադոնց Ն., Երկեր չորս հատորով, հ. Ա, Հայկական հա րց, Երևան, «Հայագիտակ» , 19 96, է ջ 27:

93


րա կան հար ցա րան ներ՝ պա հան ջե լով «ա րագ բայց խղճա միտ աշ խա տանք, զա նոնք լցնե լու ըստ կա րե լո ւոյն ստոյգ տո ւեալ նե րով»:66

Հար ցա րան նե րը բաղ կա ցած էին 7 հար ցից: Տե ղի ա ռաջ նոր դա րան նե-րը պետք է տվյալ ներ հա ղոր դեին ոչ միայն բնա կա վայ րի հայ ըն տա նիք նե-րի և հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի, այլ նաև հայ կա կան ե կե ղե ցի նե րի և վան քե րի, քա հա նա նե րի, հայ կա կան միա սեռ և երկ սեռ վար ժա րան նե րի և դ րան ցում սո վո րող հայ ու սա նող նե րի թվի վե րա բեր յալ:67

Վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի հա վաք ման ուղ ղութ յամբ զու գա հեռ աշ-խա տանք էր տա նում նաև Հայ հե ղա փո խա կան դաշ նակ ցութ յու նը: Դեռևս 1911թ. ամ ռա նը Հ. Յ. Դաշ նակ ցութ յան Արևմտ յան բյու րոն հար ցա րան ներ է ու ղար կում Օս ման յան կայս րութ յու նում իր տե ղա կան կա ռույց նե րին՝ «որ պէս-զի ի րենց շրջան նե րուն մէջ ապ րող հա յու թեան վի ճա կագ րու թիւ նը կազ մեն»:68

Տվ յալ նե րը ստա նա լուց հե տո դրանց հի ման վրա Ա պա հո վութ յան հանձ-նա ժո ղո վը պատ րաս տում է Արևմտ յան Հա յաս տա նի հա յաբ նակ նա հանգ-նե րի բա րե փո խում նե րի նա խա գիծ՝ կից հիմ նա վո րում նե րով, աշ խար հագ-րա կան քար տե զով և վի ճա կագ րա կան աղ յու սա կով: Նա խագ ծի կազ մու-մը տևում է եր կու-ե րեք ա միս. «...բո լոր Հա յու թիւ նը, Յե ղա փո խա կան Կու-սակ ցու թիւն ներն, Ազգ. Ժո ղո վի խմբակ ցու թիւն նե րը, վեր ջա պես բո լոր հո-սանք նե րը պէտք էր ա նոր շուրջ հա մա ձայ նեց նել»:69 Ազ գա յին ժո ղո վի, Ազ-գա յին կենտ րո նա կան վար չութ յան և Կ. Պոլ սի հա յոց պատ րիարք Հով հան-նես Ար շա րու նու հա վա նութ յանն ար ժա նա նա լուց հե տո՝ 1913 թ. հուն վա րի 30-ին,70 նա խա գի ծը ներ կա յաց վում է Կ. Պոլ սում Ռու սաս տա նի դես պան Մի խա յիլ Գիր սին:71 1912 թ. տվյալ նե րի հա մա ձայն՝ Օս ման յան կայս րութ-յու նում բնակ վում էր 2,026,700 հայ, այդ թվում՝ Արևմտ յան Հա յաս տա նի

66 Տե ՛ ս Փա փազեան Վ., նշվ. աշխ., էջ 232: Մ ին չ այդ՝ 1912 թ. ապրիլի 16-ի և հուլիսի 6-ի շրջաբերական նամակների մի ջո ցո վ թեմերից վիճակագրական տվյալներ է պահանջում նաև Կ. Պո լս ի Հայոց պատրիարք Հովհաննես արքեպիսկոպոս Ա րշ արու նի ն (ա յդ շր ջա-բերականների ն հղում է պարունա կում Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանին հասցեա-գրված Բաղեշի առաջնորդա րա նի ՝ 1 91 2 թ. սեպտե մբերի 7-ի նամակը, տե՛ս Փարիզի Նուբարյան գրադարանի արխիվ, APC/BNu, DOR 2/2, f. 17): 67 Տե ՛ս Գ.Պ., Այնթ ապ ի հայոց թիւը նախքան համաշխ. Ա. Պա տե րազ մը, «Հայ Անթէպ», 1969, №6 (38), էջ 59:68 Տե՛ս Յովակիմեան Յ., նշվ. աշխ., էջ 29:69 Տե՛ս Հայո ց պատրիարք Զավեն արք. ներկայացվա ծ «Հ այոց հարցի վերաբացումը, 1912 օգոստ. - 1913 նոյեմ.», տեղեկագիրը (ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 5, գ. 49, թ. 5):70 Տե՛ս Շարուրյան Ա. Ս., նշվ. աշխ., էջ 393: 71 1912-14 թթ. Հայկական հարցի համատեք ստում Արևմտյան Հայաստանի հ այ բ նակչության խն դր ի արծարծման մասին ավելի մանրամասն՝ երրորդ գլխու մ:

94


վեց նա հանգ նե րում՝ 1,163,000 (բնակ չութ յան բաշ խումն ըստ Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի, տե՛ս Աղ յու սակ 11):72

Ա պա հո վութ յան հանձ նա ժո ղո վը նաև աշ խա տանք ներ է տա նում 1880-ական թթ. սկզբնե րին հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի ու սում նա սի րութ յան ուղ ղութ յամբ: Հա յոց պատ րիար քա րա նի դի վա նից և գա վա ռա կան ա ռաջ նոր-դա րան նե րից ստա ցված տվյալ նե րի հի ման վրա հանձ նա ժո ղո վը կազ մում և շր-ջա նա ռութ յան մեջ է դնում ևս մեկ վի ճա կագ րա կան աղ յու սակ, որ տեղ տրվում էր Օս ման յան կայս րութ յան հայ բնակ չութ յան վի ճա կագ րութ յու նը 1882 թ. դրութ յամբ: Ի թիվս այլ տվյալ նե րի՝ այդ աղ յու սա կի հա մար որ պես աղբ յուր են ծա ռա յում 1880-81 թթ. Պատ րիար քա րա նի մար դա հա մա րի տվյալ նե րը, ո րոնք Գ րի գոր Զոհ րա պին էր փո խան ցել արևմ տա հայ գոր ծիչ Մար կոս Նա թան յա-նը:73 Նա իր հեր թին դրանք քա ղել էր Մ շո ա ռաջ նորդ Գ րի գո րիս Ա լեաթճ յա նի ար խի վից:74 Ըստ Ա պա հո վութ յան հանձ նա ժո ղո վի տվյալ նե րի՝ 1882թ. Օս ման-

72 1 91 2 թ. վի ճա կագ րու թյան տվյալ ներ ը հե տա գա յում զե տեղ վում են Փա րի զի հաշ-տու թյան վե հա ժո ղո վին ուղղ ված Հա յաս տա նի մի ա ցյալ պատ վի րա կու թյան հու շագ-րում (տե՛ս Հայկական միացյալ պատվի րակության կողմից Փարիզի խա ղա ղո ւթյան կոնֆերա նս ին ներկայացված առաջին հուշագիրը, ՀԱԱ, ֆ. 200, ց . 1, գ. 2 70, թ. 36), իսկ ամբողջ ու թյ ամ բ, ըստ Օսմանյան կայսրության բոլոր նահանգների, հրատարակվում են Առաջին համաշխարհային պատերազմից հ ետո, մասնավորապես Թեոդիկի «Ամենուն տարեցոյց»-ում (տե՛ս Թէոդիկ, Ամէնուն տարեցոյցը, ԺԶ տ արի, 1922, Կ.Պօլիս, տպ. Մ. Յովակիմեան, 1922, էջ 261-263):

Մյուս կողմից, Գր իգ որ Զոհրապի՝ «Հայկական հարցը փաստաթղթերի լույսի տակ» (1913 թ.) գրքում զետեղված 1912 թ. Պատրիարքարա նի վիճակագրական տվյալները փոքր-ինչ տարբեր են։ Այսպես, եթե Արևմտյան Հայաստանի վեց նահանգների հայ բնակչության թվաքանակի համար տվյալը նույնն է՝ 1,163,0 00 շո ւնչ, ապա Օսմանյան կայսրության մնացած մասի համար նշված է 937,000 հայ, որից 407,000-ը՝ Կիլիկիայում, 530,000-ը՝ Օսմանյան կայսրության այլ տարածքներում և Եվրոպական Թուրքիայում (համեմատության համար՝ Թեոդիկի «Ամենուն տարեցույցում» նույն տարածքների համար տրվում է 863,700 հայ, այդ թվում՝ Կիլիկիայի երկու (Ադանայի և Հալեպի) նահանգներ՝ 304,000)։ Այսպիսով, համագումար թիվը 1912 թ. ամբողջ Օսմանյան կայսրության հայ բնակչության թվաքանակի համար Գրիգոր Զոհրապի մոտ կազմում է 2,100,000 (տե՛ս Leart Marcel, նշվ. աշխ., էջ 62)։ Աղբյուրների ներկա վիճակը մեզ հնարավորություն չի ընձեռում որևէ հիմնավոր բացատրություն տալու մի կողմից՝ Հայաստանի միացյալ պատվիրակության ու Թեոդիկի, մյուս կողմից՝ Գրիգոր Զոհրապի տվյալների միջև այս տարբերության պատճառ(ներ)ի մասին։ 73 Պո ղո ս Ն աթանյանի եղբայրն էր, հայտնի էր Արևմտյան Հայաստանում իր ծավալած մանկավարժական-լուսա վորական գործունեությամբ (նրա մասին մանրամասն տե՛ս Կոստանդյան Է., Վան-Վասպուրականի հասարակական-մշակութային գործիչները 19-րդ դարի II կեսին, «Քրիստոնյա Հայաստան», 2010 թ. դեկտեմբերի 1 5): 74 Տե՛ս «Վե րջին Լուր», № 1484, 1919 թ. հունվարի 7: Ինչպես նշում է ինքը՝ Մ. Նաթանյանը, նա Գ. Ալեաթճյանից տվյալները ստացել էր 1885 թ., երբ ծ առայողական հանգամանքների բերումով (զբաղեցնում էր Միացյալ ընկերության Հայաստանի վարժարանաց ընդհանուր

95


յան կայս րութ յան հայ բնակ չութ յան թիվն էր 2,660,000, ո րից 1,630,000-ը ապ-րում էր Արևմտ յան Հա յաս տա նում (բնակ չութ յան բաշ խումն ըստ Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի տե՛ս Աղ յու սակ 11):75

1913 թ. սկզբնե րին Հա յոց պատ րիար քա րա նը ձեռ նա մուխ է լի նում նոր մար դա հա մա րի անց կաց ման աշ խա տանք նե րին: 1913 թ. փետր վա րի 20-ին մար դա հա մա րի կա տար ման հանձ նա րա րա կա նով շրջա բե րա կան նա մակ-ներ են ու ղարկ վում Օս ման յան կայս րութ յան բո լոր թե մե րի ա ռաջ նորդ նե-րին: Մ շակ վում է մար դա հա մա րի հար ցա թեր թի ձև, որն ընդգր կում էր հետև-յալ քսա ներ կու սյու նակ նե րը՝ «ա նուն քա ղա քի կամ գյու ղի», «թիւ հայ բնակ-չու թեան», «թիւ հայ հռով մէա կան», «թիւ հայ բո ղո քա կան», «քա նի՞ տուն հայ բնակ չու թիւն կայ», «թիւ քրիս(տո նեա) այլ բնակ չութ(եան)», «թիւ թուրք բնակ չութ(եան)», «թիւ չէր քէզ բնակ չութ(եան)», «թիւ քուրդ բնակ չութ(եան)», «թիւ թփռշրջկ. բնակ չութ(եան)», «թիւ այ լակրոն բնակ չութ(եան)», «թիւ պան-դուխտ նե րու», «ար ժէք ազ գա յին ան շարժ կա լո ւա ծոց», «թիւ ե կե ղե ցեաց», «թիւ վա նուց», «թիւ ազգ. վար ժա րա նաց ման ջե րու», «թիւ ազգ. վար ժա րա-նաց աղջ կանց», «թիւ երկ սեռ ու սա նող.», «թիւ ե կե ղե ցա կա նաց», «որ քա՞ն իս-լա մացծ. հայ կայ»: Վեր ջին՝ «ընդ հա նուր ծա նօ թու թիւն» սյու նա կում ա ռա-ջարկ վում էր նշել, թե «պան դուխտ նե րը ո՞ր եր կիր նե րու մէջ են» (լրաց ված հար ցա թեր թի մի նմու շի լու սան կա րը տե՛ս Հա վել ված Ա):

Թեև պա հանջ վող վի ճա կագ րութ յու նը հանձ նա րար վում էր կազ մել և Կ. Պո լիս ու ղար կել ե րեք ա միս ժամ կե տում,76 սա կայն Արևմտ յան Հա յաս-

տեսչության օգնականի պաշտոնը) որոշ ժամանակ գտնվում էր Մուշում: Գ. Ալե աթ-ճյա նին տված այ ցե լու թյուն նե րից մե կի ժա մա նակ նա տես նում է, որ առաջ նոր դը զբաղ-ված է վի ճա կագ րա կան ցու ցակ ներ պատ րաս տե լով: Ի պատասխան վիճակագրական աղյուսակների մասին իր հարցին, նա իմանում է, որ դրանք «Ներսէս Պատրիարք Վարժապետեանի հրամանով Հայաստանի Հայոց վիճակագրու թեան պատրաստուած ցուցակներու հարազատ պատճէններն են: Այդ վիճակագրութիւնները պատրաստուած են մասնաւոր խնամքով եւ յատկապէս այլեւայլ կողմերը ղ րկուած պատուիրակներու ձեռքով, պաշտօնական մա րմիններու միջոց ով եւ շատ անգամ պետական արձանագրութիւններու ընդօրինակութիւններով կամ ամփոփ քաղուածքներով»:75 Տե՛ս Population Armenienne de la T urquie avant la guerre..., էջ 9: Հիմքեր կան ենթադրելու, որ 1882 թ. վիճակագրության մի մասն արտացոլում է ավելի վաղ շրջանի իրողությո ւններ: Այսպես, Սեբաստիայի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակին վերաբերող ծանոթագրության մեջ նշվում էր, որ այդ թվի մեջ (280,000 շունչ) չի մտնում Շապին-Գարահիսարի գավառի հայ բնակչության թվաքանակը, քանի որ այն կազմում է Տրապիզոնի վիլայեթի մի մասը: Ինչպես հայտնի է, Շապին-Գարահիսարը Տրապիզոնի նահանգի կազմում էր գտնվում 1846 թ.-ից մինչև 1865 թ. (տե՛ս Birken A, Die Provinzen des Osmanischen Reiches, Wiesbaden, Reicher t, 1976, էջ 144):76 Տե՛ս AB C/BNu, DOR 3/4, f. 12:

96


տա նի թե մե րից լրաց ված վի ճա կագ րա կան հար ցա թեր թե րը սկսե ցին Կ. Պո-լիս հաս նել միայն 1913 թ. ամ ռան կե սե րին: Հար ցա թեր թե րին կից ու ղարկ-վող նա մակ նե րը հնա րա վո րութ յուն են տա լիս պատ կե րա ցում կազ մե լու մար դա հա մա րի ըն թաց քի և Պատ րիար քա րա նի հանձ նա րա րա կա նը կա-տա րե լու ժա մա նակ ա ռաջ ե կած դժվա րութ յուն նե րի մա սին:

Այս պես, Վա նի ա ռաջ նոր դա կան տե ղա պահ Հով սեփ ե պիս կո պոս Սա-րաճ յա նը, ու ղար կե լով Վա նի նա հան գի վի ճա կագ րութ յու նը, պատ րիարք Հով հան նես արք. Ար շա րու նուն հաս ցեագր ված 1913 թ. հու լի սի 17-ի թվա-կիր նա մա կում պատ րիար քից նրա նե րո ղամ տութ յունն էր հայ ցում՝ պա-տաս խանն ու շաց նե լու հա մար՝ նշե լով, որ Վա նի ա ռաջ նոր դա րա նը չու-ներ պատ րաս տի տվյալ ներ, ուս տի հար ցա թեր թերն ու ղարկ վե ցին թա ղա-յին խոր հուրդ նե րին և ա ռաջ նոր դա կան փո խա նորդ նե րին՝ «կա րե լիութ յան սահ մա նին մէջ պատ րաս տե լու ու ղրկե լու մար դա հա մա րի ցան կեր»: Հով-սեփ ե պիս կո պոսն ա վե լաց նում էր, որ ու ղարկ վող ցան կերն ան թե րի չեն, քա նի որ ո րոշ գա վառ նե րում կա րե լի չե ղավ կա տա րել նոր մար դա հա մար, և դ րա փո խա րեն տվյալ նե րը վերց վե ցին դա րասկզ բի ցան կե րից: Վա նի ա ռաջ նոր դա կան տե ղա պա հին չէր հա ջող վել նաև հա վա քել նա հան գի մահ-մե դա կան նե րի թվա քա նա կի վե րա բեր յալ տվյալ ներ, քա նի որ դա «ներ կայ փա փուկ ժա մա նակ նե րուն մէջ» վտան գա վոր ձեռ նարկ էր:77

Խար բեր դի ա ռաջ նոր դա րա նից տվյալ նե րը Պո լիս են ու ղարկ վում հու լի-սի 21-ին: Ու ղեկ ցող նա մա կում թե մի ա ռաջ նորդ ծայ րա գույն վար դա պետ Պ սակ Տեր- Խո րեն յա նը նշում էր, որ «թեմն ըն դար ձակ եւ գիւ ղե րը շէ նա ւոր ըլ լա լու պատ ճա ռաւ փո խա նակ ըստ պայ մա նա ծին մա յիս ամ սոյ փու թաց-նե լու», տվյալ նե րը «հա զիւ կրցանք մին չեւ հի մա ամ բող ջաց նել»: « Մէր վի-ճա կա ցոյ ցին պա կաս մը կայ, զօր լրաց նել կա րե լի չե ղաւ ա ռայժմ, - շա րու-նա կում էր Տեր- Խո րեն յա նը: - Մենք մի միայն այն տե ղե րու թուրք բնակ չու-թէան թի ւը կրցանք գրել ճշտիւ, ուր թուր քե րը հա յա խառն կը բնա կո ւին, իսկ զուտ թրքաբ նակ գիւ ղե րու բնակ չու թիւ նը չու նե ցանք»:78

Սե բաս տիա յի թե մի ա ռաջ նոր դը Պո լիս է ու ղար կում եր կու վի ճա կագ րա-կան աղ յու սակ՝ մեկն ըստ պա հանջ վա ծի՝ զուտ թե մի ի րա վա սութ յան տակ գտնվող բնա կա վայ րե րի մար դա հա մա րը, մյու սը՝ ամ բողջ Սե բաս տիա յի գա-

77 Տե՛ս ABC/BNu, DOR 3/4, f. 17: Վանի առաջնորդարանի կողմից 1913 թ. ամռանը նախաձեռնված Վան քաղաքի և շրջանի հայ բնակչության հաշվառման մասին հաղորդում է նաև Կ. Պոլսում լույս տեսնող «Բյուզանդիոն» թերթը, որը ներկայացնում է նաև Վան քաղաքի վեց թաղերից չորսի (Արարք, Կլորդար, Հանկույսներ և Նորաշեն) վիճակագրությունը (տե՛ս «Բիւզանդիոն», 1913 թ. հուլիսի 13, № 5095)։ 78 ABC/BNu, DOR 3/4, f. 12.

97


վա ռի վի ճա կագ րութ յու նը՝ կազմ ված ըստ տար բեր աղբ յուր նե րի:79 Տիգ րա նա կեր տի ( Դիար բե քի րի) ա ռաջ նոր դա րա նից վի ճա կագ րա կան

տվյալ ներն ու ղարկ վում են 1913 թ. նո յեմ բե րի 15-ին: Տիգ րա նա կեր տի թե մի ա ռաջ նոր դա կան փո խա նորդ Մար տի րոս քա հա նա Բա րա ղամ յա նի ու ղեկ-ցող նա մա կում ափ սո սանք էր հայտն վում, որ տվյալ ներն ուշ են ա ռաք վում՝ որ պես դրա պատ ճառ մատ նան շե լով կա նո նա վոր մար դա հա մար անց կաց-նե լու հա մար մի ջոց նե րի բա ցա կա յութ յու նը: Նշ վում էր, որ «վի ճա կա ցոյ ցի թի ւե րը մէծ մա սամբ առ նո ւած են կա ռա վա րա կան ար ձա նագ րու թիւն նե-րէ, բայց մէծ դժո ւա րու թիւն նե րով»: Փո խա նոր դը հույս էր հայտ նում, որ «ի մո տոյ ղրկէլ ա ւե լի ճշգրիտ վի ճա կա ցոյց մը, ո րուն պատ րաս տու թէան ձէռ-նար կո ւած է ա ռաջ նոր դա րա նեն նշա նա կո ւած պաշ տօ նէի մը կող մէ: Տուն առ տուն պտտո ւե լով ա մէն ման րա մաս նու թիւն (թիւ ա րու նե րու, կա նանց, ման չէ րու, աղջ կանց, գաղ թող նե րու...) նշա նա կե լու պայ մա նաւ»:80

Եվ իս կա պես, նա հան գի հա մար ա ռաջ նոր դա րա նի վի ճա կագ րութ յան՝ նույն ժա մա նա կաշր ջա նին վե րա բե րող օս ման յան տվյալ նե րի հետ հա մադ-րու մը ցույց է տա լիս, որ դրանց մի մա սը վերց ված է «կա ռա վա րա կան ար-ձա նագ րութ յուն նե րից»:

Աղ յու սակ 2. Դիարբեքիրի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակը Առաջին աշխարհամարտի նախօրյակին՝ ըստ Դիարբեքիրի առաջնորդարանի և օսմանյան տվյալների 81 82

Վար չա կ ան միա վոր1914 թ. օս ման-

յան81

1913 թ. Դիար բե քի րիա ռաջ նոր դա րան82

շ ուն չ տ ու ն շու նչ

1. Դիարբե քիրի գ ավ ա ռ

1.1 Դիարբեքիրի գավառակ 16,467 3 , 271 1 6, 352

1.2 Լըճեի գավառակ 4,659 1 ,1 7 8 5, 89 0

1.3 Սլիվանի գավառակ 13,083 2, 76 5 13, 82 4

1.4 Բշերիկի գավառակ 3,42 7 1 , 00 8 5 , 0 38

1.5 Դերիկի գավառակ 1 , 1 28 356 1,782

Ընդամենը 38,76 4 8, 578 4 2 ,886

79 Տե՛ս ABC/BNu, DOR 3/4, f. 13:80 ABC/BN u, DOR 3/4, f. 28. 81 Տե՛ս Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 176: 82 Տե՛ս ABC/BNu, DOR 3/2, f. 47:

98


2. Սևեր եկ ի գ ավառ

2.1 Սևերեկի գավառակ 2,85 3 1 ,8 5 5 9,2 75

2.2 Ջերմուկի գավառակ 82 1 2 06 1 , 029

2 . 3 Վերանշեհիրի գավառակ 1, 10 2 268 1,339

Ընդամենը 4,77 6 2 ,3 29 11 ,643

3. Մարդ ին ի գավառ

3.1 Մարդինի գավառակ 7,895 1 , 5 39 7,692

3.2 Ջեզիրեի գավառակ 3 5 8 544 2,716

3.3 Միդիաթի գավառակ 1,4 5 2 229 1,144

3.4 Սավուրի գավառակ 1,0 32 152 760

3.5 Մծ բ ի նի գավառակ - 18 90

Ընդամենը 10,737 2 ,4 8 2 12 ,402

4. Արղանա-Մադենի գ ավ ա ռ

4.1 Արղանա-Մադենի գավառակ 10,559 1, 235 6,175

4.2 Բալուի գավառակ 8,390 3 , 03 1 15,153

Ընդամենը 18,949 4 , 2 66 21, 32 8

Ընդհանուր գումար 73,226 17 ,655 83 8 8, 25984

8384

83 Եթե մեկ տան շնչերի միջին թիվն ընդունենք 7 և բազմապատկենք այն հաշ վառ ված տների թվով (17,655), ապա արդյունքը՝ 123,585 շունչ, բավականին մոտ է Ապահովու թյան հանձնաժողովի կողմից (Հայոց պատրիարքարանի՝ 1912 թ. վի ճա կագրություն) նա հանգի հայ բնակչության թվաքանակի համար հաղորդվող տվյա լին` 124,000 շունչ:84 Դիարբեքիրի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակն իրականում շատ ավելի բարձր է եղել։ Այսպես, համեմատության համար՝ Թովմաս Մկրտիչյանը, որը Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին զբաղեցնում էր «Քուրդիստանի» անգլիական փոխհյուպատոսի պաշտոնը, հաղորդում է, որ 1914 թ. Դիարբեքիրի նահանգն ունեցել է շուրջ 150,000 շունչ հայ բնակչություն։ Հեղինակը նշում է, որ հաշվումների հիմքում ընկած են իր կողմից պատրաստված անտիպ «Դիարբեքիրի հայերի մարդահամարը» վերնագիրը կրող աշխատության տվյալները, որտեղ տրվում է նահանգի բոլոր հայաբնակ քաղաքների և գյուղերի հայ բնակչության, եկեղեցիների, դպրոցների, ուսուցիչների և աշակերտների վիճակագրությունը (տե՛ս Մկրտիչեան Թ., Տիգրանակերտի նահանգի ջարդերը եւ քիւրտերու գազանութիւնները, Գահիրէ, տպ. «Գրիգոր Ճիհանեան», 1919, էջ 87):

99


Ըստ աղբյուրներ ի՝ 19 13 -14 թ թ . մ արդահա մա ր ի անմիջ ական կա տար-ման գո րծ ու մ բ ացի հոգևոր ա կ ան ություն ից ներ գր ավվել է ին ն աև ծխ ակա ն դպրոցներ ի ո ւ սուցի չն ե րը և տեղ ակ ան հայ կական կրթ ամշակութ այի ն կ ազ-մակ եր պ ո ւթյ ու նն երը:85 Օր ին ակ, Էրզր ու մի գ ա վառ ակո ւմ մարդահամարը կ ատ արվել է 19 13 թ. ամռանը՝ օգ ոստոսի 12- 31 -ի ընթացքու մ, և անմ իջ ակ ան կա տա րողն էր Կա րի նում գո րծ ող «Ազգագ րակա ն մասնաժողով » կ առույցը։86

Վ իճ ակագրա կան տվ յ ա լներ ի հ ոս քը Կ. Պոլիս շարունակվո ւմ է մինչև 1914 թ. ամառ: Ըստ 1 91 3-14 թթ. մա րդահա մար ի տվյա լն ե ր ի ա մփո փմա ն, որը Փ ար իզ ի Նուբարյա ն գրադա րա նո ւմ պահվող մ ա րդ ահա մա րի գյ ուղաց-ուցակ նե րի հիման վ րա կատար ե լ է ֆ րա նսահ այ ուսու մ նաս իր ող Ռայ մո ն Գևորգյա նը, Օսմա նյան կայ սրու թյան հ այ բ նա կչության թիվը կազմում էր 1 ,915,560 շ ուն չ , որ ից Արևմտյան Հա յ աս տանի վեց նահանգներում՝ 96 7,3-2 0 շ ունչ (բնակչությ ա ն բա շխ ումն ըստ ն ա հա նգների տե ՛ս Աղյո ւսակ 1 1) :87

Հա յոց պատ րի ար քա րա նի 1913-14 թթ. մար դա հա մա րի տվյալ նե րի քննու-թյու նը ցույց է տա լիս, որ, ինչ պես և 1878-80 թթ. մար դա հա մա րի տվյալ նե րի պա րա գա յում, դրանք չեն ար տա ցո լում Օս մա նյան կայս րու թյան հայ բնակ-չու թյան թվա քա նա կի իրա կան պատ կե րը: Նա խ, ի նչպես արդ են արձանա-

Ըստ 1915 թ. սեպտեմբերի 15-ին Դիարբեքիրի նահանգապետ Ռեշիդի կողմից ներ-քին գործերի նախարարություն ուղարկված ծածկագիր հեռագրի՝ նահանգից «տե-ղահանված» (իրականում` կոտորված) հայերի թիվը շուրջ 120,000 էր (տե՛ս Ղազարեան Հ., Ցեղասպան թուրքը, Պէյրութ, «Համազգային», 1968, էջ 191)։85 Տե ՛ս Бекгульянц Р., նշվ. աշխ., էջ 48: 86 Տե՛ս Քօսեան Յ., Բարձր Հայք, հ. Ա, Կարին քաղ աք ը, Վիեննա, Մխիթարե ան տպարան, 1925, էջ 86:87 Տե՛ս K evorkian R., Paboudjian P., նշվ. աշխ., էջ 57-60 (գրքում հանրագումար թիվը 1,914,620 շունչ է, ինչը գուցե վրիպակի արդյո ւնք է, քանի որ աղյուսակում զետեղված տվյալների գումարումն ա յլ տ վյալի է հանգեցնում):

Նախքան Գևորգյանի գրքի հրատարակումը 1913-14 թթ. մարդահամարի տվյալները հայտնի էին միայն որոշ նահանգնե րի վերաբերյալ (օրինակ՝ Բեկգուլյա նցի և Քոսյանի գրքերից՝ Կարինի նահանգի վիճակագրությունը (տե՛ս Քօ սեան Հ., նշվ. աշխ., էջ 86, նաև Бекгульянц Р., նշ վ. աշխ. , էջ 68), Ա-Դո յի «Մեծ դեպքերը Վասպուրականում» գրքից՝ Վանի նահանգ ի տվյալները (տե՛ս Ա-Դօ, Մեծ դէ պքերը Վասպուրականում 1914- 1915 թ ւա կաննե րին, Երեւան, «Լույս», 1917)) :

1912-14 թթ. թեմերից Կ. Պոլիս ուղարկված վիճակագրական տվյալներից օգտվել է և Թեոդիկը, որն իր անավարտ մնացած «Գողգոթա հայ հոգևորականության և իր հոտին աղետալի 1915 տ ար ին» գրքի վրա աշխատելու ժամանակ, պր պտ ելով Պատրիարքարան ի արխիվը, նկուղներում գ տել է պարկե րի մեջ լցված թղթեր : Դր անք մարդահամարի հարցաթերթերն էին, որոնք 1915թ. ապրիլի 24-ի ձերբակալություններից անմիջապես հետո թաքցվել էին նկուղում՝ Հայկական հարցին վերաբերող այլ թղթածրարների հետ միասին (տե՛ս Թէոդիկ, Գողգոթա հայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին 1915 աղետալի տարին, Նիւ Ե որք, 1985, էջ III):

100


գրվե լ է, և´ Հայոց պատրիարքարանի 18 78 -80 թթ ., և´ 19 13 -14 թ թ. մարդա-համարների ժ աման ակ որոշ շրջա նների համ ա ր հ ավ աքված տվյալնե րի աղ-բյուր է ծա ռա յել օս մ ան յան վիճակա գ րու թյուն ը, ինչ ը պ ատճառ է դա րձ ել ընդ-հա ն ու ր տվյալի թե րի և իր ակ ան ից ցա ծ ր լի նել ու հա մար: Բաց ի դրա նից, այն, ո ր պա տե ր ա զմի նախ օրյա կ ի ն Հա յո ց պատ րիա րքա րան ի կա տա րա ծ հաշ-վա ռման տվյալ նե րը թե րի էին , ճշգ րիտ չէ ին նե րկ ա յաց նում ար ևմ տա հա յութ-յ ան թվա քա նա կը, ակն հայտ է դառ նո ւմ , երբ մենք հա մեմ ա տ ում են ք դ րա նք Առա ջի ն աշ խարհ ամարտ ի տա րի նե րին Մեծ եղե ռն ը վե րապր ած ար և մ տա-հայ փախստ ական ներ ի կո ղմից ի ր ենց բ նակ ու թյան վայր երի բ ն ակ չու թյան թ վաք անա կի մաս ին հա ղորդ ած տվյալ նե րի , ինչ պե ս ն աև Արև ել յան Հա յաս-տա նո ւմ ապ աս տան ած փախ ստա կանն երի հ աշ վառ ման արդյ ունքն ե րի88 հետ: Որպես կանոն, փախստականների կողմից իրենց հայրենի բնակավայրերի բնակչության թվաքանակի մասին հաղորդած տեղեկությունները, ինչպես նաև նրանց հաշվառման արդյունքները շուրջ 20-70%-ով ավելի բարձր են նույն բնակավայրերի վերաբերյալ Պատրիարքարանի ներկայացրած թվերից:89

Ս տորև ներկա յացն ու մ ենք մի քանի օ րին ակ Արևմտ յան Հա յաստ ան ի տարբեր նա հանգն երից:

ա. Վա նի նահա ն գՎա նի նահանգի պարագայու մ 19 13 -14 թ թ. մա րդահա մարի տ վ յալների

88 Խոսքը այսպես կոչված «Մեկօրյա մարդա հա մա րների» մասին է, որոնք անց են կացվել 1915թ. հունվարի 30-ին (տվյալները տե՛ս Однодневная перепись бѣженцевъ изъ Турціи, Персіи и изъ мѣстъ пограничныхъ съ Турціей (армянъ, айсоровъ, грековъ и пр.) 1914-1915г., Эриванская статистическая комиссія, Ереванъ, Типъ. "Луйсъ", 1915,) և 1916 թ. հունվ արի 16- ին (տե՛ս Դանիելյան Է.Գ., Անդրկովկասում ապաստանած արևմտահայ գաղթակա նո ւթյան թվաքանակի հարցի շուր ջ (1914 - 1917թթ .), «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 2002, №2, էջ 112-119):

Մասնավորապես 191 6 թ. հունվարի 14-ի մեկօրյա մարդահամարը կամ Համ ընդ-հանուր մեկօրյա ցուցակագրությու նը կատա րվել է Կովկասում գաղթականների գոր-ծերի գլխավոր լիազոր գեներալ-մայոր Վ. Թամամշյանի հանձնարարությամբ, պե-տական գանձարանի հաշվին Հայկական կենտրոնական կոմիտեի կողմից:

Փախս տա կան նե րի հաշ վառ ման տվյալ նե րի մի ջո ցով Էրզ րու մի նա հան գի որոշ գա վա ռակ-նե րի հայ բնակ չու թյան թվա քա նա կի ճշգրտման մե թո դը կի րառ վել է ու սում նա սի րող Գե ղամ Բա դա լյա նի կող մից (տե՛ս Բադալեան Գ., Էրզրումի վիլայէթի որոշ կազաների հա յ բն ակ-չութեան թվաքանակի ճշդումն ըստ Արեւելեան Հայաստանում ապաստանած արեւմտահայ գաղթականների 1914-1915ին կ ազ մուած վիճակագրական ցուցակների…, էջ 207-224):89 Վե րապրածների վկայությունները տե՛ս Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուր-քիայում: Վեր ապրածների վ կա յություններ: Փաստաթղ թե րի ժ ողովածու , գլխավոր խմ-բագիր՝ Ա. Վիրաբյան, Երևան, Հայաստանի ազգային արխիվ, 2012, հ. I, Վանի նահանգ, հ. II, Բիթլիսի նահանգ, հ. III, Էրզրումի, Խարբերդի, Դիարբեքիրի, Սեբաստիայի, Տրապիզոնի նահանգներ, Պարսկահայք):

101


թե ր ի լին ել ը90 ակնհայտորեն երևո ւ մ է, երբ դրանք համեմա տո ւմ ենք 1915թ. «Հ որիզ ոն» թեր թո ւ մ տպագր ված Վ ասպուրա կա ն ի ավե րվ ած գյո ւղերի «վի ճա կաց ույցի» տ վյա լների հ ետ .

Աղյուսակ 3. Վանի նահանգի որոշ հայկական գյուղերի բնակչությունը` ըստ 1913-14թթ. մարդահամարի և «Հորիզոն»-ի (1915թ.) տվյալների 91 92

Բնակա վա յ ր Վար չա կ ա ն

պատկանելությունը 91

1 9 13-14 թ թ. մարդահամար

«Հորիզոն»1915 92

տո ւն շու նչ տ ուն շունչ

1 Պզտիկ գյ ուղ Բե րկ րի 74 447 80 640

2 Հարո ւթ յ ու ն Արճեշ 22 180 25 250

3 Հաս պս ն ակ Ա րճ եշ 31 254 45 400

4 Մաճառ ս Ա րճ ե շ 24 160 35 315

5 Ծակծակ Արճ ե շ 22 180 4 2 375

6 Սուրբ Բարդուղիմե ոս Աղ բ ակ 40 244 35 300

7 Հազար են Արճ ակ 45 3 05 100 800

8 Ախոռիկ Սար ա յ 50 35 0 7 0 1 ,000

9 Խասան Թամրա ն Սար այ 27 189 35 300

10 Պողազք ե ա սա ն Սար այ 12 84 50 320

11 Ման դա ն Ա րճակ 60 390 80 800

12 Տաղվերան Արճա կ 37 244 40 320

13 Գործ ոթ Բ ե րկ ր ի 128 790 117 920

14 Կ աս ր Խոշապ 30 180 28 240

15 Ավզար իկ Սարա յ 1 1 77 12 120

Ընդամեն ը - 61 3 4, 0 74 7 94 7, 10 0

90 Ա-Դոյի կողմից 1913-14 թթ. մարդահամարի ցուցակների տվյալների հիման վրա կատարված հաշ վարկով նահանգում կար 19,222 տուն, 121,377 շունչ հայ բնակչություն (տե՛ս Ա-Դօ, Մե ծ դէպքե րը Վասպուրականում ..., էջ 30): 91 Վարչական պատկանելությունը տալիս ենք ըստ «Հորիզոն» թերթի:92 Տե՛ս «Հորիզոն», 1915, № 152, 158:

102


Ինչ պե ս տեսնում ե ն ք, 1913-1 4 թ թ. մար դահ ամարի և փախ ս տ ակ անների հ աշվառման տվյալների միջ և տար բ ե րո ւթյունը տ ների պարագայու մ կ ազ-մու մ է շուր ջ 30 % , շ նչ երի պարա գա յ ու մ` շ ու րջ 74,2%:93

բ . Բ իթ լիսի նա հ ա նգ Վերապրա ծներ ի տվյա լն երի համեմատ ցածր են և Բի թլ իս ի գա-

վառա կի հայ բն ակ չության վեր աբ ե րյալ 1 9 1 3-14 թթ . մարդա հ ամ արի տվյալնե րը:

Աղյուս ակ 4 . Բ իթլիս ի գ ավառա կի որոշ գ յո ւղերի հա յ բնակչ ու թյ ան թվաք ան ակը ՝ ը ստ 19 13 -1 4 թթ. մարդահամար ի և վերապ րած փա խստ ա կա ննե ր ի տվ յ ալներ ի 94 95 96

Բ նակա վայր

1913-14թթ. Հայոց պատրիարքարան Վերապրածների վկայ ությ ուններ

տուն շունչ տուն շունչ1 Հ անդ 50 321 55 500 94

2 Կարփ 56 384 6 0 500 95

3 Թուխ 50 349 6 0 61 0 96

93 1919 թ. հայկական պատվիրակության կողմի ց Փա րի զի հաշտության կոնֆերանսին ներկայացրած հուշագրում որպես հանրահայտ իրողություն նշվում էր, որ Վան ի վիլայեթի հայերի թիվը, որոնք ապաստան էին գտ ել Ռո ւսաստանու մ, 220,000-ից ավելի էր (տե՛ս Հայկական հարցը հաշտության կոնֆերանսի առաջ..., էջ 17):

1916 թ. հ ու նվարի 16-ին անցկացվ ած «Մեկօրյա ցուցա կա գրության» տվյալներով հաշվառվել էր Վա նից փախստական 18,586 ընտանիք (տե՛ս Դանիելյան Է.Գ., Անդրկովկասում ապաստանած արևմտահայ գաղթականութ յան թվաքանակի հարցի շուրջ (1914 - 1917թթ.)..., էջ 116): Գ. Բադալյանը, հիմք ընդունելով 1917թ. հուլիս-սեպտեմբեր ամիսներին անցկացված գաղթականների մարդահամարի տվյալները, համաձայն որի՝ Վանի նահանգից դուրս եկած հայ ընտանիքների թիվն էր 24,127, և վանեցի հայերի տան մեծության միջին գործակիցը հաշվե լո վ 8 ,8 շունչ, գտնում է , որ 1914 թ. Վանի նահանգում ապրում էր 210-212 հազ. հայ (տե՛ս Բադալյան Գ., Արևմտահայության թվաքանակի ճշգրտման ժողովրդագրական որոշ սկզբունքներ..., էջ 140): Տե՛ս նաև Թաթոյան Ռ.Ա., Վիճակագրական տվյալնե րը Վանի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակի վե րա-բեր յալ 1878-1914թթ. (աղբյուրների համադրությա ն և վերլուծության փորձ), «Հայոց ցեղասպանության պատմության և պատմագրության հարցեր», № 7, Եր., ՀՀ ԳԱԱ Հա յո ց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի հրատ., 200 3, է ջ 6 5- 79:94 Վերապրած Հովսեփ Մարտիրոսյանի տվյալները (տե՛ս Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում: Վերապրածների վկայություններ..., հ. II, էջ 72):95 Վերապրած Բագրատ Պետրոսյանի տվյալները (նույն տեղում, էջ 71): 96 Վերապրած Իգիթ Մանուկյանի տվյալները (նույն տեղում, էջ 68):

103


4 Խուլթիկ 490 2,598 500 3, 50 0 97

5 Տո փ 3 1 22 4 35 3 00 98

Ընդամ են ը 67 7 3 ,8 76 710 5,41 0

Մեկ այլ վերապրածի` Սարգիս Կարիպյանի կողմից գավառակի Տա-տիկի գյուղախմբի համար հաղորդած տվյալների համեմատությունը Հայոց պատ րիարքարանի տվյալների հետ ցույց է տալիս, որ ծխերի թվա-քանակի տարբերությունը կազմում է շուրջ 20 %, բնակ չ ութ յան թվաք ա-նակի մ իջ և՝ 26 %: 97 98

Աղյուսակ 5. Բիթլիսի գավառակի Տատիկի գյուղախմբի որոշ գյուղերի հայ բնակչությունը՝ ըստ 1913-14 թթ. մարդահամարի և վերապրած փախստականների տվյալների 99 100

Բ նակա վայր1913-14 թթ.

Հա յոց պատրիարքարան99

19 15 թ.Սարգիս Կարիպյան100

տուն շունչ տո ւն շունչ1 Բաս 60 351 70 42 0

2 Գյալհուկ 30 162 60 410

3 Ծղկամ 50 277 4 0 280

4 Գիղր 20 191 40 3 20

5 Մոճկոնք 39 292 5 0 40 0

6 Ոստին 31 224 40 280

7 Սա սի կ 2 8 193 35 280

8 Վան իկ 6 1 380 60 420

Ընդա մե նը 3 19 2,070 3 95 2, 810

Մենք հնարավորություն ունենք համադրելու 1913-14 թթ. մարդա-հա մարի տվյալները վերապրած բուլանըխցիներից հավաքված տեղե-կությունների հետ, որոնք փաստված են գավառակի 14 գյուղերի համար ( տե ՛ս Աղյուսակ 6) : Տվյալների համեմատությունը ցույց է տա լիս, որ Պատրիարքարանի վիճակագրությամբ տ նե րի թ իվ ը ց ած ր է շուրջ 15 %- ով, շնչեր ի թի վը` շու րջ 5 0%- ով:

97 Վերապրած Ասպատուր Բրուտյանի տվյալները (նույն տեղում, էջ 69):98 Վերապրած Մխիթար Միրզոյանի տվյալները (նույն տեղում, էջ 76):99 Kevorkian R., Paboudjian P., նշվ. աշխ., էջ 466-471:100 Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում..., հ. II, էջ 66-67:

104


Աղյ ուսակ 6. Բ ուլանը խի գ ավառակի որոշ գ յ ու ղ ե րի հա յ բն ակչ ո ւթյան թվ աքա նա կը 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113

Բ նա կա վայր1913-14 թթ.

Հ այ ոց պա տրիարքարանՏարբե ր վ եր ապրածների

վկայությ ուննե րտուն շ ու նչ տու ն շո ւնչ

1 Ալիբոջան 4 37 5 51 101

2 Լաթար 90 700 70 700102

3 Խ ա րաբ աշ եհիր 67 - 70 103 -

4 Կարաղ ըլ 16 5 1,3 14 211 1,838 104

5 Կ ոփ 50 0 5,000 600 6,000 105

6 Հ ամզաշ եյ խ 180 1 ,299 270 3,000 106

7 Մ եջիթլու 12 0 - 11 0 107 -

8 Յոնջալու 260 1,5 60 260 2 ,500 108

9 Շեյխ Յաղուբ 200 1,200 250 1,800 109

10 Շիրվ ան շեյխ 150 1,300 180 2,00 0 110

11 Ապրի 31 - 4 0 111 -

1 2 Ատ կոն 95 754 150 112 1,500 113

101 Մի խումբ վերապրածներ (նույն տեղում, էջ 142):102 Տեր Խաչատուր քահանա Մելքոնյան (նույն տեղում, էջ 155):103 Ղազար Փարվեյան (նույն տեղում, էջ 160): Գևորգ Մանուկյանի վկայությամբ՝ 90 տուն,1,400 շունչ (նույն տեղում, էջ 162):104 Հա րու թյուն քա հա նա Պո յա ճյա նի վկա յու թյու նը (նույն տե ղում, էջ 168): Գև որգ Ղա-զա րյան` 200 տուն զուտ հայ բնակիչ (նույն տեղում, էջ 165): Սայադ Աստվածատրյան՝ 250 տուն հայ (նույն տեղում, էջ 167):105 Մի խումբ վերապրածների վկայությունները, Հայոց ցեղասպանությունը Օսման յան Թուրքիայում, հ. II, էջ 176-177: Նիկողոս Մխիթարյան`217 տուն (նույն տեղում, էջ 188): Մի խումբ վերապրածներ`380 տուն (նույն տեղում, էջ 145): 106 Մուրադ Մխիթարյանի վկայությունը (նույն տեղում, էջ 191):107 Մի խումբ վերապրածներ (նույն տեղում, էջ 192):108 Գարեգին Խաչատուրյան (նույն տեղում, էջ 198):109 Հարություն Ֆրանգուլյանի վկայությունը (նույն տեղում, էջ 200): Պետո Սի մոնյանի և Աբրահամ Հարությունյանի վկայությամբ` 200 տուն (նույն տեղում, էջ 199):110 Միքայել քահանա Տեր-Սամուելյան (նույն տեղում, էջ 206):111 Մի խումբ վերապրածներ (նույն տեղում, էջ 145):112 Հարություն Տեր-Մովսիսյանի վկայությունը (նույն տեղում, էջ 147):113 Ավետիս Բաղդասարյանի վկայությունը (նույն տեղում, էջ 149):

105


13 Բրգաշեն 64 517 74 570 114

14 Գեաբոլան 29 - 20115 -

15 Խոշգյալդի 180 1, 01 8 1 50 2,0 0 0116

16 Կ ողա կ 69 - 1 00 117 -

Ընդ ամե նը 2, 20 4 1 4, 69 9 2,5 60 2 1,959 114 115 116 117

գ . Է րզրու մի նահա նգ1914 թ . վերջ ին Ար ևելյան Հ ա յա ստանո ւմ ապ աստ անա ծ Էրզրումի գա վառ ի

Բաս են ի գ ավառակ ի ց փախ ստակա ն հ այերի հաշ վա ռմ ան տվյ ալն եր ի ( դրանք հավաքվ ել է ին գա ղ թա կա նների Մե կօրյ ա մա րդահ ամ ար ի ը նթա ց քո ւմ)՝ Պատ-րի արքարանի տվ յալների հետ հ ամադր ումը ց ու յց է տալ իս, ո ր տա րբ երությո ւն ը երկու տ վյալներ ի միջև կազ մում է շու րջ 2 5%, իսկ ե րբե մն փ ախստականնե րի տվյ ա լ ները բ ար ձր են շուրջ 1,5 - 2 ան գա մ (տ ե՛ս Աղյուսակ 7):118

Աղյո ւս ակ 7 . Բասենի գավա ռա կի որո շ գյ ուղե րի հայ բն ա կ չությ ան թ վաքանակը՝ ըստ 191 3- 14 թթ . մա ր դահ ամ արի և 191 5 թ. Մ ե կ օր յա վիճակագրության տվյալն երի 119

Բ նա կավայր1913-14 թթ.

Հայոց պատրիարքարան 191 5 թ.

Մ եկօրյա մարդահամ ար 119

շո ւնչ շո ւնչ1 Ա րո ւ ճագ րակ 1,075 1,43 4

2 Եղ ան 1,298 1,30 8

3 Էգե պա տ 978 1,149

4 Խը դը րէ լյաղ 29 35

5 Կա մ ո ւրջ (Քյոփրիքյոյ) 81 0 1,076

6 Կիրդ աբ ազ 312 480

7 Հարսն եք ար 390 44 6

114 Ղազար Կիրակոսյանի վկայությունը (նույն տեղում, էջ 150):115 Նազար Մխիթարյանի վկայությունը (նույն տեղում, էջ 150):116 Նահապետ Մելիքյանի վկայությունը (նույն տեղում, էջ 163):117 Նոյեմ Նորեյանի վկայությունը (նույն տեղում, էջ 172):118 Համաձայն Հայոց պատրիարքարանի՝ 1913-14 թթ. մարդահամարի տվյալների՝ գավառակում բնակվու մ էր 16,740 հայ (տե՛ս Kevorkian R., Paboudjian P., ն շվ. աշխ ., էջ 449, նաև Бекгульянц Р., նշվ. աշխ., էջ 68, Թէոդիկ, Գողգոթա..., էջ 546):119 Տե՛ս Однодневная перепись..., էջ 44-45:

106


8 Յ ուզ վե րան 6 08 777

9 Ճռասո ւն 45 6 8 15

10 Տոտի 540 68 0

Ըն դ ամ ենը 6,4 96 8 ,2 00

Առա ջին աշ խար հա մար տի ըն թաց քում ռու սա կան զոր քե րի կող մից Կա-րինն ու Երզն կան գրա վե լուց հե տո Ամե նայն Հա յոց Կա թո ղի կո սու թյան հանձ-նա րա րու թյամբ 1916թ. վեր ջին - 1917թ. սկզբին Էրզ րու մի նա հան գի մի քա-նի գա վա ռակ նե րի վե րա բե րյալ տե ղե կագ րեր են կազմ վում, որ տեղ նաև առան ձին ու շադ րու թյուն է դարձ վում նախ քան պա տե րազ մը տվյալ գա վա-ռա կի հայ բնակ չու թյան վի ճա կագ րու թյա նը :120 Այդ տեղեկագրերին կցված վիճակագրական ցուցակները ևս որպես կանոն 1913-14 թթ. մարդահամարի տվյալների համեմատ ավելի բարձր տվյալներ են պարունակում հայ բնակ-չության թվաքանակի վերաբերյալ: Այսպես, համաձայն 1916-17 թթ. Էրզրումի շրջանում Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի հատուկ ներկայացուցիչ, «Կ ա րն ո և շ րջ ա նի հ ոգ և ո ր տ եսու չ» Զ ավ են վ արդապետի121 1916 թ . դեկտե մբ երին կ ազ-մած վ իճ ակագրո ւթյ ան՝ Մեծ եղեռնի նախօրյակ ի ն Կարի նի գավ ա ռա կի հաշվառ ված 37 գյուղ եր ու մ (առանց Էրզրում քաղա քի) բնա կվե լ է 3 5,5 78 շունչ հ այ (համ եմատու թյ ան համար՝ Հայ ոց պատրիա րքարան ի՝ 1 9 13 - 14 թթ. մ ար-դահա մարի տվ յա լն է 24 ,9 9 3) :122 Մ եծ ե ղեռնի ն ախ օրյակին Էր զրում ի նա հանգ ի տար բ ե ր գավառ ակն ե րի հ այ բնակչությա ն թվա քա նա կի վ երաբեր յա լ Զավեն վարդապետի տվյա լն ե րը , համեմատո ւթյ ամբ Հայոց պա տրիարք արա նի 1913-14 թթ. մ ար դահամ ար ի տ վ յա լն երի, տ ե՛ս ստո րև տրված աղյուսակում .

120 Տվյալները հիմնված են վերապր ած և իրենց նախկին բնակության վայրեր վերադարձած փախստական հ այ բն ակչության հարցմա ն ար դյունքում ստա ցված տե ղեկությունների վրա: 121 Զավեն վարդապետ Մահտեսի Բաբայանն այդ առաքելությունը ստանձնել է 1916թ. ամռանը՝ ռուսական զ որք երի կողմից Երզնկ այ ի գրավումից անմիջապես հետո: 1917 թ. օծվել է եպիսկոպոս: Նա նա և Կա րի նում «Եղբայրական օգնության միության» ներկայացուցիչն էր (տե՛ս Ղազար-Չարըգ, նշվ. աշխ., էջ 499) :122 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 5, գ. 142, թթ. 36-41: Աղյո ւ ս ակ ը կ ազմվել է տեղի հայ բնա կչության մնացորդների, վերադարձած փախստականների հարցաքննության արդյ ունքների հիման վրա: Հետ աքրքիր է, որ իր զեկուցագրու մ Զավ են վարդապետը նաև նշում է, որ նախքան պատերազմը Կարնո ամբողջ նահանգն ունեցել է մոտ 230,000 հայ ազգաբնակչություն, որից 1917 թ. դրությամբ մնացել է շուրջ 32,000-ը (նույն տեղում, թ. 28):

107


Աղ յուս ակ 8 . 123 124 125 126 127

Վ արչական միավ որ

191 3-1 4 թթ . Հ այ ոց

պատրիարքարան123

Զավեն վ ա րդա պետ

շունչ շ ու նչ

1 Քղիի գավառակ 19,925 25,685

2 Դե րջան ի գ ավառակ 11,690 20,272 125

3 Բ աբ երդի գա վա ռակ 17 , 9 14 18,296 126

4 Երզնկայի գավ առ ակ 23,9 02 34 ,99 4 127

123 Տե՛ս Бекгульянц Р., նշվ. աշխ., էջ 68:124 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 5, գ. 161, թթ. 8-9 (հաշվարկը կատարվել է մեր կողմից՝ ըստ գյուղացուցակի): Այս տվյալը երկրորդում է սփյուռքահայ ուսումնասիրող Ղազար Չարըգը, համաձայն որի՝ գավառակը Մեծ եղեռնի նախօրյակին ուներ շուրջ 25,500 հայ բնակչություն (տե՛ս Ղազար-Չարըգ, նշվ. աշխ., էջ 3):

Վերապրած բնիկ քղեցի Նազարեթ Փոստոյանի տվյալներով գավառակը Մեծ եղեռնի նախօրյակին ունեցել է 4,537 տուն հայ՝ 33,177 բնակչությամբ (տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 5, գ. 140):

Գարեգին Թուրիկյանի կողմից 1917թ. սկզբին կազմված «Քղիի գավառակի տե-ղեկագրի» համաձայն՝ 1908 թ. գավառակն ուներ շուրջ 27,000 շունչ հայ բնակչություն: Թուրիկյանը (ծնունդով քղեցի էր) գրում է, որ 1908-ին օսմանյան երեսփոխանական ընտրությունների առիթվ անձամբ է շրջել Քղիի գավառակի հայաբնակ բնակավայրերով և կարողացել ճշգրտորեն ուսումնասիրել «ժողովրդի բարքերն ու սովորութիւնները» (տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 5, գ. 126, թ. 8):125 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 5, գ. 159 (հաշվարկը կատարվել է մեր կողմից՝ ըստ գյուղացուցակի տվյալների):126 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 5, գ. 165, թթ. 4-5 (հաշվարկը կատարվել է մեր կողմից՝ ըստ գյուղացուցակի տվյալների): Գարեգին Թուրիկյանի կողմից 1917թ. սկզբներին կազմված հայ բնակչության վիճակացույցի տվյալներով Բաբերդի գավառակն Առաջին աշխարհամարտից առաջ ուներ 2,600 տուն, 20,365 շունչ հայ բնակչություն (տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57, ց.5, գ.146, թ.2):127 Գյուղացուցակը պարունակում է 30 բնակավայր (տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 5, գ.164, թ. 9-12): 1916 թ. հոկտեմբերին պատրաստված և Ամենայն Հայոց կաթողիկոսին ուղարկված մեկ այլ վիճակագրության համաձայն՝ գավառակի հայաբնակ 30 բնակավայրում նախքան պատերազմը կար 1,775 տուն հայ՝ 17,200 շունչ բնակչությամբ, իսկ Երզնկա քաղաքում՝ 3,000 տուն հայ՝ 15,000 շունչ բնակչությամբ (տե՛ս ՀԱԱ, ֆ.57, ց. 5, գ. 123, թ. 40-67: Փաստաթուղթը կրում է «Երիզայի դաշտի հայաբնակ գյուղերու վիճակի մանրամասները կոտորածից առաջ» վերնագիրը. գավառակի բնակավայրերից երկուսի վիճակագրությունը բացակայում է «ոչ ոք կար այս գյուղը» բացատրությամբ): Ըստ սփյուռքահայ ուսումնասիրող Գ. Սյուրմենյանի տվյալների՝ Երզնկա քաղաքը և գավառակի հաշվառված 30 հայաբնակ գյուղերն ունեցել են 4,140 տուն հայ (տե'ս Սիւրմենեան Գ., նշվ. աշխ., էջ 7-2-73):

108


5 Կամ ախ ի գ ավա ռակ 5,609 7, 0 69 128

6 Ղ ու րուչայ ի (Ա րմտա նի ) գ ավա ռակ 2, 98 9 3,566 129

128 129

Ըստ «Հո ւշա մատ յան Խոտ որջ ու րի» ուս ու մն ա ս իրո ւթյան մեջ զ ե տեղվա ծ տվյալ ներ ի (հե ղի նակ ը Մ խի թա րյա ն միա բա նութ յա ն անդամ, ծնուն դով խ ոտ ո-ր ջ ո ւրցի Հա րություն Հուլանյանն է)` Խոտ որջո ւրի ( Էրզ ր ու մի գ ավա ռի Կ իս կիմի գավառակ) 9 թա ղերում նախքա ն 1915-ի տեղա հանությունը կար 97 8 տուն, 6,9 06 շուն չ հայ բնակչություն (Պ ատրիար քա րան ՝ 8 50 տուն, 6,293 շունչ),130 Մո-խրկ ուտ գյո ւղ ում՝ 250 տուն, 1,750 շունչ (Պատրիա րք ար ան ՝ 7 0 տուն, 350 շու-նչ ), 131 Կարմիրքում՝ 1 7 0 տու ն , 1 ,1 90 շունչ ( Պատրի ար քար ան՝ 1 20 տո ւն , 600 շունչ):132 Ը ստ Զա վե ն վարդապետ ի՝ 1 917 թ . տվյալների՝ նու յն գա վ առ ակի Կո-ւտ րաշեն գյուղում պատերազմի նախօրյակ ին բնա կվ ում է ր 900 , Նի խախում՝ 195 և Փրթիկներում՝ 5 50 շունչ հայ (Պատրիարքար ան ի` 1 913- 14 թթ . մարդա հ-ա մ ար ի տվյա լներն են, համապա տասխանա բար ՝ 4 32 և 57 շ ու նչ):133

Անհրաժեշտ է նաև նշել, որ արևմտահայ փախստականների բազմա-քանակության վրա դեռևս Առաջին աշխարհամարտի տարիներին ուշադրու-թյուն են դարձնում Մ. Աջեմովը 134 և Ա. Ջ իվել ե գովը135 ՝ այդ փաս տի վրա հրավիրելով Ռուսաստանի արտգործնախարար Ս. Սազոնովի ուշադրությունը: Ս . Սազո նո վին հաս ցե ագրված հ այ գ ործիչ նե րի հ ու շագ րու մ 136 մասնավորա պես նշվու մ է ր , ո ր «այն շ րջ աններ ը, որոնք գտնվում են ռ ուս ական ս ահմա նի հար-ևա նությ ամբ , և որո նք հ ամ արվ ու մ է ին գրե թե զուտ մահմեդաբնակ , տ վեցի ն շ ու ր ջ 100,0 00 հայ փախ ստ ակ աններ »: 137

128 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57, ց.5, գ.163, թ.1-2:129 Տե՛ս Համառոտ տեղեկագիր Արմտան գավառի (ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 5, գ. 162, թ.4-5):130 Տե՛ս Հ ուլանեան Հ. Յարութ իւն վ., Հաճեան հ. Մատթեոս Վ., Յուշամատեան Խոտորջուրի, Վիեննա, 1964, էջ 17-64 (հաշվարկը կատարվել է մեր կողմից՝ ըստ Խոտորջուրի թ աղերի տվյալների): 131 Նույն տեղում, էջ 83:132 Նույն տեղում, էջ 89:133 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 57 , ց. 5, գ. 139, թ. 39:134 Ռու սական կայսրության Պետական դումայի պատգամավոր:135 Ակա նավոր մտավորական գործիչ:136 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 200, ց . 1, գ. 667, թ. 19 (արխիվու մ պահվող հուշագրի պատճենը թվագրված չէ, են թադրում ենք, որ այն կազմվել է 1916 թ. սկզբին):137 Նույն տեղում: Նշենք, որ մեր կողմից փորձ է արվել ճշտելու ցեղասպանության նախ-օրյակին Էրզրումի նահանգի հայ բնակչության թվ աք անակը՝ տվյալ ժամանակին վե րա-

109


դ. Դիարբեք իրի ն ահ անգ Դ իա րբեքի րի գա վառա կ (Դ իա րբ եքիրի գ ավառ) ։ Դոմինիկյան միաբա-

նության անդամ Ժակ Ռետորը, որը շուրջ 20 տա ր ի ճանա պ ար հորդե լ և բնակվել է Դ ի ար բե քի րի և Վա նի նա հանգի հարավային տ արբեր շ րջան նե րո ւմ, Դի-ա րբեքի րո ւ մ ցեղասպ ան ության ընթ ացքին ն վիրված ի ր «Քրիստոնյաներին՝ գ ազանների ն» գրք ում նշում է, ո ր Դի ա րբ եք իր քաղաք ը (գավառակ ի գյուղերի հետ մի աս ին ) 191 4 թ. ունե ցե լ է շո ւրջ 26,200 հայ բնակիչ, որից 25 ,000- ը՝ հ այ առաքելական, 1,000-ը՝ կ աթ ոլ իկ և 200-ը ՝ բողո ք ակա ն (Հ այոց պ ատ րիա րքարանի տվյալն է (թո ւր քա կան տ վյ ալ նե րի վրա հ իմնվա ծ)` 16,35 2 շո ւնչ):138

Սևերե կի գա վառ։ Սփյուռ քա հայ ու սում նա սի րող Թ. Արա պյա նը Սև ե րե-կի հա յու թյա նը նվիր ված հա տուկ աշ խա տա սի րու թյան մեջ ներ կա յաց նում է Մեծ եղեռ նի նա խօ րյա կին Սև ե րե կի գա վա ռա կին վե րա բե րող վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը, հա մա ձայն որոնց՝ գավառակի հայ բնակչության թիվն էր 16,150 շունչ, որից Սևերեկ քաղաքում` 14,500, իսկ շրջակա ութ գյուղերում` 1,650 շունչ (Պատրիարքարանի տվյալն է` 9,275 շունչ):139

Ըստ Ն. Պաղտոյանի140 տեղե կա գրի (կ ազմվել է Հայ ազգային պատ-վիրակության հ ամա ր 1 9 19 թ . փետրվ արի 2 7- ին ) ՝ ցեղաս պանութ յան նախօրյակ-ին ամբող ջ Սև եր ե կ գավ առն ո ւ ն ե ր մոտ 30 ,0 0 0 հա յ և 8,000 ա սորի բ նակչութ յու ն141 (ամ բողջ գա վառ ի համար Պատրիարքարանի տվյալն է ՝ 1 1, 6 4 3 շ ու նչ142):

բե րող հայկական տարբեր սկզբնաղբյուրների տվյալների համադրության, վերլու ծության և փոխլ րա ցման միջոցով: Համաձայն մեր հաշվումների՝ նախքան բռնագաղթ ը Էրզրումի նահանգու մ ապրում էր շուրջ 251,600 հայ: Այս թիվը մոտ երկու անգամ բարձր է 1914 թ. օսմանյան վիճակագրո ւթյան և շուրջ 25%-ո վ` Հայոց պատրիարքարանի՝ 1913-14 թթ. մարդահամարի տվյալներից: Էրզրումի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակի համար մեր ստացած արդյունքին առավել մոտ են Հայոց պատրիարքարանի՝ 1912-ի տվյալը (215,000 շունչ), ինչպես նաև Զավեն վարդապետի արդեն հիշատակված ցուցանիշը (230,000 շունչ) (տե՛ս Թաթոյան Ռ., Էրզրումի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակը Մեծ եղեռնի նախօրյակին (աղբ յո ւրների համեմատական վերլուծության փորձ), «Ցեղասպանագիտական հանդես», №2, 2014, էջ 31-57):138 Տե՛ս Rhétoré Ja c ques, Les chrétiens aux bêtes: souvenirs de la guerre sainte proclamée par les Turcs contre les chrétiens en 1915, Cerf, 2 005, էջ 30: Այս տվյալը երկրորդում է նաև Իվ Տերնոնը (տե՛ս Ter non Yves, Mardin 1915, 2002, էջ 8 2 ) :139 Տե՛ս Արապեան Թ., նշվ. աշխ., էջ 21: 140 Հե ղի նակը մասնագիտությամբ բժիշկ է, ծնունդով Այնթապից, նախքան Մեծ եղեռնը աշխ ատ ել է իբրև վիրաբույժ Արևմտյան Հայաստանի տարբեր նահանգներում: Որպես որսորդ՝ երկար տարիներ հնարավորություն է ո ւնեց ել շրջելու և ծանոթանալու Արևմտյան Հայաստանի հարավ-արևմտյան շրջանների աշխար հագրությանը: 141 Տե ՛ս ՀԱԱ, ֆ. 430, ց.1, գ. 1398, թ. 10 (տեղեկագրի վերնագիրն է «Մեր հաւանական հար աւային սահմանները»): 142 Տե՛ս ABC/BNu, DOR 3/2, f. 47 ։

110


Ջերմո ւկ (Սևե ր եկի գա վառի Ջերմ ուկ գավ առ ակ)։ Ըստ «Հուշարձա ն Ջերմուկի » ուս ու մնասիր ութ յա ն հեղինա կ Սարգիս Պարսամյանի՝ նախքան հ ամ իդյա ն ջա րդ ը քաղա քն ու նեցե լ է շուրջ 60 0 տուն հայ, կոտորածներից հետո այդ թիվ ն իջե լ է մի նչ և 3 50 տուն ՝ առ 19 15-ը մն ալ ով անփոփո խ143 ( Պ ատրի ար ք ար անի տվյալ ն է ՝ 180 տո ւն ):144

Ար ղա նա Մա դե նի գա վա ռակ (Ար ղա նա Մա դե նի գա վառ)։ Հայ կական Չնքուշի պատմությանը նվիրված «Չնքուշապատում» երկի հեղինակ Գառնիկ Գեորգյանը, հիմք ընդունելով ժամանակի պոլսահայ մամուլից քաղված տվյալ-ները, հաղորդում է, որ Չնքուշը Մեծ եղեռնի նախօրյակին ուներ 1,200 տուն հայ :145 «Համաձայն բողոքական Ամերիկայի մի սիոնարներու, - շարունակում է հեղինակը, - Չնքուշի տուներն ունէին իւրաքանչիւրը ութէն տասը անդամ: Եթէ նուազագոյնը` ութը հաշուենք, Չնքուշը Ի դարուն սկիզբն ունէր մօտաւորապէս 10,000 Հայ եւ 2,400 Թուրք բնակիչ » ( Պ ատր իա րք արան ի տվյա լն է՝ 60 0 տու ն) : 146

Մ արդին ի գա վ առ։ Մ ար դի ն ի կաթո լ իկ հ այ բնակչության թ վաքան ակի վեր ա-բե րյա լ տվ յալնե ր է պ ար ու նակ ում Փարիզ ու մ հր ա տ ա րակվ ո ղ «Կ աթո լի կ հայրապ-ետա կա ն տարեգրք երը»: 1905 թ. տարե գրք ի տվյալներ ի համաձայն՝ գավառակի տարածքին հա մա պա տա սխանող Մար դին ի կ աթո լի կ թեմի համ այ նքն ուն եր շո-ւրջ 8,200 անդամ. այ ս տվյա լը կր կնվ ում է նա և 1 906-1 4 թթ. տ արեգրքերում:147

Ըստ Ն . Պա ղտո յա նի տ վյ ա լնե րի ՝ Մ արդին ա վա նն ի ր շ րջակ ա գ յո ւղերով Մ եծ ե ղե ռն ի նախ օ րյ ակին ու նե ր մո տ 1 5,000 հայ բնակչությո ւ ն: 148

Հա լե պում Գեր մա նի ա յի հյու պա տոս Վալ տեր Ռոս լերն վարչապետ Տ. Բեթ-ման Հոլ վե գին հաս ցե ագր ված 1915 թ. սեպ տեմ բե րի 27-ի իր հա ղոր դագ րու-թյու նում, խո սե լով Մար դի նից տե ղա հան ված հայ բնակ չու թյան մա սին և վկա-յա կո չե լով տե ղա ցի գեր մա նա ցի գոր ծա րար նե րից մե կից ստաց ված ստույգ տե ղե կու թյուն նե րը, նշում է , ո ր այնտե ղ նա խ քան տեղա հան ությ ու ն ը բնակվ-ու մ էր շուրջ 10 ,0 00 կաթո լիկա դա վան, ինչպես նաև 1,400 բ ող ոք ակ ա ն հայ149

143 Տե՛ս Պարսամեան Ս., նշվ. աշխ., էջ 36: 144 Տե՛ս Թէոդիկ, Գողգոթա..., էջ 2 74 :145 Հեղինակը նշում է, որ «Այս փաստը արձանագրուած է «Բիւզանդիոն», հո կտեմբեր 3/15, 1898, եւ օգոստոս 11/23, 1909, թիւեր 593-ի և 390 1-ի մեջ: Առաջնոյն մէջ տուներու թիւն յիշուած է Հայ՝ 1,000, բողոքական՝ 90 եւ կաթոլիկ՝ 210, իսկ երկրորդին մէջ Հայ՝ 1,200 եւ մահմետական՝ 300» (տե՛ս Գէորգեան Գ. , նշվ. աշխ., էջ 84): 146 Տե՛ս Թէոդի կ, Գողգոթա..., էջ 282:147 Տե՛ս Annuaire pontifi cal catholique, Paris, 1905, էջ 2 62, նաև` Annuaire pontifi cal catho-lique, Paris, 1914, էջ 241:148 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 430, ց.1, գ. 1398, թ. 8: 149 Տե՛ս Армянский вопрос и геноцид армян в Турции (1913-1919). Материалы полити-ческого архива министерства иностранных дел кайзеровской Германии…, էջ 232:

111


(Մարդինի գավառակի համար Պատրիարքարանի տվյալներն են ( թուրքա կան աղ բյուր նե րից ք աղվ ած) ՝ 6 ,6 4 8 կաթ ոլ ի կադավա ն , 896 բո ղո քա կա ն և 148 լուսավորչա կ ան հայ ):150

ե. Խ ար բերդ ի նա հա նգ Խար բ երդ ի գավա ռ ակ (Խ ար բերդի գ ավառ)։ Համաձայն Հայոց պատրի-

արքար ա նի ՝ 1913-1 4թթ . մարդահամարի տ վյ ալ նե ր ի ՝ գավա ռա կի 57 հայա բն-ակ բնակ ավ այ րերում ա պր ո ւմ էր 39 ,788 հայ:151 Այդ թիվը գրեթե չի տարբերվում նույն ժամանակաշրջանին վերաբերող թուր քական տվյալներից, ակնհայտորեն թերի է, ցածր է անգամ Հայոց պատ րիարքարանի նախկինում արված այլ հաշվառումների արդյունքներից ( տե՛ ս, օր ին ակ` Օրմ ա նյ ան (1902 թ.) ̀ 51,000 հա յ):152 Խարբերդի գավառակի համար հայրենակցական միությունների հրատարակություններում զե տեղված վիճակագրական տվյալների և վերապրածների հուշերում առկա տեղեկությունների հետ 1913-14 թթ. պատրիարքարանի մարդա համարի տվյալների համադրման արդյունքում պարզ է դառնում, որ Պատրիարքարանը թերհաշվառել է հայ բնակչության թիվը շուրջ 1,5-2 ան գամ: Այս պե ս, համա ձա յն վ իճակագր ական աղյո ւսա կի, ո րը պատրաստ-վել է 19 24 թ. Համախարբերդցիական միության Սիրիայի շրջանի կենտրոնական վարչության կողմից Մեծ եղեռնը վերապրած խարբերդցիների հարցման արդյունքում, գավառակի հաշվառված 37 հայաբնակ բնակավայրերում Մեծ եղեռնի նախօրյակին ապրում էր 76,015 շունչ հայ:153

Մեծ է տվյալների միջև տարբերությունը նաև Խարբերդի գավառակի առանձին բնակավայրերի պարագայում։ Այսպե ս, ըս տ « Բար ջա նճ գիւղ. Հա-մայ նա պա տ ու մ» գրքի հեղինակ Մանուկ Ծերո նի՝ Մ եծ եղե ռնի նախօրյա կին գյուղն ունե ցե լ է շուր ջ 2,0 00 հայ բնա կիչ, Պատրիարքա րա նի՝ 19 13-14 թթ . մար-դահ ամ արի տվ յա լն է՝ 681 շունչ։154 Նույնպես, «Մեր գիւ ղը Դ ա տեմ» գր քի հ եղ-ին ակ Գ. Մխիթարյանը հաղորդում է , որ բնակավայրը Մ եծ եղեռն ի նախօր-յակին ու նեցել է շո ւրջ 2, 000 շունչ հայ,155 մ իևնույն ժամանակ Պատրիարքա-րանի տվ յալն է ՝ 1,300 շունչ։ Վերապր ած Ն . Փիրանյան ի տվյալներով՝ Մեծ

150 Տե՛ս ABC/BNu, DOR 3/2, f. 47:151 Տե՛ս Kevorkian R., Paboudjian P., նշվ. աշխ., էջ 359-373, հմմտ.՝ Թէոդիկ, նշվ. աշխ., էջ 547-548: 152 Այդ թվում՝ լուսավորչական՝ 45,000, կաթոլիկ՝ 2,000, բողոքական՝ 4,000 (տե՛ս Օրմանեան Մ., նշվ. աշխ., էջ 262): 153 Տե՛ս Հայկ Վահե, նշվ. աշխ., էջ 1490: Ցո ւցակի տվյալների գումարումը կատարվել է մեր կողմից:154 Տե՛ս Ծերօն Մանուկ Պ., նշվ. աշխ ., էջ 23:155 Տե՛ս Մխիթար եան Գ., նշվ. աշխ., էջ 100:

112


ե ղեռնի նախօրյակին Հապուսի գյուղ ն ո ւն եցել է 400 տ ուն հա յ,156 մինչդեռ Պատրիարքարանի՝ 1 913-14 թթ. մարդահամարի տվյալները շուրջ երկու անգամ ցածր են՝ 18 0 տուն։157

Արաբ կի րի գա վա ռակ (Խար բեր դի գա վառ)։ 1 91 3-14թթ. Հայոց պատ-րիարքարանի մարդահամարի տվյալներով գավառակում բնակվում էր 13,858 հայ, որից 9,523-ը (1,300 տուն)՝ Արաբկիր քաղաքում, մնացած 4,335-ը (727 տուն)՝ գավառակի 15 հայաբնակ գյուղերում (հա մեմատության համար՝ Օրմանյանի (1902 թ.) տվյ ալն եր ով գավ ա ռակու մ բն ակվ ում էր 1 9,500 շ ուն չ հայ158 ): 159 Մե ծ եղեռնի նախ օրյակին գ ավա ռակի հայ բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ վերապրածների վկայություններում և հուշեր ո ւմ առ կա տեղ ե կու թյ ունն ե րը փ աստում ե ն, որ 1 9 1 3-14 թթ. մար դա հա մարի տվ յա լն երը և ս ի րակ անից ցած ր են (տ ե՛ ս ստորև տր վա ծ աղ յո ւ սակը ):

Ա ղյ ուսա կ 9 . Ար ա բ կիր ի գ ավառակի որոշ գյուղերի հայ բնակչու թյան թվաքանակըՄեծ եղ եռնի նախօրյակին 160 161

1913-1 4թթ.Հայոց պատրիարքարանի մարդահ ամար

Վերապրածներ 160

տո ւն շ ունչ տուն շո ւն չ1 Ա մպրկա 56 25 0 50 40 0

2 Աղին 52 319 420

3 Անջր դի 118 510 2 00 1,000161

156 Տե՛ս Փիրանեան Ն., նշվ. աշխ., էջ 38 6:157 Համաձայն Ա. Բաբլումյանի հաշվարկի՝ XX դարի սկզբին Խարբերդի գավառակում բնակվում էր 63,225 հայ (տե՛ս Բաբլումյան Ա., նշվ . աշխ. , էջ 15):158 Այդ թվում՝ 18,000 հայ լուսավորչական, 1, 000 բողոքական, 500 կաթոլիկ հայեր (տե՛ս Օրմանեան Մ., նշվ., աշխ., էջ 262): Միևնույն ժամանակ պետք է նշել, որ 1912 թ. Ապահովության հանձնաժողովի կողմից գավառակի հայ բնակչության համար հաղորդված թիվը՝ 29,000 հայ (տ ե՛ ս Թէոդիկ, Ամե նո ւն տարեցոյցը..., էջ 262), ներկա դրությամբ չի հաստատվում այլ աղբյուրների կողմից և, հավանաբար, արտացոլում է ավելի վաղ ժամանակաշրջանի իրողությունը: 159 Տե՛ս Kevorkian R., Paboudjian P., նշվ. աշխ., էջ 375-377: Թեոդիկը, օգտվելով 1913-14թթ. մարդահամարի տվյալներից, քա ղաքի համար հաղորդում է 9,500 հայ բնակչություն, տնե րի թիվը, սակայն, հասցնելով 2,000-ի (տե՛ս Թէոդիկ, Գողգոթա..., էջ 233): 160 Տվյալները վերցված են տարբեր վերապրածների հուշերից (տե՛ս Փոլատեան Ա., նշվ. աշխ., էջ 80-134):161 Անջրդիի Վարդանյան միության Ամերիկայի մասնաճյուղի տվյալներով գավառակի Անջրդի գյուղը Մեծ եղեռնի նախօրյակին ունեցել է 180 տուն հայ բնակչություն (տե՛ս Անջրդի եւ շրջակայ գիւղերու ոճրագործներու արարքները (1915-1918), Պոսթոն, ա.թ., էջ 7):

113


4 Ծագ 82 687 100 800

5 Ծապլվա ր - 16 3 2 2

6 Կռանի 16 92 103

7 Հացկնի 14 70 30 115

8 Սա ղմ կա 36 27 9 35 28 0

9 Վ աղ շեն 5 6 27 6 7 5 49 0

1 0 Վա նք 20 12 9 25 140

1 1 Ք ու շնա 68 397 7 0 210

Ը նդամե նը 51 8 3, 0 2 5 588 3,9 80

Մ ալա թի այ ի գա վա ռա կ (Մա լա թի այ ի գավ առ)։ Ծնունդով Մալա-թիայից, Մեծ եղ եռնը վերա պր ած սփյուռքահայ հեղինակ Գ ևորգ Մելիտինեց-ու տ վյ ալներո վ Մա լա թի ա քաղա ք ի և գ ավ առ ակ ի հայու թյ ու նը 191 4թ. հ աշվ-վու մ էր 2 ,4 00 -2, 5 00 ը նտ ա նիք ՝ 2 0,0 0 0 շ ու նչ բն ակչո ւթ յամբ:162 Սփյուռքահայ ուս ումնասիրող Ս. Ծո ցիկյանը, որ պե ս աղբյո ւր մատն ան շե լ ով «իրազեկ Մա լ աթիացի ազգայնոց հ ա ղոր դած տե ղե կութի ւնները», քաղաքի համ ար հաղոր դու մ է 20,0 00 շուն չ, իսկ քա ղա քի շրջակա 4 գյո ւ ղերի հա յ բնակչության թի վը՝ 2, 20 0163 (Պատրիարքարանի տվյալն է՝ 17,017 շունչ) :

զ. Սեբա ստի այի ն ա հա նգ Սկզբնա ղբյ ու րի ար ժե ք ուն եցո ղ Մեծ ե ղ ե ռնի նախօրյակի ն Սեբա ս-

տիա յի նահանգի հ այ բ ն ակչ ութ յան թվա քա նակի ն վե րա բեր ո ղ տարբեր վիճա կա գրակա ն ցուցակ ների հետ Հա յոց պատր իա ր քար ան ի ՝ 1913 -14 թթ . մար դա համ արի տվյա լն ե ր ի և այլ աղբյուրնե րի համա դրումը ևս վկ այ ու մ է , որ ն ահ ան գ ը եղել է ավ ել ի հ այաշ ատ, քան ցույց է տրված օսմանյան իշխանությունների և Հայոց պատրիարքարանի կողմից:

Ստորև ներկայացվող վիճակագրական աղյուսակներում մենք հա մադրել ենք 1 914թ. օսմանյան և Հայոց պատրիարքարանի տվյալները՝ Կ . Գաբիկյ ա ն ի, Մե ծ եղեռնը վե րա պրած մի խու մ բ սեբաստահայերի կողմից 1919թ. փե տ ր վա-րի 27-ին կազմվ ած «Ա մբ աս տանագիր-տեղեկա գիր Սեբաստի ոյ կ ո ւսա կալու-թ ե ան» վեր նագի րը կ րո ղ փաս տա թղ թի164 և տ վ յա լ ժա մա նա կ ա շ րջա նին վե րա-բերող մի ք ան ի այլ տվ յա լնե րի հե տ:

162 Տե՛ս Մելիտինեցի Գ., նշվ. աշխ., էջ 61: 163 Տե՛ս Ծոցիկեան Ս., նշվ. աշխ., էջ 378:164 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ.4 39 , ց.1, գ. 48 3:

114


Աղյո ւս ակ 10. Սեբաստիայի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակը Մեծ եղեռնի նախօրյակին՝ ը ստ տ արբեր աղբյ ու րն ե րի 165 166 167 168 169

Գ ա վա ռներ

1914 թ.օսմանյան

տվ յա լնե ր165

1913-14 թթ.Հայոց

պատրիարքարան166

19 14 թ. «Ա մբ-աստանագիր-տեղեկագիր»167

191 4 թ.Գաբի կ-յան168

շունչ շունչ շունչ շունչ

1 Սե բա ս տիա 82, 91 5 1 16,817 17 4,6 25 192,164

2 Ա մա սի ա 25,464 31,513 51,450 57 ,420

3Շա պին-Գա-րա հի սար

2 0,562 23,871 169 44,431 32,9 00

4Եվդոկիա(Թ ոքատ)

2 2,7 3 3 32,27 1 7 1, 050 67,8 0 0170

- Ըն դա մե նը 151,6 74 204,472 341,5 56 350, 284170

Այսպիսով, ըստ Արևմ տյան Հա յաս տա նի վեց նա հանգ նե րի առան-ձին գա վառ նե րի և գա վա ռակ նե րի հայ բնակ չու թյան թվա քա նա կի վե րա-բե րյալ Հա յոց պատ րի ար քա րա նի՝ 1913-14 թ թ. մարդա հա մարի գյու ղա-ցուցակների տվյալների համադրումը Մեծ եղեռ նը վե րապ րած նե րի կող-մից հա ղորդ վող տե ղե կու թյուն նե րի, արևմ տա հայ փախս տա կան նե րի հաշ-վառ ման ար դյուն քնե րի և հայ կա կան օժան դակ այլ սկզբնաղ բյուր նե րում առ կա վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի հետ ցույց է տա լիս, որ 1913-14 թթ. մարդահամարի տվյալները շատ դեպքերում թերի և իրականից ցածր են, չեն արտացոլում հայ բնակչության թվաքանակի առարկայական պատկերը : Հետև աբար, Արև մտյ ան Հ այաստա ն ի վ եց ն ա հանգնե րի հ այ բնա կչության թվ աք անակը կ ար իք ուն ի հ ե տագա ճ շգրտ ման ՝ վերոնշյալ

165 Տե՛ս Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 178:166 Տե՛ս Kevorkian R., Paboudjian P., նշվ. աշխ., էջ 58:167 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ.439, ց.1, գ.483, թ.1-22: 168 Տե՛ս Գաբիկեան Կ., նշվ. աշխ., էջ 598-604:169 Պատրիարքարանի տվյալին մոտ է «Շապին-Գարահիսար ու իր հերոսամարտը» աշխատության հեղինակ Ա. Հայկազի թիվը՝ 25,892 շունչ (տե՛ս Հայկազ Ա., նշվ. աշխ., էջ 17):170 Դրա հետ մեկտեղ, գավառի պատմության վերաբերյալ ծավալուն ուսումնա-սիրության հեղինակ Ա. Ալպոյաճյանը, ներկայացնելով և այլ տվյալների հետ համե-մատելով Գաբիկյանի տվյալներն ըստ գյուղերի, գտնում է, որ դրանք չափազանցված են՝ «հավանական չեն» (տե՛ս Ալպօյաճեան Ա., Պատմութիւն Եվդոկիոյ Հայոց..., էջ 488, 490):

115


բոլոր տիպի աղբյուրների տվյալների ներգրավման, համադրման և վերլուծության միջոցով:

Բո լոր դեպ քե րում, չնա յած թե րու թյուն նե րի և թեր հաշ վառ ման գոր ծոն-նե րի առ կա յու թյա նը, Կ.Պոլ սի Հա յոց պատ րի ար քա րա նի վի ճա կագ րա-կան տվյալ նե րը Օս մա նյան կայս րու թյան և մաս նա վո րա պես Արևմ տյան Հա յաս տա նի հայ բնակ չու թյան թվա քա նա կի ամ բող ջա կան ու սում նա սի-րու թյան հա մար հիմ նա կան սկզբնաղ բյուրն են: Հա յոց ցե ղաս պա նութ-յան նա խօր յա կին արևմտահայության թվա քա նա կը ճշտե լու հա մար կա րե-լի է որ պես հիմք ըն դու նել Պատ րիար քա րա նի՝ 1913-14թթ. մար դա հա մա-րի տվյալ նե րը՝ հա մադ րե լով դրանք ի րենց հայ րե նի բնա կա վայ րե րի բնակ-չութ յան թվա քա նա կի մա սին Մեծ ե ղեռ նը վե րապ րած նե րի հա ղորդ վող տե-ղե կութ յուն նե րի, արևմ տա հայ փախս տա կան նե րի (գաղ թա կան նե րի) հաշ-վա ռ մ ան տվյալ նե րի և տ վ յա լ ժա մա նա կ աշր ջա նին վե րա բե րող հայ կա կ ան օ ժան դակ այլ ս կզբնաղբ յուր նե ր ի տվյալ ն ե րի հետ:

116


3 . Կ. Պոլ սի Հայոց պ ա տրիարքարա նի վ ի ճա կա գր ա կանհա մա կ արգի կ ող մից արևմտահ այութ յան թ երհա շ վառ ում ը

պ այմ ան ավորա ծ գործո ն նե րը

Բ աց ի թո ւր քա կան կ առավա րո ւթ յան հարուցած խ ոչըն դոտն երի ց՝ Հ ա-յոց պատր իա րքար ա նի մար դա հ ամ արնե րի կա տա րմա ն և հ ա շ վ ա ռմ ան իրականաց մա ն վրա ա զդ եց ու թյո ւն է ին ու նեն ու մ մ ի շար ք առ արկ այա կան գործոննե ր՝ պ ատճ առ դ առ նալո վ հա յ բնա կչության թերհաշվա ռմա ն ը:

Ինչ պես և օս մա նյան մար դա հա մար նե րի պա րա գա յում, հայ բնակ չու-թյան հաշ վառ ման վրա ազ դե ցու թյուն ու նե ցած գոր ծոն նե րից ամե նան շա-նա կա լիցն էր հար կե րից խու սա փե լու ձգտու մը:171 Դրա համար հայ բնակ-չությունը ձգտում էր ամեն կերպ շրջանցել նաև Պատրիարքարանի մարդահամարները և հաշվառման այլ փորձերը: Եվ ե թե, ի նչպես նշեցինք նախո րդ գլխո ւ մ, կա ռավարական տոմ ար նե րի մ եջ չընդգրկվելու հա մար վճարվում էր մե կ մե ջի դի ե, ապա, ը ստ մեկ ա ղբյ ուրի , առ ա ջնորդ ար ան-ն եր ի ցո ւցա կն եր ի մե ջ չմտ նելու հ ամար բա վ ակ ա ն էր 1 0 ղու րուշ՝ «կ նքող տերտեր ին ընծ ա»:172 Կ արե լ ի է ար ձա նա գրել, ո ր արև մտահա յո ւթ յան զ անգվածն երի մե ծ մ աս ը տարբեր ութ յու ն չէր դնու մ, թե ո՛ ւմ կո ղմ ից է ր կա-տար վում մա րդահ ամա ր ը (հաշվա ռ ո ւ մ ը) ՝ Պատրի արքարանի՞ , թ ե՞ օս ման-յա ն կա ռա վարությ ան :

Հա րկո ւմի ց խ ու սա փ ելու նկա տա ռու մից ել նե լո վ՝ հայ բն ակ չութ-յան թիվը Պա տր իարքար ան ին ի ր ակ անից ց ածր ցու յց տալու գո րծո վ օբյեկ տիվո րե ն շ ա հա գ րգռ ված էր ն աև տեղի հայ հ ոգ ևոր ակ ա նությ ու-նը ՝ ինչպե ս գյուղական քա հա նանե րը , այնպե ս էլ վան ակ ան , ե պի սկո-պոսակա ն վիճակների առաջնո րդները , որ ոն ք պա րտավոր էին Կ. Պո-լիս ուղ ար կե լ հ ավ ա քված տ ուրքերի որոշա կի մ աս ը : Ձգտե լո վ ն վազ եց նել առա ջնոր դարանն եր ին և Կ. Պ ոլսի ն հատկացվելիք գանձ վա ծ գում ար նե-րի մասնաբաժի նը ՝ ն ր անք պակա ս էի ն ցույց տ ալ իս հայե րի թվա քա նա կ ը:173

171 Խոսքը վերաբերում է ոչ միայն օսմանյան կառավարությանը, այլ նաև Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարան և առաջնորդարաններ վ ճարվող հարկերին և տուրքերին: Ըստ արևմտահայ հեղինակ Գևորգ Մեսրոպի` «Ամէն Առաջնորդարան իր ծախքերը հոգալու համար, ամէն առաջնորդի նիւթական պէտքերն ապահովելու համար որոշ տուրքեր սահմանուած են, ամէն Թաղային Խորհուրդ պարտաւոր է հաւաքել տուրք մը, որ կը կոչուի «մուգաթա», «Առաջնորդարանի տուրք» (Մեսրոպ Գ., նշվ . աշխ., էջ 60-61: Կ. Պոլսի Հայոց պատրիար քա րանի և առաջնորդարանների կողմից գանձվող այլ հարկերի մասին մանրամասն տե՛ս Վարդան Լ., նշվ. աշխ., է ջ 27-32): 172 «Հորիզոն», 1912, № 289:173 Ռուս ուսումնասիրող Վ. Տեպլովը արձանագրում է, որ նույնանման գործելակերպ

117


Թերհաշ վա ռ մանն է ր նպ աստում և այն հա նգա մա նք ը, որ հայ ցա ծր-աս տիճա ն հո գևորա կանությու նը մ իշ տ չէ, որ եկեղեցական մատյանները պահում էր բարվոք վիճակում: Ինչպես նշում է հայ ուսումնասիրող Ե. Խաթանասյանը, ծնունդները չէին գրանցվում ժամանակին , շատերը չունեին մկրտության արձանագրություն : Ը ստ հեղինակի՝ գյուղերում մկրտությունները շատ հաճախ տոմարներում չէին արձանագրում՝ «ծածկելու համար ե ղե լութիւնը թ ու րք կառավարու թ ի ւնից, որ կա ր ող է ր անակնկալ ժամին գալ տոմարները ստուգելու եւ վնասակար մերկացումներ կատարելու» :174

Ա վել ի ն , աղբ յուրն եր ը վկ այո ւմ ե ն, որ Ար ևմտյան Հայ աս տա նի ո չ բոլոր գ յ ու ղ եր ն ունեին ծխ ամա տյա ննե ր: «Շ ատ է պատա հո ւմ, - նշ ու մ է դեպքերին ժ ամա նակակ ից հայ հե ղինակ Գ ևորգ Ալ թ ու նյ անը, - որ Գ (ևորգ-յան ) Ճեմարան ըն դո ւնուել ու համ ար Վ ան ի , Բիթ լիսի կ ամ Է րզրում ի վիլա-յե թներ ից եկ ած հայ ա շ ակ երտը առան ց որ եւ է ծննդ եան վ կա յ ակ ան ի է ներկայ աց ել եւ յաճ ախ ի րե նց առաջ նո րդարան ների կ ո ղմից վկայ ու ա ծ մի թո ւղ թ է բ երում` յետ ի ն թու ով կա զ մած»: 175

Հար կե րը թե թև աց նե լու, ինչ պես նաև թուր քա կան իշ խա նու թյուն նե րի կող մից քա ղա քա կան հա լա ծանք նե րից խու սա փե լու նպա տա կով հայ եկե ղե-ցա կան կա ռույց նե րը հա ճախ մի տում նա վոր ար հես տա կա նո րեն պահ պա-նում և էլ ավե լի էին խո րաց նում վի ճա կագ րա կան շփո թը: Այսպե ս, Դիար-բեք իրում Մ եծ Բրիտանի այի հ յուպատոս Ա վալոն Շի փլ ին 190 6 թ. վիլայեթի բնակչության հաշվառման բնագավառում տիրող վիճակը բնութագրում է որպես «կա տա րյ ալ խառնաշփո թ» , որը հ ետև ան ք է ինչպ ես թո ւր քական իշխանո ւթյուն նե րի վա րչ ակ ան անձեռնա հա սության, այն պես էլ քրիստոնյա (Դիար բեքիրի նահանգի պա րագ այում ՝ հայ և ասոր ի) եկեղե ցա կան կա-ռույց ներ ի կո ղմից բ ոլ որ ն որածին երեխաների ն գ րա նցելո ւ դժկամութ յա ն, քանի ո ր ն րա նք դրան ով ձգտո ւմ են նվա զեցնել իր ենց համայնքն երի հար-կա յին բեռը : Հյ ուպատոսը մաս նա վորապես նշ ում է , որ Մարդի նի գ ավառու մ հաշվառու մից և զինվորագրու թյան հարկի վճա րումից խու սափ ում էր քրիստ ոն յա արական բնակչ ու թյան 50%-ից ավելին:176

էր որդեգրել նաև բուլղար հոգևորականությունը (տե՛ս Теплов В., նշվ. աշխ., է ջ XI) :174 Խաթանասեան Ե., նշվ. աշխ., էջ 6:175 Ա լթունեան Գ., Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի եւ Էրզրումի վիլա յեթները. ուսումնա սի-րութեան մի փորձ այդ երկրի աշխար հագրական, վիճակագրական, իրաւական եւ տնտեսական դրութեան. Երեւան,1912թ. , «Արարատ», 1 913, հունվար, էջ 79:176 Դիարբեքիրում Մեծ Բրիտանիայի հյուպատոս Ավալոն Շիփլի ի զեկուցագիրը մեջբերվում է ըստ Kaiser Hilmar, The Extermination of Armeni an s in The Diarbekir Region,

118


Դեպ քե րին ժա մա նա կա կից ու սում նա սի րող նե րը նաև վկա յում են, որ առաջ նոր դա րան նե րը ոչ բո լո րին էին թույլ տա լիս օգտ վել իրենց ար խիվ-նե րից կամ էլ այն պի սի նյու թեր էին տրա մադ րում, ո րո նք չ էին հ ակասու մ օսմանյան կառավարութ յա ն վիճակագր ութ յան ը: Այս պես, բրի տա նա ցի ճա նա պար հորդ Հ. Լին չը նշում է, որ թե մա կան իշ խա նու թյուն նե րը ծայրաս-տի ճան դժկա մու թյամբ էին ցույց տա լիս այն գրա ռում նե րը, որոնցու մ տ վյալն երը չէին հ ամը նկն ու մ կառավ արո ւթ յան պա շտ ո նա կ ան թվե րին :177

Տեղին է նաև նշել, որ ինչպես Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի, այնպես էլ Օսմանյան կայսրության հայոց թեմերի արխիվներում պահվող հարուստ վիճակագրական նյութը՝ առաջնորդարանների կողմից հավաքվող զանա զան հարկերի և տուրքերի մատյանները, ընտրողների ցուցակները, տարբեր հանձնաժողովների կողմից կազմված աղյուսակները, օսմանյան կառավարության համար պատրաստած վիճակագրությունը և այլն, ունեին տարբեր ծագում, կազմված էին տարբեր նպատակներով և, բնականաբար, պարունակում էին հակասական, հաճախ իրարամերժ վիճակագրական նյութեր: Ի դեպ, դր անո վ կարելի է բաց ատրել , որ երբեմն տարբեր հեղինակներ որևէ նահանգի , գավառի , գավառակի վերա բերյալ հաղորդում են իրար հակասող վիճակագրություններ՝ նշելով, որ դրանք քաղված են եկեղեցական նույն աղբյուրներից, օրինակ՝ տվյալ առաջնորդարանի արխիվից :

Հայ բնակչության թերհաշվառման գործում իր դերն էր խաղում անգամ հայ բարձրաստիճան հոգևորականության մեջ տվյալ հարցում հաճախ դրսևորվող անփութությունը: Այսպես, Նիկոմիդիայի նահանգի հայ բնակչության թվա-քանակի հարցերը հատուկ ուսումնասիրած Մինաս Գասապյանը գրում էր, որ Արմաշի գավառի փոքրիկ թեմի «ու ս ե ա լ» վա նականն երը «պէտքն իսկ չեն տեսած իրենց վիճակի երեք գիւղերուն մարդահամարները եւ ծննդեան, մահուան ու պսակներու վիճակագրութիւնները կազմել տալու»:178

Անշուշտ, այդ առումով Արևմտյան Հայաստանի նահանգներում իրա-վիճակը շատ ավելի բարդ էր: Իր զեկուցագրերից մեկում Գ. Սրվանձտյանցը, նկարագրելով Արևմտյան Հայաստանի նահանգների՝ 1870-80-ական թթ. եկեղեցական կյանքը, նշում էր, որ գավառական թեմերի առաջնորդներից շատերը ապիկար են, անկարող կազմակերպելու առաջնորդարանների աշխատանքները: «Ամենեն ապիկարները, որոնց մը շատերը նոյնիսկ Պոլսոյ

Istanbul, Bilgi Universty Publish ing, 2014, էջ 21: 177 Տե՛ս Линчъ Х.Ф.Б., նշվ. աշխ., էջ 534:178 Գասապեան Մ.Գ., Հայերը Նիկոմիդիոյ գաւառին մէջ: Ուսումնասիրութիւն վիճա-կագրական ցուցակներով եւ քա րտ էսով, Բերա, տպ. Ազատամարտի, 1913, էջ 238:

119


եկեղեցուաց քարոզչութեան անգամ արժան չեն համարուած, - գրում էր Գ. Սրվանձտյանցը,- առէր ու ղրկուէր են առաջնորդ. շատերը Պոլսոյ մէջ խռովութիւնը ու անկարգութիւնը յարուցանելով, ասկէ հեռացման համար գաւառաց առաջնորդութեան տեղապահ կամ առաջնորդ են ընտրուած»:179

Պատրիարքարանը քաջ գիտակցում էր, որ իր հավաքած վիճա կագրությունը թերի է, և որոշակի աշխատանքներ էր տանում մարդա համարների իրա-կանացման ընթացքում թերհաշվառման չա փերը նվա զա գույնի հասցնելու ուղղությամբ: Սակայն, չնայած մարդա համարների կազմակերպման և իրականացման բարելավման ուղղությամբ գոր ծադրած բոլոր ջանքերին, Պատ րիարքարանին 1878-1914 թթ. միջև ընկած ժամանակաշրջանում այդպես էլ չհաջողվեց ամբողջովին բացառել թերհաշվառումը: Աղ յու սակ 11. Արևմտյան Հայաստանի նահանգների և Օսմանյան կայսրության այլ տարածքների հայ բնակչության թվաքանակը 1882 - 1914 թթ.՝ ըստ Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի տվյալների 180 181 182 183

- Վար չա կանմիա վոր

1882 թ. Հա յոց պատ ր.-

Ապա հո վու թյան հանձ նա ժո ղով 180

1902-10 թթ.Մ. Օր ման յան181

1912 թ.Հայոց պատր.-

Ապահովության հանձնաժողով182

1913-14 թթ.Հա յոց

պատ րիար քա րան-Ռ. Գևորգ յան183

Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ ներ

1 Վան 400,000 192,200 197,000 110,897

2 Բիթ լիս 250,000 196,000 198,000 218,404

3 Էրզ րում 280,000 203,400 215,000 202,391

4 Խար բերդ 270 ,000 131,200 204,000 124,289

5 Դիար բե քիր 15 0, 000 81,700 124,000 106,867

6 Սե բաս տիա 280,000 200,000 225,000 204,472

-

Ըն դա մե նը ԱրևմտյանՀա յաս տա նի նա հանգ ներ

1,630,000 1,004,500 1,163,000 967,320

179 Տեղեկագիր գեր. Տ. Գարեգին Վարդապետի Սրվանձտե անց, «Փորձ», 1879, № 4, էջ 172:180 Տե՛ս Reponse au Memoire de la Sublime-Porte en date du 12 fevrier 1919, Constantino-ple, 1919, էջ 43; տե՛ս նաև Population Armenienne de la Turquie avant la guerre..., էջ 9: 181 Տե՛ս Օրմանեան Մ., նշվ. աշխ., էջ 259-265:182 Տե՛ս Թէոդիկ, Ամենուն տարեցոյցը..., էջ 261:183 Տե՛ս Kevorkian R., Paboudjian P., նշվ. աշխ., էջ 57-60:

120


Օս ման յան կայս րութ յան այլ տա րածք ներ

1

Կոս տանդ նու-պո լիս և Դար դա նել-ներ

135,000 161,000 150,000 163,670

2

Թ րա կիա(Ադ րիա նա պո-լիս և Ռո դոս-թո)

60,000 33,000 27,500 30,316

3Իզ մի թի գա վառ 65,000 71,100 72,500 61,675

4Բ րու սա յի նա-հանգ 60,000 91,200 78,000 118,992

5Այ դի նի (Զմ յուռ նիա յի) նա հանգ

50,000 27,200 11,000 21,145

6 Կո նիա յի նա հանգ

120,000

25,000 25,000 20,738

7 Կաս տա մու նիինա հանգ 14,000 10,000 13,461

9Ան գո րա յի նա-հանգ 108,500 115,000 135,869

8Տ րա պի զո նի նա հանգ 120,000 53,500 65,000 73,395

10Ա դա նա յի նա-հանգ 280,000 79,600 136,000 119,414

11 Հա լե պի նա հանգ 100,000 163,350 168,000 189,565

12Այլ տա րածք ներ

40,000 13,500 5,700 -

-

Ըն դա մե նը Օս-ման յան կայս-րութ յան այլ տա րածք ներ

1,030,000 840,950 863,700 948,240

- Ընդ հա նուրգու մար 2,660,000 1,845,450 2,026,700 1,915,560

121

ԳԼՈՒԽ ԵՐՐՈՐԴ

ԱՐԵՎՄՏԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԹՎԱՔԱՆԱԿԻ ՀԱՐՑԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋ 1878-1914 ԹԹ.

ԴԻՎԱՆԱԳԻՏԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸՆԹԱՑՆԵՐՈՒՄ1. 1878-82 թթ. հայկական բարեփոխումների հարցի շուրջ

բանակցությունները և Արևմտյան Հայաստանի հայ բնակչության թվաքանակի հարցը

1878 թ. Բեռ լի նի պայ մա նա գի րը ստո րագ րե լուց և Հայ կա կան հար ցի մի-ջազ գայ նա ցու մից ան մի ջա պես հե տո Արևմտ յան Հա յաս տա նում բա րե փո-խում նե րի ի րա կա նաց ման խնդրի ար ծարծ ման ուղ ղութ յամբ ակ տիվ դե րա-կա տա րութ յուն է ստանձ նում Մեծ Բ րի տա նիան: Արևմտ յան Հա յաս տա նը բրի տա նա ցի դի վա նա գետ նե րին հե տաքրք րում էր եր կու նկա տա ռում նե-րով. նախ, կար ևոր վում էր տա րած քի ռազ մաստ րա տե գիա կան դիր քը, որ-պես Օս ման յան կայս րութ յու նում Մեծ Բ րի տա նիա յի հիմ նա կան մրցա կից՝ Ռու սաս տա նին սահ մա նա կից երկ րա մաս, ա պա նաև տնտե սա կան նշա-նա կութ յու նը անգ լիա կան արդ յու նա բե րութ յան և առևտ րի զար գաց ման հա մար՝ որ պես առևտ րա կան ճա նա պարհ նե րի խաչ մեր ուկ, անգ լիա կան տա րան ցիկ առևտ րի ու ղի նե րից մե կը:1

1877-78 թթ. ռուս-թուր քա կան պա տե րազ մից հե տո ո րոշ ժա մա նակ, քա-նի դեռ Ռու սաս տա նը չէր կազ դուր վել դրա հետ ևանք նե րից, Մեծ Բ րի տա-նիան մե նաշ նոր հա յին ազ դե ցութ յուն է ձեռք բե րում Օս ման յան կայս րութ-յան նկատ մամբ: Մեծ Բ րի տա նիա յի վար չա պետ Բեն ջա մին Դիզ րա յե լիի պահ պա նո ղա կան կա ռա վա րութ յան (1874թ.-1880թ. ապ րիլ) ար տա քին քա ղա քա կա նութ յան հիմ նա կան նպա տակ նե րից մեկն է դառ նում ամ-րապնդել և ըն դար ձա կել այդ ազ դե ցութ յու նը, այդ թվում և հատ կա պես Օս-ման յան կայս րութ յան՝ Ռու սաս տա նին սահ մա նա կից վի լա յեթ նե րում՝ «հա-յաբ նակ մար զե րում», բա րե նո րո գում նե րի անց կաց ման խնդրում նա խա-ձեռ նո ղա կան քա ղա քա կա նութ յուն վա րե լու մի ջո ցով: Մեծ Բ րի տա նիան դրա հա մար տի րա պե տում էր բո լոր դի վա նա գի տա կան լծակ նե րին, քա-նի որ 1878 թ. հու նի սի 4-ին Մեծ Բ րի տա նիա յի և Օս ման յան կայս րութ յան միջև ստո րագր ված Կիպ րո սի կոն վեն ցիա յով նա հնա րա վո րութ յուն ստա-ցավ, շրջան ցե լով մյուս մեծ տե րութ յուն նե րին, Արևմտ յան Հա յաս տա նում

1 Տե՛ս Բայրամյան Լ.Ա., Ար ևմտյան Հայաստանը անգլիական իմպերիալիզմի պլաններում 19-րդ դարի վերջին քառորդում, Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1982, էջ 56:

122

Գլուխ երրորդ

բա րե նո րո գում նե րի հար ցով ուղ ղա կի ճնշում գոր ծադ րե լու օս ման յան կա-ռա վա րութ յան վրա:2

Մեծ Բ րի տա նիա յի արտ գործ նա խա րա րութ յու նը գտնե լով, որ բա րե-փո խում նե րի խնդրի հե տապնդ ման հա մար անհ րա ժեշտ է նաև պար զել Արևմտ յան Հա յաս տա նի ժո ղովր դագ րա կան պատ կե րը, ար ևել յան վի լա-յեթ նե րի իր հյու պա տոս նե րին և փոխհ յու պա տոս նե րին հանձ նա րա րա կան-ներ է տա լիս ման րա մասն ու սում նա սի րել երկ րի տե ղագ րութ յունն ու աշ-խար հագ րութ յու նը, բնակ չութ յան թվա կազ մը, սո վո րույթ ներն ու տրա մադ-րութ յուն նե րը: Մեծ Բ րի տա նիա յի արտ գործ նա խա րար Ռո բերտ Սոլս բե րին Փոքր Ա սիա յում գոր ծող բրի տա նա կան թվով ութ հյու պա տո սութ յուն ներն ու փոխհ յու պա տո սութ յուն նե րը հանձ նում է սպա յա կան կո չում ներ ու նե-ցող զին վո րա կան նե րին և հանձ նա րա րում նրանց ման րա մաս նո րեն ու-սում նա սի րել ի րենց շրջան նե րի վար չա կան կա ցութ յու նը, տե ղե կագ րել զե-ղում ներն ու ան կար գութ յուն նե րը և հայտ նել այդ մա սին թե՛ ի րեն և թե՛ Կ. Պոլ սում Մեծ Բ րի տա նիա յի դես պա նին՝ թուրք կա ռա վա րութ յա նը հա-մա պա տաս խան պա հանջ ներ ներ կա յաց նե լու հա մար:3 Ինչ պես նշում է հայ

2 Մեծ Բրիտանիայի և Օս մանյան կայսրության միջև ստորագրված Կիպրոսյան կոնվենցիայ ով թուրքական կառավարությունը «խոստանում էր» մտցնել անհրաժեշտ բարենորոգումներ, որոնք «...հետո պիտի մանրամ ասնաբար որոշվեն երկու պետությունների միջև, և որոնք ն պատակ ունեն Դռան ք րիստոնյա և այլ հպատակ ների բարվոք կառավարումը և պաշտպանությունը խնդրո առարկա եղած երկրներում...» (Լէօ, Հայոց հարցի վաւերագ րերը..., էջ 104):3 Տե՛ս Լէօ , Թիւրքահայ յեղափոխութեան գաղափարաբանութիւնը, հ. Ա, Փարիզ, տպ. Պահրի Եղբարց, 1934, էջ 107:

Նշենք, որ կարևորե լով Արևմտյան Հայաստանի ռազմավարական նշանակությունը որպես Ռուսաստանին սահմանակի ց տարածություն՝ Օսմանյան կայսրութ յո ւնո ւմ բրիտանացի դիվանագիտական ներկայացուցիչները դեռևս 1860-ական թթ. որոշակի աշխատանքներ են տարել Թուրքիայի ա րևելյան վիլայեթների սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի ուսումնասիրության շրջանակներում վիճակագրական տվյալների հավաքման ուղղությամբ: Այսպես, Արևմտյան Հայաստանո վ ճանապարհորդել և տարածքի ժողովրդագրության խնդիրներին իրենց զեկույցն երում անդրադարձել են Մ եծ Բրիտանիայի հյուպատոսներ Ռո բերտ Դելիելը և Ջորջ Թեյլորը: Մասնավորապես Ռոբերտ Դելիելի տվյալներով 1863 թ. Էրզրումի վիլայեթի բնակչու թյան ընդհանուր թիվը կազմում էր 1,260,514 մարդ, որից՝ 791,746-ը իսլամադավան, իսկ 409,028-ը ոչ մահմեդական ազգաբնակ չո ւթյունն էր (տե՛ ս Турецкая имперія..., էջ 209):

Ավե լի ման րա մասն են Արևմ տյան Հա յաս տա նին վե րա բե րող վի ճա կագ րա կան տվյալ -նե րը, որոնք զետեղված են 1869 թ. գարնանը արտաքին գործերի նա խարար կոմս Ջորջ Քլարե նդոնին հասցեագրված «Քուրդիստանի» հյուպատո ս Ջ. Թեյլորի ընդարձակ զեկույցում: Դրանում ամփոփված էին բրիտանացի պաշտոնյայի՝ Օսմանյան կայսրության ասիական վիլայեթներով կա տարա ծ շրջագայության ընթացքում հավաքած տեղեկությու-նները: Ինչպես նշում է բրիտանացի հյուպատոսը, ռուս-թուրքական սահմ անի և Եփրատ

123


պատ մա բան Ա. Կի րա կոս յա նը, հյու պա տոս նե րի պաշ տոն նե րին նշա նակ-վե ցին «չա փա զանց գոր ծուն յա և կա րող անձ նա վո րութ յուն ներ, ո րոնք շատ դեպ քե րում ձեռք էին բե րում զգա լի հե ղի նա կութ յուն և ազ դե ցութ յուն»:4

1878 թ. հոկ տեմ բե րին Էրզ րու մում Մեծ Բ րի տա նիա յի նոր հյու պա տոս է նշա նակ վում մա յոր Հեն րի Թ րոտ ե րը, ո րը վա յե լում էր բրի տա նա կան կա-ռա վա րութ յան վստա հութ յու նը և որ պես վի ճա կա գիր: Թե ինչ նշա նա կութ-յուն էր տա լիս անգ լիա կան կա ռա վա րութ յու նը Արևմտ յան Հա յաս տա նի ժո-ղովր դագ րա կան պատ կե րի ո րոշ ման խնդրին, պատ կե րա ցում կա րող է տալ այն փաս տը, որ « Քուր դիս տա նի»5 հյու պա տո սի պաշ տոնն էր ստանձ նել մի անձ նա վո րութ յուն, ո րի վրա նախ քան իր այս նոր նշա նա կու մը դրված էր Թ րա կիա յի և Մա կե դո նիա յի բնակ չութ յան թվա քա նա կի և ազ գա յին կազ մի վե րա բեր յալ վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի հա վաք ման խնդի րը:6

Հ. Թ րոտ ե րի և 1879 թ. ապ րի լին «Ա նա տո լիա յում» Մեծ Բ րի տա նիա յի գլխա-վոր հյու պա տո սի պաշ տո նը ստանձ նած գնդա պետ Չարլզ Վիլ սո նի վրա դրվեց Արևմտ յան Հա յաս տա նի բնակ չութ յան վե րա բեր յալ վի ճա կագ րա կան տվյալ նե-րի կենտ րո նաց ման և վեր լու ծութ յան գոր ծը: Վի ճա կագ րա կան նյու թե րի հա-վաք ման և Կ. Պոլ սի դես պա նութ յուն ու ղար կե լու գոր ծում մեծ էր նաև Վա նում և Տ րա պի զո նում Մեծ Բ րի տա նիա յի փոխհ յու պա տոս ներ կա պի տան Է մի լիուս Ք լայ թո նի և Ալֆ րեդ Բի լիո տիի, «Ա նա տո լիա յում» ռազ մա կան փոխհ յու պա-տոս լեյ տե նանտ Հեր բերտ Չերմ սայ դի7 և այլ պաշ տոն յա նե րի ա վան դը:

գետի միջև ողջ երկայնքով ձգվող հարուստ հարթավայրերում , բացառությամբ Դերսի մի, բնակչության մեծամասնությունը կազմում էին հայերը. «Այ դ ընդարձակ տարածության վրա հայերը յո ւրացրել են ողջ գյուղատնտեսությունը և առևտուրը, իսկ քաղաքներում նրանց ձեռքու մ է գտնվում դրամագլխի և առևտրի երեք չորրորդը» (տե ՛ս British Documents on Ottoman Armenians, v.1…, էջ 66):

Ո՛չ Դելիելը և ո՛չ էլ Թեյլորը չեն նշում իրենց վ իճակագրական տեղեկություն-նե րի աղբյուրները, սակայն, ինչպես ցույց է տալիս օսմանյան և բրիտանական տվյալների համեմատությունը, հյուպատոսների վիճակագ րո ւթ յա ն հիմքում ընկած են օսմանյան սալնամեների տվյալները (Օսմանյան կայսրությունում Մեծ Բրի տանիայի դիվանագիտական ներկայացուցիչների՝ XIX դարի 60-ական թթ. հա ղորդած տվյալների մասին ավ ելի մանրամասն տե՛ս Թաթոյան Ռ.Ա., Անգլի ակ ան դի վանագիտությա ն անդրադարձներն Արևմտյան Հայաստանի ժողովրդագրության հարցերին (XIX դարի 60-80-ական թվականներ), «Եզերք», №1, ապրիլ 2006, Երևան, էջ 20-29):4 Կի րակոսյան Ա.Ջ., Բրիտանական դիվանագիտությունը և արևմտահայության խնդիրը, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ, պատմ. ին-տ, «Գիտություն» հրատ., 1999, էջ 28:5 Այդպես էին անգլիացիներն անվանում Էրզրումի հյուպատոսության իրավասության տակ գտնվող Արևմտյան Հայաստանի տարածքը: 6 Տե՛ս Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 52:7 Օսմանյան կայսրություն է գո րծուղվել 1876 թ., «Անատոլիայո ւմ » ռազմական փոխ-հյուպատոս է ն շա նա կվել 1879 թ. հուլիսին:

124


Բ րի տա նա ցի հյու պա տոս նե րը նշա նա կու մից գրե թե ան մի ջա պես հե-տո սկսում են Օս ման յան կայս րութ յան ար ևել յան հա յաբ նակ նա հանգ նե-րի բնակ չութ յան թվա քա նա կի վե րա բեր յալ վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի հա վա քու մը։ Մաս նա վո րա պես, 1879թ. մա յի սի 29-ին Ա. Բի լիո տին Ֆո րին Օ ֆիս է ու ղար կում Տ րա պի զո նի վի լա յե թի վի ճա կագ րութ յու նը՝ կազմ ված նա հան գա պե տի կող մից, ըստ ո րի՝ նա հան գում բնակ վում էր ա րա կան սե-ռի պատ կա նող 18,954 հայ:8 Նույն թվա կա նի հու լի սի 15-ի զե կու ցագ րում Հ. Թ րոտ ե րը ներ կա յաց նում է Էրզ րու մի և Վա նի վի լա յեթ նե րի վե րա բեր-յալ օս ման յան վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը, ո րոնց հա մա ձայն՝ Էրզ րու մի իս լա մա դա վան ա րա կան սե ռին պատ կա նող ան ձանց թի վը կազ մում էր 197,768 շունչ, քրիս տոն յա նե րի թիվն էր՝ 55,043, իսկ Վա նի շրջա նում հա-մա պա տաս խա նա բար՝ 126,208 և 97,555 շունչ: Ինչ պես նշում է հյու պա տո-սը. « Թուր քա կան տվյալ նե րի մա սով ես լավ հիմ քեր ու նեմ են թադ րե լու, որ 40%-ով քրիս տոն յա նե րի թվի ա վե լա ցու մը կա րող է տալ ցու ցա նիշ, ո րը մո տ կ լի նի ի րա կա նութ յա նը»:9

Մեծ Բ րի տա նիա յի դի վա նա գի տա կան ներ կա յա ցու ցիչ նե րին շո ւտո վ պարզ է դա ռնու մ, որ օս ման յա ն վի ճա կագ րու թյու նը չի ա րտա ցո լում Արևմտ յան Հայ աս տա նի ժո ղո վր դագ րակ ան ա ռարկ ա յա կան պատ կե րը, հա յե րը թեր հաշ վառ վում են, նրանց առ ան ց այդ է լ ն վա զեց ված թվա քա-նա կը էլ ավ ե լի է տր ոհվ ու մ տա րբեր ք րիս տոնյ ա հար ան վա նություն նե րի ( լո ւս ա վոր չա կան, կ ա թոլ իկ , բո ղո քա կան) մի ջև , և ընդ հա կա ռա կը՝ մ եկ ընդ-հա նուր «մահ մե դակ ան նե րի» խ մ բի մե ջ են ընդ գր կ վու մ ի սլ ամ ի տար բեր ճյու ղե րի և իսլ ամ ա դա վան տ ար բեր ազ գութ յուն ներ ի նե րկ ա յա ցո ւցիչն եր: Այս պես, Է. Ք լայ թո նին հաս ցեագր ված 1879 թ. հու լի սի 24-ի նա մա կում Հ. Թ րո տե րը կար ևո րում է տե ղի բնակ չութ յան՝ քոչ վոր ու նստակ յաց քրդե րի և հա յե րի թվա քա նա կի վե րա բեր յալ ճշգրիտ վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի հա վաք ման խնդի րը: Ն րա կար ծի քով թուր քա կան կա ռա վա րութ յան տվյալ-նե րը շատ թե րի էին և հա վատ չէին ներշն չում: Որ պես օ րի նակ նա նշում է, որ, ըստ օս ման յան պաշ տո նա կան տվյալ նե րի, Մու շի գա վա ռի ա րա կան սե-ռին պատ կա նող հա յե րի թի վը կազ մում էր 48 հա զար շունչ, իսկ հա մա ձայն տե ղի հայ հոգ ևո րա կա նութ յան՝ 120 հա զար:10

Արտ գործ նա խա րար Ռո բերտ Սոլս բե րիին հաս ցեագր ված օ գոս տո սի 8-ի զե կույ ցում Հ. Թ րոտ երն ար դեն ներ կա յաց նում է Էրզ րու մի վի լա յե թի

8 Տե՛ս British documents on Ot toman Armenians…, vol. 1 , էջ 408: 9 Նույն տեղում, էջ 484:10 Տե՛ս Կիրակոսյան Ա.Ջ., նշվ. աշխ., էջ 137:

125


ժո ղովր դագ րա կան պատ կերն ըստ հայ կա կան տվյալ նե րի. դրանց հա մա-ձայն՝ նա հան գում քրիս տոն յա նե րի թի վը կազ մում էր 195,500, թուր քե րի նը՝ 185,000, նստակ յաց և քոչ վոր քրդե րի նը՝ 112,500 հո գի:11

Ընդ հա նուր ազ գաբ նակ չութ յան և այդ թվում՝ քրիս տոն յա (հայ) բնակ-չութ յան թվա քա նա կը ո րո շե լու հա մար, ի թիվս այլ աղբ յուր նե րի, բրի տա նա-ցի դի վա նա գետ նե րը նաև փոր ձում են օգ տա գոր ծել սալ նա մե նե րի տվյալ-նե րը՝ կար ծե լով, որ ե թե դրանց հիմ քում ըն կած են «բե դել-ի աս քե րի» տուր-քը վճա րող նե րի տվյալ նե րը, ա պա դրանք այլ տվյալ նե րի հա մե մատ ա վե լի ճշգրիտ պետք է լի նեն: Քա նի որ սալ նա մե նե րի տվյալ նե րը տա լիս էին միայն ա րա կան բնակ չութ յան թվա քա նա կը, ա պա ամ բողջ բնակ չութ յան թի վը ստա նա լու հա մար այն բազ մա պատկ վում էր ո րո շա կի գոր ծակ ցով: Ո րոշ բրի տա նա ցի հյու պա տոս ներ բազ մա պատ կում էին թի վը 2-ով, մյուս նե րը՝ 2,5-ով, այ լք հետ ևում են այս պես կոչ ված « Ռեդ հաու սի կա նո նին»՝ բազ մա-պատ կե լով 3-ով, իսկ փոխհ յու պա տոս նե րից մե կը՝ Հեր բերտ Կիտ չե նե րը,12 բազ մա պատ կում էր թի վը 3,5-ով: Նշ վում էր, որ բազ մա պատկ ման գոր ծա-կի ցը բո լոր նա հանգ նե րի հա մար չպետք է լի նի նույ նը, անհ րա ժեշտ է ու-նե նալ մարդ կանց ապ րե լա կեր պի և պայ ման նե րի ի մա ցութ յան բա վա կա-նին մեծ փորձ՝ նախ քան ճիշտ գոր ծա կի ցը ո րո շե լը: Նաև քաջ գի տակց վում էր, որ պաշ տո նա կան թվե րը չեն ար տա ցո լում ճշմար տութ յու նը, քա նի որ և՛ քրիս տոն յա նե րը, և՛ մահ մե դա կան նե րը թաքց նում էին ի րենց ի րա կան թվա-քա նա կը, մե կը՝ զին վո րագ րութ յան տուր քից, մյու սը՝ զո րա կոչ վե լուց խու-սա փե լու հա մար:13

1880 թ. գար նա նը Մեծ Բ րի տա նիա յում կա յա ցած խորհր դա րա նա կան ընտ րութ յուն նե րի արդ յուն քում իշ խա նութ յունն անց նում է լի բե րալ կու-սակ ցութ յա նը՝ Վիլ յամ Գ լադս տո նի գլխա վո րութ յամբ: Վ. Գ լադս տո նի կա-ռա վա րութ յունն ակ տի վաց նում է Հայ կա կան հար ցի ուղ ղութ յամբ գոր ծու-նեութ յու նը: Դ րա հետ կապ ված՝ նոր թափ են ստա նում վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի հա վաք մանն ուղղ ված բրի տա նա ցի հյու պա տոս նե րի աշ խա-տանք նե րը:

Մեծ Բ րի տա նիա յի նա խա ձեռ նութ յամբ 1880 թ. հու նի սի 11-ին մեծ տե-րութ յուն նե րը նույն բո վան դա կութ յամբ համատեղ հու շա գիր են ու ղար կում

11 Տե՛ս British docume nt s on Ottoman Armenians …, vol. 1, էջ 517:12 Հետագայում՝ հա յտնի ռազմական գործիչ:13 Տե՛ս Report on the population of Asi a Minor a nd the Turkish Provinces to the eastward, compiled by Colonel William Everett, C.M.G., Assistant Adjutant-General, Intelligence Di-vision, War Offi ce, formerly Her Majesty’s Co nsul for Kurdistan, May 11, 1895, (տե՛ս CAB 37/38, էջ 230) .

126


օս ման յան կա ռա վա րութ յա նը՝ Բեռ լի նի պայ մա նագ րով ստանձ նած բո լոր պար տա վո րութ յուն նե րը կա տա րե լու պա հան ջով: Հու շագ րի եր րորդ կե-տը վե րա բե րում էր Արևմտ յան Հա յաս տա նում բա րե փո խում նե րի խնդրին: Մեծ տե րութ յուն նե րը պա հան ջում էին օս ման յան իշ խա նութ յուն նե րից լիար ժեք և ան հա պաղ կա տա րել Բեռ լի նի պայ մա նագ րի 61-րդ հոդ վա ծը՝ զու գա հե ռա բար ներ կա յաց նե լով այն քայ լե րը, ո րոնք այդ ուղ ղութ յամբ ձեռ-նարկ վել են:14

Նույն թվա կա նի հու լի սի 5-ին Օս ման յան կայս րութ յան ար տա քին գոր-ծե րի նա խա րար Ա բե դին փա շան, դես պան նե րի հա մա տեղ հու շագ րին ի պա տաս խան, հայ տա րա րում է, որ օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը մտա դիր չէ բա րե փո խում ներ ի րա գոր ծել հատ կա պես հայ բնակ չութ յան հա մար, քա-նի որ հա յերն Արևմտ յան Հա յաս տա նում փոք րա մաս նութ յուն են կազ մում: « Վա նի, Դիար բե քի րի, Բիթ լի սի, Էրզ րու մի, Սե բաս տիա յի նա հանգ նե րում հայ բնակ չութ յան մար դա հա մա րը տվել է հետև յալ արդ յունք նե րը. հա յե րի թի վը կազ մում է 17%, ոչ մահ մե դա կան այլ հա մայնք նե րի նը՝ 4%, իսկ մահ-մե դա կան նե րը կազ մում են բնակ չութ յան 79%-ը», - նշվում էր Ա բե դին փա-շա յի պա տաս խա նում:15

Այս պա տաս խա նը տա րա ծե լուց մի քա նի օր ա ռաջ՝ հու նի սի 28-ին, Ա բե դին փա շան հան դի պում է ու նե նում Մեծ Բ րի տա նիա յի դես պան Ջորջ Գո շե նի16 հետ, ո րի ըն թաց քում հատ կա պես կար ևո րում է Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի էթ նի կա կան կազ մի հար ցը։ Օս ման յան նա խա-րա րը հայ տա րա րում է, որ օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը շատ լավ ու սում-նա սի րել է հար ցը և պատ րաս տել է վի ճա կագ րա կան աղ յու սակ, որն էա-կա նո րեն տար բեր վում է Հա յոց պատ րիար քա րա նի տվյալ նե րից: Ակն կա լե-լով, որ թուր քա կան վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը մեծ տե րութ յուն նե րի կող-մից կա րող են և չըն դուն վել որ պես ար ժա նա հա վատ, Ա բե դին փա շան ա վե-լաց նում է, որ օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը դրանք ճա նա չե լու պայ ման չի դնում: Նա ա ռա ջար կում է եր կու անգ լիա ցի սպա յից և մեկ թուրք պաշ տոն-յա յից կազմ ված հա տուկ վի ճա կագ րա կան հանձ նա ժո ղով ստեղ ծել, ո րի վրա կդրվի ճշմար տութ յու նը պար զե լու ա ռա քե լութ յու նը, և ո րի եզ րա կա-ցութ յուն նե րը բնակ չութ յան թվա քա նա կի և էթ նի կա կան կազ մի վե րա բեր-

14 Տե՛ս Ролен-Жекмен М.Г., Армения, арм яне и трактаты, Положенiе армянъ в Турции до вмешательства державъ въ 1895 году..., էջ 91: 15 Նույն տեղում, էջ 94: Աբեդին փաշայի նամակն ամբողջությամբ տե՛ս Լէօ, Հա յո ց հա-րց ի վաւերագրերը..., էջ 165-172:16 Ստանձնել է պաշտոնը 1880 թ. մայիսին՝ հաջորդելով Հենրի Լայա րդին:

127


յալ կճա նաչ վեն Բարձր դռան և մեծ տե րութ յուն նե րի կող մից: Այդ ա ռա-ջար կին ի պա տաս խան՝ Ջ. Գո շե նը նկա տում է, որ ե թե նման հանձ նա ժո-ղով ստեղծ վի, ա պա դրա նում պետք է ընդգրկ վի նաև մեկ հայ: Այդ գա ղա-փա րին ան ձամբ Ա բե դին փա շան չի ա ռար կում, սա կայն նկա տում է, որ այն կա րող է ո րո շա կի ընդ դի մութ յան հան դի պել կա ռա վա րութ յան մեջ:17

Ա բե դին փա շա յի պա տաս խա նը լայն ար ձա գանք է ու նե նում ար ևե լա-հայ հա սա րա կա կան գոր ծիչ նե րի շրջա նում: Մաս նա վո րա պես Գ րի գոր Արծ րու նին ար ձա նագ րում էր հետև յա լը. « Պարզ է, որ հա յե րի թի վը դիտ-մամբ փոք րաց ված է թուր քաց մի նիստ րութ յան կող մից Եվ րո պա յին տված պա տաս խա նի մեջ, որ պես զի Եվ րո պան հա մոզ վի, որ հա յե րը այն քան փոք-րա թիվ են, որ այլևս չար ժի նրանց մա սին հո գա լու»: Ն շե լով, որ լրա գիր նե-րը հա ղոր դում են, թե Ա բե դին փա շա յի գրութ յան ի րա կան հե ղի նա կը հա-յազ գի Դադ յան Հա րութ յուն է ֆեն դին (օսմանյան պետական պաշտոնյա, 1876-1900 թթ.՝ արտգործնախարարի տեղակալ) է՝ հե ղի նա կը հեգ նում էր. «Շ նոր հա վո րում ենք, ու րեմն, ազ գա սեր Դադ յան է ֆեն դիին, որ ա մեն ջանք գործ է դնում, որ պես զի դիտ մամբ փոք րաց նի հա յե րի թի վը Եվ րո պա յի աչ-քում և միև նույն ժա մա նակ հա ճե լի լի նի Բ. Դ ռա նը: Եր ևի այդ դա վա ճան հա յին խոս տաց ված է մի որ ևէ թուրք պատ վան շան: Ճշ մա րիտ է աս վում, որ հա յի տու նը քան դո ղը միշտ հայն է լի նե լու»:18

Ս տա նա լով Թուր քիա յի արտ գործ նա խա րար Ա բե դին փա շա յի պա տաս-խա նը՝ Ջ. Գո շենն այն ու ղար կում է Մեծ Բ րի տա նիա յի ար տա քին գոր ծե րի նա խա րար լորդ Ջորջ Գ րեն վի լին:19 Ու ղեկ ցող նա մա կում դես պա նը բնու-թագ րում է թուր քա կան վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը որ պես «ապ շե ցու ցիչ» (astounding):20 « Հարց է ծա գում, որ չափ խե լա միտ կլի նի ի պա տաս խան Բարձր դ ռան ներ կա ոչ ա դեկ վատ կեց ված քի բարձ րաց նել ինք նա վար մար-

17 Հանձնաժողովի ստեղծման գաղափարն այդպես էլ կյանքի չկոչվեց: 18 Լե ո, Երկ երի ժողովածու, հ.6, Գրիգոր Արծ րո ւնի, Երևան, «Խորհրդային գրող» հրատ., 1987, էջ 616: Գրիգոր Արծրունին հետագայում ևս բազմիցս անդրադարձել է հայ բնա կչ ու-թյան թվաքանակի խնդրին: Ինչպես նշում է Լե ոն, մ ի շար ք առ աջ նո ր դող խմբագրականների մեջ Արծրունի ն խիստ քննադատության է են թարկել Աբեդին փաշայի փաստարկները՝ ամենից շատ աչքի առջև ունենալով ամենակարևորը՝ հ ա յերի թիվը: «Բերելով ձեռքի տակ եղած վիճակագրական տեղեկությունները ասի ական նահա նգների ազգաբնակչու-թյան մասին, - մասնավորապես գրում է անվանի պատ մաբանը,- նա ապացուցված էր համարում, որ հայերի տոկոսը դիտմամբ նվազեցրած է քաղաքական խարդախ նպատակի համար, և պահանջում էր, որ Կ. Պոլսի հայերը ամեն ջանք գործ դնեն ճիշտ և հաստատ տեղեկություններով ցույց տալու, որ Աբ եդին փաշան սուտ է խոսում» (նույն տեղում):19 Պ աշտոնավա րե լ է 1880 թ. ապրիլի 28-ից առ 1885 թ. հունիսի 24-ը: 20 Տե՛ս British Documents on Ottoman Armenians…, v.2, էջ 80:

128


զի գա ղա փա րը: Այս հար ցով բա րե փո խում նե րի պաշտ պան նե րը բա ժան-ված են: Գն դա պետ Վիլ սո նը... դեմ է նա խագ ծին: Նա կար ծում է, որ այն վնա սա կար է հենց հա յե րի շա հե րից ել նե լով: Նա գտնում է, որ նրանք բա-վա կա նա չափ հա մա խումբ մար մին չեն կազ մում և բա վա կա նա չափ ու ժեղ չեն լի նե լու ա ռանց դրսի ա ջակ ցութ յան պաշտ պա նե լու ի րենց շա հե րը այլ հա րան վա նութ յուն նե րի նկատ մամբ: Այս կա պակ ցութ յամբ հա յաբ նակ նա-հանգ նե րի բնակ չութ յան վի ճա կագ րութ յու նը չա փա զանց մեծ կար ևո րութ-յուն է ձեռք բե րում», - նշվում էր Ջ. Գո շե նի նա մա կում:21

Ու շագ րավ են Ա բե դին փա շա յի պա տաս խա նի կա պակ ցութ յամբ Կ. Պոլ սում Ռու սաս տա նի դես պան Եվ գե նի Նո վի կո վի մեկ նա բա նութ յուն նե-րը: Նա հա տուկ ընդգ ծում էր այն փաս տը, որ Բարձր դու ռը խու սա փում է բա րե փո խում նե րի են թա կա վի լա յեթ նե րի նկատ մամբ Բեռ լի նի պայ մա-նագ րում օգ տա գործ ված «հա յաբ նակ նա հանգ ներ» ար տա հայ տութ յու-նը կի րա ռե լուց: Ա բե դին փա շա յի վի ճա կագ րութ յու նը Ե. Նո վի կովն ան վա-նում է «հե տաքրք րա շարժ», իսկ նման թվե րի ներ կա յաց ման նպա տակ նե-րը՝ հայտ նի:22

Իր հեր թին լորդ Գ րեն վի լը ու ղար կում է Ա բե դին փա շա յի հու շա գի րը Թուր քիա յի ար ևել յան նա հանգ նե րում Մեծ Բ րի տա նիա յի հյու պա տոս նե-րին՝ խնդրե լով կար ծիք հայտ նել դրա նում ներ կա յաց ված տվյալ նե րի ար ժա-նա հա վա տութ յան վե րա բեր յալ:23 Բ րի տա նա ցի դի վա նա գետ նե րը միանշա-նակ մեր ժում են արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի հար ցում օս ման յան կա-ռա վա րութ յան վի ճա կագ րութ յան հա վաս տիութ յու նը: Այս պես, Հ. Չերմ-սայ դը Ջ. Գո շե նին հաս ցեագր ված 1880 թ. օ գոս տո սի 9-ի նա մա կում մաս-նա վո րա պես նշում էր, որ օս ման յան պաշ տո նա կան վի ճա կագ րութ յու-նը «ա մե նաա նո րոշն է ու ան բա վա րա րը, ինչ պես և այն ա մե նը, ինչ թուր-քա կան կա ռա վա րութ յան տնօ րի նութ յան տակ է գտնվում»:24 Իր հեր թին Հ. Թ րոտ ե րը, վեր լու ծե լով 1880 թ. թուր քա կան կա ռա վա րութ յու նից ստա-ցած Արևմտ յան Հա յաս տա նի վի լա յեթ նե րի բնակ չութ յան վի ճա կագ րա կան աղ յու սակ նե րը, գտնում էր, որ Դիար բե քի րի և Խար բեր դի («հատ կա պես Խար բեր դի», - ընդգ ծում է հյու պա տո սը) քրիս տոն յա տար րը զգա լիո րեն

21 Նույն տեղում: 22 Ե. Նովիկովի` 1880թ. հունիսի 25-ի (հուլիսի 7) հեռա գիրը Ռուսաստանի արտգործ-նախարարի տեղակալ Ն. Գիրսին (տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 818, ց. 1, գ. 529, թ. 39): 23 Տե ՛ս П оложение армян в Турции до вмешательства держав в 1895 году…, էջ 95:24 Հ. Չերմսայդի՝ Ջ. Գոշենին հասցեագրված 1880 թ. օգոստոսի 9-ի նա մա կից (մեջ-բերվում է ըստ՝ Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, է ջ 53):

129


թե րի է հաշվ ված (is considerably under-estimated): Օս ման յան վի ճա կագ-րութ յան թե րութ յուն նե րից Թ րո տերն ա ռանձ նաց նում էր նաև այն հան գա-ման քը, որ դրան ցում բոլոր մահմեդական ազգերը ներկայացված են մեկ ընդհանրության տակ, և որ ևէ փորձ ար ված չէ նրանց ըստ ազ գութ յուն նե-րի բա ժա նե լու՝ թուր քեր, քրդեր, զա զա ներ, ղզլբաշ ներ և այլն: « Թուր քա կան պաշ տոն յա նե րն ակն հայտ պատ ճառ նե րով դա սա կար գում են նրանց (մահ-մե դա կան նե րին – Ռ.Թ.) մեկ ընդ հա նուր իս լամ խմբի մեջ», - ամ փո փում էր հյու պա տո սը:25 Ն շենք, որ Հ. Թ րո տե րը հե տա գա յում ևս ա ռի թը բաց չէր թող նում քննա դա տե լու թուր քա կան տվյալ նե րը: Այս պես, 1880-ի հոկ տեմ-բե րին, անդ րա դառ նա լով Խար բեր դի նա հան գի վե րա բեր յալ օս ման յան վի-ճա կագ րա կան տվյալ նե րին, հյու պա տո սը նո րից ընդգ ծում էր, որ նա միշտ այն կար ծի քին է ե ղել, որ թուր քա կան պաշ տո նա կան վի ճա կագ րութ յան մեջ նա հան գի քրիս տոն յա նե րի հա մար նշված թի վը ի րա կա նից շատ ա վե լի ցածր է, և ն ման պայ ման նե րում Պատ րիար քա րա նի տվյալ նե րը պաշ տո նա-կան տվյալ նե րի հա մե մա տութ յամբ ա վե լի մոտ են ի րա կա նութ յա նը:26

Օս ման յան վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը չեն ըն դուն վում նաև Հա յոց պատ րիար քա րա նի կող մից: Դեռևս 1880 թ. հու նի սի 17-ին Մեծ Բ րի տա նիա-յի դես պա նի հետ զրույ ցի ժա մա նակ պատ րիարք Ներ սես Վար ժա պետ յանն ա ռա ջար կում է բա րե փո խում նե րի են թա կա Արևմտ յան Հա յաս տա նի տա-րած քը նե րա ռել մեկ ընդ հա նուր նա հան գի մեջ և դ րա ղե կա վար նշա նա կել քրիս տոն յա նա հան գա պե տի: Պատ րիար քը նշում էր, որ ամ բողջ տա րած-քում, ո րը պետք է միա վո րել մեկ նա հան գի կազ մում, քրիս տոն յա բնակ չութ-յու նը քա նա կա պես գե րա զան ցում է մահ մե դա կան նե րին, ե թե հաշ վի չառն-վեն քրդե րը, ո րոնք նստակ յաց չեն, գտնվում են տա րածք նե րում տար վա ըն թաց քում միայն վեց ա միս:27 Ինչպես արդեն նշել էինք նախորդ գլխում 1880 թ. հու նի սի 24-ին Ներ սես Վար ժա պետ յա նը վի ճա կագ րա կան աղ յու-սա կի տես քով Մեծ Բ րի տա նիա յի դես պա նին է ներ կա յաց նում Կ Պոլ սի Հայոց պատ րիար քա րա նի կող մից 1878-80 թթ. Արևմտ յան Հա յաս տա նում անց կաց ված մար դա հա մա րի տվյալ նե րը (տե՛ս Հա վել ված Բ. Աղ յու սակ 1):28 Ջ. Գո շե նն այս վի ճա կագ րութ յու նը ևս ու ղար կում է անգ լիա ցի հյու-պա տոս նե րին:

25 Briti sh Doc um ents on Ottoman Armenians…, v.2, էջ 128:26 Անգլիացի փոխհյուպատոս Բարնըմի տեղեկագիրը և Թրոտերի դիտողությունները տե՛ս «Մասիս», 1881 թ. հոկտեմբերի 31, թ. 3020:27 British Documents on Ottoman Armenians…, v.2, էջ 44:28 Նույն տեղում, էջ 81-82:

130


Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նի այս վի ճա կագ րա կան աղ յու սա-կը, ինչ պես և նախ կի նում Արևմտ յան Հա յաս տա նի հայ հոգ ևո րա կա նութ-յու նից ստա ցած տվյալ նե րը բրիտանացի հյու պա տոս նե րի կող մից ար ժա-նա նում են բարձր գնա հա տա կա նի և ըն դուն վում հայ բնակ չութ յան թվա-քա նա կին վե րա բե րող մա սով: Հ. Թ րո տե րը Մեծ Բ րի տա նիա յի դես պա ն Ջ. Գոշենին հաս ցեագր ված 1881թ. հու լի սի 11-ի զե կու ցագ րում գրում էր. «Ես ու շադ րութ յամբ ու սում նա սի րե ցի պատ րիար քի կող մից վեր ջերս ներ կա-յաց ված տվյալ նե րը և չգտա դրանց մեջ ո չինչ, ին չը կա րող էր ինձ պար տադ-րել փո խել իմ կար ծի քը քրիս տոն յա նե րի և մահ մե դա կան նե րի հա մե մա տա-կան թվա քա նա կի հար ցի վե րա բեր յալ: Աղ յու սակ նե րը կազմ ված են խնամ-քով և, հա վա նա բար, մոտ են ի րա կա նութ յա նը»: «Ի րավ, - շա րու նա կում է Թ րո տե րը, - տվյալ նե րը, ո րոնք վե րա բե րում են զուտ հայ բնակ չութ յա նը, ա վե լի ման րա մասն են և գու ցե ա վե լի ճշգրիտ, քան մեր տրա մադ րութ յան տակ ե ղած որ ևէ այլ թիվ»:29

Մ յուս կող մից, հյու պա տոս նե րը թե րութ յուն ներ էին նկա տում պատ-րիար քի տվյալ նե րում մահ մե դա կան բնակ չութ յան թվա քա նա կին վե րա-բե րող հաշ վարկ նե րի մա սով, կամ էլ եր բեմն կար ծեց յալ հա կա սութ յուն-ներ էին գտնում Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նի վի ճա կագ րութ յան և Արևմտ յան Հա յաս տա նի գա վառ ներ ի հայ հոգ ևո րա կան նե րի կող մից տրա-մադր ված տվյալ նե րի միջև: Այս պես, ստա նա լով 1878-80թթ. Հա յոց պատ-րիար քա րա նի մար դա հա մա րի հի ման վրա կազմ ված վի ճա կագ րա կան աղ յու սա կը, ըստ ո րի Սե բաս տիա յի նա հանգն ու ներ 62,000 քրիս տոն յա և 80,000 մահ մե դա կան բնակ չութ յուն, Վիլ սո նը, ձեռ քի տակ ու նե նա լով նաև Սե բաս տիա յի թե մի ա ռաջ նոր դի տվյալ նե րը, հա մա ձայն ո րի՝ քրիս տոն յա-նե րի թի վը կազ մում էր 201,245, իսկ մահ մե դա կա ննե րի նը՝ 694,437, բնու-թագ րում է պատ րիար քա րա նի թվե րը որ պես «ակն հայ տո րեն սխալ»:30 Սակ այն, ինչ պես իր բա ցատ րա կան նա մա կում պար զա բա նում էր Ներ սես Վար ժա պետ յա նը, վի ճա կագ րութ յու նը կազ մե լիս նա այն տեղ ընդգր կել էր միայն վի լա յե թի հայ կա կան մա սը՝ Սե բաս տիան և Տիվ րի կը, ի րենց շրջա կա գյու ղե րով, և դուրս էր թո ղել վի լա յե թի արևմտ յան շրջան նե րը: Նա մա կին կից պատ րիար քն ու ղար կում է ար դեն վի լա յե թի ամ բողջ վի ճա կագ րութ յու-նը՝ հա յեր՝ 199,245, հույ ներ՝ 17,600, թուր քեր՝ 115,000, ղզլբաշ ներ՝ 175,000, քրդեր՝ 45,698, չեր քեզ ներ՝ 52,520, ըն դա մե նը՝ 605,063 մարդ:31

29 Նույն տեղում, էջ 250: 30 Նույն տեղում, էջ 110: 31 Նույն տեղո ւմ, էջ 138-139։

131


Հա յոց պատ րիար քա րա նի վի ճա կագ րութ յան նկատ մամբ Հ. Թ րոտ ե րի վե րա բեր մուն քի վե րա բեր յալ ու շագ րավ դի տար կում ներ է պա րու նա կում Ռու սաս տա նի արտ գործ նա խա րա րի տե ղա կալ Նի կո լայ Գիր սին32 հաս-ցեագր ված Կ. Պոլ սում Ռու սաս տա նի դես պան Ե. Նո վի կո վի՝ 1880թ. օ գոս-տո սի 21-ի (սեպ տեմ բե րի 2) զե կույ ցը. « Մինչև վեր ջերս քրդե րի և թուր քե րի ե ռան դուն պաշտ պան մա յոր Թ րո տե րը փո խել է իր տե սա կե տը և ճա նա չել է Հա յոց պատ րիար քի կող մից կազմ ված հայ բնակ չութ յան վի ճա կագ րութ-յան ճշգրտութ յու նը, ան գամ ճա նա չե լով այդ թիվն ի րա կա նից ցածր: Նա հա մա ձայն չէ պատ րիար քի հետ միայն քրդե րի թվա քա նա կի ո րոշ ման հար-ցում, ո րոնց նա հա մա րում է ա վե լի մե ծա թիվ»:33

Ներ սես Վար ժա պետ յա նը 1880 թ. հու լի սին նոր նա մակ ներ է ու ղար կում մեծ տե րութ յուն նե րի դես պան նե րին՝ պաշտ պա նե լով իր ներ կա յաց րած վի-ճա կագ րա կան տվյալ նե րի հա վաս տիութ յու նը: Այս պես, Ռու սաս տա նի դես-պան Ե. Նո վի կո վին հաս ցեագր ված հու լի սի 17-ի նա մա կում պատ րիար քը ար ձա նագ րում էր, որ Ա բե դին փա շա յի պա տաս խա նը հա կա ռակ է Բեռ լի նի պայ մա նագ րի ո գուն և տա ռին, այն ըստ էութ յան ար հա մար հում է այդ հոդ-վա ծի գո յութ յունն իսկ: Պատ րիար քը նկա տե լով, որ հա յաբ նակ նա հանգ նե-րը Բարձր դ ռան նո տա յում ան վան վում են « Քուր դիս տան», նշում է, որ դա բա րե փո խում նե րի են թա կա տա րած քի նկատ մամբ նման ան վան կի րառ-ման ա ռա ջին դեպքն է օս ման յան պաշ տո նա կան փաս տաթղ թե րում:34

Անդ րա դառ նա լով հա յաբ նակ նա հանգ նե րի բնակ չութ յան կազ մի հա մե-մա տա կան թվե րին՝ պատ րիար քը նշում էր, որ իր կող մից ներ կա յաց ված վի-ճա կագ րա կան աղ յու սա կը թեև օժտ ված չէ կա նո նա վոր անց կաց վող մար-դա հա մար նե րի կա տար յալ ճշգրտութ յամբ, այ նո ւա մե նայ նիվ այն կազմ ված է հա վաս տի աղբ յուր նե րից ստաց ված տվյալ նե րի հի ման վրա: «Այս տվյալ-նե րը հա մա պա տաս խա նում են տե ղե րում Ձեր հյու պա տոս նե րի ի րա կա-նաց րած ստուգ ման արդ յունք նե րին», - պնդում էր պատ րիար քը և ա վե լաց-նում, որ իր կար ծի քով հա յե րի թվա քա նա կի մա սով իր տվյալ ներն ի րա կա-նից ոչ թե բարձր են, այլ ընդ հա կա ռա կը՝ ցածր:35

Ա բե դին փա շա յի տվյալ նե րի թե րի լի նե լու մեջ հա մոզ վե լու հա մար պատ-

32 1882 թ. մարտի 28-ից՝ արտգործնախարար: 33 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 818, ց. 1, գ. 529, թ. 99 (МИД РФ, Армянские дела, СПб, Главный архив ВП Р, дело № 117, л. 30):34 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 818 , ց. 1, գ. 529, թ. 85 (МИД РФ, Архив ВПР, Костантинопольское пос-во, №3197, л. 24):35 Նույն տեղում:

132


րիար քն ա ռա ջար կում էր ռու ս դես պա նին հա մե մա տել դրանք օս ման յան պաշ-տո նա կան սալ նա մե նե րի տվյալ նե րի հետ. «Այն բա նի հա մար, որ պես զի ցույց տամ Պատ րիար քա րա նի վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի հետ հա կա սութ յան մեջ գտնվող նո տա յում36 առ կա պնդում նե րի ի րա կան ար ժե քը, ինձ բա վա կան է հա-մադ րել նո րա գույն պաշ տո նա կան հաշ վարկ նե րը տա րի նե րի ըն թաց քում մայ-րա քա ղա քում և նա հանգ նե րում Բարձր Դ ռան թույլտ վութ յամբ հրա տա րակ վող թուր քա կան տա րեգր քե րի ոչ նվազ պաշ տո նա կան ցու ցում նե րի հետ, - նշում էր պատ րիար քը: - Ներ կա պաշ տո նա կան թվե րը նախ կի նում հրա տա րակ ված պաշ տո նա կան թվե րի հետ հա մե մա տութ յան ժա մա նակ Ձերդ մե ծութ յու նը չի հա պա ղի նկա տել մեծ տար բե րութ յու նը: Կար ծում եմ, դժվար կլի նի չհան գել այն եզ րա կա ցութ յան, որ թվե րը, ո րոնք բեր վում են նո տա յում, և ո րոնք ըստ եր ևույ-թին հա վաք վել են հապ ճեպ, ա վե լի շատ հա մա պա տաս խա նում են այն թե զին, ո րը այդ փաս տաթղ թում ա ջակ ցութ յուն է գտնում, քան ի րե րի ի րա կան վի ճա-կին»:37 Պատ րիար քը, օգ տա գոր ծե լով դի վա նա գի տա կան գրագ րութ յան լե զուն, ըստ էութ յան մե ղադ րում էր Բարձր դ ռա նը, որ այն քա ղա քա կան նկա տա ռում-նե րով կեղ ծել է Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի վի ճա կագ րութ յու նը:

1880 թ. ամ ռան ըն թաց քում անգ լիա ցի հյու պա տոս նե րը շա րու նա կում են տար բեր աղբ յուր նե րից հա վա քել Արևմտ յան Հա յաս տա նին վե րա բե րող վի ճա կագ րա կան տվյալ ներ: Օ գոս տո սի վեր ջե րին Ջ. Գո շե նը Կ. Պո լիս է հրա վի րում Չ. Վիլ սո նին և Հ. Թ րոտ ե րին՝ «ար ևել յան վի լա յեթ նե րում» տի-րող ի րա վի ճա կի մա սին հնա րա վո րինս սպա ռիչ տե ղե կատ վութ յուն ստա-նա լու հա մար: Ի թիվս այ լոց ՝ քննարկ ման ա ռար կա է դառ նում նաև Փոքր Ա սիա յում և Արևմտյան Հայաստանում բնակ վող տար բեր ազ գութ յուն նե-րի թվա յին հա մա մաս նութ յուն նե րի հար ցը: «Գն դա պետ Վիլ սո նը և մա յոր Թ րոտ ե րը այժմ ման րակր կիտ ու սում նա սի րում են Ա բե դին փա շա յի և Հա յոց պատ րիար քի ներ կա յաց րած թվե րը՝ հա մադ րե լով դրանք տար բեր ժա մա նակ նե րում ի րենց կող մից հա վաք ված տվյալ նե րի հետ», - գրում էր դես պա նը արտ գործ նա խա րա րին հաս ցեագր ված իր զե կույ ցում:38

Ի կա տա րումն Ջ. Գո շե նից ստա ցած բա նա վոր ա ռա ջադ րան քի՝ Հ. Թ րո-տե րը կազ մում և դես պա նի ու շադ րութ յանն է ներ կա յաց նում Արևմտ յան Հա յաս տա նի բնակ չութ յան բաղ դա տա կան աղ յու սակ ներ՝ ըստ տար բեր աղբ յուր նե րի՝ Կ. Պոլ սի հա յոց պատ րիար քա րա նի և տե ղա կան հայ հոգ ևո-րա կա նութ յան տվյալ ներ, օս ման յան պաշ տոն յա նե րից ստաց ված տվյալ ներ

36 Նկա տի ունի Աբեդին փաշայի պատասխա նը:37 Նույն տեղում, թ. 86: 38 Տե՛ս British Documents on Ottoman Armenians…, v.2, էջ 109:

133


և հ րա պա րակ ված տա րեգր քե րից (սալ նա մե նե րից) քաղ ված տե ղե կութ-յուն ներ, տար բեր ան հատ նե րի հաշ վարկ ներ, ճա նա պար հոր դութ յուն նե րի ըն թաց քում հա վաք ված այլ տվյալ ներ և այլն (Հ. Թ րո տե րի կազ մած աղ-յու սա կը տե՛ս Հա վել ված Բ. Աղ յու սակ 2): Ըստ Հ. Թ րոտ ե րի՝ 1880 թ. ար-տա հայ տած կար ծի քի՝ Վա նի, Բիթ լի սի, Դիար բե քի րի, Խար բեր դի և Էրզ-րու մի նա հանգ նե րում բնակ վում էր շուրջ 700,000 հայ.39 սա մի թիվ էր, ո րը շուրջ 1,5 ան գամ գե րա զան ցում էր նույն տա րած քի հա մար օս ման յան վի-ճա կագ րութ յու նը և մո տա վո րա պես հա մա պա տաս խա նում էր Ներ սես Վար ժա պետ յա նի ներ կա յաց րած տվյալ նե րին: Ն շենք, որ բրի տա նա ցի հյու-պա տո սը դի տում էր 1880 թ. սեպ տեմ բե րի 7-ի իր կազ մած զե կու ցա գի րը՝ բնակ չութ յան հա մե մա տա կան աղ յու սակ նե րով, որ պես նախ նա կան՝ խոս-տա նա լով դես պա նին կարճ ժա մա նակ անց ներ կա յաց նել ա վե լի ման րա-մասն հու շա գիր խնդրո ա ռար կա հար ցի վե րա բեր յալ, սա կայն ո՛չ Ջ. Գո շե-նին և ո՛չ էլ 1881 թ. ամ ռա նը Կ. Պոլ սում Մեծ Բ րի տա նիա յի դես պա նի պաշ-տո նում նրան փո խա րի նա ծ կոմս Ֆրեդերիկ Դա ֆե րի նին նման փաս տա-թուղթ այդ պես էլ չի ներ կա յաց վում:

Իր հեր թին Չ. Վիլ սոնն ա ռա ջար կում է դես պա նին ռազ մա կան փոխհ յու-պա տոս նե րի և իր տրա մադ րութ յան տակ ե ղած այլ ան ձանց օգ նութ յամբ ե րեք ամ սում մո տա վոր մար դա հա մար անց կաց նել Արևմտ յան Հա յաս տա նի վի լա յեթ նե րում, ո րի մի ջո ցով հնա րա վոր կլի ներ ճշտել հրա պա րա կի վրա առ կա հա կա սա կան տվյալ նե րը, սա կայն այդ ծրա գի րն այդ պես էլ կյան քի չի կոչ վում. Չ. Վիլ սո նը հե տա գա յում մեկ այլ ա ռի թով նշում էր, որ նման մար-դա հա մա րի անց կա ցու մը կա րող է մեծ ծախ սեր պա հան ջել:40

Հայ կա կան բա րե փո խում նե րի կա պակ ցութ յամբ սե փա կան ու ժե-րով Արևմտ յան Հա յաս տա նում մար դա հա մար անց կաց նե լու հնա րա-վո րութ յու նը 1880 թ. ամ ռանն ար ծարծ վում է նաև Մեծ Բ րի տա նիա յի Խորհր դա րա նում: Այս պես, 1880 թ. հու լի սի 23-ի Լոր դե րի պա լա տի նիս տին, հայ կա կան բա րե փո խում նե րի մա սին Ջեյմս Բ րայ սի հարց մանն ի պա տաս-խան, արտ գործ նա խա րա րի տե ղա կալ Չարլզ Դիլ քը նշում է, որ հա յաբնակ նա հանգ նե րում ի րա վի ճակն ա վե լի վատ է, քան Օս ման յան կայս րութ յան այլ մա սե րում, և գ րե թե անհ նա րին է չա փա զանց նել այն տեղ գե րիշ խող չա-րա շա հում նե րը և ա նիշ խա նութ յու նը: Դիլ քը ափ սո սանք է հայտ նում, որ Բարձր դու ռը մեծ տե րութ յուն նե րի հու շագ րին ի պա տաս խան մեր ժել է ըն-դու նել անգ լիա ցի հյու պա տոս նե րի զե կույց նե րի իս կութ յու նը. « Վե հա փառ

39 Տե՛ ս Sarkissian A . O., նշվ. աշխ., էջ 31 :40 Տե՛ս British Documents on Ottoman Armenians…, v. 2, էջ 84:

134


Թա գուհ ւոյն կա ռա վա րու թիւ նը մտա դիր է ան մի ջա պէս պարտ ու պատ շա-ճը տնօ րի նել որ պես զի ստու գէ Հա յաս տա նի գա վառ նե րու մէջ բնա կող այլ և այլ ցե ղե րու ճիշտ թի ւը, ոչ միայն իր յա տուկ, այլ և Եւրո պա յի միւս մեծ տե րու թեանց ծա նո թու թեան հա մար: Եւ րո պա կան պաշ տօ նա ւոր ներ այս վի ճա կագ րու թիւ նը պի տի ճշդեն, քա նի որ կարևոր է այն իբրև հիմ ա պա-գայ բա րե նո րո գում նե րու ա ռա ջար կին հա մար»: «Անկ լիոյ կա ռա վա րու թիւ-նը չէ կա րող …ան ցեալ փոր ձա ռու թե նէ խրա տո ւած՝ գոհ լի նիլ միայն ընդ-հա նուր խոս տում նե րով: Ինչ տնօ րէ նու թիւն ներ որ ե ղան Բ. Դ րան յայ-տա րա րու թեան պա տաս խան տա լու մա սին՝ եւ րո պա կան վեց մեծ տէ րու-թեանց գոր ծակ ցու թեամբն ե ղան, հետ ևա պես կա րե լի չէ զա նոնք ան մի ջա-պէս Խորհր դա րա նին հա ղոր դել: Սա կայն ինչ տե ղե կու թիւն ներ որ հաս նին Հա յաս տա նին վի ճա կին վրայ, ա տեա նը պի տի հա նո ւին: Հա յոց խնդիրն ար ևե լեան խնդրոյն գլխա ւոր ճիւ ղե րէն մին է, զոր կա ռա վա րու թիւնն պար-տա ւոր է կար գադ րել եւ րո պա կան տէ րու թեանց հա մա ձայ նու թեամբ», - եզ-րա փա կում էր Չ. Դիլ քը:41

Չ. Դիլ քի խոս տա ցած մար դա հա մա րի տե ղի չու նե նա լուն ար ձա գան քում է հայ կա կան մա մու լը: Մաս նա վո րա պես « Մա սիս» օ րա թեր թը, 1881 թ. հոկ տեմ-բե րի 20 (նո յեմ բե րի 1) հա մա րի խմբագ րա կա նում, հի շեց նե լով Դիլ քի խոս-քե րը, այ նու հետև հռե տո րա կան հարց էր տա լիս. «Ո՞ւր են սա կայն «հյու-պա տո սաց օ ժան դա կու թեամբ կա տար վե լիք» վի ճա կա գիր ներն: Ինչ որ հ իշ յա լ հա վա քա ծոյն (նկա տի ու նի « Կա պույտ գրքի» թո ղար կու մը, որ տեղ հա վա քված էին Արևմտ յան Հա յաս տա նի բնակ չութ յան թվա քա նա կի վե րա-բեր յալ 1878-80 թթ. հյու պա տո սա կան հա ղոր դագ րութ յուն նե րը – Ռ.Թ.)» կը դնէր (բրի տա նա կան) Խորհր դա րա նին առ ջեւ, ոչ այլ ինչ էր, բայց ե թէ ար-դեն զա նա զան աղ բիւր նե րէ ե լած ցու ցա կաց բաղ դա տու թիւն մը, որ ի րօք շատ բան մը կը հասկց նէր... բայց այդ չա փը Սըր Չարլզ Տիլ քի խոստ ման հա մա պա տաս խան նկա տե լու հա մար, պէտք էր որ ետ քէն մի ու րիշ կար-գադ րու թիւն ե ղած լի նէր»:42

1880 թ. սեպ տեմ բե րի 11-ին բրի տա նա կան դի վա նա գի տութ յան նա խա-ձեռ նութ յամբ մեծ տե րութ յուն նե րի դես պան նե րը նոր հա մա տեղ նո տա են ու ղար կում Բարձր դ ռա նը՝ ամ բող ջութ յամբ նվիր ված Ա բե դին փա շա յի՝ հու-լի սի 5-ի պա տաս խա նի այն հատ վա ծին, ո րը վե րա բե րում էր օս ման յան կա-ռա վա րութ յան կող մից Բեռ լի նի պայ մա նագ րի 61-րդ հոդ վա ծով ստանձ նած պար տա վո րութ յուն նե րի կա տար մա նը: Սեպ տեմ բե րի 11-ի հա մա տեղ նո-

41 Տե՛ս «Արեւելեան մամուլ», 1880, Ժ տարի, օգոստոս, էջ 243: 42 «Մասիս», № 3021, 1881 թ. հոկտեմբերի 20/նոյեմբերի 1:

135


տա յում, ի թիվս տար բեր ո լորտ նե րում բա րե նո րո գում նե րի անց կաց ման հետ կապ ված հար ցե րի, դես պան նե րը հան գա մա նա լից անդ րա դառ նում են նաև Արևմտ յան Հա յաս տա նի ազ գաբ նակ չութ յան թվա քա նա կի խնդրին: Նո տա յում ըստ էութ յան մերժ վում է օս ման յան վի ճա կագ րա կան տվյալ նե-րի հա վաս տիութ յու նն Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի բնակ չութ յան ազ գա յին կազ մի ո րոշ ման հար ցում և պա հանջ վում ան կողմ նա կալ հանձ-նա ժո ղո վի կող մից նոր մար դա հա մա րի անց կա ցում: Մեջ բե րենք նո տա-յի հա մա պա տաս խան հատ վածն ամ բող ջութ յամբ. « Բարձր դու ռը ձգտում է նվա զեց նել այդ պա րագ րա ֆի43 նշա նա կութ յու նը՝ վկա յա կո չե լով ինչ պես հայ, այն պես էլ քրիս տոն յա բնակ չութ յան թի վը՝ հա մե մա տած ամ բողջ ժո-ղովր դի ընդ հա նուր թվի հետ: Նո տա յին կից ներ կա յաց ված աղ յու սակն44 այն աս տի ճա նի է տար բեր վում մյուս բո լոր տվյալ նե րից, որ տե րութ յուն նե-րը չեն կա րող այն ճշգրիտ ճա նա չել:

Հա յոց պատ րիար քի կող մից տրա մադր ված կից զե տեղ վող բնակ չութ-յան վի ճա կագ րութ յու նը ցույց է տա լիս այն մեծ տար բե րութ յու նը, ո րը գո-յութ յուն ու նի տար բեր տվյալ նե րի միջև: Հու լի սի 5-ի նո տան միայն տա-լիս է մահ մե դա կան և ք րիս տոն յա բնակ չութ յան հա րա բե րակ ցութ յու նը: Տե րութ յուն նե րը կցան կա նա յին ի մա նալ այն հիմ քը, ո րի վրա կա տար վել են հաշ վարկ նե րը: Ն րանք կար ևոր են հա մա րում 61-րդ հոդ վա ծով նկա տի առն ված նա հանգ նե րում բնակ վող քրիս տոն յա նե րի և մահ մե դա կան նե րի հա մա պա տաս խան թվա քա նակ նե րի մո տա վոր մար դա հա մա րի անց կա-ցու մը հնա րա վո րինս կարճ ժամ կետ նե րում ան կողմ նա կալ հանձ նա ժո ղո վի կող մից, ո րի կազ մը կո րոշ վի հե տա գա յում:

Պետք է հաս կա նա լի լի նի, որ Բարձր դու ռը կըն դու նի մար դա հա մա րի արդ յունք նե րը՝ ար ված այն պայ ման նե րում, ո րոնք կե րաշ խա վո րեն դրա լիա կա տար ան կողմ նա կալ բնույ թը և, հա մա պա տաս խա նա բար, դրանք հաշ վի կառ նի նա հանգ նե րի կազ մա կերպ ման ժա մա նակ: Շատ հա վա-նա կան է, որ տե ղա կան բո լոր պա հանջ մունք նե րը բա վա րա րե լու հա մար անհրա ժեշտ կլի նի տար բեր վի լա յեթ նե րի ներ կա աշ խար հագ րա կան սահ-ման նե րի վե րա նա յում կա տա րել»:45

Հա մա տեղ նո տա յին կից մեծ տե րութ յուն նե րի դես պան նե րը զե տե-

43 Նկատի ունեն Բեռլինի պայմանագրի 61-րդ հոդված ը: 44 Խոսքը վերաբերում է օսմանյան վիճակագրական տվյալները պարունակող աղյու սակին: 45 British Documents on Ottoman Armenians…, v.2, էջ 123-124. Նաև՝ Ролен-Жекмен, Положение армян в Турции до вмешательства держав в 1895 году…, էջ 102-103: Տե՛ս նաև «Մեղու Հայաստանի», 1881, № 166: Հայերեն թարգմանությունը (որ ոշ կ րճատումն-երով)՝ Հայերի ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում…, էջ 7- 13 )։

136


ղում են Հա յոց պատ րիար քա րա նից ստա ցած վի ճա կագ րա կան աղ յու սա կը՝ դրա նով այն հա կադ րե լով օս ման յան կա ռա վա րութ յան տվյալ նե րին և ըստ էութ յան ակ նար կե լով, որ Պատ րիար քա րա նի տվյալ ներն ի րենք ա վե լի ար-ժա նա հա վատ են հա մա րում:

Մար դա հա մա րի անց կաց ման պա հան ջը, ինչ պես և հա մա տեղ նո տա-յում նշված այլ պա հանջ ներ, օս ման յան իշ խա նութ յուն նե րի կող մից ար հա-մարհ վում են: 1880 թ. հոկ տեմ բե րի 3-ի պա տաս խա նում Բարձր դու ռը ներ-կա յաց նում է բա րե նո րո գում նե րի իր ծրա գի րը, ո րը քիչ ա ղերս ու ներ մեծ տե րութ յուն նե րի՝ սեպ տեմ բե րի 7-ի հա մա տեղ նո տա յում առ կա ա ռա ջարկ-նե րի հետ: Կա տար յալ լռութ յան էր մատն ված մար դա հա մա րի անց կաց ման հար ցը:46

Ջ. Գո շե նը, ստա նա լով Բարձր դ ռան հոկ տեմ բե րի 3-ի պա տաս խա-նը, այն բնու թագ րում է որ պես «հան դուգն»:47 Սա կայն այս նո տա յին մեծ տե րութ յուն նե րի որ ևէ գրա վոր ար ձա գանք չի հետ ևում. չեն ձեռ նարկ վում նաև Հայ կա կան հար ցում օս ման յան կա ռա վա րութ յան դիր քո րոշ մա նը հա-կա դար ձող այլ գործ նա կան քայ լեր: 1880-81 թթ. Արևմտ յան Հա յաս տա նում Մեծ Բ րի տա նիա յի հյու պա տոս նե րին մնում էր միայն ար ձա նագ րել, որ թուր քա կան իշ խա նութ յուն նե րի կող մից անց կաց վող բա րե փո խում նե րը «կա տար յալ ֆարս են»: « Մահ մե դա կան և ք րիս տոն յա բնակ չութ յան թվա-քա նա կը, ո րի հի ման վրա պետք է ո րոշ վի կա ռա վա րող տար րը, ամ բող ջո-վին խե ղաթ յուր ված է», - մաս նա վո րա պես նշվում էր մա յոր Հ. Թ րո տե րին ուղղ ված կա պի տան Է. Ք լայ թո նի՝ 1880թ. նո յեմ բե րի 16-ի զե կու ցագ րում:48 Օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը տե ղա կան կա ռա վա րող օ ղակ նե րը «բա րե-փո խե լիս» հեն վում էր իր կող մից պատ րաստ ված վի ճա կագ րութ յան վրա՝ ար հա մար հե լով «ա նա չառ» մար դա հա մար անց կաց նե լու մեծ տե րութ յուն-նե րի կո չը:

Իր պտուղները տվեց նաև Արևմտյան Հայաստանի նահանգների վար չական վերաձևումների միջոցով տվյալ վարչական տարածքի ժո-ղովրդագրական պատկերի փոփոխման թուրքական իշխանությունների ծրագիրը. մեծ տերությունների դիվանագիտական ներկայացուցիչներին նոր սահմանների պայմաններում մնում էր միայն արձանագրել, որ հայերը «հա յաբ նակ նա հանգ նե րում» հա մե մա տա կան փոք րա մաս նութ-

46 Բա րձր դռան պատասխանի տեքստը տե՛ս Положенiе армянъ в Турции до вмешательства державъ въ 1895 году…, էջ 104-105:47 Նույն տեղում, էջ 106:48 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 818, ց. 1, գ.529, թ. 111:

137


յուն են: Այս պես, մա յոր Հ. Թ րո տե րը Կ. Պոլ սում Մեծ Բ րի տա նիա յի դես-պան կոմս Ֆ. Դա ֆե րի նին հաս ցեագր ված 1881 թ. հու լի սի 11-ի զե կու ցագ-րում նշում էր, որ Էրզ րու մի, Վա նի և Բիթ լի սի նա հանգ նե րում քրիս տոն-յա նե րը կազ մում են բնակ չութ յան մեկ եր րոր դը, մնա ցած եր կու եր րոր դը մահ մե դա կան ներ են, ո րոնց մեծ մա սը քրդեր են: Հա յե րը, ըստ հյու պա-տո սի, թեև թվա քա նա կով զգա լիո րեն գե րա զան ցում են թուր քե րին, ի րենց հեր թին զի ջում են քրդա կան բնակ չութ յա նը: «Ե թե դի տար կենք ամ բողջ Քուր դիս տա նի հյու պա տո սութ յան շրջա նը (այ սինքն՝ բա ցի վե րոնշ յալ ե րե-քից նաև Դիար բե քի րի և Խար բեր դի վի լա յեթ նե րը), իմ հաշ վում նե րով քրիս-տոն յա նե րը կազ մում են ամ բողջ բնակ չութ յան եր կու յո թե րոր դը», - հա ղոր-դում էր ռազ մա կան հյու պա տո սը:49 Հեն վե լով Հ. Թ րո տե րի հաշ վում նե րի վրա՝ Ֆ. Դա ֆե րի նը օս ման յան կա ռա վա րութ յան ղե կա վար Սայիդ փա շա յի հետ նույն թվա կա նի օ գոս տո սի 22-ին կա յա ցած իր զրույ ցում նշում էր, որ, ի տար բե րութ յուն Թե սա լիա յում հույ նե րի և Ար ևել յան Ռու մե լիա յում բուլ-ղար նե րի, ո րոնք նշված տա րածք նե րում միա տարր զանգ ված են կազ մում, հա յե րը տա րած ված են տա րած քի վրա ցրված խմբե րով և այն քան են տար-րա լուծ ված մնա ցած բնակ չութ յան մեջ, որ գո յութ յուն ու նեն միայն մի քա-նի շրջան ներ, որ տեղ նրանք թվով գե րիշ խում են:50 Դես պանն ան գամ փոր-ձում է ծա ռա յեց նել հա յե րի՝ իբր փոք րա մաս նութ յուն լի նե լու փաս տար կը հօ գուտ բա րե փո խում նե րի անց կաց մա ն՝ նշե լով, թե կա տա րե լա պես սխալ կլի նի են թադ րել, որ Բարձր դու ռը կա րող է երկ յու ղել հա յե րի քա ղա քա կան հա վակ նութ յուն նե րից և այդ հիմ քի վրա զրկել հա յե րին «լավ կա ռա վար ման և հա վա սար օ րենք նե րի բա րիք նե րից»։51

1881 թ. ըն թաց քում բրի տա նա կան դի վա նա գի տութ յու նը մի քա նի նոր փորձ է կա տա րում՝ մեծ տե րութ յուն նե րի ու շադ րութ յու նը հրա վի րե լու բա-րե փո խում նե րի խնդրի կա պակ ցութ յամբ սուլ թա նա կան կա ռա վա րութ յա-նը նոր հա մա տեղ բո ղոք ներ կա յաց նե լու հար ցի վրա:52 Ի վեր ջո, 1881 թ. սեպ տեմ բե րի 15-ին Կ. Պոլ սում մեծ տե րութ յուն նե րի դես պան նե րի հա մա-տեղ խորհր դակ ցութ յան ժա մա նակ օս ման յան կա ռա վա րութ յանն ուղղ ված գրա վոր նո տա յով հան դես գա լու ա ռա ջար կը վերջ նա կա նա պես մերժ վում է, ո րոշ վում է դրա փո խա րեն սահ մա նա փակ վել բա նա վոր հար ցադ րում նե րի

49 British Documents on Ottoman Armenians…, v.2, էջ 249:50 Նույն տեղում, էջ 271-272:51 Նույն տեղում:52 Տե՛ս Կիրակոսյան Ա. Ջ., նշվ. աշխ., էջ 193-194:

138


ներ կա յաց մամբ:53 Իր հեր թին Մեծ Բ րի տա նիան հրա ժար վում է Հայ կա կան հար ցում ինք-

նու րույն՝ ա ռանց բո լոր մեծ տե րութ յուն նե րի մաս նակ ցութ յան, օս ման յան կա ռա վա րութ յան վրա որ ևէ լուրջ ճնշում բա նեց նե լուց: Ինչ պես նշում է Լեոն. «Գ լադս տո նը, վերց նե լով Կիպ րո սը, դեն էր շպրտում Կիպ րո սի դաշ-նագ րութ յու նը: … Նա Անգ լիա յի վրա յից վերց նում էր հա տուկ պա տաս խա-նատ վութ յու նը Փոքր Ա սիան ռե ֆորմ նե րով բա րե կար գե լու վե րա բեր մամբ և դարձ նում էր Անգ լիան սոսկ մեկն այն վեց տե րութ յուն նե րից, ո րոնք ստո-րագ րել էին Բեռ լի նի դաշ նա գի րը, … ք րիս տոն յա նե րի փրկութ յու նը ձգե լով բո լոր վեց պե տութ յուն նե րին, այ սինքն՝ ոչ ո քի»:54 Մի ջազ գա յին դի վա նա-գի տութ յան ըն թա ցիկ օ րա կար գից Հայ կա կան հար ցի առ ժա մա նակ դուրս գա լու գոր ծում դեր է խա ղում նաև 1881 թ. Ֆ րան սիա յի կող մից Թու նի սի և 1882 թ. Մեծ Բ րի տա նիա յի կող մից Ե գիպ տո սի գրա վու մը:55 Արդեն 1882 թ. ապրիլի 22-ին դեսպան Ե. Նո վի կո վը Ն. Գիր սին հաս ցեագ րած իր զե կու ցագրում չա րախն դո րեն ար ձա նագ րում էր, որ Բեռ լի նի պայ մա նագ րի 61-րդ հոդ վա ծը կյան քի կո չե լու նպա տա կով Բարձր դ ռան դեմ անգ լիա կան դի վա նա գի տա-կան ար շա վը լիա կա տար ան հա ջո ղութ յան է մատն վել:56

Նույն՝ 1882 թ. ըն թաց քում Ե գիպ տո սում Ա րա բիի ապս տամ բութ յու նը ճնշե լու պատր վա կով «Ա նա տո լիա յի» բրի տա նա ցի ռազ մա կան փոխհ յու պա-տոս նե րի մեծ մա սը Փոքր Ա սիա յից փո խադր վում է Մեծ Բ րի տա նիա յի վե-րահս կո ղութ յան տակ անց նող այդ նոր եր կի րը:57 Հա մա պա տաս խա նա բար, վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի հա վաք ման և մ շակ ման ուղ ղութ յամբ Հ. Թ րոտ-ե րի և Չ. Վիլ սո նի աշ խա տանք նե րը հե տա գա ըն թացք չեն ու նե նում: Ն րանց թեև հա ջող վում է մեկ տե ղել տար բեր վի ճա կագ րա կան տվյալ ներ և դ րանց

53 Նույն տեղում, էջ 204: 1881-82 թթ. Հայկ ակ ան հարցի շուրջ ընթացող դիվա նա-գիտական գործընթացները դեպքերին ժամանակակից միջազգային իրավունքի մաս-նագետ Ռոլեն Ժեկմենն անվանում էր «դիվանագիտական կատակերգու թյ ուն» (տե՛ս Положение армян в Турции до вмешательства держав в 1895 году…, էջ 109): 54 Լէօ, Թուրքահայ հեղափոխության գաղափարաբանությունը…, էջ 122:55 Տե՛ս Կիրակոսյան Ջ., Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը (XIX դարի 80-ական թթ.), Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1980, էջ 144: 56 Տե՛ս Նո վի կովի նամակը Ն. Գիրսին, 1882թ. ապրիլի 22 (ՀԱԱ, ֆ. 818, ց.1, գ. 556, թ. 12): 57 Տե՛ս Buckle George Earl, The Life of Benjamin Disraeli, Earl of Beaconsfi eld, vol. VI. 1876-1881, London, John Murray, Albemarle street, W., 1920, էջ 301: «Բրիտանական ազդեցությունը, որը մեծ առաջընթաց էր ապրում Անատոլիայում, անհետացավ , որ-պեսզի գրեթե անմիջապես փոխարինվի գերմանականով», - ավելացնում է Բ. Դիզ րայե-լիի բ րի տա նաց ի կենսագիրը (նույն տեղում):

139


հի ման վրա հա մե մա տա կան աղ յու սակ ներ կազ մել, սա կայն «արևել յան վի-լա յեթ նե րում» առ կա հա ճախ ի րա րա մերժ տվյալ նե րի ստուգ ման նպա տա-կով փորձ նա կան մար դա հա մար անց կաց նե լու ա ռա ջար կը այդ պես էլ մնում է թղթի վրա: Հե տա գա յում բրի տա նա ցի հյու պա տոս նե րի անդ րա դարձ նե-րը Արևմտ յան Հա յաս տա նի վեց նա հանգ նե րի բնակ չութ յան ամ բող ջա կան վի ճա կագ րութ յա նը ստա նում են ան կա նոն բնույթ՝ սահ մա նա փակ վե լով օս-ման յան կա ռա վա րութ յան տրա մադ րած տվյալ նե րի վե րա բեր յալ կար ծիք հայտ նե լով:

Այս պես, երբ 1890թ. Օս ման յան կայս րութ յան ար դա րա դա տութ յա ն նա խա րա րութ յու նը Մեծ Բ րի տա նիա յի դես պան Վ. Ո ւայ թին ներ կա յաց-նում է նոր անց կաց րած պաշ տո նա կան մար դա հա մա րի տվյալ նե րը, դես-պա նը խնդրում է Էրզ րու մում բրի տա նական հյու պա տոս Ք. Լ լոյ դին մեկ-նա բա նել դրանք՝ հա մե մա տե լով իր տրա մադ րութ յան տակ ե ղած թվերի հետ: Հյուպատոսը, խնդրանքին ի պատասխան, կազմում և դես- պանին է ուղարկում երկու համեմատա կան աղյուսակ (տե՛ս Հավելված Բ. Աղյուսակ 3): Ըստ Լլոյդի՝ օսմանյան կառավարության նոր վիճակագ- րությունում իր տրամադրության տակ եղած, ըստ երևույթին, սալնամե- ներից քաղված տվյալների համեմատ Էրզրումի, Վանի, Բիթլիսի, Դիար- բեքիրի և Խարբերդի վիլայեթների ոչ մահմեդական բնակչության թիվը 53,925 շնչով պակաս, իսկ մահմեդական բնակչության թիվը 198,673-ով ավել էր ներկայացված:

58

Տես նե լով Հայ կա կան հար ցում մեծ տե րութ յուն նե րի հա մա տեղ քայ լե-րի ա նո րո շութ յու նը և Մեծ Բ րի տա նիա յի միայ նակ հան դես գա լու դժկա-մութ յու նը՝ Աբ դուլ Հա միդ II-ն էլ ա վե լի է հաս տատ վում ան վերջ խու սա-նա վե լու մի ջո ցով խնդրի լու ծու մը ձգձգե լու քա ղա քա կա նութ յան մեջ: Հա մա պա տաս խա նա բար, սուլ թա նը և իր կա ռա վա րութ յան պաշ տոն յա-նե րը շա րու նա կում են կարևորել Արևմտ յան Հա յաս տա նում հա յե րի փոք-րա մաս նութ յուն կազ մե լու դրույ թը՝ օգ տա գոր ծե լով այս փաս տար կը բո-լոր ա ռիթ նե րով, երբ որ ևէ փորձ էր ար վում նո րից բարձ րաց նե լու հայ կա-կան բա րե փո խում նե րի հար ցը: Ի րենց հեր թին մեծ տե րութ յուն նե րը հնա-րա վո րութ յուն են ստա նում օգտ վե լու հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի հար-ցի առ կախ ված բնույ թից, երբ հարկն է պատ ճա ռա բա նե լով բա րե փո խում-նե րի անց կաց ման հար ցում զուտ ներ կա պա հի գործ նա կան քա ղա քա կան շա հե րից բխող ի րենց ան գոր ծութ յու նը հա յե րի փոք րա մաս նութ յուն լի նե լու փաս տար կով և միև նույն ժա մա նակ ի րենց զի նա նո ցում պա հե լով և ըստ

58 Տե՛ս British Documents on Ottoman Armenians…, v.2, էջ 686:

140


անհ րա ժեշ տութ յան շա հար կե լով 1880թ. սեպ տեմ բե րի 11-ի հա մա տեղ նո-տա յում բարձ րաց ված պա հանջ նե րը:

Ամփոփելով պետք է նաև նշել, որ 1870-ական թթ. վերջին-1880-ական թթ. սկզբին բրիտանացի հյուպատոսների հավաքած առատ վիճակագրա-կան նյութը և կատարված հաշվարկները հանրագումարի են բերված Մեծ Բրիտանիայի կառավարության համար պատրաստված Մեծ Բրիտա-նիայի ռազմական նախարարության հետախուզության բաժնի ղեկավա-րի օգնական, գնդապետ Վիլյամ Էվերեթի՝ 1895 թ. մայիսի 11-ի զեկույ-ցում:59 Հեղինակը, որը 1882-88 թթ. զբաղեցրել է «Քուրդիստանի» հյու-պատոսի պաշտոնը, ի թիվս Ասիական Թուրքիայի վիլայեթների, ներկա-յացնում է նաև Արևմտյան Հայաստանի վեց նահանգների ազգա-բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ իր հաշվումները՝ օգտագործելով թուրքական և հայկական աղբյուրներից քաղված տվյալներ, ինչպես նաև ֆրանսիացի ուսումնասիրող Վիտալ Քինեի տվյալները (Վ. Էվերեթի զեկուցագրի վերջում զետեղված ամփոփիչ վիճակագրական աղյուսակը տե՛ս Հավելված Բ. Աղյուսակ 4): Արևմտյան Հայաստանի վեց նահանգ-ների համար Էվերեթի տվյալերի համեմատությունը 1881/82-93/94 թթ. թուրքական մարդահամարի տվյալների հետ ցույց է տալիս, որ ըստ բրի-տանացի դիվանագետի՝ նշված տարածքում ապրում էր շուրջ 43,3%-ով ավելի հայ, քան ներկայացվում էր թուրքական իշխանությունների կողմից:60 61

Աղ յու սակ 1. Արևմտ յան Հա յաս տա նի վեց նա հանգ նե րի հայ բնակ չութ յան թվա քա նակն ըստ թուր քա կան կա ռա վա րութ յան և Վ. Է վե րե թի տվյալ նե րի

Վար չա կան միա վոր

1881/82- 1893 թվականների.

օս ման յան մար-դա հա մար61

Վ. Է վե րեթ1895 թ.

Տար բե րութ յու նը (%)

1 Վա նի նա հանգ 60,448 112,536 86,1

2 Բիթ լի սի նա հանգ 101,358 152,398 50,3

59 Զեկույցը կրում է «Փոքր Ասիայի և դեպի արևելք ընկած թուրքական նահանգների ազգաբնակչությ ան մասին» վերնագիրը (տե՛ս CAB 37 /38/26, Report on the Population of Asia Minor and the Turkish Pro vinc es to the eastward, compiled by Colonel William Everett, C.M.G., As si st an t Adjutant-General, Intelligence Division, War Offi ce, formerly Her Majes-ty’s Consul for Kurdistan, May 11, 1895):60 Էվերեթի տվյալները ևս իրականից ցածր են: 61 Karpat K., Ottoman population 1830-1914…, էջ 148-149:

141


3 Էրզ րու մի նա հանգ 109,808 134,902 22,8

4 Դիար բե քի րի նա հանգ 60,597 73,825 21,8

5 Խար բեր դի նա հանգ 80,276 156,356 94,7

6 Սե բաս տիա յի նա հանգ 120,052 133,367 11

Ըն դա մե նը 532,539 763,384 43,3

Այս պի սով, կա րող ենք ար ձա նագ րել, որ 1878-82 թթ. Հայ կա կան հար-ցի հա մա տեքս տում օս ման յան կա ռա վա րութ յան և Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ-րիար քա րա նի վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը քննութ յան ա ռած Օս ման յան կայս րութ յու նում Մեծ Բ րի տա նիա յի դի վա նա գի տա կան ներ կա յա ցու ցիչ-նե րը արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի ո րոշ ման խնդրում նա խա պատ-վութ յու նը տվե ցին Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նի տվյալ նե րին։ Տվ-յալ ժա մա նա կաշր ջա նի հա մար Արևմտ յան Հա յաս տա նի վեց նա հանգ նե րի հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի՝ բրի տա նա ցի հյու պա տոս նե րի մո տա վոր հաշ վարկ նե րը՝ 700,000-770,000 մարդ, շուրջ 1,4-1,5 ան գամ բարձր էին օս-ման յան տվյալ նե րից և մո տա վո րա պես հա մա պա տաս խա նում էին Հա յոց պատ րիար քա րա նի ներ կա յաց րած վի ճա կագ րութ յա նը։ Դ րա հետ մեկ տեղ, ինչ պես մենք ար դեն փաս տել էինք երկ րորդ գլխում, քա նի որ Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նի՝ 1878-80 թթ. մար դա հա մա րի տվյալ նե րն ի րա-կա նից ցածր էին, այդ ա ռու մով նաև թե րի են դրանց հի ման վրա բրի տա նա-ցի հյու պա տոս նե րի՝ հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի շուրջ կա տա րած հաշ-վարկ նե րը:

2. Արևմտյան Հայաստանի հայ բնակչության թվաքանակի հարցիարծարծումը 1912-1914 թթ.

Հայկական հարցի վերաբացման շրջանում

Արևմտ յան Հա յաս տա նում հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի հար ցը նո րից է դառ նում մի ջազ գա յին դի վա նա գի տութ յան ակ տիվ քննարկ ման ա ռար կա 1912 թ. աշ նա նը հայ կա կան բա րե փո խում նե րի հար ցի վե րա բաց ման կա-պակ ցութ յամբ և հա մա տեքս տում: Բալ կան յան պա տե րազմ նե րը հնա րա-վո րութ յուն են ըն ձե ռում հա յե րին, ո րոնք մինչ այդ Օս ման յան կայս րութ-յան կա ռա վար ման ղե կը ստանձ նած ե րիտ թուր քա կան իշ խա նութ յուն նե-րից ա պարդ յուն պա հան ջում էին լու ծում տալ արևմ տա հա յութ յան խնդիր-նե րին, նո րից ա պա վի նե լու եվ րո պա կան դի վա նա գի տութ յան օգ նութ յա-

142


նը:62 Այս ան գամ Արևմտ յան Հա յաս տա նի բա րե նո րո գում նե րի խնդրում ա ռա վել շա հագրգռ վա ծութ յուն է դրսևո րում Ռու սաս տա նը, ո րը ձգտում էր ամ րապն դել Օս ման յան կայս րութ յու նում իր դիր քե րը՝ Հայ կա կան հար-ցի վե րա բաց ման մի ջո ցով այդ եր կիր Գեր մա նիա յի հետզ հե տե ա ճող ներ-թա փանց մա նը հա կակ շիռ ստեղ ծե լու և Ար ևել յան հար ցի շուրջ հե տա գա հնա րա վոր զար գա ցում նե րում ա վե լի նպաս տա վոր դիր քե րից հան դես գա-լու նպա տա կով: Հայ կա կան հար ցը վե րա բաց վում էր այն պայ ման նե րում, երբ Ար ևել յան հար ցի շուրջ անգ լո-ռու սա կան հա կա սութ յուն նե րը հիմ նա-կա նում հարթ վել էին, և Մեծ Բ րի տա նիան Հայ կա կան հար ցում այլևս չէր կաշ կան դում Ռու սաս տա նին, նրան ա զատ գոր ծե լու հնա րա վո րութ յուն էր տվել: Դ րա փո խա րեն ռու սա կան ծրագ րե րին ո րո շա կի հա կազ դե ցութ յուն էր փոր ձում ցույց տալ Գեր մա նիան:

Հայ հա սա րա կա կան-քա ղա քա կան ու ժե րը գի տակ ցում էին, թե ին չով է պայ մա նա վոր ված ռու սա կան կող մի՝ Հայ կա կան հար ցում շա հագրգռ վա-ծութ յու նը, սա կայն քա նի որ խնդրի լու ծու մը բխում էր արևմ տա հա յութ յան կեն սա կան շա հե րից, նրանց այլ ելք չէր մնում, քան ա պա վի նել Ռու սաս տա նի օ ժան դա կութ յա նը: Ինչ պես իր զե կու ցագ րե րից մե կում նշում է 1912-15 թթ. Օս ման յան կայս րութ յու նում Գեր մա նիա յի դես պան Հանս Վան գեն հայ մը, ո րին դժվար է մե ղադ րել հա յե րի նկատ մամբ ա վե լորդ հա մակ րանք ու նե նա-լու մեջ. «...ե թե հա յը, ան տե սե լով իր նախ կին դա ռը փոր ձը, ար ձա գան քել է ռու սա կան խայ ծին, ա պա դա տե ղի է ու նե ցել այն պատ ճա ռով, որ ռու սա-կան կա ռա վա րութ յու նը մինչև այ սօր միակն է, որ նրան ա վե լի է հա մակ րե-լի, քան զուտ պլա տո նա կան խոր հուրդ նե րը և խոս տում նե րը: ... Հա յը ոչ բա-վա րար է պաշտ պան ված թուր քե րի կա մա յա կա նութ յուն նե րից և ճն շում նե-րից: Ով պաշտ պա նութ յուն է խոս տա նում, նա էլ այ սօր հա յի բա րե րարն է, և որ ևէ տար բե րութ յուն չկա, թէ դրա նից բա ցի ինչ օ ժան դակ նպա տակ ներ է այդ բա րե րա րը հե տապն դում»:63

Ինչ պես ար դեն նշել էինք նա խորդ գլխում, 1912թ. վեր ջե րին և 1913 թ. սկզբնե րին Կ. Պոլ սի Հայոց պատ րիար քա րա նին կից ստեղծ ված Ա պա-հո վութ յան հանձ նա ժո ղո վը պատ րաս տում է Արևմտ յան Հա յաս տա նի հա յաբ նակ նա հանգ նե րի բա րե փո խում նե րի նա խա գիծ՝ կից հիմ նա վո-րում նե րով, ո րը, ար ժա նա նա լով Ազ գա յին ժո ղո վի, Ազ գա յին կենտ րո-նա կան վար չութ յան և Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քի հա վա նութ յա նը,

62 Տե՛ս Աճառեան Հ., նշվ. աշխ., էջ 71:63 Армянский вопрос и ге но ци д ар мян в Турции (1913-1919). Материалы политического архива министерства ин остранны х дел кайзеровской Германии... , էջ 7 2:

143


1913 թ. ապ րի լի սկզբին փո խանց վում է Ռու սաս տա նի դես պան Մի խա յիլ Գիր սին: Նա խագ ծին կից աշ խար հագ րա կան քար տե զի վրա ներ կա յաց-վում էին Արևմտ յան Հա յաս տա նի՝ բա րե փո խում նե րի են թա կա տա րածք-նե րը: Դ րանք էին Էրզ րու մի, Վա նի (բա ցա ռութ յամբ Հաք յա րիի գա վա ռի), Բիթ լի սի (բա ցա ռութ յամբ Ս ղեր դի հա րա վա յին մա սի), Դիար բե քի րի (բա-ցա ռութ յամբ Բ շե րի կի գա վա ռա կի հա րա վա յին մա սի), Խար բեր դի (բա ցա-ռութ յամբ Մա լա թիա յի գա վա ռի հա րա վա յին մա սի) և Սե բաս տիա յի (բա-ցա ռութ յամբ հյու սիսարևմտ յան մա սի) նա հանգ նե րը:64 Քար տե զին կցված էր տա րած քի վրա ապ րող ժո ղո վուրդ նե րի՝ հայ և մահ մե դա կան զանգ վա-ծի բո լոր մյուս էթ նի կա կան տար րե րի հա րա բե րակ ցութ յան վի ճա կագ րա-կան աղ յու սա կը: Ըստ այդ աղ յու սա կի՝ Արևմտ յան Հա յաս տա նի 6 նա հանգ-նե րի հայ բնակ չութ յան թիվն էր 1,018,000: Վի ճա կագ րութ յու նը չէր ընդգր-կում Վա նի նա հան գից Աղ բա կի ու Հաք յա րիի, Բիթ լի սի նա հան գից Ս ղեր-դի, Սե բաս տիա յի նա հան գից Ա մա սիա յի և Թո քա տի, Խար բեր դի նա հան-գից Մա լա թիա յի և Դիար բե քի րի նա հան գից Մար դի նի վե րա բեր յալ տվյալ-նե րը:65

64 Մեջբերվ ում է ըստ «Հիմնական տրամադրու թիւններ Արևելեան Անատօլուի Հայաբնակ Նահանգներու Բարէկարգութեան» (ՀԱԱ, ֆ. 57, ց.5, գ.15, թ. 110-118)։ Տե՛ս նաև Փափազե ան Վ ., նշվ. աշխ., էջ 543 («Հայաբնակ նահանգների բարենորոգումների նախագիծ»՝ իր հիմնավորումներով):65 Նույն տեղում, թ. 119-120: Տե՛ս նաև «Արարատ», 1914 թ. սեպտեմբեր, էջ 808-80 9:

144


Աղյուսակ

2. 1

912 թ.

բարենորոգումների

հայկական նախագծին

կից

ներկայացված վիճակագրական աղյուսակը

6667

66 Ա

ղբյո

ւր՝ Հ

ԱԱ

, ֆ. 5

7, ց

. 5, գ

. 15,

թ. 1

19-1

20:

67

Ժո ղ

ո վու

րդ նե

ր և

ցե ղե

րԷր

զ րու

մ Վ

ան

Բիթ լ

իս Խ

ար բ

երդ

Դիա

ր բե ք

իրՍ

վազ

Ըն դ

ա մե

նը%

%

1 Թ

ուր ք

եր24

0,00

047

,000

40,0

0010

2,00

045

,000

192,

000

666,

000

25,4

25,4

2 Չե

ր քեզ

ներ

7,00

0-

10,0

00-

-45

,000

62,0

00

3 , 4

3 ,4

3 Պ

ար ս

իկ նե

ր13

,000

--

--

-13

,000

4Լա

զեր

10,0

00-

--

--

10,0

00

5Գ

նչու

ներ

-3,

000

--

--

3,00

0

6Ք

րդեր

(նստ

ակյ

աց)

35,0

0032

,000

35,0

0075

,000

30,0

0035

,00 0

242,

00 0

9,2

16,3

7Ք

րդեր

(քոչ

վոր)

40,0

0040

,000

42,0

0020

,000

25,0

0015

,00 0

182,

000

7,1

8Ղ

զլբա

շներ

25,0

00-

8,00

080

,000

27 ,0

00-

14 0,

000

5,3

9,6

9Զ

ազա

-Տմբ

լի-Չ

արի

կլը

30,0

00-

47, 0

0 0-

--

77,0

002,

9

10Եզ

դինե

ր3,

000

25,0

005 ,

0 00

-4,

000

-37

,000

1,4

11Հա

յեր

215,

000

185,

000

180,

000

168,

000

105,

00 0

1 65 ,

0 00

1,01

8, 00

03 8

,9

45,2

1 2Ն

եստ

որա

կանն

երՀա

կոբի

կյա

ններ

, խ

ալդ

եր-

18,0

0015

,000

5,0 0

06 0

,000

25

,000

1 23,

00 0

4,7

13Հո

ւյներ

և ա

յլ քր

իստ

ոնյա

ներ

12,0

00-

--

-30

,000

42,0

001,

6

630,

000

350,

000

382,

000

45 0,

0 00

2 96,

000

507,

000

2,61

5 ,00

01 0

0 10

0

Մա

հմեդ

ակա

ն նե ր

Այլ

կրոն

ներ

Քրի

ստոն

յանե

րԸ

նդհա

նուր

թվա

քա նա

կըԹ

ուրք

եր6 6

6, 00

0 Ղ

զլբա

շներ

140,

000

Հայե

ր1,

0 18,

000

Քրի

ստ ոն

յանե

ր1,

183,

000

(45,

2%)

Քրդ

եր

4 24,

000

Զա

զա-տ

մբ լի

, չ ա

ր իկլ

ը77

,000

Նես

տոր

ակա

ններ

123,

000

Մա

հմեդ

ակա

նն եր

1,

178,

000

(45,

1%)

Այլ մ

ահմ

.88

,000

Եզ դի

ներ

37,0

00Հո

ւյն և

ա յլ ն

42,0

00Ա

յլ կրո

ններ

254,

00 0

(9,6

%)

Ընդ

ամ ե

ն ը 1,

178,

000

(45,

1 %)

Ը նդ

ամե

նը25

4,00

0 Ը

նդ ա

մե նը

1 ,18

3,00

0Ը

նդա

մենը

2,61

5 ,00

0

Վ

իճա

կագր

ու թյ

ան

մեջ

տե ղ

չեն

գտել

ն ա

հ անգ

ներ ի

տա

րածք

ներ ի

ա

յն մ

ա սե

րը , ո

րտ եղ

հա

յերը

կա

զ-մո

ւմ ե

ն ա

ն նշ ա

ն քա

նա կո

ւթյո

ւն

Տե ղ

չեն

գտել

Հա

քյա

րը ՝ Վ

ա նի

վիլ

ա յե

թ ից ,

Բշ ե

ր իկ ը

՝ Դիա

ր բե ք

ի րի

վիլա

յե թի

ց՝

Բիթ

լիսի

վիլ

այե

թից`

հարա

վայի

ն շր

ջանն

երը:

Մա

լաթի

այի

ց հա

րավ`

Խ

արբ

երդի

վիլ

այե

թից

Սեբ

աստ

իայի

վիլ

այե

թից

հյու

սիսա

րևմտ

յան

շրջա

ններ

ը:

Միա

կը Է

րզրո

ւմի

վիլա

յեթն

է, ո

րի տ

արա

ծքն

ամբ

ողջո

ւթյա

մբ ը

նդգր

կվա

ծ է

վիճա

կագր

ությ

ունո

ւմ:

145

Գլուխ երրորդՊատկեր

1. Արև

մտյ ան Հայաստ

անի

վե ց

նահանգները

ըս տ

Կ. Պ

ոլսի

Հ այոց

պատ

րիարքարանի

191

3 թ.

բարենորոգումների

նախագծի6

7

67 Կ

արմ

իրով

սա

հմա

նագծ

ված

է Պ

ատ

րիա

րքա

րանի

նա

խա

գծով

բա

րենո

րոգո

ւմնե

րի ե

նթա

կա տ

արա

ծքը։

Կա

պու

յտ գ

ծով

նշվա

ծ են

վեց

նա

հանգ

ների

օսմ

անյ

ան

վարչ

ակա

ն սա

հմա

ններ

ը (ա

ղբյո

ւր` L

eart

Mar

cel.

La

ques

tion

Arm

enie

nne

a la

lum

iere

de

s doc

umen

ts. P

aris

, Cha

llam

el, 1

913,

էջ

26)։

146


Ե րիտ թուր քա կան կա ռա վա րութ յու նը, կա տա ղի պայ քար սկսե լով բա-րե փո խում նե րի խնդրի դեմ, որ դեգ րում է աբ դուլ հա միդ յան ա վան դա կան փաս տարկ ներն առ այն, որ հա յե րն Արևմտ յան Հա յաս տա նում փոք րա-մաս նութ յուն են, և ու րեմն ան հե թեթ և անտ րա մա բա նա կան է վեց վի լա-յեթ նե րում բա րե փո խում ներ կա տա րել զուտ այնտեղ բնակվող փոք րա-մաս նութ յան հա մար: Ե րիտ թուր քե րին ձայ նակ ցում են նաև Գեր մա նիա-յի իշ խա նութ յուն նե րը: Այս պես, 1913թ. հու նի սի 11-ին Բեռ լի նում Ռու-սաս տա նի դես պան Սեր գեյ Ս վեր բե ևի հետ զրույ ցում Գեր մա նիա յի ար-տա քին գոր ծե րի նա խա րար Գոթ լիբ ֆոն Յա գո վը հայ տա րա րում էր, որ հա յե րը Թուր քիա յի հայ կա կան վի լա յեթ նե րի բնակ չութ յան անն շան մե-ծա մաս նութ յուն են կազ մում, և հան դես գա լով նրանց պաշտ պա նութ-յամբ՝ տե րութ յուն նե րը չպետք է մո ռա նան նաև քրդե րի շա հե րի մա սին:68 Յա գո վն այս հար ցում հիմն վում էր Հ. Վան գեն հայ մի կար ծի քի վրա, ո րը Գեր մա նիա յի ար տա քին գոր ծե րի նա խա րա րութ յուն ու ղարկ վող իր զե-կու ցագ րե րում գրում էր, որ հայ կա կան տար րը գրե թե ոչ մի տեղ չու նի ինք նա պար փակ լեզ վա կան շրջան ներ, այլ բնակ վում է տար բեր ժո ղո-վուրդ նե րի իշ խա նութ յան տակ ցրված: «Այս պի սով, անհ նա րին կլի ներ ազ գագ րա կան կամ պատ մա կան հիմ քի վրա ո րո շել ինք նա վար Հա յաս-տա նի սահ ման նե րը, - նշում էր դես պա նը: - Ան գամ հայ տար րի գե րա կա-յութ յան շրջան նե րում տե ղա կան ինք նա կա ռա վար ման կազ մա կեր պու մը կբախ վի դժվա րութ յուն նե րի»:69

Ն ման կար գի պնդում նե րին հա կա դար ձե լու նպա տա կով Կ. Պոլսում ռու-սա կան դես պա նութ յու նը կա նո նա վոր խորհր դակ ցութ յուն ներ էր կազ մա կեր-պում Ա պա հո վութ յան հանձ նա ժո ղո վի ան դամ նե րի հետ: Այս պես, հայ բնակ-չութ յան թվա քա նա կի, քրիս տոն յա նե րի և մահ մե դա կան նե րի հա րա բե րակ-ցութ յան հար ցերն ար ծարծ վում են 1913թ. ապ րի լի 12(25)-ին հայ հա սա րա-կա կան-քա ղա քա կան գոր ծիչ ներ Գ րի գոր Զոհ րա պի, Հա կոբ Զավ րի ևի և Սի-մոն Զա վար յա նի հետ Ռու սաս տա նի դես պան Մի խա յիլ Գիր սի տե սակ ցութ-յան ժա մա նակ: Դես պա նը, անդ րա դառ նա լով բարեփոխումների ծրագրով նախատեսվող նա հան գա յին օ րենս դիր մար մին նե րում հայ և մահ մե դա-կան բնակ չութ յան ներ կա յա ցուց չութ յան հար ցին, նկա տում է, որ հա յե րը, ըստ Պատ րիար քա րա նի վի ճա կագ րութ յան, կազ մում են Արևմտյան Հա-

68 Տե՛ս Сборникъ дипломатическихъ документовъ. Реформы въ Арменіи (26 ноября 1912 г.-10 мая 1914 г.)…, էջ45:69 Армянский вопрос и Геноцид армян в Турции (1913-1919), Материалы политическо-го архива Министерства иностранных дел Кайзеровской Германии…, էջ 34:

147


յաս տա նի բնակ չութ յան 45%-ը, սա կայն պա հան ջում են, որ պես զի տե ղե-րը բաշխ վեն հավասար: Հայ պատ վի րակ նե րը դրան ա ռար կում են, որ թեև հա յե րը ազ գաբ նակ չութ յան բա ցար ձակ մե ծա մաս նութ յուն չեն կազ մում, սա կայն հա յե րի ըն կե րա յին, տնտե սա կան և քա ղա քակր թա կան ո րա կն ան-հա մե մատ բարձր է:70

Այդ հան դիպ ման ըն թաց քում, ինչ պես իր հու շե րում գրում է Դաշ նակ-ցութ յան ազ դե ցիկ գոր ծիչ նե րից մե կը, Ա պա հո վութ յան հանձ նա ժո ղո վի «ան դամ-քար տու ղար» Վա հան Փա փազ յա նը՝ «ռուս դես պա նը ... հանձ-նա րա րեց ան մի ջա պես փաս տա կան տվյալ ներ ներ կա յաց նել հա յե րուն թվի մա սին, ո րոնք կհեր քեն թուր քե րու... ա ռար կութ յուն նե րը»:71

Ար ձա գան քե լով ռու սա կան դես պա նի խնդրան քին՝ թուր քա կան պնդում նե րին հա կա հար ված տա լու գոր ծը ստանձ նում է Գ րի գոր Զոհ-րա պը, ո րը նույն՝ 1913թ. Մար սել Լեար ծած կա նու նով Փա րի զում ֆրան սե րեն հրա տա րա կում է « Հայ կա կան հար ցը փաս տաթղ թե րի լույ-սի տակ» ու սում նա սի րութ յու նը,72 ինչ պես նաև (ա ռանց ստո րագ րութ-յան) « Սե բաս տիա յի նա հան գը տնտե սա կան ու ազ գագ րա կան տե սա-կե տից և հա յե րի դրութ յու նը» հոդ վա ծը, որ տեղ սուր քննա դա տութ-յան է են թար կում թուր քա կան վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը, քո ղա զեր-ծում օս ման յան կա ռա վա րութ յան մար դա հա մար նե րի տվյալ նե րի շին-ծու բնույ թը:73

70 Հայ պատվիրակների՝ ռուս դեսպանի հետ տեսակցության մանրամասն արձանագ-րո ւթյունը և ընդարձակ տեղեկանքը պահպանվել են Էջմիածնի Մայր Աթոռի դիվանատանը և այլ նյութերի հետ հրատարակվ ել Ն. Միքայելյա նի կողմից (տե՛ս Միքայել յան Ն. Գ., Արխիվային նոր նյութ եր Արևմտյան Հայաստանում հայ ժողովրդի վիճակի մասին (1 912- 1913թթ.)..., էջ 158-159):71 Փափազեան Վ ., նշվ աշխ., էջ 231:72 Տե՛ս Leart Marcel, La question Armenienne a la lumiere des documents, Paris, Challa-mel, 1913. Գրքույկի տպագրությունը հավանաբար ավարտվել է 1913թ. մայիսին, և հրատարակիչ Օ. Շալամելը հունիսի 4-ին նամակով Գ. Զոհրապին տեղյակ է պահել վաճառքի ընթացքի մասին (տե՛ս Զոհրապ Գ., Երկերի ժողովածու, հ. Գ. Հոդված ներ և ուսումնասիրություններ, Երևան, ԳԱԹ հրատ., 2002, էջ 646):73 Հ րատարակվել է ֆրանսերեն Փա րի զո ւմ տպվող «Pour les peoples d’Orient» («Արևելքի ժողովուրդների հա մար») երկշաբաթյա հանդեսում 1913 թ. օգոստոս-սեպ-տեմբեր ամիսների ընթացքում : Զոհրապի տվյալների վրա է հիմնված «Սեբաստիայի նահանգը թվերով » Ն.Ա. ստորագրությամբ հոդվածը (տե՛ս «Հորիզոն», 1913թ., №123): Հոդված ի հայերեն ամբողջական թարգմանությունը Նվ արդ Վարդանյանի կողմից՝ «Բանբեր Եր ևանի համալսարանի», 1991, №1, էջ 112-126:

148


Գ. Զոհ րա պի գրքում ներ կա յաց ված վի ճա կագ րա կան տվյալ ներն ու փաս տարկ նե րը տա րա ծում են ստա նում հայ կա կան և մի ջազ գա յին74 մա-մու լում: Օրվա հայկական մամուլը նաև լայնորեն քննադատում է արև-մտահայության թվաքանակի հարցում օսմանյան կառավարության դիրքորոշումը: Մասնավորապես Կ. Պոլսում հրատարակվող «Ժամանակ» թերթի խմբագիր Միսաք Գոչունյանը 1912 թ. դեկտեմբերի 16 (29)-ի «Հայերը փոքրամասնութի՞ւն են միթէ» խմբագրականում նշում էր, որ թուրքական պետական գործիչները, «որոնք հայերը փոքրամասնութիւն կը դաւանին», չեն հիմնվում «վաւերական վիճակագրության մը վրայ», որովհետև նոր ստույ գ վիճակ ագրություն չկա, իսկ հին՝ աբդուլհամիդյանը, «խախուտ» է: Որպես ապացույց իր այս պնդման՝ լրագրողը պատմում է հետևյալ դեպքը. «Երբ Եդեսիայի ջարդը պատահեցաւ (նկատի ո ւն ի 1895 թ. հոկտեմբերին Ուրֆայում տեղի ունեցած համիդյան ջար դե րը - Ռ.Թ.), 4,000-է աւելի հայ եր զ ոհուեցան այդ անողորմ մարդազոհին: Տեղական իշխանութիւնը ջարդէն ետք հասկնալու համար, թէ որ քա ն հայ պակսած է Եդեսիայէն, հայոց վիճակագրութիւնը ըրաւ և...այդչափ հա յ ջարդուելով հանդերձ, ո չ միայն չէր նուազել հայոց թիւը, այլեւ 5,000-ի չափ ալ աւելցած էր: Երեւոյթը նոյնն է ամէն նահանգի համար ալ»:75

Հեղինակը նաև մատնանշ ում էր իր պատկերացմամբ այդ երևույթի հիմնական պատճառը. «Հասարակ ժողովուրդը, վախենալով որ այս վի-ճա կագրութեան տակէն զինուորագրութեան եւ կամ պետական տու րքե-րու նոր բաշխում մը երեւան պիտի ելլէ, խոյս կու տար ար ձանագրուելէ»:76

Անվանի լրագրողն իր հոդվածն ավարտում էր Օս մանյան կայսրության բնակչության վիճակագրության պատկերի խեղաթյուրման՝ օսմանյան կառավարության հիմնական հնարներից մեկի մերկացմամբ. «...եթէ փոխանակ վիճակագրութիւնները իսլամի եւ քրիստոնեայի վրայ հիմնելու՝ ազգերու ու ցեղերու վրայ հիմնուին, զոր օրինակ Հայաստանի մէջ բնակող հայը, թուրքը, քիւրտը, չերքեզը, ասորին զատ-զատ նշանակուին, հայը

74 Մասնավորապես ռուսական մամուլի՝ Հայկական հարցին նվիրված 1913-14 թթ. հրապարակումներում Գ. Զոհրապի կողմի ց հրապարակայնացված Պատրիարքարանի վիճակագրակա ն տվ յալ ներին անդրադարձները տե՛ս Тунян В. Г., Армянски й вопрос в р ус ск ой печати 1900-1917, Ереван, Государственный инженерный уни-верситет Армении, изд. «Ча ртарагет», 2000, էջ 123-124, 155-160:75 Տե՛ս Քասիմ (Միսաք Գօչունեան), Օրուան մտածումներ (1908-1913), Իսթանպուլ, «Ժամանակ», 2014, էջ 434:76 Նույն տեղում, էջ 435:

149


ապահովապէս իր մեծամասնութիւնը կը վ եր ստանայ»:77

Հայկական կողմի վիճակագրական փաստարկներն ըն դուն վում են ռու-սա կան դի վա նա գի տութ յան կող մից: Ինչ պես, գու ցե ո րոշ լա վա տե սութ-յամբ, նշում է Վ. Փա փազ յա նը. «Ռու սա կան դես պա նա տու նը իւ րաց րեց մեր ներ կա յաց րած թո ւե րը, եւ այ նու հե տեւ թուր քե րը այ լեւս չփոր ձե ցին ա նոր շուրջ պայ քա րը շա րու նա կել»:78

Ռու սա կան դի վա նա գի տութ յու նն Արևմտ յան Հա յաս տա նի հայ բնակ-չութ յան թվա քա նա կի հար ցում չի սահ մա նա փակ վում միայն Ա պա հո վութ-յան հանձ նա ժո ղո վի տվյալ նե րով: Ռու սաս տա նի իշ խա նութ յուն նե րի հանձ-նա րա րութ յամբ 1913 թ. կազմ վում է « Թուր քա հա յաս տա նի ժո ղովր դագ-րութ յու նը» տե ղե կա գի րը, որ տեղ ներ կա յաց վում էին խնդրի պատ մութ յու-նը, թուր քա կան իշ խա նութ յուն նե րի ժո ղովր դագ րա կան քա ղա քա կա նութ-յու նը:79

Ռու սաս տա նի ար տա քին գոր ծե րի նա խա րա րութ յու նը ստա նում է նաև Արևմտ յան Հա յաս տա նում ռու սա կան հյու պա տո սութ յուն նե րի վի-ճա կագրա կան տվյալ նե րը Էրզ րու մի, Սե բաս տիա յի, Բիթ լի սի և Վա նի նա-հանգ նե րի ազ գաբ նակ չութ յան թվա քա նա կի վե րա բեր յալ:80 Այս պես, Բիթ լի-սի նա հան գում Ռու սաս տա նի հյու պա տոս Պ. Շիր կո վի՝ Կ. Պոլ սի դես պա-նին 1912թ. դեկ տեմ բե րի 24-ով թվագր ված ըն դար ձակ զե կու ցագ րում լայն անդ րա դարձ է կա տար ված նա հան գի բնակ չութ յան թվա քա նա կի խնդրին: Շիր կո վն ար ձա նագ րում էր, որ հայ կա կան, քրդա կան և զուտ թուր քա-կան բնակ չութ յան թվա քա նա կը ճշգրիտ ո րո շե լը բա վա կա նին դժվար է, քա նի որ Բիթ լի սում և հար ևան նա հանգ նե րում վի ճա կագ րա կան տե ղե-կութ յուն նե րի հա վաք ման և մ շակ ման կա նո նա վոր հա մա կարգ գո յութ յուն չու նի, ինչ պես նաև չկա որ ևէ վի ճա կագ րա կան բա ժան մունք կամ բյու րո: Ի րենք՝ թուր քա կան իշ խա նութ յուն նե րը, որո շում են բնակ չութ յան թվա-քա նա կը մո տա վո րա պես՝ ղե կա վար վե լով հար կա հա նութ յան գրան ցա-

77 Նույն տեղում, էջ 438:78 Փափազեան Վ., ն շվ. աշխ., էջ 233: 79 Ռուսական տեղեկագրից մեջբերումները տե՛ս Գալոյան Գ., նշվ. աշխ. , էջ 35 4- 355, 365-366: 80 Դրանք, տար բեր տա րի նե րին վե րա բե րող այլ վի ճա կագ րա կան աղ բյուր նե րից քաղ-ված (թուրքական պաշտոնական, Վիտալ Քինե, Մաևսկի, Օրմանյան, 1912թ. Հայոց պատրիարքարան) տվյալ նե րի հետ մեկ տեղ, հե տա գա յում զե տեղ վում են Ռու սաս տա-նի ար տա քին գոր ծե րի նա խա րա րու թյան կող մից կազմ ված և 1915 թ. հրատարակված Сборникъ дипломатическихъ документовъ. Реформы въ Арменіи (26 ноябр я 1912 г.-10 мая 1914 г.) ժողովածուում:

150


մատ յան նե րով: Հայ բնակ չութ յան վե րա բեր յալ ևս չի կա րե լի ա սել, որ թվե-րը ճշգրիտ են, քա նի որ դրանք յու րա քանչ յուր տա րի փոխ վում են դե պի Ռու սաս տան, մաս նա վո րա պես Կով կաս, ինչ պես նաև դե պի Ա մե րի կա հա-յե րի ար տա գաղ թի և հատ կա պես քրդե րի կող մից հա յե րի սպա նութ յուն-նե րի պատ ճա ռով: Վե րոնշ յալ դժվա րութ յուն նե րի պայ ման նե րում Շիր կո վը ո րո շում է լու սա վոր չա կան հա յե րի թի վը՝ 150,000 շունչ, կա թո լիկ և բո ղո քա-կան հա յե րի, ինչ պես նաև ա սո րի նե րի թի վը` մինչև 50,000 շունչ, ըն դա մե նը՝ 200,000 շունչ:81 Ըստ Էրզրումում ռուսական հյուպատոս Շտիրների՝ 1912 թ. նահանգում բնակվում էր 210,000 հայ (Պատրիարքարանի տվյալն է՝ 215,000 հայ)։82 Վանի և Բիթլիսի նահանգների հայ ազգաբնակչության վերաբերյալ տվյալներ է ներկայացրել նաև Վանում ռուսական փոխհյուպատոս Ս. Օլֆե-րևը՝ համապատասխանաբար՝ 120,000 և 180,000 շունչ։83 Ինչպես տեսնում ենք, ռուսական հյուպատոսների ներկայացրած թվերը բավականին մոտ են Պատրիարքարանի տվյալներին։ Բացի դրանից, ի տարբերություն օս-մանյան վիճակագրության, մահմեդական բնակչության թվաքանակը ռու-սական հյուպատոսները և փոխհյուպատոսները տալիս էին ըստ առանձին էթնիկական խմբերի՝ թուրքեր, քրդեր, չերքեզներ և այլն։ Ինչպես գիտենք, տվյալների դասավորության այս սկզբունքը հատուկ էր նաև հայկական վիճակագրությանը։

Հ այ կա կան վ իճ ակագրական տվյալները բարյացակամորեն ըն դուն-վեցին նաև Մեծ Բրիտանիայի դիվանագետների կողմից: Մաս նա վորա-պես Առաջին աշխարհամարտից անմիջապես հե տո խ աղաղության կոն-ֆերանսին տվյալներ տրամադրելու նպատակով Մեծ Բրիտանիայի արտ-գործնախարարությունում ստեղծված հատուկ բաժան մունքի «Հա յաս-տան և Քուրդիստան» տեղեկագրում նշվում էր, որ հայ բնակչության թվաքանակի մասով Պատրիարքարանի տվյալներն ըստ երևույթին իրա-կա նից ցածր են, քան բարձր, քանի որ գլխահարկի գոյությունը ստիպում է հ ա յերին ոչ թե ուռճացնել, այ լ թա քցնել իրենց թվաքանակը:84

1913 թ. ապ րի լի սկզբին Հա յոց պատ րիար քա րա նի կող մից ռու սա կան

81 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ.818, ց.1, գ.578 , թ.25-26: Հա մե մա տու թյան հա մար նշենք, որ ըստ թուր-քա կան տվյալ նե րի` 1914 թ. Բիթ լի սի նա հանգն ու ներ 114,714 հայ բնա կիչ, ըստ Պատ-րիար քա րա նի՝ 1912 թ. տվյալների՝ նահանգում բնակվում էր 198,000 հայ: 82 Տե՛ս Сборникъ дипломатическихъ документовъ. Реформы въ Арменіи..., էջ 275:83 Նույն տեղում, էջ 285, 288։84 Տե՛ս Armenia and Kurdistan, Great B ritain, Fo reign Offi ce, Historical Section, H.M. Sta-tionery Of fi ce, 1920, էջ 6: Տե՛ս նաև Somakian M anoug J., Empires in Confl ict: Armenia and the Great Powers, 1895-1920, London-New York, I.B. Tauris Publishers, 1995, էջ 4:

151


դես պա նին ներ կա յաց ված բա րե նո րո գում նե րի նա խագ ծի հի ման վրա դես-պա նա տան ա ռա ջին թարգ ման Անդ րեյ Ման դելշ տա մը մշա կում է նոր նա-խա գիծ, ո րը հու նի սի 8 (21)-ին ներ կա յաց վում է մեծ տե րութ յուն նե րի դես-պան նե րի ու շադ րութ յա նը: Նա խագ ծով նա խա տես վում էր Արևմտ յան Հա-յաս տա նի վեց նա հանգ նե րից85 ստեղ ծել մեկ նա հանգ, ո րը ղե կա վար վե լու էր քրիս տոն յա (եվ րո պա ցի) նա հան գա պե տի կող մից: Նա հան գի օ րենս դիր իշ խա նութ յու նը պատ կա նե լու էր Նա հան գա յին ժո ղո վին, ո րը ձևա վոր վե լու էր մահ մե դա կան նե րի և ք րիս տոն յա նե րի հա վա սար ներ կա յաց վա ծութ յան սկզբուն քի հի ման վրա:86

Բա րե փո խում նե րի ռու սա կան նա խա գի ծը հան դի պում է գեր մա նա կան դես պա նութ յան դի մադ րութ յա նը: Դես պան Հ. Վան գեն հայ մի հա մար հատ-կա պես ա նըն դու նե լի էր Արևմտյան Հա յաս տա նի վեց նա հանգ նե րից մեկ նա հան գի ստեղծ ման և այդ նա հան գից տա րածք ներ հա նե լու գա ղա փա րը: « Հայ բնակ չութ յան կեն սա պայ ման նե րը բա րե լա վե լու պա հան ջից չի կա րող հետ ևել հա մո զիչ փաս տարկ առ բա րե նո րո գում նե րի են թա կա տա րածք նե-րի սահ մա նա փա կու մը, քա նի որ այլ շրջան ներ նույն պես ու նեն մեծ թվով հայ մշտա կան բնակ չութ յուն: 1895 թվա կա նից ան գամ սկսվել է քրդե րից նե ղութ յուն կրող հա յե րի՝ հյու սի սից տե ղա փո խու մը հա րավ և հատ կա պես հա րավ-արև մուտք, և այ սօր ան վի ճե լի է այն փաս տը, որ Ա դա նա յի վի լա յե-թը, Հա լե պի վի լա յե թի հյու սի սա յին շրջան նե րը, ինչ պես նաև Մա լա թիա յի գա վա ռը պատ կա նում են այն շրջան նե րին, որ տեղ հայ կա կան տար րը հան-դի սա նում է ա մե նա բազ մա թի վը և տա րած քը խիտ բնա կեց նո ղը»:87

Ե թե բա րե նո րո գում նե րի են թա կա հա յաբ նակ տա րածք նե րի սահ մա նա-փակ մանն առար կե լիս Գեր մա նիա յի դես պա նը շեշ տում էր ռու սա կան նա-խագ ծից դուրս մնա ցած շրջան նե րի հա յա շա տութ յու նը, ա պա բա րե նո րո-գում նե րի մեկ այլ աս պեկ տի՝ ստեղծ վե լիք գոր ծա դիր և օ րենս դիր մար մին-նե րում մահ մե դա կան և ք րիս տոն յա հա վա սար ներ կա յա ցուց չութ յան ա ռա-ջար կին հա կա դար ձե լու նպա տա կով դես պանն օգ տա գոր ծում էր տրա-մագ ծո րեն այլ փաս տարկ ներ. «Բ նակ չութ յան եր կու տար րե րի ներ կա յա-ցուց չա կան մար մին նե րում բա ցար ձակ հա վա սա րութ յան սկզբուն քը կա-

85 Ըստ Պատ րի ար քա րա նի նա խագ ծով նա խա տես ված սահ ման նե րի` բա ցա ռու թյամբ Հա քյա րիի, Սղեր դի հա րա վա յին մա սի, Բի շե րի կի և Մա լա թի ա յի ու Սե բաս տի ա յի հյու-սի սա րևմ տյան մա սի: 86 Տե՛ս Լէօ, Հայ ոց հարցի վաւերագր երը..., էջ 315-317: 87 Գերմանիայի վարչապետ Տ. Բեթման-Հոլվեգին հ ասցեագրված՝ Հ. Վանգենհայ մի 1913թ. հուլիսի 3-ի զեկուցագրից (տե՛ս Армянский вопр ос и Геноцид армян в Турции..., էջ 72):

152


րե լի է հա մա պա տաս խա նեց նել ի րա կան պայ ման նե րին միայն այն դեպ-քում, ե թե ի րա կա նաց վի ամ բողջ Հա յաս տա նի՝ մեկ միաս նա կան վար չա-կան գո տու մեջ միա վո րե լու ռու սա կան նա խա գի ծը, ին չը դեմ է մեր շա հե-րին: ...Իսկ երկ րի ա ռան ձին մա սե րում մահ մե դա կան նե րի և ք րիս տոն յա նե-րի միջև թվա կան հա րա բե րակ ցութ յունն էա կա նո րեն տար բեր է: Ե թե քրիս-տոն յա նե րը ո րոշ շրջան նե րում, ինչ պի սիք Վա նը կամ Խար բերդն է, կազ-մում են բնակ չութ յան 60%-ից ա վե լին, ա պա Հա լե պի նա հան գի հյու սի սա-յին մա սե րում բնակ չութ յան մեջ նրանց բա ժի նը չի գե րա զան ցում 20%-ը»:88

Որ պես բա րե նո րո գում նե րի նա խագ ծով ստեղծ վե լիք կա ռա վար ման մար մին նե րում հա վա սար ներ կա յա ցուց չութ յան միաս նա կան բա նաձևի ներ մուծ ման դեմ «ու ժե ղա գույն փաս տարկ»՝ Հ. Վան գեն հայ մը մատ-նանշում էր այն հան գա ման քը, որ ներ կա յումս քրիս տոն յա և մահ մե դա կան բնակ չութ յան ճշգրիտ հա րա բե րակ ցութ յու նը, ըստ Հա յաս տա նի ա ռան-ձին շրջան նե րի, որ ևէ մե կին հայտ նի չէ, քա նի որ ար ժա նա հա վատ վի ճա-կագրութ յուն գո յութ յուն չու նի:89 Ինչ պես տես նում ենք, ան գամ թուր քա մետ դիր քե րից հան դես ե կող գեր մա նա կան դես պա նը չէր ցան կա նում պաշտ-պա նել օս ման յան վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րի հա վաս տիութ յու նը:

Ձայ նակ ցե լով Հ. Վան գեն հայ մին՝ 1913 թ. օ գոս տո սի 22-ին Գեր մա նիա-յի գոր ծե րում Ռու սաս տա նի հա վա տար մա տար Ար կա դի Բ րոնևս կու հետ զրույ ցում ֆոն Յա գո վը կրկնում է բա րե փո խում նե րի նա խագ ծի դեմ իր ա ռար կութ յուն նե րը՝ նշե լով, որ ան գամ ա ռա վել հա յաբնակ կենտ րոն նե րում հա յե րը չեն գե րա զան ցում ամ բողջ բնակ չութ յան 42%-ը և հետ ևա բար ա մե-նու րեք փոք րա մաս նութ յուն են:90

Ռու սաս տա նի և Գեր մա նիա յի դի վա նա գի տա կան ներ կա յա ցու ցիչ նե րի միջև երկ կողմ հան դի պում նե րի և բա նակ ցութ յուն նե րի ըն թաց քում 1913 թ. սեպ տեմ բե րին հա մա ձայ նեց վում է հայ կա կան բա րե փո խում նե րի նոր նա-խա գիծ, ո րը բաղ կա ցած էր վեց կե տից.

1. Բարձր դու ռը դի մե լու է մեծ տե րութ յուն նե րին՝ խնդրե լով «Ար ևել-յան Ա նա տո լիա յի» եր կու սեկ տոր նե րի հա մար, ո րոնք են՝ ա) Էրզ-րում, Տ րա պի զոն, Սե բաս տիա և բ) Վան, Բիթ լիս, Խար բերդ, Դիար-բե քիր, ա ռա ջար կել ի րեն 2 ընդ հա նուր վե րա տե սուչ,

88 Նույն տեղում, էջ 111: 89 Նույն տեղում, է ջ 113: 90 Ա. Բրոն ևսկու զեկուցագիրը Ս. Սազոնովին (տե՛ս Сборникъ ди пломатическихъ документовъ. Реформы въ Арменіи …, էջ 81):

153


2. վե րա տե սուչ նե րին է վե րա պահ վե լու բարձրաստիճան նշա նակ մանև ա զատ ման թեկ նա ծու նե րի ներ կա յաց ման ի րա վուն քը,

3. յու րա քանչ յուր սեկ տո րում հաս տատ վե լու է ընտ րա կան ժո ղով՝բաղ կա ցած կե սը մահ մե դա կան նե րից, կե սը՝ քրիս տոն յա նե րից,

4. հա վա սա րութ յան այս սկզբունքն ըն դուն վե լու է նաև եր կու սեկ-տոր նե րում ե ղած բո լոր պաշ տոն յա նե րի նշա նակ ման մեջ,

5. բա րե նո րո գում նե րի գոր ծադր ման վրա սահ ման վե լու է մեծ տե-րութ յուն նե րի վե րահսկո ղութ յու նը,

6. հե տա գա բա րե նո րո գում նե րի շուրջ բա նակ ցե լու պայ մա նա վոր վա-ծութ յուն ներ:91

7. Ռու սաս տանն ըն դու նում էր Գեր մա նիա յի ա ռա ջար կը բա ժա նելբա րե փո խում նե րի են թա կա նա հանգ նե րը եր կու սեկ տոր նե րի միջև՝ընդգր կե լով դրան ցում վի լա յեթ նե րի տա րածքն ամ բող ջութ յամբ՝ըստ պաշ տո նա կան սահ ման նե րի: Իր հեր թին Գեր մա նիան հա նումէր իր առար կութ յուն նե րը ծրագ րով նա խա տես վող օ րենս դիր ընտ-րա կան խոր հուրդ նե րում քրիս տոն յա և մահ մե դա կան հա վա սարներ կա յա ցուց չութ յան սկզբուն քի դեմ:92

Հա մա ձայն Պատ րի ար քա կան տե ղա պահ Գաբրիել եպիսկոպոս Ճև ա-հիր ճյա նին ուղղ ված Ապա հո վու թյան հանձ նա ժո ղո վի՝ 1913 թ. սեպ տեմ-բե րի 5/18-ի տե ղե կագ րի` հայ կա կան բա րե փո խում նե րի նա խագ ծի շուրջ ռուս-գեր մա նա կան հա մա ձայ նու թյան հար ցում մեծ է եղել հայ կա կան կող-մի դե րը: Մասնավորապես Ապահովության հանձնաժողովի պատվիրակը տեսակցել էր Գերմանիայի դեսպան Վանգենհայմին. «Անոր հասկցուցինք Հայոց եւ գերմանացւոց մէջ ջեր մ գործակցութեան մը կարելիութիւնը Կիլիկիոյ, ինչպէս նաեւ Փոքր Ասիոյ մէջ, պայմանաւ որ Գերմանիա ոյժ տար հայկական բարե նորոգմանց գործին: … Գերմանիա չը ծածկեց թէ կը փափաքէր այդ գործակցութիւնը: Ա նմիջապէս իր դիրքին մէջ մեծ փոփոխութիւն մը տեսնուեցաւ»: 93

91 Մ. Գիրսի հեռագիրը Ս. Սազոնովին (1913թ. սեպ տեմբերի 10) տե՛ս Сборникъ дипло-матическихъ документовъ. Реформы въ Арменіи …, էջ 93-94: 92 Իտա լի ա յի արտ գոր ծնա խա րար Սան Ջու լի ա նո յի կար ծի քո վ Վան գեն հայմն ըն դու-նել է նա խագ ծի եր րորդ կետը՝ իմանալով, որ այն կմերժ վի Բ արձր դռան կողմից (տե՛ս Իտալիայի արտաքին գործերի նախարարության պատմական դիվանագիտական արխիվի վավերագրերը Հայկական հարցի մասին 1913-1923 թթ...., էջ 79):93 Տե՛ս Հ ԱԱ , ֆ. 57, ց.5, գ. 35, թ. 18:

154


Հա յե րը նաև փոր ձե ցին ազ դել Հ. Վան գեն հայ մի դիր քո րոշ ման վրա Յո-հա նես Լեփ սի ու սի մի ջո ցով. «Տօք. Լեփսիուս, յանուն դեսպանին ...ընդունեց ...իսլամ եւ ոչ իսլամներու հաւասարութիւնը ժողովներու եւ հանրային պաշտօններու մէջ: ...Տօք. Լեփսիուսի մեկնելէն եր կո ւ օր վերջ, Պ. Schoenberg-ն94 ալ իր կողմէն կըսէր Պ. Մանտէլշթամի թէ, ըստ իր անձնական կարծիքին, պէտք էր ընդունիլ իսլամներու եւ ոչ իսլամներու համար թուի հաւասարութիւնը ժողովներու եւ հանրային պաշտօններու մէջ, ինչ պէս ընդ հա նուր քննիչ նե րու եւ-րո պա կան տէ րու թե անց հա ւա նու թե ամ բը անո ւա նո ւի լը»:95

Բարեփոխումների ծրագիրը Գերմանիայի հետ համաձայնեցնելուց և Մեծ Բրիտանիայի ու Ֆրան սիա յի կող մից հա վա նութ յան ար ժա նաց նե լուց հե տո այն ներ կա յաց վում է օս ման յան կա ռա վա րութ յա նը: Ե րիտ թուր քե րը ան մի ջա պես կտրուկ մեր ժո ղա կան դիր քո րո շում են որ դեգ րում նա խագծի նկատ մամբ՝ ան վա նե լով այն Հա յաս տա նը «նոր Մա կե դո նիա յի» վե րա ծե-լու փորձ:96 Այն բա նից հե տո, երբ ծրա գիրն ամ բող ջութ յամբ չըն դու նե լու փոր ձը հան դի պում է մեծ տե րութ յուն նե րի դես պան նե րի դի մադ րութ յա նը, Բարձր դու ռը դի մում է նրա յու րա քանչ յուր կե տի շուրջ ռու սա կան դես պա-նութ յան հետ բա նակ ցութ յուն նե րի և հա մա ձայ նե ցում նե րի մի ջո ցով ժա-մա նա կը ձգձգե լու իր ա վան դա կան մար տա վա րութ յա նը:

Թուր քա կան կող մի հատ կա պես լուրջ դի մադ րութ յանն է ար ժա նա նում բա րե փո խում նե րի ծրագ րով նա խա տես ված ներ կա յա ցուց չա կան մար-մին նե րում՝ ընտ րա կան ժո ղով նե րում քրիս տոն յա նե րի և մահ մե դա կան նե-րի մաս նակ ցութ յան մաս նա բաժ նի, այդ ժո ղով նե րում նրանց թվա կան հա-վա սա րութ յան հար ցը: Երիտթուրքական իշխանությունները, հմտորեն խաղալով Գեր մանիա-Ռուսաստան հակասությունների վրա, 1913 թ. սեպ-

94 Շյոնբերգ՝ գերմանական դեսպանության ներկայացուցիչ:95 Նույն տեղում, թ. 19:96 Տե՛ս Тунян В. Г., Младотурки и армянский вопрос, часть вторая: август 1912 - октябрь 1 91 4 , Ер . , 2005, էջ 262: Արձագանք ելով երիտթուրքական դիմադրությանը՝ Կ. Պոլսում Իտալիայի դեսպանատան հանձնակատար Մոչենիգո ն գր ու մ էր. «Կարելի է հաստատ ասել, որ տ երությունների կողմից մեծ սխալ էր բարեփո խումների համար ընդունել փո-խզ իջ ու մա յին այն տարբերակը, ուր մատն անշում են հայերի մինիմում պահանջները միայն, և կարևորվում է Թուրքիայի ն չնեղացնելու գործոնը: Նման մտածելակերպը խորթ է այս կառավարության մտածելակերպին և սովոր ու յթ ներին, նրանք, միևնույնն է, ցանկացած հարցի շուրջ շուկայաբար սակարկում են: Ելնելով դրանից՝ միգուցե ա վե լի ճիշտ կլիներ նրան ներկայացնել Մանդելշտամի ծրագիրը և քննարկումների ա րդյունքում իջեցնել և հասցնել ռուս-գերմա նական ծրագրի ներկայիս վիճակին, որի ընդունումն արդեն ավելի հավանական կլիներ» (Իտալիայի արտաքին գործերի նա-խարարության պատմական դիվանագիտական արխիվի վավերագրերը Հայկական հարցի մասին 1913-1923 թ թ…, էջ 77):

155


տեմբեր-նոյեմբեր ամիս ներին աստիճանաբար կոշտացնում են իրենց դիր-քորոշումը: Եթե դեռևս 1913թ. սեպտեմբերի վերջին հայ գործիչների հետ ոչ պաշտոնական բանակցությունների ընթացքում երիտթուրքերը պատ-րաստ էին ընդունելու նահանգային ընդհանուր ժողովների կես առ կես սկզբ ունքի հիման վրա կազմումը, անգամ հ ամաձայն էին «փոխելու վի-լայէթներու ներկայ սահմանները Հայերու թուական հաւասարութիւն ըստեղծելու նպատակով»,97 ապա արդեն 1914 թ. հուն վա րի սկզբնե րին Օս ման յան կայս րութ յան նա խա րար նե րի խոր հուր դը հրա ժար վում է այդ սկզբունքն ըն դու նե լուց Էրզ րու մի, Տ րա պի զո նի, Սե բաս տիա յի, Խար բեր-դի և Դիար բե քի րի հա մար:98 Վա նի և Բիթ լի սի նա հանգ նե րի պա րա գա յում կա ռա վա րութ յու նը հա մա ձայ նում է ըն դու նել հա վա սար ներ կա յա ցուց չութ-յու նը ժա մա նա կա վո րա պես՝ մինչև նոր մար դա հա մա րի անց կա ցու մը, ո րը պետք է կա տար վեր հինգ տար վա ըն թաց քում: Թուր քա կան իշ խա նութ-յուն նե րը դա ներ կա յաց նում էին որ պես «բա րի կամ քի դրսևո րում», քա նի որ ան գամ այդ նա հանգ նե րում, ինչ պես պնդում էր վար չա պետ Սա յիդ Հա-լի մը Մ. Գիր սի հետ 1914թ. հուն վա րի 17-ի հան դիպ ման ժա մա նակ, հա յե րը բնակ չութ յան կե սը չեն կազ մում:99

Ժամանակի հայկական մամուլը, անվանելով թուրքական իշխա-նությունների այս դիրքորոշումը «խորամանկ քայլ», արձանագրում էր, որ այն պայմանավորված է բարեփոխումներով նախատեսվելիք կառա-վարման մարմիններում (նահանգային ժողովներ, ոստիկանություն և այլն) կես առ կես սկզբունքով տեղերի բաշխումը թույլ չտալու համար: Նշ վում էր, որ Բարձր դուռը Վան և Բիթլիս նահանգների համար առերես ըն դունեց Պատրիարքարանի վիճակագրությունը, սակայն Արևմտյան Հ այաստանի մյուս չորս նահանգների համար, ճանաչելով պատրիարքարանի ներ-կայացրած վերջին թվերը հայ բնակչութ յա ն պարագայում, պահանջեց, որպեսզի իր հերթին մահմեդական ա զգաբնակչության համար ընդունվեն թուրքական տվյալները: Այդ կապակցությամբ արդարացիորեն առարկ-վում էր, որ եթե թուրքական վիճակագրության մահմեդական ազգա-

97 Տե՛ս Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարք Զավեն արք եպ իս կոպ ոս ին ներկայացված «Հայոց հարցի վերաբացումը, 1912 օգոստ. - 1913 նոյ եմ. 1912 օգոստ. - 19 13 նոյեմ.» տեղեկագիրը, ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 5, գ. 49, թ. 15:98 Տե՛ս Կ. Պոլսում ֆրանսիական գործերի հավատարմատարի արտաքին գործ եր ի նախարար Գ. Դումերգին ուղարկված 1914 թ. հունվարի 11-ի հեռագիրը (Հայաստանը միջազգային դիվանագիտությա ն և սովետական արտաքին քաղաքականության փաս-տաթղթերում..., էջ 317): 99 1914թ. հունվարի 17-ին Մ. Գիրսի՝ Ս. Սազոնովին ուղղված հեռագրից (տե՛ս Сбор ни-къ дипломатическихъ документовъ. Реформы въ Арменіи …, էջ 142-143):

156


բնակչության վերաբերյալ տվյալնե րը վերաբերում են Արևմտյան Հա-յաստանի նահանգների ամբողջ տարածքին, ապա Պատրիարքարանի կազ մած վիճակագրական աղյուսակում իր տարածքով ամբողջությամբ ընդ գրկված է միայն Էրզրու մի վիլայեթը:100

Ե րիտ թուր քա կան իշ խա նութ յուն նե րի պայ քա րը բա րե փո խում նե րի են թա կա տա րած քի գոր ծա դիր և օ րենսդ րա կան մար մին նե րում հա յե րի ամրագրված ներ կա յա ցուց չութ յան դեմ հար և ն ման էր այն դի մադ րութ յա-նը, որ նրանք դրսևո րում էին օս ման յան խորհր դա րա նում հա յե րի ա ռա վել լայն ներ կա յա ցուց չութ յան հար ցում:101

1908 թ .-ից մինչև Ա ռա ջին հա մաշ խար հա յին պա տե րազ մի սկիզ բը Օս-ման յան կայս րութ յան մեջ տե ղի են ու նե ցել պատ գա մա վո րա կան ե րեք ընտ րութ յուն ներ՝ 1908, 1912 և 1914 թթ.:102 Ե րես փո խա նա կան ընտ րութ-յուն նե րը կա նո նա կար գող օ րեն քով սահ ման վում էր, որ ընտ րութ յուն նե րին կա րող էին մաս նակ ցել պե տութ յա նը տուրք վճա րող 25 տա րե կա նից բարձր տղա մար դիկ: Ըստ ընտ րա կան շրջան նե րի՝ 50,000 ընտ րող տղա մարդ կանց (100,000 ընդ հա նուր բնա կիչ) պետք է հաս ներ մեկ պատ գա մա վոր: Այս հաշ-վար կի հի ման վրա արևմտա հա յութ յու նը հա վակ նում էր ու նե նալ 20 պատ-գա մա վոր, քա նի որ, ըստ Պատ րիար քա րա նի տվյալ նե րի, կայս րութ յան հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կը շուրջ 2,000,000 էր, սա կայն բո լոր ընտ րութ-յուն նե րի արդ յուն քում ու նե ցավ միայն 10-13-ը, այն էլ մա սամբ ընտր ված ե րիտ թուր քա կան կու սակ ցութ յան ցու ցակ նե րով: Պատ ճառն այն էր, որ ե րիտ թուր քա կան կա ռա վա րութ յունն այն պես սահ մա նագ ծեց ընտ րա կան շրջան նե րը՝ հա յաբ նակ գա վառ նե րը խառ նե լով մահ մե դա կան ազ գաբ նակ-չութ յուն ու նե ցող գա վառ նե րի հետ, որ և ո՛չ մի շրջա նում հա յե րը մե ծա մաս-նութ յուն չէին կազ մում: Օրինակ, Մուշի առաջնորդ Ներսես եպիսկոպոս Ղարախանյանը 1912 թ. ապրիլին Պատրիարքարան հղ ած իր տեղեկագրի մեջ նշում էր, որ Մշո դաշտի Զիարեթ գյ ու ղախմբի երկու հայկական գյուղեր ընտրականորեն միացված են քրդական հինգ գյուղերի: Մյուս կողմից, 432 ընտր ող հաշվող Աղրենիս և 327 ընտրող հաշվող Ագխպունար քրդական գյուղերը կտան մեկական ըն տրող, մինչդեռ հայաբնակ Ցրոնք՝

100 Տե՛ս «Հորիզոն», 19 14, №24:101 Գրավե լով իշխանությունը՝ երիտթ ուրքերը վերականգնեցին միդհատյան սահմանադրությունը և շուրջ 30–ամյա դադարից հետո նորից նշա նակեցին խորհրդարանական ընտրու թյուններ:102 Տե՛ս Ճէրէճեան Ե., 1912ի օսմանեան երեսփոխանական ըն տրութիւնները եւ արեւմտա-հայութիւնը (Առանձնատիպ Հայկազեան Հայագիտական Հանդէսի ԻԷ. հատորեն), Բեյրութ, 2007, էջ 6:

157


633 ընտրող, Մրկագոմ՝ 1,092 ընտրող և Խասգյուղ՝ 1,025 ըն տրող հաշվող գյուղերը դարձյալ կտան մեկական երկրորդ կարգի ընտրող:103

Հայ կա կան ազ գա յին կուսակցությունները, հասարակական-քաղա քական գործիչները և մա մու լի օր գան նե րը հա մոզ ված էին, որ հայ ե րես փո խան նե-րի թի վը չի հա մա պա տաս խա նում արևմ տա հա յութ յան հա րա բե րա կան տո-կո սին, և օս ման յան խորհր դա րա նում հա յե րի ցածր ներ կա յաց վա ծութ յու-նը ե րիտ թուր քա կան կա ռա վա րութ յան մի տում նա վոր քա ղա քա կա նութ յան արդյունք է:104 1912-14 թթ. հայ կա կան բա րե նո րո գում նե րի շուրջ ըն թա ցող գոր ծըն թաց նե րի հա մա տեքս տում Հա յոց պատ րիար քա րանն ար տա հայ տում էր այդ տրա մադ րութ յուն նե րն օս ման յան կա ռա վա րութ յանն ուղղ ված իր դի-մում-թաք րիր նե րում: Այս պես, 1914 թ. սկզբին նա խա տես ված ընտ րութ յուն-նե րի կա պակ ցութ յամբ Հա յոց պատ րիար քա րա նը 1913 թ. նո յեմ բե րի 15-ի՝ Ար-դա րա դա տութ յան նա խա րա րութ յանն ուղղ ված իր դի մու մում ար ձա նագ րում էր, որ 1912-ի գու մար ման օս ման յան խորհր դա րա նում հա յերն ու նեն միայն 12 պատ գա մա վոր, ին չը չի հա մա պա տաս խա նում կայս րութ յան հայ բնակ-չութ յան թվա քա նա կին: Հաշ վի առ նե լով այն հան գա ման քը, որ, ըստ թուր քա-կան օ րենք նե րի, ա րա կան սե ռին պատ կա նող 50,000 ընտ րո ղին հաս նում է մեկ պատ գա մա վոր, հայ բնակ չութ յու նը պետք է ներ կա յաց ված լի նի 20 ա թո-ռով: Պատ րիար քը պա հան ջում էր, որ այդ 20 ա թո ռն ամ րագր վի հայ հա մայն-քի վրա, իսկ ար դեն հա յերն ի րենք ի րենց մի ջից կազ մեն ընտ րա կան շրջան ներ և ի րենց ու զած ան ձե րից ընտ րեն նույն այդ 20 պատ գա մա վոր նե րին:105

Սա կայն Հա յոց պատ րիար քա րա նի և հայ կա կան հա սա րա կա կան-քա ղա-քա կան շրջա նակ նե րի բո լոր դի մում ներն ու պա հանջ նե րը ե րիտ թուր քա կան իշ խա նութ յուն նե րի կող մից կտրա կա նա պես մերժ վում են: 1914 թ. ընտ րութ-յուն նե րում ընտ րա կան շրջան նե րի սահ մա նագծ ման սկզբունքը մնում է նույ-նը, օս ման յան խորհր դա րա նի պատ գա մա վոր է ընտր վում միայն 13 հայ, կե-սից ա վե լին՝ « Միութ յուն և ա ռա ջա դի մութ յուն» ե րիտ թուր քա կան կու սակ-ցութ յան ցու ցակ նե րով:106 Ինչ պես նշում է Հ. Ա ճառ յա նն իր « Տաճ կա հա յոց հար ցի պատ մութ յու նը» ուսում նա սի րութ յան մեջ, ե րի տա սարդ թուր քե րը սար սա փե ցին այդ հար ցում զի ջում նե րի գնա լու մտքից, ո րով հետև ե թե ազ-գա յին ընտ րութ յան դրույթն ըն դու նեին, ա պա օս ման յան խորհր դա րա նում

103 Նույն տեղում, էջ 16-17:104 Նույն տեղում, էջ 9: 105 Թուրքիայում Ռուսաստանի դեսպան Մ. Գիրսի՝ արտգործնախարար Ս. Սազո-նովին ու ղղված 1913 թ. նոյեմբերի 20-ի զեկուցագիրը (տե՛ս Сборникъ дипломатиче-скихъ документовъ. Реформы въ Арменіи..., էջ 120-122):106 Տե՛ս Զաւէն Արք., նշվ. աշխ.,էջ 40։

158


թուրք ե րես փո խան նե րի թի վը փոք րա մաս նութ յուն պի տի կազ մեր: «Հույ նե-րը, հա յե րը և բուլ ղար նե րը, - շա րու նա կում է ու սում նա սի րո ղը,- միա նա լով ա րաբ նե րի հետ՝ պի տի կազ մեին բա ցար ձակ մե ծա մաս նու թիւն և ամ բողջ երկ րի կա ռա վա րու թիւ նը իրենց ձեռ քը պի տի առ նեին»:107

Կ. Պոլ սի հա յոց պատ րիարք Զա վեն ար քե պիս կո պոսն իր հու շե րում վկա յում է, որ երես փո խա նա կան ընտ րութ յուն նե րի շուրջ թուր քա կան կա-ռա վա րա կան շրջան նե րի մե քե նա յութ յուն ներն ուղ ղա կիո րեն շաղ կապ-ված էին Հայ կա կան հար ցի ըն թաց քի հետ: «Իթ թի հա տա կան կա ռա վա-րու թիւնը կ ՚ու զեր Օսմ. խորհր դա րա նին հայ ան դամ նե րուն թի ւը պա կա-սեց նել, - մաս նա վո րա պես նշում է հե ղի նա կը,- Թուր քիոյ հայ բնակ չու թեան թի ւը նուազ ցոյց տա լու հա մար, իսկ Պատ րիար քա րա նը եւ իր ժո ղով նե րը, ինչ պէս նաեւ քա ղա քա կան կու սակ ցու թիւն ներ, միա հա մուռ ա մէն ջանք կը թա փէին ա թոռ մը ա ւե լի ու նե նա լու հա մար, որ պէս զի ցոյց տան հայ ազ գի կա րե ւո րու թիւ նը Օսմ. կայս րու թեան մէջ»:108

Հայ կա կան բա րե փո խում նե րի շուրջ գոր ծըն թաց նե րը շա րու նակ վում էին։ 1914 թ. հուն վա րին ե րիտ թուր քե րը հանձ նա րա րում են մեծ տե րութ յուն նե-րում Օս ման յան կայս րութ յան դի վա նա գի տա կան ներ կա յա ցուց չութ յուն նե-րին ու ղիղ շփում նե րի մի ջո ցով բա ցատ րել իրենց հա վա տար մագրված պե-տութ յուն նե րի կա ռա վա րութ յուն նե րին այս հար ցում օս ման յան կա ռա վա-րութ յան դիր քո րո շու մը: Այս պես, Օս ման յան կայս րութ յան դես պան Նա բի բե յի կող մից 1914թ. հուն վա րի 20-ին Ի տա լիա յի արտ գործ նա խա րա րին ներ-կա յաց ված հու շագ րում նշվում էր, որ օս ման յան կա ռա վա րութ յու նը դեմ է վի լա յեթ նե րի խոր հուրդ նե րում տե ղե րի հա վա սար բաշխ մա նը, քա նի որ դա կհան գեց նի «մե ծա մաս նութ յուն կազ մող մահ մե դա կան նե րի ի րա վունք նե-րի բա ցա հայտ ոտ նա հար մա նը»: Ե րիտ թուր քա կան կա ռա վա րութ յու նը շա-րու նա կում էր պնդել, որ «ար ևել յան վի լա յեթ նե րում» քրիս տոն յա նե րը հա զիվ բնակ չութ յան մեկ քա ռորդ մասն են կազ մում: Մինչև նոր մար դա հա մա րի անց կա ցու մը Վա նի և Բիթ լի սի վի լա յեթ նե րի խոր հուրդ նե րում տե ղե րի հա-վա սար բաշխ մա նը հա մա ձայն վե լը շա րու նակ վում էր ներ կա յաց վել որ պես մեծ զիջում, քա նի որ, ըստ թուր քա կան կա ռա վա րութ յան, ոչ մահ մե դա կան բնակ չութ յան թի վն այդ տեղ հաս նում էր միայն մեկ եր րոր դի:109

107 Աճառեան Հ., Տաճկահայոց հարցի պատմութիւնը (Սկզբից մինչև 1915 թ.), Նոր-Նախիջևան , տպ. Ս.Յ. Աւագեան, 1915, էջ 64:108 Զաւէն Արք., նշվ. աշխ., էջ 39: 109 Իտալիայի արտաքին գործերի ն ախարարության պատմական դիվանագիտական ար-խիվի վավերագրերը Հայկական հարցի մասին 1913-1923թթ. .., էջ 104: Իտալիայի արտ-գործնախարարն ըստ էության ընդունում է թուրքական իշխանությունների կողմը՝

159


Զու գա հեռ աշ խա տանք էին տա նում և Գեր մա նիա յի դի վա նա գետ նե րը: Այս պես, 1914 թ. հուն վա րի 29-ին Մեծ Բ րի տա նիա յում Գերմա նիա յի դես պա նը երկ րի արտ գործ նա խա րար սըր Էդ վարդ Գ րե յին է հանձ նում հու շա գիր, որ տեղ Գեր մա նիան ա ջակ ցութ յուն էր հայտ նում հա մա մաս նա կան սկզբուն քի պահ-պան ման թուր քա կան դիր քո րոշ մա նը: Հու շագ րի վեր ջում ներ կա յաց վում էին Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի բնակ չութ յան թվա քա նա կի վե րա բեր յալ թուր քա կան նոր վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը:110 Օսմանյան կառավարության՝ 1914 թ. հունվարին կազմված վիճակագրության համադրումը Հայոց պատ-րիարքարանի՝ 1912 թ. տվյալների հետ (տե՛ս Աղյուսակ 2) ցույց է տալիս, որ Հայոց պատրիարքարանի տվյալների համեմատ, ըստ օսման յան վիճակագրության, մահմեդականներն Արևմտյան Հայաստանի նա հանգ ներում շուրջ երկու անգամ շատ էին, իսկ քրիստոնյաները՝ երկու ան գամ քիչ։ Անգամ եթե հաշվի առնենք այն հանգամանքը, որ հայկական աղ բյուրում ալևիզմ դավանող ժողովուրդները (զղլբաշներ և զազա) ոչ թե որպես մահմեդական էին հաշվված, այլ առանձնացված էին «այլ կրոնների» մեջ, ինչպես նաև այն, որ հայկական վիճակագրությունը չէր ընդգրկում նահանգների վարչական սահմաններն ամբողջությամբ, տարբերությունը հայկական և օսմանյան տվյալների միջև էական է։ 111 112 Աղ յու սակ 2. Մեծ եղեռնի նախօրյակին Արևմտյան Հայաստանի վեց նահանգների հայ բնակչության թվաքանակն ըստ օսմանյան կառավարության և Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքարանի տվյալների

ՆահանգներՕսմանյան կառավարություն,

1914 թ.111

Հայոց պատրիարքարան,1912 թ.112

Մահմեդականներ Հայեր Մահմեդականներ Հայեր

1 Վան 173,706 65,923 122,000 185,000

հունվարի 22 -ին կարգադրելով Բեռլինի և Պետերբուրգի դեսպաններին «տեղի կառավարությունների առջև զգուշությամբ հանդես գալ, որ պեսզի նրանք ընդուն ելի համարեն վիլայեթների գլխավոր խորհուրդներում տեղերի բաշխման թուրքական տեսակետը» (նույն տեղում, էջ 106): Պետերբուրգում Մեծ Բրիտանիայի դեսպան Ջ. Բյուքեն են ը նույնպես իր կառավարության անո ւնից խորհուրդ է տալիս Ս. Սազո նովին ընդունել Արևմտյան Հայաստանի համար նախատեսվող բարենորոգու մների վ երջին՝ թուրքական ձևակերպումը (տե՛ս Ղամբարյան Ա., Հայկական հարցը 1912-14 թ թ. և Մեծ Բրիտանիան, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ պատմ. ին-տի հրատ., 2006, էջ 178): 110 Տե՛ս Armenia. Political and Ethnic Boundaries, 1878-1948, Edited by Burdett Anita L.P., Chippenham, Archive ed., 1998, էջ 324:111 Նույն տեղում։112 ՀԱԱ, ֆ. 57, ց. 5, գ. 15, թ. 119-120:

160


2 Բիթլիս 295,374 110,462 127,000 180,000

3 Էրզրում 631,921 123,503 345,000 215,000

4 Խարբերդ 425,375 73,221 197,000 168,000

5 Դիարբեքիր 307,946 52,414 100,000 105,000

6 Սեբաստիա 985,832 143,790 287,000 165,000

Ընդամենը 2,820,154 569,313 1,178,000 1,018,000

Սակայն վերոնշյալ օսմանյան տվյալները բանակցությունների հե-տագա ընթացքի վրա որևէ լուրջ ազդեցություն չեն ունենում։ 19 14 թ. հու-նվարի 20 -ի ն Կ . Պոլս ում ռ ու սակա ն հավատ ար մատար Կոնստանտին Գո ւլ կևիչ ը երիտթո ւրք ական կառա վա րու թյան ն առաջար կում է հա մա-ձայնության հետև յա լ տարբե րա կը . «Մինչ և վերջ նակա ն մարդահամա-րը , որը ձեռ նարկվե լո ւ է ը նդհա նո ւր վ երատես ու չն երի վեր ահ սկ ող ու թյ ամբ ամե նակարճ ժամանակամիջոց ում, եթե հնարավո ր է մեկ տ արուց ոչ ուշ, չոր ոշի զա նազա ն դավանություննե րի , ազգությո ւն նե րի և լե զուների ճի շտ հ ամ աչափո ւթյ ու նը, Է րզ րու մի , Վանի և Բիթլիսի վ իլ այեթնե րի ընդհ անո ւր ժողովների ընտ րովի ա նդ ամները պետք է ըն տրվ են հավա սար թվո վ մա հ-մե դա կաններից և ոչ մահ մեդա կան ներ ից, ի սկ Ս եբ աս տիայի , Խար բե րդի և Դիար բե քիրի վիլայե թն երում անդա մն եր ի 2/3-ը լինելու են մ ահ մեդական և 1 /3 -ը ոչ մահ մեդակ ան »:113

Հ ուն վարի 25 -ի ն Կ. Գո ւլկևիչը հեռ ագ րո ւմ է Ս. Սա զոն ովին, ո ր վար-չապետը և ներքին գործերի նախարար Թ ալ եաթը հ ամաձայն ել ե ն սահմա-ն ել հավասար ն երկ այացո ւց չո ւթյու ն նաև Էրզրո ւմ ի վիլայեթի համար այն պ այման ով, որ հիշյալ սկ զբ ունքը կի րառվ ի ոչ թե ա նմի ջա պես, ինչպես Վանու մ և Բիթ լիսում , այ լ այն դե պք ում , եթե մ արդահամարի անցկ ացո ւմը մոտակ ա մե կ տարվա ըն թա ցք ում չի ավ արտվի:114

Ս . Ս ազո նո վը հուն վար ի 27-ին Ռուս աստանու մ Օս ման յան կայսրության դես պան Ֆահրե դդ ին բեյի հետ հանդ իպմ ան ժամ անա կ խնդր ու մ է փո խան-ցե լ օ սմա նյ ան կ առ ավա րության ը Ռու սաս տանի առ աջա րկը ն աև Ս եբ աս-տիայի , Խար բե րդի և Դի արբեքիրի վիլա յեթների ըն դհ անուր խո րհ ուրդնե-

113 1914 թ. հունվարի 20-ին Ս. Սազոնովին հասցեագրված՝ Կ. Գուլկևիչի հեռագրից (տե՛ս Сборникъ дипломатическихъ документовъ. Реформы въ Арменіи…, էջ 146):114 Կ. Գուլկևիչի՝ Ս. Ս ազ ոնով ին հասցե ագրված հեռագրից, 1914 թ. հունվարի 25 (նույն տեղում, էջ 1 48 -149):

161


րո ւմ ընտ րովի անդամ նե րի ներկայացուցչու թյ ան վե րաբերյալ՝ 2/3-ը մահ-մե դականն եր և 1 /3 -ը քրի ստոն յա նե ր: 115 Ռուս աստանի արտգործնախա-րարը երկյու ղ է ր կրո ւմ, որ օսմանյան իշխանությունները վ երաբ նա-կեց մա ն միջոց ով Արևմտյան Հ այաստա նո ւմ կարո ղ են մահմե դական մեծամասնություն ստեղ ծե լ: «Այս պատճ առ ով մենք բա ցա սաբ ար ենք վերաբե րվում հ ամամասն ակ ան ս կզբունքի նկա տմ ամբ և գերադասում ենք ընդհան ու ր խորհ ուրդներու մ որոշ հարաբերակցություն ստ եղ ծել ազ-գո ւթյունների ներկայա ցո ւցիչ ների միջև», - իր մտ ահոգո ւթյու նն երն էր արտահ այտում Կ. Գ ու լկևիչին հաս ցեա գրված հո ւնվ ար ի 31- ի հեռագր ու մ Ռու սա ստ անի ա րտա քի ն գո րծեր ի նա խար արը: «Մ ար դահամարի ա րա-գացու մը նպաստա վոր է թուրքերի հ ամ ար , - շարու նակ ում էր Ս . Սա զոնո-վը, - որո վհետև հնարավ որ ությու ն է տ ալ իս նրա նց շահավետ օգտագոր-ծել ու հա յե րի բ նաջն ջման բա զմամ յա քաղաք ականության հետևանքները, այնին չ շատ հայեր միա յն նե րկա պ ահին կարող են վերադ առ նալ իրենց ծննդա վա յր »:116

Սակայն ամրակայված հարաբերակցություն սահմանե լո ւ ռուս ական ա ռաջա րկ ը թուր քական ի շխան ություններ ի կո ղմից ևս մ երժվո ւմ է: 117 Երիտ թուրքական կա ռա վար ության անզի ջում դիր քորո շումը ըստ էության աջա կց ու թյուն է գտնում ո րոշ եվր ոպական տերութ յուն ների շ րջանում: « Մեծ տե րո ւթյուններ ի ներկայաց ու ցիչներից մ ի ք անիսը դժբախտ աբար չեն հ ամ ակրում մեր վերջի ն պն դո ւմներին , - ն շվում է Ս.Սա զո նովին հասցեագրվ ած ՝ Կ. Գուլկևի չի՝ 1914 թ. փ ետրվարի 2-ի հեռագրում : - Նրանք գտնում ե ն, որ հ այերի հ ամ ար ե րե ք վիլ այեթնե րու մ տեղերի ապահովու մը ե րկրորդա կան հարց է»:118

Ս տեղծվա ծ պա յմ աննե րում ռուսական դիվանագիտությանն այլ ելք չէ ր

115 Ս. Սազոնովի՝ Կ. Գուլկևիչին ուղղված 1 914 թ. հունվարի 28-ի հեռագրից (նույն տեղում, էջ 149-150 ): 116 Նույն տեղում, էջ 153:117 Կ. Գուլկևիչի՝ Ս. Սազոնովին 1914 թ . հունվարի 29 ֊ին ուղղված հեռա գր ից (նույն տեղում, էջ 151):118 Նույն տեղում, էջ 155: Կ. Պոլսում ֆրանսիական գործերի հա վատարմա տա րը Ֆրան սի ա յի արտ գործ նա խա րա րին հաս ցե ագր ված 1914թ. փետր վա րի 6-ի իր հե ռագ-րում ևս նշում է, որ Եռ յակ դա շին քի (Գերմանիա, Ավստրո-Հունգարիա, Իտալիա) ներ-կա յա ցու ցիչ նե րը բ ացե ի բաց քննա դա տում են բա նակ ցու թյուն նե րում «Պետերբուրգի կառավարության անզիջողականությունը», նույնպես և Մեծ Բրիտանիայի դեսպանը «ավելի վերապահ լինելով հանդերձ, պակաս չի քննադատում ռու սա կան կեցվածքը» (տե՛ս Հա յաս տա նը մի ջազ գա յին դի վա նա գի տու թյան և սո վե տա կան արտ աք ին քա ղա քա-կա նությ ան փաս տաթղ թե րում…, էջ 356):

162


մն ու մ, քան չպնդել ի ր առաջարկները . 1914 թ. փ ետ րվ արի 8- ին հա յկ ակա ն բարենորոգու մն երի վե րա բեր յա լ ռուս-թ ուրք ական համաձա յն ագիրը ստո-րագր վո ւմ է: Սահմանվում է , որ երկու սեկտորնե րո ւմ գոյու թյ ուն ունեցո ղ զա նա զան կ րո ննե րի , ազգ ու թյունն եր ի և լե զու ների իսկական հա մա-չափությ ու նը պետք է որոշվ ի վերջնա կան մ արդ ահ ամարի միջ ոց ով, որը կ ատ արվե լո ւ է ընդ հանո ւր վեր ատ ես ուչների հ սկ ող ու թյ ամբ ամենակարճ ժ ամ անակ ամիջոցու մ, ըստ հնարավորո ւթյան ոչ ավել, քան մե կ տարվա ընթացքում:

Մի նչև մարդահամարի անցկացումը Վանի և Բ իթլիսի վ իլայե թն երում ըն դհան ու ր խոր հու րդ ների և կոմիտե ների ան դա մները պետք է ը նտ րվեին հավա սար թվո վ մա հմե դա կաննե րից և ոչ մահմեդականներից : Սա նշա նա-կում էր, ո ր թուր քական ի շխ ան ու թյ ու նները, թեկուզ և դի վանագիտական ճնշմ ան արդյունքում, փ աստաց ի ճ ան աչում էին , որ Վանի և Բի թլիս ի նահանգն եր ու մ քրիս տոն յա նե րի (հ այ և ասո րի) և մա հմեդական նե րի (թուրք եր և քրդեր) թվ աքանա կը հավաս ար է :

Էրզրո ւմ ի նահա նգ ի պար ագայում կողմե րը պայ մա նա վո րվում են, որ եթ ե մարդահամարը մե կ տարվա ընթաց քո ւմ տեղի չունե նա , ապա ընդհանուր խո րհուրդների ա նդ ամ ները կընտրվեն ն ույն հավասարու-թյ ան սկզ բուն քի հիմ ան վր ա: Ս եբ աս տիայի, Խ արբերդի և Դիարբ եքիրի ընդհանուր խ որ հուրդների անդա մն երն ը նտրվելու էի ն ըս տ հ ամ ա մաս-նական սկ զբ ունքի : Մահմեդական ը նտ րո ղների թ իվը մինչև մարդ ահա-մարի կատարո ւմ ը պետք է որո շվեր ա յն ընտրական ցուց ակ ներով, որոնք հ իմք էին ծա ռայել նախորդ ընտրութ յո ւն ների հ ամա ր, իսկ ոչ մ ահմեդական անդա մն երի թիվ ը որ ոշվ ելու է ր համ աձ այն հա մա պատ ասխան հ ամա յն-քների ներկայացրած ցու ցակն երի: Այ սի նք ն՝ հայ բնակչութ յա ն թվաքանակի հարց ու մ թու րքակա ն իշխանությունները ղե կա վարվելո ւ էի ն ո չ թե պաշտո-նա կան մարդա հա մարների տվյ ալ նե րով, ա յլ Հայո ց պատ րիարքա րա նի կողմ ից ներ կայաց վա ծ վիճակ ագ րո ւթ յամբ:

Կ. Գուլկ ևիչ ը, մեկնաբ ան ելո վ հա մա ձայնագր ի դրո ւյթներ ը Ս. Ս ազո նովին հասցեագրված զեկուցա գրում, նշում էր, ո ր այս կետը մ տցվ ած է այ ն բանի հ ամ ար, որպե սզ ի թուրքա կան իշխանությու նները «ի չարը գ ործ չդնեն իրենց իրա վո ւն քներ ը»,119 այ սի նքն՝ հն արավորություն չունե նան ներկայացնելու հայ

119 Կ. Պոլսում ռուսական հավատարմատար Կ. Գուլկևիչի՝ արտգործն ախ արար Ս. Սազոնովին հասցեագրված 1914թ. փետրվարի 8-ի (հունվարի 26) նամակից (տե՛ս Հայաստանը միջազգային դիվա նագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում…, էջ 350):

163


բն ակչության թվաք անակի նվ ազեցվ ած տվյալներ: Նույն կե տի վ երաբերյալ ավ ելի քիչ լավ ատե սորեն էր տրա մադրված Կ . Պոլ սո ւմ ֆրան սիական գործերի հավատարմատ ար ը՝ նշե լով, որ « ...այս լի բե րալությո ւն ն այնք ան էլ ար ժանի չ է գովաբան ութ յան, ինչպես կ արող են ենթադրել ոմանք, ք անի որ միշ տ է լ կգտնվե ն բազմաթի վ քրիստոնյա ներ, որո նք ձեռնպա հ կմնան ի րեն ց ընտրական իր ավու նքն արժեցնելուց , որպես զի իրենց վ րա չ հրավ իր են ռազմա կան իշխ անությ ու նն երի ու շադրություն ը»: 120

Համաձայնագրով ն աև սա հմ անվում է ր, որ «... եթե զանա զա ն գործ նա-կան դժվ արությ ու նն եր ի պատճ առ ով հիշյալ ժ ամ անա կավոր հ ամակարգը նպ ատակահար մա ր չլինի , այ դ դեպք ում ը նդ հանուր վերատեսու չներին ի րավ ու նք է տ րվ ում երեք վի լայեթնե րում ՝ Սեբաստիա , Խ ար բերդ և Դիարբեքիր ՝ ա ռա ջարկե լո ւ ընդ հա նու ր ժողո վների տ եղ երի դաս ավ որ ման համար ընդհա նո ւր համ աչ ափ ութ յո ւն, ո րն ա վելի կհամ ապ ատասխա նի ժ ամա նակի պ ահ անջ նե րին և վե րո հիշյալ վ իլ այեթների կ արիքնե րին» :121

Սակ այն եվրոպացի տեսուչների վեր ահ սկո ղո ւթյան տա կ Ա րևմտ յան Հայ աս տա նի ազգա բնա կչ ության մա րդահամ ար ա նցկա ցն ելու դրույթը , բարեփո խո ւմն երի ռուս-թուրքական համաձայնա գրի այլ դրույթների հետ միասի ն, այդպ ես էլ կ յա նքի չկ ոչ վեց : Երիտթ ու րքական կա ռա-վարությունն Առաջին ա շխ արհամա րտի բռ նկումից ա նմ իջ ապես հետո չե ղյ ալ հայտարարեց համաձայն ագիր ը՝ մե կն արկ տա լով Արևմտյ ան Հայաստան ում և ա մբողջ Օսմանյա ն կա յսրությ ուն ում հա յ բնակ չու թյ ան ոչնչ ացման մ իջ ոցով Հ այկա կա ն հարցի արմատական և վերջնական լուծ-մա ն ի ր ծրագրին:

Արևմտ յան Հայ աստա նի հա յ հոծ բնա կչութ յու նից ցեղասպանությ ուն ը վերապրեցին մի այն բեկ որ նե ր: Ը ստ Հայ ազգային պատ վի րակության՝ 1 922 թ. ն ոյե մբերի 14 -ի ն կա զմ ած տեղ եկագր ի տ վյալների ՝ Սեբաստիայի նահան գու մ մնա ցել էր 14,458, Է րզր ում ի նահ անգ ում՝ 1,500, Խա րբեր դի ն ահանգում ՝ 35,000, Դիա րբ եքիրի նա հանգում՝ 3,000, Վա նի նահանգում՝ 500, իսկ Բիթլիսի ն ահ անգում՝ 13,000 հայ (ըն դամ ենը՝ 67,458 հայ):122

120 Կ. Պոլսում Ֆրանսիայի գործերի հավատարմատարի արտաքին գո րծերի նա-խարարին 1914թ. փետրվարի 25-ի նամակից (նույն տեղում, էջ 361): 121 Ռուս-թուրքական համաձայնագիրը հայկական բարենորոգումների վերաբերյալ տե՛ս Сборникъ дипломатическихъ документовъ. Реформы въ Арменіи…, էջ 164-165: Թարգմանությունը՝ Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում..., էջ 341-342: 122 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ. 1421, թ. 5: Կլորացված տվյալները Հայ ազգային պատվիրակութ-յա ն՝ 1921թ. նոյեմբերի 22-ի տեղեկագրում (ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1 , գ. 1410, թ. 3):

164


Թուրքիայի ամբողջ հա յ բ նա կչությու նը 1922 թ. նոյեմբերի դրութ յամբ կազմում էր 28 0,17 3 հ ոգ ի, այդ թվում՝ Կոստանդնուպոլ իս ՝ 1 48,998 (ներառ-յալ փա խստ ականներ), Փոք ր Ասի ա (ներա ռյալ Արևմտյան Հայաստ անի ն ահան գնե ր)՝ 1 31, 175 հոգի:123 Թու րք իայի տար ած քից դ ուրս արևմտահայ փախստակ աննե րի թիվը , ըստ նույն փաստաթ ղթի, կազմում էր 537,700 հոգ ի, որից Հունաստան և Բա լկ անյան ե րկր ներ՝ 7 3, 70 0,124 Սիրիա, Պաղեստ ին և Միջագետք՝ 84 ,000 , Ռուսաստ ան ՝ 360, 000 (ներառյալ Կարսի, Սուրմալուի շրջանի, Նախիջևանի, Ախալքալաքի, Ախալցխայի, ինչպես նաև Թուրքիայի կողմից Հայաստանի Հանրապետությունից նվաճված այլ գավառների փախստական հայերը), Պա րսկաստան, Ամերիկ ա և այլ վայրեր՝ 20 ,0 00: 125

123 Տե՛ս ՀԱԱ, ֆ. 430, ց. 1, գ. 1421, թ. 4:124 Ներառյալ Զմյուռնիայի կոտորածի վերապրածները:125 Նույն տե ղո ւմ, թ. 7-8:

165

ՎԵՐՋԱԲԱՆ

Ամ փո փե լով մե նագ րութ յան շրջա նակ նե րում ա ռաջ քաշ ված հիմ նա կան նպա տա կի և դ րա հետ կապ ված հե տա զո տա կան խնդիր նե րի ու սում նա սի-րութ յան արդ յունք նե րը` մենք հնա րա վո րութ յուն ենք ստա նում կա տա րելու հետև յալ եզ րա հան գում նե րը։

Արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի և Արևմտ յան Հա յաս տա նում հայ բնակ չութ յան տե սա կա րար կշռի հետ կապ ված հար ցե րն ա ռանձ նա կի կարևո րութ յուն են ստա նում 1878 թվա կա նին՝ Հայ կա կան հար ցի մի ջազ-գա յին դի վա նա գի տա կան օ րա կար գ մտ նե լուց ան մի ջա պես հե տո: Մեծ տե-րութ յուն նե րը չէին կա րող շրջան ցել այս հար ցը, քա նի որ օս ման յան կա-ռա վա րութ յու նը դի տար կում է բա րե փո խում նե րի ի րա կա նաց ման ծրագ-րե րը որ պես ինք նա վար և հե տա գա յում ան կախ Հա յաս տա նի ստեղծ ման հանգր վան և որ պես դրա դեմ պայ քա րե լու հիմ նա կան մի ջոց նե րից մե կը որ դեգ րում է Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի նկատ մամբ Բեռ լի նի պայ մա նագ րով ամ րագր ված «հա յաբ նակ մար զեր» բնո րոշ ման կի րա ռե-լիութ յու նը վի ճար կե լու, հա յե րին փոք րա մաս նութ յուն ներ կա յաց նե լու մար-տա վա րութ յու նը:

1878 թ.-ից հե տո օս ման յան կա ռա վար ութ յու նը սկսում է ի րա կա նաց նել իր բնույ թով հա կա հայ կա կան վի ճա կագ րա կան և վար չա ժո ղովր դագ րա կան քա ղա քա կա նութ յուն, ո րի հիմ նա կան տար րերն էին.

ա. հա յ բ նակչ ությ ան թվա քան ակ ի` մ ի տում նա վոր ի րա կա նից ցածր ներ կա յաց նե լը. այս պես, ե թե նախ քան 1878 թվա կա նը օս ման յան կա ռա վա րութ յունն ըն դու նում էր, որ կայս րութ յան տա րած քում բնակ վում էր շուրջ 2,400,000-2,500,000 հայ, ա պա հա մա ձայն 1878-1914 թթ. ըն թաց քում անց կաց ված օս ման յան մար դա հա մար նե-րի տվյալ նե րի` հա յե րի թի վը կազ մում էր 1,000,000-1,300,000 շունչ՝ 1844-78 թթ. տվյալ նե րի հա մե մատ շուրջ եր կու ան գամ ցածր.

բ. Արևմտ յա ն Հա յաս տա նի մահ մե դա կա ն բ նակչ ությ ան թվա քան ակ ի մ ի տում նա վոր ուռ ճա ցու մը ̀ հա կա ռակ մար դա հա մար նե րի ըն թաց-քում ստաց ված ցածր տվյալ նե րի.

գ. Արևմտ յա ն Հա յաս տան ու մ վար չակ ան սահ ման նե րի վ ե րաձ ևո ւմը (ն պա տակը մեկն էր՝ այն պես վե րա կազ մա կեր պել նա հանգ նե րի, գա վառ նե րի և ան գամ գա վա ռակ նե րի միջև սահ ման նե րը, որ պեսզի դրան ցից և ո՛չ մե կի տա րած քում հա յե րը չկազ մեն մե ծա մաս նութ-յուն).

166

Վերջաբան

դ. Արևմտ յա ն Հա յաս տան ու մ մ ահ մե դա կան փ ախս տա կան նե րի` մու-հա ջիր նե րի բ նա կե ցու մը.

ե. մեծ տե րութ յուն նե րին ներ կա յաց վող վի ճա կագ րա կան աղ յու սակ նե-րում մահ մե դակ ան նե րին՝ ո րպես ամ բո ղջ ա կան մի ատ ար ր զանգ-ված ցույց տա լը և դ րա արդ յունք ում հա յ բ նակ չութ յու նը՝ որ պես փոք րա մաս նութ յուն ներ կայ աց նե լը :

Դ րա հետ մեկ տեղ, օս ման յան վի ճա կագ րութ յան կող մից արևմ տա-հա յութ յան թեր հաշ վա ռ մա նը նպաս տում էին նաև տնտե սա կան, կազ մա-կերպ չա կան, աշ խար հագ րա կան (տե ղան քա յին) ա ռար կա յա կան գոր ծոն-նե ր, ո րոն ցից ա մե նա կար ևո րը հար կու մից խու սա փե լու նկա տա ռու մով հա յե րի կող մից ի րենց թի վը թաքց նե լու մի տումն էր:

Օս ման յան մար դա հա մար նե րի ըն թաց քում թեր հաշ վառ վում էին Արևմտ յան Հա յաս տա նում բնակ վող կրո նա կան և էթ նի կա կան բո լոր խմբե րը՝ և՛ հա յե րը, և ք րիս տոն յա այլ ազ գութ յուն նե րը, և՛ մահ մե դա կան-նե րը (հատ կա պես քրդե րը), սա կայն ե թե մահ մե դա կան նե րի թվա քա նա կի պա րա գա յում օս ման յան կա ռա վա րութ յու նն այլ աղբ յուր նե րի հի ման վրա հա մա պա տաս խան ուղ ղում ներ էր կա տա րում՝ հրա պա րակ վող և մեծ տե-րութ յուն նե րին ներ կա յաց վող տվյալ նե րում բարձ րաց նե լով նրանց թի վը, ա պա հա յե րի և ք րիս տոն յա այլ էթ նիկ խմբե րի պա րա գա յում դա չէր ար-վում. նրանց թի վը թողն վում էր ար հես տա կա նո րեն ցածր:

Հայ կա կան հար ցի դի վա նա գի տա կան գոր ծըն թաց նե րի հետ կապ ված՝ մեծ տե րութ յուն նե րին Արևմտ յան Հա յաս տա նի նա հանգ նե րի վի ճա կագ-րութ յուն էր ներ կա յաց նում Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նը: 1878-1914 թթ. ըն թաց քում Պատ րիար քա րա նի կող մից Արևմտ յան Հա յաս տանն ամ բող ջութ յամբ ընդգր կող հինգ մար դա հա մար ներ և հաշ վա ռում ներ են կազ մա կերպ վել. ա ռա ջին եր կո ւս ը պա տր իարք Ներ սես Վար ժա պետ յա նի օ րո ք՝ 1878- 80 թթ . և 1 880-81թթ., եր րորդ ը՝ 1902 թ. Մա ղա քիա Օ րմա նյա-նի պատ րիար քութ յա ն շր ջա նո ւմ , չո րրոր դը ՝ 1912 թ . Հայկ ա կա ն հար ցի վե-րա բաց մա ն կա պա կցո ւթ յամբ և հին գե րոր դը՝ 19 13-14 թ թ. հ այ կա կան բա-րե փոխ ու մներ ի շու րջ ըն թա ցող բ ա նակ ցութ յու ններ ի հա մատ եքս տում : Ա ռանձ նա կի տ եղ է զբա ղեց նու մ 187 8թ. Բեռ լի նի վե հա ժո ղո վին ներ կայաց-վա ծ Արևմտ յան Հա յաս տան ի բա րե փոխ ումն եր ի հայ կա կա ն ն ախա գծին կից վի ճա կա գր ա կա ն աղյ ու սա կը, ո րի հե ղի նակ ն է հա յկա կան պ ատ վի-րակ ու թյան ան դամ Ս տե փան Փա փա զյա նը: Ն ա հիմ նել է Արևմտ յա ն Հա յա ստա նի բնակ չութ յան թ վա քա նա կի իր հա շվա րկ ը օս մա նյան վի ճա-կագ րա կան տ արբ եր աղբ յուրն ե րի վրա:

167

Վերջաբան

Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նը վի ճա կագ րա կան տվյալ ներ էր հա-վա քում թե մա կան ա ռաջ նոր դա րան նե րի մի ջո ցով, ո րոնց տվյալ ներն ի րենց հեր թին հիմն ված էին քա հա նա նե րի հարց ման, ե կե ղե ցա կան ծխա մատ յան-նե րի գրա ռում նե րի վրա: Անհ րա ժեշ տութ յան դեպ քում տվյալ ներ էին հա-վաք վում նաև տուն առ տուն մար դա հա մար կա տա րե լու մի ջո ցով: Աղբ-յուր նե րի ներ կա վի ճա կը թույլ է տա լիս ար ձա նագ րել, որ երկ րորդ ե ղա նա-կը կի րառ վել է հատ կա պես 1878-80 թթ. և 1913-14 թթ. մար դա հա մար նե րի ըն թաց քում:

Աբ դուլ Հա միդ II-ի կա ռա վա րութ յունն ա նում էր հնա րա վո րի նը՝ խո չըն-դո տե լու Արևմտ յան Հա յաս տա նում մար դա հա մար ներ կազ մա կեր պե լու Հա յոց պատ րիար քա րա նի աշ խա տանք նե րը: Օս ման յան կա ռա վա րութ յան հա րու ցած ար գելք նե րից բա ցի, ինչ պես և օս ման յան կա ռա վա րութ յան վի-ճա կագ րա կան հա մա կար գի պա րա գա յում Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա-րա նի կող մից վի ճա կագ րութ յան հա վաք ման վրա բա ցա սա կան ազ դե ցութ-յուն էին ու նե նում նաև ա ռար կա յա կան գոր ծոն ներ՝ պատ ճառ դառ նա լով հայ բնակ չութ յան թեր հաշ վառ մա նը:

1878-1914 թթ. Հա յոց պատ րիար քա րա նի անց կաց րած արևմ տա հա-յութ յան հաշ վա ռում նե րի և մար դա հա մար նե րի ժա մա նակ ո րոշ շրջան նե-րի հա մար հա վաք ված տվյալ նե րի աղբ յուր է ծա ռա յել օս ման յան վի ճա կագ-րութ յու նը, ին չը ևս ընդ հա նուր տվյա լի թե րի լի նե լու պատ ճառ է դար ձել:

Վե րոնշ յալ պատ ճառ նե րով Հա յոց պատ րիար քա րա նի՝ 1900-1914 թթ. վե րա բե րող տար բեր հաշ վա ռում նե րի տվյալ նե րը, ո րոնց հա մա ձայն՝ Օս-ման յան կայս րութ յու նում բնակ վում էր շուրջ 1,845,450 – 2,026,700 հայ (Արևմտ յան Հա յաս տա նի վեց նա հանգ ներ՝ շուրջ 967,500 - 1,163,000, Օս-ման յան կայս րութ յան այլ տա րածք ներ՝ շուրջ 841,000-950,000 հայ), պետք է հա մա րել ի րա կա նից ցածր:

Այ նո ւա մե նայ նիվ, ի րենց թե րութ յուն նե րով հան դերձ, Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նի վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րն արևմ տա հա յութ յան թվա-քա նա կի ամ բող ջա կան ու սում նա սի րութ յան հա մար հիմ նա կան սկզբնաղբ-յուրն են: Հա յոց ցե ղաս պա նութ յան նա խօր յա կին Արևմտ յան Հա յաս տա նի և Օս ման յան կայս րութ յան այլ տա րածք նե րի հայ բնակ չութ յան թվա քա նա-կը ճշտե լու հա մար կա րե լի է որ պես հիմք ըն դու նել Պատ րիար քա րա նի՝ 1913-14 թթ. մար դա հա մա րի տվյալ նե րը՝ հա մադ րե լով դրանք ի րենց հայ րե նի բնա-կա վայ րե րի բնակ չութ յան թվա քա նա կի մա սին Մեծ ե ղեռ նը վե րապ րած նե րի հա ղորդ վող տե ղե կութ յուն նե րի, արևմ տա հայ փախս տա կան նե րի (գաղ թա-կան նե րի) հաշ վառ ման տվյալ նե րի և տվ յալ ժա մա նա կաշր ջա նին վե րա բե րող հայ կա կան օ ժան դակ այլ սկզբնաղբ յուր նե րի տվյալ նե րի հետ:

168

Վերջաբան

Արևմ տյան Հա յաս տա նի տա րած քում այլ էթ նի կա կան խմբե րի նկատ-մամբ հա յե րի հա րա բե րակ ցու թյան խնդրում մեծ տե րու թյուն նե րի դիր քո-րո շու մը կախ ված էր Հայ կա կան հար ցում իրենց ըն թա ցիկ քա ղա քա կան օրա կար գից: Այս պես, եթե քա ղա քա կան շա հը պա հան ջում էր ճնշում գոր-ծադ րել օս մա նյան իշ խա նու թյուն նե րի վրա, ապա օս մա նյան վի ճա կագ րա-կան փաս տարկ նե րը հաշ վի չէ ին առն վում, դրան հա կա ռակ, երբ որևէ մեծ տե րու թյուն պատ րաս տա կամ չէր Հայ կա կան հար ցում նա խա ձեռ նու թյուն դրսև ո րե լու կամ ըն դա ռա ջե լու որևէ այլ մեծ տե րու թյան նա խա ձեռ նու թյա-նը, նրա կող մից հրա պա րակ էր հան վում և շա հարկ վում Արևմ տյան Հա-յաս տա նում հա յե րի` փոք րա մաս նու թյուն կազ մե լու դրույ թը:

Բեռ լի նի պայ մա նա գի րը ստո րագ րած պե տութ յուն նե րին, հատ կա-պես բրի տա նա կան ու ռու սա կան դի վա նա գի տութ յա նը, Փոքր Ա սիա-յում և Արևմտ յան Հա յաս տա նում ի րենց դիվանագիտական ներ կա յա-ցուց չութ յուն նե րի մի ջո ցով շատ շու տով պարզ է դառ նում, որ թուր քա-կան վի ճա կագ րութ յու նը չի ար տա ցո լում Արևմտ յան Հա յաս տա նի ժո-ղովր դագ րա կան ա ռար կա յա կան պատ կերը, թեր հաշ վա ռում է հա յե րին, նրանց ա ռանց այդ էլ նվա զեց ված թվա քա նա կը էլ ա վե լի տրո հում տար-բեր քրիս տո նեա կան հա րան վա նութ յուն նե րի (լու սա վոր չա կան, կա թո լիկ և բո ղո քա կան) միջև և ընդ հա կա ռա կը մեկ ընդ հա նուր «մահ մե դա կան-ներ» խմբի մեջ ընդգր կում իս լա մի տար բեր ճյու ղե րի և էթ նիկ տար բեր խմբե րի ներ կա յա ցու ցիչ նե րին:

1878-82 թթ. Հայ կա կան հար ցի հա մա տեքս տում օս ման յան կա ռա վա-րութ յան և Կ./ Պոլ սի Հա յոց պատ րի ար քա րա նի վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը քննութ յան ա ռած Օս ման յան կայս րութ յու նում Մեծ Բ րի տա նի ա յի դի վա նա-գի տա կան ներ կա յա ցու ցիչ նե րը, քննա դա տե լով օս ման յան վի ճա կագ րու թյու-նը, արևմ տա հա յութ յան թվա քա նա կի ո րոշ ման խնդրում նա խա պատ վութ յու-նը տա լիս են Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նի տվյալ նե րին։ Տվ յալ ժա մա-նա կաշր ջա նի հա մար Արևմտ յան Հա յաս տա նի վեց նա հանգ նե րի հայ բնակ-չութ յան թվա քա նա կի՝ բրի տա նա ցի հյու պա տոս նե րի մո տա վոր հաշ վարկ նե-րը՝ 700,000-770,000 մարդ, շուրջ 1,4-1,5 ան գամ բարձր էին օս ման յան տվյալ-նե րից և մո տա վո րա պես հա մա պա տաս խա նում էին Հա յոց պատ րիար քա րա-նի ներ կա յաց րած վի ճա կագ րութ յա նը։ Դ րա հետ մեկ տեղ, քա նի որ Կ. Պոլ սի Հա յոց պատ րիար քա րա նի՝ 1878-80 թթ. մար դա հա մա րի տվյալ ներն ի րա կա-նից ցածր էին, այդ ա ռու մով թե րի են նաև դրանց հի ման վրա բրի տա նա ցի հյու պա տոս նե րի՝ հայ բնակ չութ յան թվա քա նա կի հաշ վարկ նե րը:

Օս ման յան կա ռա վա րութ յան վի ճա կագ րութ յան նկատ մամբ մեծ տե-րութ յուն նե րի անվս տա հութ յունն իր ար տա հայ տութ յունն է գտնում

169

Վերջաբան

Կ. Պոլ սում նրանց դի վա նա գի տա կան ներ կա յա ցուց չութ յուն նե րի՝ Հայ կա կան հար ցի լուծ մանն ուղղ ված հա մա տեղ հայ տա րա րութ յուն նե-րում և նո տա նե րում: Այս պես, օս ման յան կա ռա վա րութ յանն ուղղ ված 1880 թ. սեպ տեմ բե րի 7-ի հա մա տեղ նո տա յում եվ րո պա կան տե րութ-յուն նե րը չէին ըն դու նում օս ման յան վի ճա կագ րա կան տվյալ նե րը՝ որ պես ի րա կա նութ յա նը հա մա պա տաս խա նող, և կոչ էին ա նում Բարձր դռա-նը հնա րա վո րինս կարճ ժամ կետ նե րում ա նա չառ հանձ նա ժո ղո վի մի ջո-ցով և լիա կա տար ան կողմ նա կա լութ յան պայ ման նե րում նոր մար դա հա-մար անց կաց նել:

1912-14 թթ. Հայ կա կան հար ցի վե րար ծարծ ման փու լում բա րե փո խում-նե րի ծրա գի րը պաշտ պա նող Ռու սաս տա նը հրա ժար վում է ճա նա չել օս-ման յան վի ճա կագ րութ յան ար ժա նա հա վա տութ յու նը՝ նա խա պատ վութ յու-նը տա լով Հա յոց պատ րիար քա րա նի տվյալ նե րին։ Եվ րո պա կան վե րա տե-սուչ նե րի վե րահս կո ղութ յան տակ Արևմտ յան Հա յաս տա նում մար դա հա-մար անց կաց նե լու դրույթ է պա րու նա կում 1914 թ. հուն վա րի 26-ի (փետր-վա րի 8) հայ կա կան բա րե նո րո գում նե րի վե րա բեր յալ ռուս-թուր քա կան հա-մա ձայ նա գի րը: Մար դա հա մար անց կաց նե լու ինչ պես 1880-ի հա մա տեղ նո-տա յի հանձ նա րա րա կա նը, այն պես էլ 1914-ի ռուս-թուր քա կան հա մա ձայ-նագ րի դրույ թը կի սում են Հայ կա կան հար ցին վե րա բե րող այլ պա հանջ նե-րի, կո չե րի, հանձ նա րա րա կան նե րի և պայ մա նա վոր վա ծութ յուն նե րի ճա-կա տա գի րը՝ մնա լով թղթի վրա և կ յան քի չկոչ վե լով:

ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ

171

ՀավելվածներՀավելված Ա

. Կ. Պոլսի

Հայոց պատրիարքարանի՝ 1

913-

14 թթ.

մարդահամարի

հարցաթերթի նմուշ1

1 Ա

ղբյո

ւր՝ A

BC

/BN

u, D

OR

3/3

, f. 4

9.

172

Հավելվածներ

Հավելված Բ

. Աղյուսակ

1. Արևմտյան Հայաստանի

նահանգների

բնակչության համեմատական աղյուսակը

(ներկայացվել

է Օսմանյան կայսրությունում Մեծ

Բրիտանիայի

դեսպան Ջորջ Գոշենին

Կ. Պոլսի

Հայոց պատրիարք

Ներսես

արք

. Վարժապետյանի

կողմից

1880թ.

հունիսի

24-ին

)2

Էրզր

ում

Վա

ն,

Մու

շ, Բի

թլիս

Սեբ

աս-

տիա

Խա

րբեր

դԴ

իարբ

եքիր

Հալե

պԸ

նդա

մենը

Ընդ

ամե

նըԸ

նդհա

-նո

ւր

գում

ար

Հայե

րՀա

յեր

110,

000

250,

000

40,0

0014

0,00

080

,000

80,0

0070

0,00

0Կ

աթո

լիկ

հայե

ր10

,000

2,00

010

,000

5,00

08,

000

10,0

0045

,000

Բողո

քակա

ն հա

յեր

1,00

050

02,

000

10,0

0080

050

014

,800

Հուն

ադա

վան

հայե

ր-

--

3,00

0-

-3,

000

Ալև

ի-ղզ

լբա

շ հա

յեր

10,0

00-

5,00

0-

--

15,0

00

Բոշա

հա

յեր

3,00

0-

--

-3,

000

134,

000

252,

500

57,0

0015

8,00

088

,800

90,5

00-

780,

800

Հույն

երՀո

ւյներ

5,00

0-

5,00

02,

000

5,00

0-

17,0

00Կ

աթո

լիկ

հույն

եր-

--

--

6,00

06,

000

5,00

0-

5,00

02,

000

5,00

06,

000

-23

,000

Ասո

րինե

րՆ

եստ

որա

կան

ասո

րինե

ր-

85,0

00-

5,00

040

,000

40,0

0017

0,00

0

Կա

թոլի

կ ա

սորի

ներ

--

-15

,000

66,0

0081

,000

85,0

005,

000

55,0

0010

6,00

025

1,00

01,

054,

800

173

Հավելվածներշարունակություն

Թու

րքեր

Թու

րքեր

50,0

0020

,000

50,0

0060

,000

40,0

0050

,000

270,

000

Չերք

եզնե

ր10

,000

-15

,000

10,0

0015

,000

-50

,000

60,0

0020

,000

65,0

0070

,000

55,0

0050

,000

320,

000

Խա

ռը բ

նակչ

ությ

ուն

Եզդի

ներ

-20

,000

--

5,00

0-

25,0

00

Չինղ

իանն

եր10

,000

--

5,00

0-

5,00

020

,000

Ղզլ

բաշն

եր-

--

15,0

0015

,000

-30

,000

Հրեա

ներ

-1,

500

--

-1,

500

10,0

0021

,500

-20

,000

20,0

005,

000

76,5

00

Քոչ

վոր

ցեղե

րԶ

ազա

քրդ

եր60

,000

70,0

0015

,000

30,0

00-

15,0

0019

0,00

0

Ալև

ի քր

դեր

--

-10

,000

40,0

00-

50,0

00

Արա

բ քր

դեր

--

--

30,0

0040

,000

70,0

00

Ավշ

ար

քրդե

ր-

--

--

10,0

0010

,000

Քու

րդ ֆ

ահի

բե

դվին

ներ

-40

,000

--

--

40,0

00

Թու

րքմե

ններ

--

--

-20

,000

20,0

00

60,0

0011

0,00

015

,000

40,0

0070

,000

85,0

0038

0,00

0

776,

500

1,83

1,30

0

2 Ա

ղբյո

ւր՝ «

Մեղ

ու Հ

այա

ստա

նի»,

188

1, №

166

:

174


Հավելված Բ

. Աղյուսակ

2. Էրզրումում Մեծ

Բրիտանիայի

հյուպատոս

Հենրի

Թրոտերի կողմից

կազմված վիճակագրական

աղյուսակները

(Ա.)

Էրզր

ումի

, Վա

նի և

Բիթ

լիսի

վիլ

այե

թներ

ի բն

ակչ

ությ

ան

վիճա

կագր

ությ

ան

համե

մատ

ակա

ն ա

ղյու

սակ

(բա

ցառո

ւթյա

մբ Ս

ղերդ

ի)

Աղբ

յուր

ները

Հայեր՝ Լուսավորչական, Կաթոլիկ և Բողոքական

Նեստորա-կաններ

Հույներ

Հրեաներ

Գնչուներ

Թուրքեր և Չերքեզներ

ՔուրմանջիՔրդեր

Զազա Քրդեր

Եզդիներ1

Գու

մար

Ընդ

հ.

գում

ար

Ոչ Իսլամ

Իսլամ

1. Ս

ըր Ռ

ոբեր

տ

Դել

իել, 1

863

թ.Մ

անր

ամա

սնու

թյու

ններ

տրվ

ած

չեն

289,

309

609,

758

899,

067

2.Հյ

ուպ

ատ

ոս

Թեյ

լոր,

186

9 թ.

290,

500

110,

000

4,00

01,

200

244,

700

320,

000

158,

000

2000

405,

700

724,

700

1,13

0,40

0

3.Բե

ռլին

ի ծր

ագի

ր,

1878

թ.

1,15

0,00

014

,000

5,00

0--

3,00

0240

0,00

080

,000

35,0

0013

,000

1,17

2,00

052

8,00

01,

700,

000

4. Պ

աշտ

ոնա

պես

հա

ղորդ

ած

սըր

Չ. Դ

իլքի

ն, 1

880

թ.56

3,68

584

,995

33,

420

363

-22

3,48

4427

3,09

567

,369

3627

652,

463

567,

575

1,22

0,03

8

1 Ե

ս նե

րառե

լ եմ

եզդ

իներ

ին կ

ամ

սատ

անա

յապ

աշտ

ների

ն մա

հմեդ

ակա

ններ

ի մե

ջ, ք

անի

որ

ինձ

տեղ

եկա

ցրել

են,

որ

զինվ

որա

գրել

ու ն

պա

տա

կով

նրա

նք մ

տցվ

ած

են պ

աշտ

ոնա

կան

ցուց

ակն

երի

մեջ

որպ

ես մ

ահմ

եդա

կան

(այս

և հ

ետա

գա ա

յլ ծա

նոթա

գրթւ

ոյու

ններ

ը Հ

. Թրո

տեր

ինն

են –

Ռ.Թ

.):2

Ներ

առյ

ալ 3

000

գնչո

ւ:3

Ներ

առյ

ալ 3

0 ղպ

տի:

4 21

8 58

4 թո

ւրք,

280

0 չե

րքեզ

, 200

0 լա

զ և

100

պա

րսիկ

:

175

Հավելվածներշարունակություն

5. Պ

ատ

րի ա

ր քը

դես պ

ա նի

ն, 1

880

թ.37

3,50

085

,000

5,00

01,

500

13,0

005

80,0

0040

,000

614

0,00

0720

000

478,

000

280,

000

758,

000

6. Վ

ահա

ն վա

րդա

պետ

, 18

79 թ

.44

0,50

0--

----

----

----

----

----

7.Փ

ոխ հյ

ու պ

ա տ

ոս

Քլա

յ թոն

, 188

0 թ.

---

53,9

40--

----

----

----

----

--

8. Պ

աշ տ

ո նա

կան

թվեր

316,

444

61,7

786,

792

2,05

0--

821,

476

387,

064

821,

476

1,20

8,54

0

5 Ն

երա

ռյա

լ 300

0 բո

շանե

ր, ա

յսին

քն՝ հ

այա

խոս

գնչ

ունե

ր, ո

րոնց

պա

տրի

արք

ը հա

յ է հ

ամա

րում

:6

Բնա

գրի

մեջ

նշվա

ծ են

«բե

դվին

ներ»

:7

Ներ

առյ

ալ 1

0,00

0 ա

լևին

եր կ

ամ

ղզլբ

աշն

եր, ո

րոնց

պա

տրի

արք

ը հա

յ է հ

ամա

րում

, սա

կայն

քա

նի ո

ր նր

անք

, անտ

արա

կույս

, մա

հմեդ

ակա

ն են

(շիա

), ես

հա

շվել

եմ

նրա

նց մ

ահմ

եդա

կանն

երի

մեջ:

176


(Բ.)

Դիա

րբեք

իրի

վիլա

յեթի

վիճ

ակա

գրու

թյու

նն ը

ստ տ

արբ

եր ա

ղբյո

ւրնե

րի (ն

երա

ռյա

լ Սղե

րդը)

Աղբ

յուր

ները

Հայեր1

Ասորիներ2

Հույներ

Հրեաներ

Գնչուներ

Թուրքեր և այլն

Քուրմանջի քրդեր

Զազա քրդերև ղզլբաշներ

Արաբներ

Եզդիներ3

Գու

մար

Ոչ իսլամ

Իսլամ

9.Պ

րն Թ

եյլո

ր,

1869

թ.

քրիս

տոն

յանե

ր 13

0,00

01,

000

--45

,000

439

1,00

0512

,500

611

8,00

08,

000

109,

000

574,

500

10. Պ

ատ

րի ա

ր-քը

դես

պա

նին

88,8

0055

,000

75,

000

----

55,0

008

30,0

009

55,0

0010

--5,

000

148,

800

145,

000

11.Պ

աշ տ

ո նա

-կա

ն տ

վյա

լ ներ

, 18

80 թ

.76

,958

1110

,212

306

432

----

328

174

----

87,9

0832

8,17

4

12.Ս

ալն

ամե

, 18

79 թ

.--

----

----

----

----

--12

9,09

256

2,77

8

13. Մ

ասն

ավո

ր--

19,2

0037

0--

----

----

----

----

1 Ն

երա

ռյա

լ լու

սավո

րչա

կան,

կա

թոլի

կ և

բողո

քակա

ն հա

յերը

: 2

Ներ

առյ

ալ ն

եստ

որա

կանն

երը,

քա

ղդեա

ցինե

րը, հ

ակո

բիկյ

անն

երը

և կա

թոլի

կ ա

սորի

ները

:3

Ես

հաշվ

ել ե

մ եզ

դինե

րին

մահմ

եդա

կանն

երի

մեջ:

4

30,0

00 թ

ուրք

և 1

5,00

0 չե

չեն:

5 Բ

նագր

ում

պա

րզ չէ

՝ այս

թվի

մեջ

հա

շվվա

՞ծ ե

ն զա

զա ք

րդեր

ը, թ

ե՞ ո

չ:6

Հավա

նաբա

ր, ղ

զլբա

շ թու

րքեր

:7

Պա

տրի

արք

ը հա

շվու

մ է

40,0

00 ն

եստ

որա

կանն

եր և

15,

000

կաթո

լիկ

ասո

րինե

ր: Բ

այց

Դիա

րբեք

իրի

նահա

նգու

մ մշ

տա

կան

բնա

կութ

յուն

հա

ստա

տա

ծ նե

ստոր

ակա

ններ

չկա

ն, կ

ան

միա

յն ո

րոշ ք

անա

կով

հակո

բիկյ

անն

եր և

քա

ղդեա

ցինե

ր:8

40,0

00 թ

ուրք

, 15,

000

չերք

եզնե

ր:9

Պա

տրի

արք

ն ա

նվա

նում

է ն

րանց

արա

բ-քր

դեր:

10 Պ

ատ

րիա

րքը

հաշվ

ում

է 40

,000

ալև

ի և

16,0

00 ղ

զլբա

շ: Ս

ակա

յն, ի

նչքա

ն ես

գիտ

եմ, ա

լևին

երը

և ղզ

լբա

շներ

ը նո

ւյնն

են:

11 Ս

ղերդ

ի սա

նջա

կի բ

նակչ

ությ

ունը

, որը

վեր

ջերս

անց

ել է

Դիա

րբեք

իրից

Բիթ

լիսի

վիլ

այե

թին,

հա

շվվա

ծ է

այս

տեղ

:

177

Հավելվածներ(Գ

.) Խ

արբ

երդի

վիլ

այե

թի բ

նակչ

ությ

ան

վիճա

կագր

ությ

ունն

ըստ

տա

րբեր

աղբ

յուր

ների

Աղբ

յուր

ները

Հայեր1

Ասորիներ և այլն

2

Հույներ3

Հրեաներ

Գնչուներ

Թուրքեր և այլն

4


Զազա քրդեր և ղզլբաշներ

Արաբներ

Եզդիներ

Գու

մար

Ոչ Իսլամ

Իսլամ

14 .Պ

րն Թ

եյլո

ր,

1899

13

0,00

0 քր

իստ

ոնյա

----

140,

000

100,

000

30,0

00--

--13

0,00

027

0,00

0

15. Պ

ատ

րիա

րքը

դեսպ

անի

ն15

5,00

05,

0005

5,00

0--

5,00

070

,000

6--

55,0

007

----

170,

000

125,

000

16. Պ

աշտ

ոնա

կան

թվեր

88,2

0482

62,

382

378

----

337,

788

----

--91

,790

337,

788

17. Մ

ասն

ավո

ր--

1,50

0--

----

----

----

----

--

1 Ն

երա

ռյա

լ լու

սավո

րչա

կան,

կա

թոլի

կ և

բողո

քակա

ն հա

յերը

:2

Ներ

առյ

ալ ն

եստ

որա

կանն

երը,

քա

ղդեա

ցինե

րը, հ

ակո

բիկյ

անն

երը

և կա

թոլի

կ ա

սորի

ները

:3

Ներ

առյ

ալ օ

րթոդ

ոքս

և կա

թոլի

կ հո

ւյներ

ը:4

Ներ

առյ

ալ թ

ուրք

երը

և չե

րքեզ

ները

:5

Ներ

առյ

ալ 3

,000

այս

պես

կոչ

ված

հայկ

ակա

ն հո

ւյներ

ը:6

60,0

00 թ

ուրք

և 1

0,00

0 չե

րքեզ

ներ:

7 Ն

երա

ռյա

լ 30,

000

զազա

քրդ

երը,

10,

000

ալև

իներ

ը և

15,0

00 ղ

զլբա

շներ

ը:

178

Հավելվածներ(Դ

.) Հա

լեպ

ի վի

լայե

թի բ

նակչ

ությ

ան

վիճա

կագր

ությ

ունն

ըստ

տա

րբեր

աղբ

յուր

ների

Աղբ

յուր

ները

Հայեր1

Ասորիներ2

Հույներ3

Հրեաներ

Գնչուներ

Թուրքեր և այլն4


Զազա քրդեր և ղզլբաշներ

Արաբներ

եզդիներ

Գու

մար

Ոչ Իսլամ

Իսլամ

18. Պ

ատ

րիա

րքը

դեսպ

անի

ն90

,500

106

0005

6,00

0--

5,00

080

,000

40,0

006

15,0

00--

--20

7,50

013

5,00

0

19. Պ

րն հ

յու-

պա

տոս

Սքի

ն,

1860

թ.Մ

ոտա

վոր

100,

000

400,

000

20. Պ

աշ տ

ո նա

-կա

ն թվ

եր67

,634

5,52

014

,750

7,14

465

4--

539,

702

----

--95

,702

539,

702

21.Վ

ահա

ն վա

րդա

պետ

82,0

80--

----

----

----

----

----

22. Մ

ասն

ավո

ր--

4,65

0--

----

----

----

----

--

1 Ներ

առյ

ալ լ

ուսա

վորչ

ակա

ն, կ

աթո

լիկ

և բո

ղոքա

կան

հայե

րը:

2 Ներ

առյ

ալ ն

եստ

որա

կանն

երը,

քա

ղդեա

ցինե

րը, հ

ակո

բիկյ

անն

երը

և կա

թոլի

կ ա

սորի

ները

:3 Ն

երա

ռյա

լ օրթ

ոդոք

ս և

կաթո

լիկ

հույն

երը:

4 Ներ

առյ

ալ 5

0,00

0 թո

ւրք,

10,

000

ավշ

ար

և 20

,000

թու

րքմե

ն:5 Պ

ատ

րիա

րքը

նրա

նց ա

նվա

նում

է ա

րաբ

քրդե

ր:6

40,0

00 ն

եստ

որա

կանն

եր և

66,

000

կաթո

լիկ

ասո

րինե

ր: Ս

ակա

յն և

ոչ

մի ն

եստ

որա

կան

չկա

, իս

կ ա

սորի

ների

թիվ

ը չա

փա

զանց

ված

է:

179

ՀավելվածներՀա

վելվ

ած

Բ. Ա

ղյու

սակ

3. Ք

ուրդ

իստ

անի

հյո

ւպա

տոս

ությ

ան

բնա

կչու

թյա

ն հա

մեմա

տա

կան

աղյ

ուսա

կ1

Վիլ

այե

թներ

Նոր

ին Մ

եծու

թյու

ն դե

սպա

նին

Բարձ

ր դռ

ան

կողմ

ից

ներկ

այա

ցվա

ծ պ

աշտ

ոնա

կան

տվյ

ալն

երը,

189

0 թ.

Քլի

ֆորդ

Լլո

յդի

հաշվ

արկ

ը,18

90 թ

.

Ոչ ի

սլա

մԻս

լամ

Ոչ ի

սլա

մԻս

լամ

1Էր

զրու

մ11

3,48

844

1,67

111

3,48

844

1,67

1

2Բի

թլիս

109,

944

167,

054

121,

082

166,

794

3Վ

ան

135,

912

282,

582

155,

988

115,

000

4Դ

իարբ

եքիր

71,8

7024

0,57

487

,584

304,

584

5Խ

արբ

երդ

81,1

5830

0,19

488

,155

205,

353

Ընդ

ամե

նը51

2,37

21,

432,

075

556,

297

1,23

3,40

2

1 Ա

ղբյո

ւր՝ B

ritis

h D

ocum

ents

on

Otto

man

Arm

enia

ns…

, v.2

, էջ

686

:

180

ՀավելվածներՀա

վելվ

ած

Բ. Ա

ղյու

սակ

4. Վ

. Էվե

րեթի

զեկ

ուցա

գրի

վերջ

ում

զետ

եղվա

ծ ա

մփոփ

իչ վ

իճա

կագր

ակա

ն ա

ղյու

սակը

13

Վիլայեթ

Սանջակ

Բնա

կչու

թյու

նՀա

րաբե

րակց

ությ

ունն

ամբ

ողջ

բնա

կչու

թյա

ն նկ

ատ

մամբ

Տարածությունը, քառ. կմ

Բնակչությունը մեկ քառ. կմ վրա

Մահմեդա-կաններ

և այլ հարանվա-նություններ

Քրի

ստոն

յանե

րԸ

նդա

մենը

Մահմեդական-ներ և այլ հարան-վանություններ,

%

Քրի

ստոն

յանե

ր

Հայեր

Այլ հարան-վանութ-յուններ

Հայեր, %

Այլ հարան-վանութ-

յուններ, %

1-

Բիղա

109,

571

1,68

818

,179

129,

438

84,6

51,

3114

,04

7,50

017

2Զ

մյու

ռնիա

Զմյ

ուռն

իա29

1,92

510

,045

187,

040

489,

010

59,7

02,

0538

,25

12,5

0039

Սա

րուխ

ան

293,

399

3,88

248

,468

345,

749

81,8

61,

1214

,02

11,8

5029

Այդ

ին18

7,92

263

417

,021

205,

577

91,4

10,

318,

287,

600

27

Դեն

իզլի

210,

697

430

2,86

021

3,98

798

,46

0,20

1,34

7,85

027

Մեն

թեշե

131,

907

114

10,1

3314

2,15

492

,79

0,08

7,13

13,2

0011

3Իզ

միդ

131,

885

48,6

3540

,795

221,

315

59,5

921

,98

18,4

311

,130

20

4Բր

ուսա

-1,

318,

818

72,3

7519

8,52

61,

589,

719

82,9

74,

5512

,48

68,4

0023

5Կ

աստ

ամո

ւնի

-1,

918,

768

10,4

3127

,594

1,95

6,79

398

,05

0,54

1,41

50,0

0039

6Ա

նգոր

ա

Անգ

որա

267,

019

14,2

181,

896

283,

133

94,3

15,

020,

67

83,0

0011

Յոզղ

աթ

243,

986

31,0

414,

870

279,

897

87,1

711

,09

1,74

Կա

յսեր

ի13

6,59

048

,693

25,4

4921

0,73

264

,82

23,1

112

,07

Կա

րաշե

հիր

116,

999

346

1,79

411

9,13

998

,20

0,29

1,51

7Կ

ոնիա

-98

9,20

09,

800

73,0

001,

072,

000

92,2

80,

916,

8191

,600

12

8Ա

դանա

-29

2,55

029

,432

4,39

032

6,37

289

,64

9,02

1,34

40,0

008

181


շարունակություն

1 Ա

ղբյո

ւր՝ C

AB

37/

38/2

6, R

epor

t on

the

popu

latio

n of

Asi

a M

inor

and

the

Tur

kish

Pro

vinc

es to

the

east

war

d, c

ompi

led

by C

olon

el

Will

iam

Eve

rett,

C.M

.G.,

Ass

ista

nt A

djut

ant-

Gen

eral

, nte

llige

nce

Div

isio

n, W

ar O

ffi ce

, for

mer

ly H

er M

ajes

ty’s

Con

sul f

or K

urdi

s-ta

n, M

ay 1

1, 1

895,

p. 2

58.

9Տր

ապ

իզոն

-69

8,56

637

,446

133,

544

869,

556

60,3

34,

3115

,36

31,3

0028

10Ս

եբա

ստիա

Սեբ

աստ

իա27

3,39

078

,585

5,87

235

7,84

776

,39

21,9

61,

6539

,450

9

Ամա

սիա

191,

980

17,3

8710

,572

219,

939

87,2

97,

914,

8024

,450

9

Թոք

ատ

160,

820

16,5

9010

,006

187,

416

85,8

18,

855,

3410

,000

19

Գա

րա-

հիսա

ր10

5,42

020

,805

19,1

5314

5,37

872

,52

14,3

113

,17

9,80

014

11Հա

լեպ

-65

1,39

785

,140

25,9

0376

2,44

085

,44

11,1

63,

4076

2,43

910

12Էր

զրու

մ-

505,

185

134,

902

4,00

064

4,08

778

,43

20,9

40,

6376

,720

8

13Խ

արբ

երդ

-50

4,94

615

6,35

665

066

1,95

276

,28

23,6

30,

0937

,800

17

14Դ

իարբ

եքիր

Դիա

րբեք

իր64

,878

28,3

1713

,213

106,

408

60,9

726

,61

12,4

217

,530

6

Մա

րդին

82,9

6421

,075

16,2

8912

0,32

868

,94

17,5

213

,54

20,7

406

Արղ

անա

186,

424

24,4

3311

,751

222,

608

83,7

410

,98

5,28

8,53

026

15Բի

թլիս

Բիթլ

իս29

,281

39,2

87-

68,5

6842

,70

57,3

0-

29,8

509

Մու

շ46

,157

66,8

71-

113,

028

40,8

359

,17

-

Գեն

ջ14

,045

10,8

32-

24,8

7756

,45

43,5

5-

Սղե

րդ44

,503

35,4

0879

,911

55,6

944

,31

-

16Վ

ան

Վա

ն69

,690

106,

388

1,10

717

7,18

539

,33

60,0

50,

6222

,700

8

Հաքյ

արի

61,5

856,

148

70,2

3013

7,96

344

,64

4,46

50,9

025

,000

5

Ընդ

ամե

նը-

10,3

32,4

671,

167,

734

984,

305

12,4

84,5

0682

,77

9,35

7,88

1,52

0,93

98,

20

182

ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ՍԿԶԲՆԱՂԲՅՈՒՐՆԵՐԻ ԵՎ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ

1. Արխիվային նյութեր

ա. Հայաստանի ազգային արխիվ (ՀԱԱ)1. Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի դիվան, ֆ. 57, ց.5, գ. 15, 35, 49, 123, 126, 139,

140, 142, 146, 159, 161-165:

2. Հայաստանի առաջին հանրապետության արտաքին գործերի նախարարություն, ֆ.200, ց.1, գ. 193/II, 270, 667:

3. Արշակ Սաֆրաստյան, ֆ. 412, ց.1, գ. 1856:4. Հայ ազգային պատվիրակություն, ֆ. 430, ց.1, գ. 246, 1323, 1325, 1358, 1398,

1410, 1416, 1421:

5. Համասեբաստահայերի վերաշինաց միություն, ֆ. 439, ց. 1, գ. 483: 6. Փաստաթղթերի հավաքածու Հայկական հարցի վերաբերյալ, ֆ. 450, ց.2, գ.

6, 11:

7. Մկրտիչ Ներսիսյան, ֆ. 818, ց. 1, գ. 529, 556, 565, 587:

բ. Եղիշե Չարենցի անվան գրականության և արվեստի թանգարանի արխիվ (ԳԱԹ)

8. Թ. Ազատյանի ֆոնդ, բաժին 3, վավերագրեր 39, 42, 47, 57, 59:

գ. ՀԲԸՄ-ի Նուբարյան գրադարան (Փարիզ)9. APC/BNu, DOR 2/2, ff. 17, 30,

10. ABC/BNu, DOR 3/2, ff. 31,32, 47,48,

11. ABC/BNu, DOR 3/3, ff. 34-36, 49-52,

12. ABC/BNu, DOR 3/4, ff. 4, 12, 13, 17, 18, 21, 28, 31.

դ. Մեծ Բրիտանիայի ազգային արխիվ 13. CAB 37/38/26 (Report on the population of Asia Minor and the Turkish Provinces

to the eastward, compiled by Colonel William Everett, C.M.G., Assistant Adjutant-General, Intelligence Division, War Offi ce, formerly Her Majesty's Consul for Kurdistan).

183

Օգտագործված սկզբնաղբյուրների և գրականության ցանկ

2. Տպագիր աղբյուրներ

ա. Հայերեն14. Ազգային սահմանադրութիւն հայոց, Կ. Պօլիս, տպ. Միւհէնտիսեան,

1863, 54 էջ:15. Ատենագրութիւնք Ազգային ժողովոյ, Կ. Պօլիս, տպ. Մ. Սարըեան, 1881:

16. Ատենագրութիւնք Ազգային ժողովո, 1908-09, Կ. Պօլիս, տպ. Յ. Ասատուրեան եւ որդիք, 1909:

17. Ավետիսյան Մ. Ա., Հովհաննիսյան Ջ. Ա., Փաստաթղթեր 1915 թ. ցեղասպանության վերաբերյալ, «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1995, № 1, էջ 211-224:

18. Դիւան հայոց պատմութեան, կազմեց՝ Գ. Աղանյանց, գիրք ԺԳ (13), Հարստահարութիւններ Տաճկաստանում (վավերագրեր, 1801-1888), Թիֆլիս, տպ. Ն. Աղանեանցի, 1915, 584 էջ:

19. Իտալիայի արտաքին գործերի նախարարության պատմական դիվանագիտական արխիվի վավերագրերը Հայկական հարցի մասին 1913-1923թթ., հ. Ա, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ Հայոց ցեղասպանության թանգ. ին-տ հրատ., 2008, 252 էջ:

20. Լէօ, Հայոց հարցի վաւերագրերը, Թիֆլիս, տպ. Ն. Աղանեանցի, 1915, 404 էջ:21. Կոստանդյան Է.Ա., Արևմտյան Հայաստանի հայաբնակ վայրերի

վերաբերյալ Գ. Սրվանձտյանցի կազմած վիճակագրություններից, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», 1976, №2, էջ 62-94։

22. Հայերի ցեղասպանությունը Օսմանյան կայսրությունում: Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու, խմբ.` Մ. Ներսիսյան, կազմ.` Մ. Գ. Ներսիսյան, Ռ. Գ. Սահակյան, Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1991, 758 էջ:

23. Հայաստանը միջազգային դիվանագիտության և սովետական արտաքին քաղաքականության փաստաթղթերում (1828-1923), Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1972, 809 էջ:

24. Հայկական հարցը հաշտութեան կօնֆերանսի առաջ, Թիֆլիս, տպ. «Աշխատաւոր», 1919, 32 էջ:

25. Հայոց ցեղասպանությունը Օսմանյան Թուրքիայում: Վերապրածների վկայություններ: Փաստաթղթերի ժողովածու, գլխավոր խմբագիր՝ Ա. Վիրաբյան, Երևան, Հայաստանի ազգային արխիվ, 2012, հ. I, Վանի նահանգ, 536 էջ, հ. II, Բիթլիսի նահանգ, 432 էջ, հ. III, Էրզրումի, Խարբերդի,

184


Դիարբեքիրի, Սեբաստիայի, Տրապիզոնի նահանգներ, Պարսկահայք, 496 էջ:

26. Միքայելյան Ն. Գ., Արխիվային նոր նյութեր Արևմտյան Հայաստանում հայ ժողովրդի վիճակի մասին (1912-1913թթ.), «Էջմիածին» (ամսագիր), 1965, Բ-Գ-Դ-Ե, էջ 156-196:

27. Սուրբ Էջմիածինը և Հայոց ցեղասպանությունը, Հրատ. պատր. Ա. Հարությունյանը, Ս. Էջմիածին, Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածին, 2010, 736 էջ:

28. Վավերագրեր Հայ եկեղեցու պատմության: Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու: Գիրք Ժ. Ներսէս Արքեպիսկոպոս Վարժապետեան Կոստանդնուպոլսի Հայոց Պատրիարք, կազմող՝ Ս.Ա. Բեհբուդյան, Երևան, ՀՀ կառավար. առընթեր արխիվային գործի վարչ., Արվեստի, գրակ. և մամուլի փաստաթղթերի պետ. կենտրոն. արխիվ, «Անահիտ» տպ., 2002, 828 էջ:

29. Փափազյան Ա., Թուրքական վավերագրական նյութեր Օսմանյան կայսրության ոչ-մահմեդական ժողովուրդների մասին (1839-1915թթ.), Երևան, «Զանգակ-97», 2002, 248 էջ:

30. Փափազյան Ա., Թուրքական վավերագրերը Հայաստանի և հայերի մասին (16-19-րդ դարեր), Երևան, «Եգեա», 1999, 291 էջ:

բ. Օտար լեզուներով31. Армянский вопрос и геноцид армян в Турции (1913-1919). Материа-

лы политического архива министерства иностранных дел кайзеровской Германии. Сборник. Составитель, отв. редактор, автор предисловия, введения и примечаний доктор исторических наук, профессор В. Микае-лян, Ереван, «Гитутюн», 1995, 644 с.

32. Сборникъ дипломатическихъ документовъ. Реформы въ Арменіи (26 ноября 1912 г.- 10 мая 1914 г.), Петроград, Гос. тип., 1915, 294 с.

33. Armenia. Political and Ethnic Boundaries, 1878-1948, edited by Burdett Anita L.P., Chippenham, Archive ed., 1998, XXXII, 1059 p.

34. Great Britain, Foreign Offi ce, Blue Book: Turkey. 1896, No. 1 (Correspondence Respecting the Introduction of Reforms in the Armenian provinces of Asiatic Turkey), London, Harrison and Sons, 1896, 176 p.

35. British Documents on Ottoman Armenians, vol. 1, Ankara, Türk Tarih kurumu, 1982, 767 p., vol. 2, Ankara, Türk Tarih kurumu, 1983, 784 p.

36. Documents Diplomatiques, Affaires Arméniennes: Projet de Réformes dans l'Empire ottoman 1893-1897, Paris, Imprimerie Nationale, 1897, 371 p.

185


3. Հուշագրություններ, ճանապարհորդական նոթեր

37. Անդրանիկ, Տէրսիմ: Ճանապարհորդութիւն եւ տեղագրութիւն, Թիֆլիս, տպ. Մն. Մարտիրոսեանցի, 1900, 238 էջ:

38. Բդէեան Ս. և Մ., Հարազատ պատմութիւն Տարօնոյ, Գահիրէ, Հրատ. հայ ազգ. հիմնադրամ, 1962, 676 էջ:

39. Զաւէն Արք., Պատրիարքական յուշերս. Վաւերագիրներ եւ վկայութիւններ, Գահիրէ, տպ. «Նոր Աստղ», 1947, 424 էջ:

40. Մկրտիչեան Թ., Տիգրանակերտի նահանգի ջարդերը եւ քիւրտերու գազանութիւնները, Գահիրէ, տպ. Գրիգոր Ճիհանեան, 1919, 125 էջ:

41. Սարգսեանց Լ., Այց Թիւրքաց Հայաստանին, Թիֆլիս, Մ.Դ. Ռօտինեանց, 1890, 286 էջ:

42. Տաշեան Հ. Յակովբոս Վ., Հայ բնակչությիւնը Սև ծովէն մինչեւ Կարին, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1921, 84 էջ:

43. Տևկանց Ա., Այցելություն ի Հայաստան 1878 թ., Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1985, 136 էջ:

44. Տևկանց Ե., Ճանապարհորդություն Բարձր Հայք և Վասպուրական 1872-1873 թթ., Երևան, ԳԱ հրատ., 1991, 343 էջ:

45. Փափազեան Վ., Իմ յուշերը, հ. Բ., Պոսթըն, «Հայրենիք», 1952, 610 էջ: 46. Փիրանեան Ն., Խարբերդի եղեռնը, Պոսթըն, «Պայքար», 1937, 542 էջ:47. Бекгульянцъ Р., По Турецкой Арменіи. Впечатлѣнія отъ поѣздки лѣтомъ въ

1914 году, Ростовъ на Дону, Типъ. Я.м. Искидарова, 1914, 94 с.48. Линчъ Х.Ф.Б., Арменія. Путевыя очерки и этюды, т.2, провинціи, Тифлисъ,

Изд. Торгъ. дома "И.е. Питоевъ и Ко", Типъ. М. Мартиросянца, 1910, 720 с.49. Терменъ Р. Т., Отчетъ о полевой поѣздкѣ 1907 года въ Ванскомъ, Битлис-

скомъ и Діарбекирскомъ вилайетахъ, Тифлисъ, Типъ. Штаба Кавказскаго военнаго Округа, 1909, 203 с.

4. Հուշամատյաններ, հայրենակցական միությունների հրատարակություններ

50. Ալպոյաճեան Ա., Պատմութիւն Եւդոկիոյ հայոց: Տեղագրական, պատմական եւ ազգագրական տեղեկութիւններով, Գահիրէ, տպ. «Նոր աստղ», 1952, ԻԵ, 1751 էջ:

186


51. Ալպոյաճեան Ա., Պատմութիւն Մալաթիոյ հայոց: Տեղագրական, պատմական եւ ազգագրական, Պէյրութ, Հրատ. Մալաթիոյ կրթասիրաց ը-թեան, 1961, 1536 էջ:

52. Ակն եւ ակնցիք, կազմ.՝ Ա.Քէչեան, աշխատասիր., դասաւորեց եւ խմբ.՝ Մ. Պարսամեան, Փարիզ, հրատ. Ամերիկայի Ակնայ հայրենակց. մ-թյան, 1952, 788, 232 էջ:

53. Անջրդի եւ շրջակայ գիւղերու ոճրագործներու արարքները (1915-1918), Պոսթոն, ա.թ., 16 էջ:

54. Արապեան Թ. (Սեւերակցի), Յուշամատեան Սեւերակի, Պէյրութ, տպ. «Սեւան», 1971, 504 էջ:

55. Գաբիկեան Կ., Եղեռնապատում փոքուն հայոց եւ նորին մեծի մայրաքաղաքին Սեբաստիոյ, Պոսթըն, հրատ. Սեբաստիոյ վերաշինութեան մի-թեան, 1924, 604 էջ:

56. Գէորգեան Գ., Չնքուշապատում. Քննական պատմութիւն Հայոց Չնքուշի, հ. Ա, Տեղագրական-պատմագրական-մշակութային-բանասիրական-ազգագրական, Երուսաղէմ, տպ. Ս. Յակոբեանց, 1970, 625 էջ:

57. Զարդարեան Ե., Պատմագիրք Տիվրիկ քաղաքի, Պէյրութ, տպ. Համազգայինի Վահէ Սէթեան,1972, 352 էջ:

58. Թէոդիկ, Գողգոթա հայ հոգեւորականութեան եւ իր հօտին 1915 աղետալի տարին, Նիւ Եորք, ա.տ., 1985, 571 էջ:

59. Ծերօն Մանուկ Պ., Բարջանճ գիւղ. Համայնապատում (1600-1937), Պոստոն, տպ. «Պայքար», 1938, 280 էջ:

60. Ծոցիկեան Ս.Մ., Արեւմտահայ աշխարհ, Նիւ Եորք, տպ. Ա.Յ. Լէյլեկեան, 1947, 814 էջ:

61. 6Համբարձումեան Վ. Գյուղաշխարհ. պատմական, ազգագրական ուսումնասիրութիւն, Փարիզ, «Կովտունի», 1927, 279 էջ:

62. Հայկ Վահէ, Խարբերդ եւ անոր ոսկեղէն դաշտը, Նիւ Եորք, ա.տ., 1959, 1500 էջ:

63. Հայկազ Արամ, Շապին Գարահիսար ու իր հերոսամարտը, Նիւ Եօրք, ա.հ., 1957, 460 էջ:

64. Հուլանեան Հ. Յարութիւն վ., Հաճեան հ. Մատթեոս Վ., Յուշամատեան Խոտորջուրի, Վիեննա, տպ. Մխիթարեան, 1964, 560 էջ:

65. Ղազար-Չարըգ, Յուշամատեան Բարձր Հայքի: Կարինապատում, Պէյրութ, «Մշակ», 1957, 792 էջ:

187


66. Մելիտինեցի Գ., Նախճիրներ (1915-1918): Պատմական ակնարկ մը Մալաթիոյ աշխարհագրական դիրքը, կլիման եւ արտադրութիւնը, Մալաթիոյ հայութեան 1895-ի ինքնապաշտպանութեան կըռիւները, Մալաթիոյ հայութեան բնաջնջումն ու տեղահանութիւնը, Պոստոն, տպ. «Հայրենիք», 1929, 219 էջ:

67. Մխիթարեան Գ., Մեր գիւղը Դատեմ, Պոսթըն, տպ. «Հայրենիք», 1958, 256 էջ:68. Յովակիմեան Յ., Պատմութիւն հայկական Պոնտոսի, Պէյրութ, «Մշակ»,

1967, 952 էջ:69. Շապուհեան Յ. Խ., Պատմութիւն Քոսփե կամ Քէորբե գիւղին, Լովել,

Մասաչուսեթս, 1959 (տպագրված է օֆսեթ եղանակով ձեռագրի վերարտադրությամբ):

70. Պատմագիրք Կիւրինի, պատասխանատու խմբագիր՝ Պետրոս Մինասեան, Պէյրութ, տպ. «Սեւան», Կիւրինի հայրենակց. միութ. հրատ., 1974, 823 էջ:

71. Պատմագիրք Չմշկածագի, Դասաւորեց եւ խմբագրեց՝ Հայկազն Գ. Ղազարեան, Պէյրութ, տպարան «Համազգային», 1971, 590 էջ:

72. Պարսամեան Սարգիս, Յուշարձան Ջերմուկի, Պոսթըն, «Համազգային», 1969, 144 էջ:

73. Սիւրմենեան Գ., Երզնկա, Գահիրէ, տպարան «Սահակ-Մեսրոպ», 1947, 494 էջ:

74. Փուսուլեան Մ., Դրուագներ Չնգուշի անցեալէն, Հալեպ, տպ. «Արաքս», 1929, 204 էջ:

5. Մենագրություններ, գրքեր

ա. Հայերեն75. Ա-Դօ, Մեծ դէպքերը Վասպուրականում 1914-1915 թւականներին, Երեւան,

տպ. «Լոյս», 1917, 488 էջ:76. Ա-Դօ, Վանի, Բիթլիսի և Էրզրումի վիլայէթները, Երեւան, տպ.

«Կուլտուրա», 1912, 407 էջ: 77. Ադոնց Ն., Երկեր չորս հատորով, հ. Ա, Հայկական հարց, Երևան,

«Հայագիտակ», 1996, 244 էջ:78. Աճառեան Հ., Տաճկահայոց հարցի պատմութիւնը (Սկզբից մինչև 1915 թ.),

Նոր-Նախիջևան, տպ. Ս.Յ. Աւագեան, 1915, 79 էջ:79. Ասլանեան Ի.Ա., Նոր աշխարհագրութիւն: Ի պէտս ազգային վարժարանաց,

188


Կ. Պօլիս, տպ. Արամեան, 1873, 421 էջ:80. Արզումանյան Մ. Վ., Հայաստան 1914-1917, Երևան, «Հայաստան» հրատ.,

1969, 780 էջ: 81. Արծրունի Գ., Թիւրքաց հայերի տնտեսական դրութիւնը: Հրապարակական

դասախօսութիւն, որ տեղի ունեցաւ Թիֆլիսի Արհեստաւորների ըն կե րու-թե ան մէջ մարտի 11-ին, եւ Թիֆլիսի Սօբրանիայի դահլիճում մարտի 25-ին, 1879 թիւն, Թիֆլիս, տպ. Մ. Մարտիրոսեանցի եւ ընկ., 1894, 38 էջ:

82. Բայրամյան Լ.Ա., Արևմտյան Հայաստանը անգլիական իմպերիալիզմի պլաններում 19-րդ դարի վերջին քառորդում, Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1982, 292 էջ:

83. Բենսէ, Բուլանըխ կամ Հարք գավառ, Թիֆլիս, տպ. Կ. Մարտիրոսեանցի, 1901, 109 էջ:

84. Գաբիկեան Խ., Հայկական հարցը Արևելեան հարցի մէջ (1860-1880), Պէյրութ, տպ. Կաթողիկոսութեան Հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, 1962, 365 էջ:

85. Գալոյան Գ., Հայաստանը մեծ տերությունների աշխարհակալական առճակատումներում (XVI դարից 1917թ.), Երևան, ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատ., 2004, 822 էջ:

86. Գասապեան Մ.Գ., Հայերը Նիկոմիդիոյ գաւառին մէջ: Ուսումնասիրութիւն վիճակագրական ցուցակներով եւ քարտէսով, Բերա, տպ. «Ազատամարտի», 1913, 314 էջ:

87. Զոհրապ Գ., Հայկական հարցը փաստաթուղթերու լոյսին տակ, Պէյրութ, «Շիրակ» հրատ., 1983, 32 էջ:

88. Զոհրապ Գ., Երկերի ժողովածու, հ. Գ, Հոդվածներ և ուսումնասիրություններ, Երևան, ԳԱԹ հրատ., 2002, 704 էջ:

89. Ընդհանուր ցուցակ Տաճկաստանի հայաբնակ գաւառաց, քաղաքաց, գիւղաքաղաքաց եւ երեւելի գիւղօրէից, Կ.Պոլիս, տպ. Ռուբենի Յ. Քիւրքճեան, 1864, 23 էջ:

90. Թոխմախեան Ա., Հայրենիքի պահանջներ և հայ գիւղացին: Հրա պա-րա կա խո սու թյուն կա տար ված մայիսի 29-ին և կրկնած յունիսի 12-ին Արծրունու թատրօնում, Թիֆլիս, տպ. Կովկաս. փոխ. գլխ. կառավ., 1881, 89 էջ:

91. Թոփչեան Ե., Երիտասարդ Թիւրքիան եւ հայերը, մասն առաջին, Թիֆլիս, «Շրօմա», 1909, 288 էջ:

92. Լէօ, Թիւրքահայ յեղափոխութեան գաղափարաբանութիւնը, հ. Ա, Փարիզ,

189


տպ. «Պահրի Եղբարց», 1934, 204 էջ:93. Լեո, Երկերի ժողովածու, հ.6, Գրիգոր Արծրունի, Երևան, «Խորհրդային

գրող» հրատ., 1987, 875 էջ:94. Խաթանասեան Ե., Հայոց թիւը, Բոստոն, հրատ. Եղեռնի 50-ամեակի կեդր.

յանձնախումբի, 1965, 31 էջ:95. Խաժակ, Հարկերը Տաճկաստանում, Բաքու, տպ. «Արօր», 1903, 150 էջ:96. Խանճեան Հ., Աշխարհագրութիւն Օսմանեան պետութեան, Կ. Պոլիս, տպ.

Յ. Մատթէոսեան, 1910, 367 էջ:97. Կիրակոսյան Ա. Ջ., Բրիտանական դիվանագիտությունը և

արևմտահայության խնդիրը (XIX դարի 30-ական թթ.-1914թ.), Երևան, ՀՀ ԳԱԱ, պատմ. ին-տ, «Գիտություն», 1999, 509 էջ:

98. Կիրակոսյան Ջ. Ս., Առաջին համաշխարհային պատերազմը և արևմտահայությունը: 1914-1916 թթ., Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1967, 557 էջ:

99. Կիրակոսյան Ջ. Ս., Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը (XIX դարի 70-ական թթ.), Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1978, 362 էջ:

100. Կիրակոսյան Ջ. Ս., Բուրժուական դիվանագիտությունը և Հայաստանը (XIX դարի 80-ական թթ.), Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1980, 455 էջ:

101. Կոստանդյան Է., Գարեգին Սրվանձտյանց, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1979, 193 էջ:

102. Կոստանդյան Է., Մկրտիչ Խրիմյան: Հասարակական-քաղաքական գոր ծու-նե ու թյու նը, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ, պատմ. ին-տ, «Զանգակ-97», 2000, 446 էջ:

103. Հալաջյան Գ., Դերսիմի հայերի ազգագրությունը. Հայ ազ գագրություն և բանահյուսություն. նյութեր և ուսումնասիրություններ, հ.5, Երևան, Հայկական ՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 1973, 304 էջ:

104. Համբարյան Ա. Ս., Ագրարային հարաբերությունները Արևմտյան Հայաստանում (1856-1914), Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1965, 342 էջ:

105. Համբարյան Ա. Ս., Երիտթուրքերի ազգային և հողային քաղաքականությունը Արևմտյան Հայաստանում (1908-1914), Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1979, 310 էջ:

106. Ղազարեան Հ., Ցեղասպան թուրքը, Պէյրութ, «Համազգային», 1968, 424 էջ:107. Ղամբարյան Ա., Հայկական հարցը 1912-14 թթ. և Մեծ Բրիտանիան,

Երևան, ՀՀ ԳԱԱ պատմ. ին-տ. հրատ., 2006, 232 էջ:

190


108. Ճէրէճեան Ե., 1912ի օսմանեան երեսփոխանական ընտրութիւնները եւ արեւմտահայութիւնը (Առանձնատիպ Հայկազեան Հայագիտական Հանդէսի ԻԷ. հատորեն), Բեյրութ, 2007, 59 էջ:

109. Մ. Ա., Թուրքիայի հայերն եւ իրենց դրացիներ. Մարսէյլ, տպ. Մ. Փորթուգալեանի, 1890, 45 էջ:

110. Մարկոսյան Ս., Արևմտահայության վիճակը XIX դարի վերջերին, Երևան, «Հայաստան» հրատ., 1968, 337 էջ:

111. Մելքոնյան Ա. Ա., Էրզրում. Էրզրումի նահանգի հայ ազգաբնակչությունը XIX դարի առաջին երեսնամյակին (Պատմաժողովրդագրական ուսումնասիրություն), Երևան, ՀՀ ԳԱԱ հրատ., 1994, 180 էջ:

112. Մեսրոպ Գէորգ, Հայաստան: Աշխարհագրական, պատմական, ցեղագրական, վիճակագրական եւ մշակութային տեսակէտներով: Իւրացուած ազգ. խորհրդակց. ժողովի «Փաստաթուղթերու յանձնախումբ»էն, Կ. Պոլիս, տպ. Օ. Արզուման, 1919, 92 էջ:

113. Նաթանեան Պօղոս, Առաջին տեղեկագրութիւն վիճակին Նիկոմիդիոյ, Կ. Պօլիս, տպ. Պ. Ճէզվէճեան, 1871, 42 էջ:

114. Նաթանեան Պօղոս, Արտօսր Հայաստանի կամ տեղեկագիր Բալուայ, Քարբերդու, Չարսանճագի, Ճապաղ Ջուրի եւ Երզնկայու: Յաուելուած ըստ խնդրանայ ազգասիրաց Խիզան գաւառ, Կ. Պօլիս, 1877, 202 էջ:

115. Նաթանեան Պօղոս, Տեղեկագրութիւն ընդհանուր վիճակին Գաղատիոյ, Կ. Պօլիս, տպ. Յարութիւն Մարգարեան, 1873, 78 էջ:

116. Նաթանեան Պօղոս, Տեղեկագիր ընդհանուր վիճակին Սեբաստւոյ եւ անոր կուսակալութեան ներքեւ գտնւող մէկ քանի գլխաւոր քաղաքաց , Կ. Պօլիս, տպ. «Հայաստա-նեայց», 1877, 192 էջ:

117. Նաթանեան Պօղոս, Տեղեկագրութիւն Սիվրիհիսարու, Կ. Պօլիս, տպ. Անդրանիկ Վարդանեանի, 1872, 22 էջ:

118. Ոսկան Կօմիտե №6, Վիճակագրական տեղեկութիւններ տաճկահայերի մասին, ա.տ. 1902, 36 էջ:

119. Չիթունի Տ. Հ., Յուշիկք Հայաստանի, Կ.Պոլիս, տպ. Օ. Արզուման, 1919, 88 էջ:

120. Չիթունի Տ. Հ., Աս ու լիս Հայաստանի, Կ.Պոլիս, տպ. Կ. Քէշիշեան որդի, 1920, 144 էջ:

121. Չորմիսեան Լ., Համապատկեր Արեւմտահայոց մէկ դարու պատմութեան, հ. Ա, 1850-1878, Պեյրութ, ա.հ., 1972:

191


122. Պարտիզակցի Վահան Վարդապետ, Խօսք զհայրենեաց, Բ. Տպագրութիւն, Կ. Պոլիս, տպ. Յ.Գ. Փալագաշեան, 1911, 48 էջ:

123. Պիպէռճեան Ա., Օսմանեան պետութիւն, Կ. Պոլիս, «Հայրենիք», 1913, 32 էջ:124. Պողոսյան Հ.Մ., Վասպուրականի պատմությունից, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ

հրատ., 1988, 352 էջ:125. Պողոսյան Ստ., Պողոսյան Կ., Հայկական հարցի և հայոց

ցեղասպանության պատ-մություն, հ.1, Եր., ՀՀ ՊՆ գործ. կառ. տպ., 2000, 564 էջ:

126. Սարուխան, Հայկական խնդիրն եւ ազգային սահմանադրութիւնը Թիւրքիայում (1860-1910), հ. Ա, Թիֆլիս, տպարան «Էպօխա», 1912, 105 էջ:

127. Սրվանձտյանց Գ., Երկեր, հ.1, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1978, 665 էջ, հ. 2, Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1982, 564 էջ:

128. Վարդան Լ., Արեւմտահայութիւնը տնտեսական յարաբերութիւններու ճամբուն վրայ, Պէյրութ, «Սիփան», 1998, 255 էջ:

129. Տէր-Յակոբեան Ա., Ֆիզիքական, ազգագրական եւ քաղաքական աշխարհագրութիւն Հայաստանի, Թիֆլիս, տպ. «Էսպերանտօ», 1914, 276 էջ:

130. Քասիմ (Միսաք Գօչունեան), Օրուան մտածումներ (1908-1913), Իսթանպուլ, «Ժամանակ», 2014, 572 էջ:

131. Քօսեան Յ., Բարձր Հայք, հ. Ա, Կարին քաղաքը, Վիեննա, Մխիթարեան տպարան, 1925, Է-ԺԱ, 496 էջ:

132. Օրմանեան Մ. Արք., Հայոց եկեղեցին եւ իր պատմութիւնը, վարդապետութիւնը, վարչութիւնը, բարեկարգութիւնը, արարողութիւնը, գրականութիւնը ու ներկայ կացութիւնը, Կ. Պոլիս, հրատարակիչք՝ Վ. եւ Հ. Տէր-Ներսէսեան, 1911, 280 էջ:

բ. Օտար լեզուներով133. Авакян А., Черкесский фактор в Османской империи и Турции (вторая

половина XIX- первая четверть XX вв.), Ереван, изд. «Гитутюн» НАН РА, 2001, 422 с.

134. Аверьяновъ П.И., Курды въ войнахъ Россіи съ Персіей и Турціей въ теченіе XIX столѣтія. Современное политическое положеніе Турецкихъ, Персидскихъ и Русскихъ курдовъ, Тифлисъ, Типографія Штаба Кавазского военнаго округа, 1900, XVIII, 338 с., (приложения) 136 с.

192


135. Аракелянъ А.А., Статистика армянскаго населенія Малой Азіи: Докладъ, прочитанный въ Общемъ собраніи членовъ Кавкъ. Отд. И.р.Г.о. 22 мая 1913 г., Тифлисъ, Типъ. К.п. Козловскаго, 1914, 10 стр.

136. Гиппіусъ А.И., Статистическія таблицы вилайетовъ Турецкой имперіи, ближайшихъ къ Закавказью, Тифлисъ, Типъ. канцъ. Главноначальствъ. гражд. частью на Кавказѣ, 1889, 14 с.

137. Дадіанъ Мкртичъ-бей, Современное армянское общество. Армяне въ Оттоманской имперіи, Тифлисъ, Типъ. Амбъ. Энфіаджіанцъ и Ко, 1878, 60 с.

138. Діевъ Гр. А., Армянскій вопросъ въ Турціи, Москва, Типъ. Д.и.Иноземцева, 1893, 78, II с.

139. Ерицовъ А., Опытъ статистическаго очерка народонаселенія Турецкой Арменіи, Тифлисъ, Типъ. Главъ. Упр. Намѣстника Кавказскаго, 1881, стр 26-47.

140. де-Контансонъ Л., Реформы въ Азіатской Турціи. Армянскій вопросъ, Москва, Типографія Х. Бархударянцъ, 1914, 44 с.

141. Киракосян А. Дж., Великобритания и Армянский вопрос (90-е годы XIX века), Ереван, Айастан, 1990, 240 с.

142. Колюбакинъ А. М., Матеріалы для военно-статистическаго обозрѣнія Азіатской Турціи, т.1, ч.1, Тифлисъ, Типъ. А. А. Михельсона, 1888, 328 с.; т. 2,ч. 2, Тифлисъ, Типъ. А. А. Михельсона, 1890; т.8,ч. 2, Тифлисъ, Типъ. А. А. Михельсона, 1890, VI, 460, II с.

143. Лазаревъ Я.Д., Причины бѣдствій армянъ въ Турціи и отвѣтственность за разореніе Сасуна, Тифлисъ, Типъ. И.а. Мартиросіанца, 1895, IV,46 с.

144. Маевскій В.Т., Ванскій вилайетъ. Военно-статистичское описаніе, Тифлисъ, Типъ. канцъ. Главноначальствъ. гражд. частью на Кавказѣ, 1901, 443 с.

145. Минорскій В.Ф., Курды. Замѣтки и впечатлѣнія, Петроградъ, Типогръ. В.Киршбаума, Дворцъ.пл., д.МЪ-ва финансовъ, 1915

146. Однодневная перепись бѣженцевъ изъ Турціи, Персіи и изъ мѣстъ пограничныхъ съ Турціей (армянъ, айсоровъ, грековъ и пр.) 1914-1915г., Эриванская статистическая комиссія, Ереванъ, Типъ. "Луйсъ", 1915, 83 с.

147. Отчетъ о поѣздкѣ по Азіатской Турціи генеральнаго штаба подполковника Томилова въ 1904 году, Ч. 1., Районъ Багдагской желѣзной дороги отъ Аданы до Мосула, Спбъ, Типъ. т-ва “Общественная польза”, 1907, 335 с.

193


148. Положенiе армянъ в Турции до вмешательства державъ въ 1895 году, Москва, Типографiя «Разсвѣтъ», 1896, XXIII, 443 с.

149. Пояснительная записка распредѣленія армянскаго населенія въ Турецкой Арменіи и Курдистане по казамъ и даннымъ соч. V. Cuinet "La Turquie d' Asie" 1890-1894, составленной Генъ. Штаба Г.-Л. Зеленымъ и подпкъ. Сысоевымъ 1895 г., Спбъ., Воен. типъ., 1895, 42 с.

150. Саркисян Е.К., Аграрная политика Османского правительства в Западной Армении. Ереван, «Айпетрат», 1957, 136 с.

151. Саркисян Е.К., Политика Османского правительства в Западной Армении и державы в последней четверти XIX и начале XX вв., Ереван, Изд-во АН АрмССР, 1972, 330 с.

152. Тепловъ В., Матеріалы для статистики Болгаріи, Ѳракіи и Македоніи. Съ прил. картъ распредѣленія народонаселенія по вѣроисповѣданіямъ, Санктъ-Петербургъ, типъ. и хромолитъ. А. Траншеля, 1877, XXXII, 290 с.

153. Тунян В. Г., Армянский вопрос в русской печати 1900-1917, Ереван, Государственный инженерный университет Армении, изд. «Чартарагет», 2000, 244 с.

154. Тунян В. Г., Младотурки и Армянский вопрос, ч.2, 1912-1914 гг., Ереван, МИГА НАН РА, 2005, 552 с.

155. Турецкая имперія (Изъ военно-статистическаго сборника на 1868 г.), подъ ред. Н.н. Обручева, Санктъ-Петербургъ, Военная тип. Гл. Штаба, 1868, 349 с.

156. Убичини М.А., Изображеніе современного состоянія Турціи въ географическомъ, статистическомъ, религіозномъ и военномъ отношеніяхъ, Санктъ-Петербургъ, Типографія 2-го Отдѣленія собстъ. Е.и.В. Канцеляріи, 1854, XX, 146, II c.

157. Убичини А., Де Куртейль П., Современное состояніе Османской имперіи. Статистика, правленіе, администрація, финансы, армія, общины не мусульманскіе и пр., Санктъ-Петербургъ, изд. О. И. Бакстъ, 1877, 240 с.

158. Akçam Taner, The Young Turks’ Crime against Humanity: the Armenian Genocide and Ethnic Cleansing in the Ottoman Empire, Princeton University Press, 2012, xxxiii, 483 pp.

159. L'Armenie et La Question Armenienne Avant, pedant et depuis la guerre, Paris, H. Turabian, 1922, 137 pp.

160. Armenia and Kurdistan, Great Britain, Foreign Offi ce, Historical Section, London,

194


H.M. Stationery Offi ce, 1920, 84 pp.

161. L'Article 61 du Traite de Berlin II, Constantinople, Impr. Orientale, 1879, 35 pp.

162. Birken A, Die Provinzen des Osmanischen Reiches, Wiesbaden, Reichert, 1976, xiv, 322 pp.

163. Bloxham D., The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman Armenians, Oxford, Oxford University Press, 2005, 344 pp.

164. Bryce J., Transcaucasia and Ararat, London, Macmillan, 1877, 420 pp.

165. Buckle George Earl, The Life of Benjamin Disraeli, Earl of Beaconsfi eld, vol. VI. 1876-1881, London, John Murray, Albemarle street, W., 1920, 712 pp.

166. A Catalogue of Paris Peace Conference delegation propaganda in the Hoover War Library, Hoover Institution on War, Revolution, and Peace, Stanford University, Calif., Stanford University Press, 1926, 96 pp.

167. Cuinet V., La Turquie d' Asie, v.1, Paris, Ernest Leroux editeur, 1892, 892 p., v. 2, Paris, Ernest Leroux editeur, 1891, 884 pp.

168. Dadrian Vahakn N., Warrant for Genocide. Key Elements of Turko- Armenian Confl ict, New Brunswick (USA) and London (U.K.), 1999, 214 pp.

169. Dundar Fuat, Crime of Numbers: The Role of Statistics in the Armenian Question, The State University of New Jersey-Rutgers, Transaction Publishers, 2010, 254 pp.

170. Gürün Kamuran, The Armenian File: The Myth of Innocence Exposed, Nicosia and London, K. Rustem and Brother and Weidenfeld and Nicolson, 1985, 323 pp.

171. Hovannisian R.G., Armenia on the Road to Independence 1918, Berkley, University of California Press, 1967, 376 pp.

172. Kaiser Hilmar, The Extermination of Armenians in the Diarbekir Region, Istanbul, Bilgi Universty Publishing, 2014, 464 pp.

173. Karpat Kemal H., Ottoman population 1830-1914: Demographic and Social Characteristics, Wisconsin, The University of Wisconsin Press, 1985, 352 pp.

174. Kevorkian Raymond H., Paboudjian Paul B., Les Armeniens dans l’Empire ottoman a la veille du Genocide, Paris, ARHIS, 1992, 603 pp.

175. Kevorkian Raymond, The Armenian Genocide. A Complete History, I.B. Tauris, London-New York, 2011, 1008 pp.

176. Leart Marcel, La question Armenienne a la lumiere des documents, P., Challamel,

195


1913, 75pp.

177. Lewis B., The Emergence of Modern Turkey, London, Oxford University Press, 1961, 544pp.

178. Marashlian Levon, Politics and Demography, Cambridge, Mass, Zoryan Institute, 1991, 152pp.

179. McCarthy Justin, The Arab World, Turkey, and The Balkans (1878-1914): A Handbook of Historical Statistics. Boston, Mass,1982, 309 pp.

180. McCarthy Justin, Muslims and Minorities. The Population of Ottoman Anatolia and the End of the Empire, N.Y. University Press, 1983, 248 pp.

181. Memorandum of the Sublime Porte Communicated to the American, British, French and Italian High Commissioners on the 12th February 1919, Constantinople, Zelligh Bros., 1919, 28 pp.

182. Pears E., Turkey and its people, London, Methuen, 1912, 409 pp.

183. Population Armenienne da la Turquie avant la Guerre. Statistics etablies par le Patriarcat Armenien de Constantinople, 1920, 14 pp.

184. Reponse au Memoire de la Sublime-Porte en du 12 fevrier 1919, Constantinople, 1919, 46 p.

185. Rhétoré Jacques, Les chrétiens aux bêtes: souvenirs de la guerre sainte proclamée par les Turcs contre les chrétiens en 1915, Cerf, 2005, 398 pp.

186. Salaheddin Bey, La Turquie a l`Exposition universelle de 1867, Paris, Hachette & Cie., 1867, 255 pp.

187. Sarkissian A. O., History of the Armenian question to 1885, Urbana, Ill., University of Illinios press, 1938, 151 pp.

188. Shaw Stanford J. and Shaw Ezel Kural, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, vol.2, N.Y., Cambridge University Press, 1977, 518 pp.

189. Social Relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915, edited by Joost Jongerden and Jelle Verheij, Leiden, Brill Academic Pub, 2012, 369 pp.

190. Somakian Manoug J., Empires in Confl ict: Armenia and the Great Powers, 1895-1920, London-New York, I.B. Tauris Publishers, 1995, xi + 276 pp.

191. Synvet A., Traite de Gepgraphie Generale de l'Empire Ottoman, Constantinople, Typographie et Lithographie Centrales, 1872, 235 pp.

192. Talaat Pasha's Report on the Armenian Genocide, London, Gomidas Institute, 2011, 70 p.

196


193. Ternon Yves, Mardin 1915: anatomie pathologique d'une destruction, Centre d'Histoire Arménienne Contemporaine, 2002, 374 pp.

194. The Turco-Armenian Question. The Turkish Point of View, The National Congress of Turkey, Constantinople, Societe Anonyme de Papeterie et d’Limprimerie,1919, 157 pp.

195. Ubicini Jean-Henri-Abdolonyme, Letters on Turkey, London, J. Murray, 1856, part I, Turkey and the Turks, 358 p., part II, The Raiahs, Including the Greeks, Armenians, Latins, Israelites, Etc., 450 pp.

196. Ungor U.U., The Making of Modern Turkey: Nation and State in Eastern Anatolia, 1913-1950, Oxford, Oxford University Press, 2011, 303 pp.

197. Uras Esat, The Armenians in History and the Armenian Question, Ankara, Documentary Publications, 1988, xiv, 1048 pp.

198. van den Steen de Jehay F., De la situation legale des Sujets Ottomans non-musulmans, Bruxelles, Oscar Schepens & Cie, 1906, 556 pp.

6. Օրացույցներ և պարբերական մամուլ

199. Ամէնուն տարեցոյցը, Ը տարի, Կ.Պօլիս, տպ. Մ. Յովակիմեան, 1914, ԺԶ տարի, Կ.Պօլիս, տպ. Մ. Յովակիմեան, 1922:

200. Ընդարձակ Օրացոյց Ս. Փրկչեան Հիւանդանոցի Հայոց, Կ. Պոլիս, 1902:

201. «Լոյս» օրացոյց, Թիֆլիս,1908:202. 2Հայուն տարեցոյցը, 1913, Երրորդ տարի, Կ.Պոլիս, 1913։203. Արարատ, Վաղարշապատ, 1913, 1914։204. Արեւելեան մամուլ, Զմյուռնիա, 1878, 1881:205. Բազմավէպ, Վենետիկ, 1882:206. Բանասէր, Կ.Պոլիս, 1851:207. Բիւզանդիոն, Կ. Պոլիս, 1913: 208. Ժամանակ, Կ. Պոլիս, 1912:209. Լումայ, 1905:210. Հայ Անթէպ, Առլինգտոն (Մասսաչուսեթս), 1969:211. Հորիզոն, Թիֆլիս, 1912, 1913, 1914, 1915:212. Մասիս, 1880, 1881:213. Մասեաց աղավնի, Թեոդոսիա, 1860:

197


214. Մեղու Հայաստանի, Թիֆլիս, 1881, 1882:215. Մուրճ, Թիֆլիս, 1895:216. Ռազմիկ, 1906:217. երջին Լուր, Կ. Պոլիս, 1919:218. Փորձ, Թիֆլիս, 1879,1880: 219. Annuaire pontifi cal catholique, Paris, 1905, 1914.

7. Հոդվածներ և հրապարակումներ մամուլում,ամսագրերում և հանդեսներում

220. Բադալեան Գ. Մ., Էրզրումի վիլայէթի որոշ կազաների հայ բնակչութեան թվաքանակի ճշդումն ըստ Արեւելեան Հայաստանում ապաստանած արեւմտահայ գաղթականների 1914-1915ին կազմուած վիճակագրական ցուցակների, «Հայկազեան Հայագիտական Հանդես», Պեյրութ, 2000, էջ 207-222:

221. Բադալյան Գ. Մ., Արևմտահայության թվաքանակի ճշգրտման որոշ սկզբունքներ (Էրզրումի և Վանի վիլայեթների օրինակով), «Հայագիտության արդի վիճակը և նրա զարգացման հեռանկարները» հայագիտական միջազգային համաժողովի (Երևան, 2003, 15-20 սեպտեմբեր) զեկուցումների դրույթներ», Երևան, 2003, էջ 137-142։

222. Բադալյան Գ. Մ., Կ. Պոլսի Հայոց պատրիարքության 1912 թ. վիճակագրության տվյալների քննությունը (Վանի սանջակի օրինակով), «Հայաստանի մայրաքաղաքները, Գիրք I, Վան», ՀՀ ԳԱԱ հնագիտ. և ազգ. ին-տ, Երևան, «Գիտություն», 2013, էջ 153-157:

223. Բադալյան Գ. Մ., Սուլթանական կառավարության վարչաժողովրդագրական քաղաքականությունը, ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտ, Հայոց պատմություն, հ. III. Նոր ժամանակաշրջան, գիրք առաջին (XVII դարի երկրորդ կես – XIX դարի վերջ), Երևան, «Զանգակ-97», էջ 448-456։

224. Բադալյան Գ. Մ., Վանի նահանգը 1840-ական-1914թթ. (վարչա-քաղաքական և դեմոգրաֆիական ուսումնասիրություն), «Բանբեր Երևանի համալսարանի», 1986, №3, Երևան, էջ 13-28:

225. Բադալյան Գ. Մ., Վանի նահանգի հայաբնակ բնակավայրերի ցուցակներն ըստ առանձին գավառակների և գյուղախմբերի, «Բանբեր Երևանի համալսարանի», №2, 1987, Երևան, էջ 83-110:

198


226. Գալստյան Հ. Հ., Թուրքիայի Արևելյան վիլայեթների դեմոգրաֆիայի և տնտեսության մի քանի հարցեր (Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո), «Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ X, Թուրքիա», Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1979, էջ 35-70:

227. Գալստյան Հ. Հ., Արևմտյան Հայաստանի բնակչության ազգային կազմը ըստ Վիթալ Քինեի վիճակագրության, «Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ, XII, Թուրքիա», Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ հրատ., 1985, էջ 59-79:

228. Գասպարյան Հ.Հ., Դերսիմ (պատմաազգագրական ակնարկ), «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1979, № 2, Երևան, էջ 195-210:

229. Դանիելյան Է.Գ., Անդրկովկասում ապաստանած արևմտահայ գաղթականության թվաքանակի հարցի շուրջ (1914 - 1917թթ.), «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 2002, №2, Երևան, էջ 112-119:

230. Դյունդար Ֆուաթ, «Միություն և առաջադիմություն» կուսակցության ազգագրության վերաբերյալ ուսումնասիրությունները, «Թուրքագիտական և օսմանագիտական հետազոտություններ IV», Երևան, ՀՀ ԳԱԱ արևելագիտ. ին-տ, «Ասողիկ» հրատ., 2006, էջ 38-56:

231. Զոհրապ Գ., Սեբաստիայի նահանգը տնտեսական ու ազգագրական տեսակետից և հայերի դրությունը, «Բանբեր Երևանի համալսարանի», 1991, №1, Երևան, էջ 112-126:

232. Թաթոյան Ռ.Ա., Անգլիական դիվանագիտությունը և Արևմտյան Հայաստանում հայ բնակչության թվաքանակի հարցը (XIX դարի 60-90-ական թթ.), «Երիտասարդ արևելագետների հանրապետական XXIII գիտական նստաշրջան, զեկուցումների թեզեր», Երևան, ՀՀ ԳԱԱ արևելագիտության ինստ., 2002, էջ 17-20:

233. Թաթոյան Ռ.Ա., Անգլիական դիվանագիտության անդրադարձներն Արևմտյան Հայաստանի ժողովրդագրության հարցերին (XIX դարի 60-80-ական թվականներ), «Եզերք», №1, ապրիլ 2006, Երևան, էջ 20-29:

234. Թաթոյան Ռ.Ա., Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին Օսմանյան կայսրությունում հայ բնակչության թվաքանակի խնդիրը թուրքական պատմագրության մեջ, «Հայոց ցեղասպանության պատմության և պատմագրության հարցեր», № 5, 2002, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի հրատ., էջ 116-125:

235. Թաթոյան Ռ., Էրզրումի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակը Մեծ Եղեռնի նախօրյակին (աղբյուրների համեմատական վերլուծության փորձ),

199


«Ցեղասպանագիտական հանդես», №2, 2014, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի հրատ., էջ 31-57։

236. Թաթոյան Ռ.Ա., Վիճակագրական տվյալները Վանի նահանգի հայ բնակչության թվաքանակի վերաբերյալ 1878-1914թթ. (աղբյուրների համադրության և վերլուծության փորձ), «Հայոց ցեղասպանության պատմության և պատմագրության հարցեր», №7, 2003, Երևան, ՀՀ ԳԱԱ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի հրատ., էջ 65-79:

237. Համբարյան Ա., Արևմտահայերի թվաքանակի հարցի շուրջ, «Բանբեր Երևանի համալսարանի», 1969, № 2, Երևան, էջ 98-114:

238. Համբարյան Ա., Սուլթանական կառավարության ազգային քաղաքականությունը Արևմտյան Հայաստանի մահմեդական բնակչության նկատմամբ (1898-1908), «Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներ և ժողովուրդներ, XXI», Երևան, «Զանգակ-97» հրատ., 2002, էջ 50-58:

239. Հովհաննիսյան Պ.Հ., Նիկողայոս Ադոնցը և Հայկական հարցը, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1999, №1, էջ 130-138։

240. Մելքոնյան Ա., Ժողովրդագրական գործընթացների միտումները Էրզրումի նահանգում (XVIդ.-XXդ. սկիզբ), «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1999, №2-3, Երևան, էջ 122-129:

241. Մինասյան Մ., Պատմական անտիպ տեղեկագիր մը Բերիոյ (Հալեպի) թեմի հայության մասին, «Բանբեր Հայաստանի արխիվների», № 1-2 (109-110), 2007, Երևան, էջ 18-31:

242. Միքայելյան Ա., Վան քաղաքի բնակչությունը (XIX դարի վերջին քառորդ-XX դարի սկիզբ), «Լրաբեր հասարակական գիտությունների», 1987, №8, Երևան, էջ 36-42:

243. Аболтин А. Национальный состав Турецкой республики, «Новый Восток», 1925, № 7, стр. 115-129.

244. Саркисян Е.К., Административная и демографическая политика Османского правительства в Западной Армении, Страны и народы Ближнего и Среднего Востока т.V, Турция, Ереван, 1970, стр. 357-380.

245. Chichekian G., The Armenians Since the Treaty of San Stefano: A Politico-geographic Study of Population, “The Armenian Review”, 1968, № 2 (82), pp. 42-56.

246. Karayan Sarkis, An Inquiry into the Statistics of the Turkish Genocide of the Armenians 1915-1918, “The Armenian Review”, 1972, № 25, pp. 3-43.

200


247. Karayan Sarkis, Histories of Armenian Communities in Turkey, “The Armenian Review”, 1980, №33, pp. 89-96.

248. Karayan Sarkis, Demography of Van province, 1844-1914, Armenian Van/Vaspurakan, edited by Richard G. Hovhannisian, Mazda Publishers Inc. 2000, pp. 195-209.

249. Karpat H. Kemal, Ottoman Population Records and the Census of 1881/82-1893, “International Journal of Middle East Studies”, 1978, № 9, pp. 237-274.

250. Mutlu Servet, Late Ottoman Population and Its Ethnic Distribution, Turkish Journal of Population Studies, 2003, № 25, pp. 3-38.

251. Ozbek Nadir, The Politics of Taxation and the “Armenian Question” during the Late Ottoman Empire, 1876–1908, “Comparative Studies in Society and History”, 2012, №54 (4), pp. 770–797

252. Shaw Stanford J., The Nineteenth-Century Ottoman Tax Reforms and Revenue System, “International Journal of Middle East Studies”, 1975, No. 4, pp. 421-459.

253. Shaw Stanford J., The Ottoman Census System and Population, 1831-1914, “International Journal of Middle East Studies”, 1978, № 9, pp. 325-338.

254. Shaw Stanford J., Ottoman Population Movements during the Last Years of the Empire, 1885-1914, “Journal of the Ottoman Studies”, №1, 1980, pp.191-205.

255. Şaşmaz Musa, The Distortion of the Population Data for National Causes by the Greeks, Bulgarians and Armenians in the Late 19th and Early 20th Centuries, “Journal of The Center for Ottoman Studies”, Ankara University, 1995, № 6, pp. 307-317.

256. Şaşmaz Musa, The Ottoman Censuses and the Registration Systems in the Nineteenth and Early Twentieth Centuries, “Journal of The Center for Ottoman Studies”, Ankara University, 1995, № 6, pp. 289-305.

201

SUMMARY

As the Ottoman government, according to the 61st article of the Berlin Treaty, undertook “to carry out, without further delay, the improvements and reforms demanded by local requirements in the provinces inhabited by Armenians”, the sultan Abdul Hamid II and the successive Young Turkish government by publishing more and more statistical data tried to demonstrate to the great powers, the guarantors of the implementation of the Armenian reforms, that there are no “Armenian-inhabited provinces” in the Ottoman Empire and the Armenians in the “eastern vilayets” are a minority. The Armenian Patriarchate of Constantinople opposed to these claims by presenting its own estimates of the number of Western Armenians and the ethnic composition of the vilayets of Western Armenia.

The intense debate unfolded in the 1878-1914 on the issue of the number of Western Armenian population and, in this context, on the reliability of the Ottoman and Armenian statistical data has been described as a “statistical war” by some researchers. The manifestations of this controversy were observed even after the end of the First World War - during peace negotiations in Paris, Sevres and Lausanne. After the Armenian question was removed from the agenda of international diplomacy, the question of the number of Western Armenian population has retained its importance in relation to the scientifi c and political controversy on the issue of the number of victims of the Armenian Genocide.

In 1878-1914 only two bodies - the Ottoman government and the Armenian Patriarchate of Constantinople, in virtue of their offi ces, were able and, most importantly, had necessary practical levers to collect statistics on the number of Western Armenian population consistently and in most comprehensive way, i.e. to carry out censuses in the territory of Western Armenia, and in other areas of the Ottoman Empire. In this regard, a comprehensive study of the statistics of the Ottoman government and the Armenian Patriarchate of Constantinople in the context of the Armenian question is relevant in terms of coverage of controversial, complex and intricate problems associated with the number of the Ottoman Armenians on the eve of the Armenian Genocide, counting the number of deaths of Armenian people as a result of the Armenian Genocide, as well as identifying statistical, administrative and demographic components of the anti-Armenian policy of the Ottoman state.

The monograph consists of the introduction, three chapters, summary, the list of the used sources and literature and appendices.

202

Summary

The introduction presents the scientifi c importance and relevance of the theme, aims and objectives, and the overview of sources and literature.

The fi rst chapter is entitled “The Ottoman government statistics on the number of the Western Armenian population”. It analyzes the Ottoman government census data on the number of the Armenian population of the Ottoman Empire and, in particular, of the Western Armenia from 1830 to 1914. We outline the statistical, administrative and demographic policy of sultan Abdul Hamid II and the Young Turkish government in Western Armenia, which was aimed at reducing the number of Armenian population both on paper and in reality. We also identify and analyze the factors, which affected the registration of the Armenian population and contributed to undercounting of the Western Armenians. Particular attention is paid to the economic factor - the desire of the Armenian population to avoid accounting to evade the poll-tax (bedl-i askeri).

The second chapter is entitled “Statistical data of the Armenian Patriarchate of Constantinople on the number of Western Armenian population”. It analyzes the main statistical fi gures on the number of Western Armenian population, collected and published by Armenian Patriarchate of Constantinople in 1878-1914. The course of the Ottoman Armenian population censuses in 1878-80 and 1913-14 organized by Patriarchate is covered in detail (content of the questionnaires, data about executors, obstacles by the Ottoman authorities, diffi culties, etc.), the value of data as a source for the determination of the number of the Armenian population for the period in question is analyzed. As is the case with the Ottoman government statistics, we have attempted to identify and analyze the factors which had impact on the collection of statistical data by the Armenian Patriarchate of Constantinople.

The third chapter with the title “The question of the Western Armenian population number in diplomatic processes around the Armenian Question in 1878-1914” covers the history of the discussion on the problem of the Armenian population, and therefore, the Ottoman and Armenian statistics, in the international diplomacy for the period between 1878 and 1914. Particular attention is paid to the initial (1878-82) and fi nal stages (1912-14) of the aggravation of the Armenian question, when in the context of negotiations on the Armenian reform package, the issues of Armenian population of Western Armenia, its ratio to other ethnic groups and, consequently, the degree of

203

Summary

reliability of statistics, provided by the Ottoman government and the Armenian Patriarchate of Constantinople, acquired a great importance.

The main fi ndings and results of the study are summarized in the conclusion.

204

Աբդուլ Ազիզ – 65 Աբդուլ Համիդ II – 7, 36-38, 45, 46, 51, 54, 55, 57, 59, 64, 65, 139, 167 Աբդուլ Մեջիդ – 40 Աբեդին փաշա – 126-128, 131, 132, 134Աբոլտին Ա. – 51, 52 Ադամով Ա. – 56, 57 Ա-Դո (Հով հան նես Տեր-Մար տի րո ս-յան) – 13, 66, 99, 101, 117Ադոնց Նիկողայոս – 14, 15, 45, 92 Ալեաթճյան Գրիգորիս եպիսկոպոս – 46, 88, 94Ալթունյան Գևորգ – 117 Ալ պո յաճ յա ն Ա. – 20, 90, 115 Աճառյան Հ. – 142, 157, 158 Անդրանիկ (գրող, ճանապարհորդ) – 11, 33Աջեմով Մովսես – 54, 108 Առաքելյան Գաբրիել – 81Առաքելյան Հ. – 13, 53 Ասադով Սաբիր – 22Աստվածատրյան Սայադ – 104Ավագյան Ա. – 57, 59Ավետիսյան Մկրտիչ – 12, 58, 88, 89 Ավերյանով Պ. – 58, 63 Արաբի – 138 Ա րապ յա ն Թ. – 20, 109Արզումանյան Մակիչ – 15 Արծրունի Գրիգոր – 13, 32, 67, 68, 127 Արշարունի Հովհաննես արքեպիսկոպոս – 93 Աքչամ Թաներ – 26

Բաբայան Զավեն վարդապետ – 106, 108, 109

Բաբլումյան Ա. – 20, 112 Բադալյան Գեղամ – 19, 52, 100, 102 Բաղդասարյան Ավետիս – 104Բայրամյան Լևոն – 121Բարաղամյան Մարտիրոս քահանա – 97Բարնըմ – 69, 129 Բդեյան Մ. – 11, 68, 84 Բեթման Հոլվեգ Տեոբալդ – 110, 151 Բեկգուլյանց Ռ. – 11, 99, 105, 107 Բիլիոտի Ալֆրեդ – 123, 124Բլոքսհամ Դոնալդ – 10 Բյուքենեն Ջորջ – 159 Բրայս Ջեյմս – 30, 75, 133 Բրոնևսկի Արկադի – 152 Բրուսալի Ժան – 63 Բրուտյան Ասպատուր – 103

Գաբիկյան Խ. – 81Գաբիկյան Կ. – 33, 34, 113, 114 Գալոյան Գալուստ – 18, 149Գալստյան Հայկազուն – 17Գալֆայան Հարություն – 92Գասապյան Մինաս – 118 Գեորգ յա ն Գ. – 20, 110 Գիպպիուս Ա. – 40Գիրս Միխայիլ – 56, 57, 93, 143, 146, 153, 155, 157 Գիրս Նիկոլայ – 128, 131, 138 Գլադստոն Վիլյամ – 125, 138 Գյուրուն Կամուրան – 22, 66 Գոշեն Ջորջ – 69, 82, 84, 85, 126, 127, 128,130, 132, 133, 136,172 Գոչունյան Միսաք – 13, 148Գրեյ Էդվարդ – 159

ԱՆՁՆԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ

205

Անձնանունների ցանկ

Գրենվիլ Ջորջ – 127, 128 Գուլկևիչ Կոնստանտին – 160-162Գևորգյան Ռայմոն – 19, 99, 103, 105, 111, 112, 114, 119

Դադյան Հարություն – 127 Դադյան Մկրտիչ բեյ – 31, 67 Դադրյան Վահագն – 17, 18, 46, 49, 52 Դանիելյան Է. – 100, 102Դաֆերին Ֆրեդերիկ – 133, 137Դելիել Ռոբերտ – 122, 123, 174Դիզրայելի Բենջամին – 121, 138 Դիլո Ջ. – 50 Դիլք Չարլզ – 133, 134, 174 Դիմաքսյան Հմայակ եպիսկոպոս – 88, 91, 92 Դիև Ա. – 37Դյունդար Ֆուաթ – 25, 26, 38, 42Դյուրինգ ֆոն – 51Դումերգ Գաստոն – 155 Դուրյան Եղիշե արքեպիսկոպոս – 92

Երիցյանց Ալեքսանդր – 12, 31, 33

Զավարյան Սիմոն – 146 Զավրիև Հակոբ – 146 Զատիկյան Հովհաննես – 20Զար դար յա ն Ե. – 20, 90Զելյոնի Ալեքսանդր – 43, 51, 55 Զոհրապ Գրիգոր (Լեար Մարսել) – 13, 35, 41, 68, 92, 94, 146-148

Էվերեթ Վիլյամ – 125, 140, 180

Թալեաթ – 48, 160 Թամամշյան Վ. – 100 Թեյլոր Ջորջ – 122, 123, 174, 176, 177 Թեոդիկ – 94, 99, 105, 110, 111, 112, 119

Թեքեյան Վահան – 92Թոփչյան Ե. – 12, 42 Թրոտեր Հենրի – 123,124, 128-133, 136, 137, 139, 174Թուրիկյան Գարեգին – 107

Ժոնկուր Ա. – 51

Լազարև Յ. – 65Լայարդ Հենրի – 42, 59, 126 Լասելս Ֆրենկ – 55 Լեո – 12, 29, 55, 76, 122, 126, 127, 138, 151 Լեփսիուս Յոհաննես – 91, 154Լինչ Հենրի – 11, 118 Լլոյդ Քլիֆորդ – 139, 179 Լոբանով-Ռոստովսկի Ալեքսեյ – 55Լևի Գյունտեր – 23

Խաթանասյան Երվանդ – 16, 117 Խաժակ – 40, 65, 69 Խաչատուրյան Գարեգին – 104Խոճասարյան Հայկ – 92Խոսրոևա Ա. – 48 Խրիմյան Մկրտիչ – 75

Ծե րո ն Մանուկ – 20, 21, 111, 112Ծո ցիկ յա ն Ս. – 20, 21, 56, 113

Կայզեր Հիլմար – 117 Կարայան Սարգիս – 17, 20, 28, 62 Կ ար իպ յան Ս ար գիս – 103 Կարպատ Քեմալ – 24, 27- 29, 37-39, 41, 44, 45, 47, 56, 60, 66, 67, 69, 97, 114, 123, 128Կեոնեշյան Հակոբ վարդապետ – 90 Կիտչեներ Հերբերտ –125Կիրակոսյան Արման – 55, 123, 125, 137

206


Կիրակոսյան Ղազար – 105Կիրակոսյան Ջոն – 15, 49, 138 Կոլյուբակին Ալեքսեյ – 32, 49, 63 Կոնտանսոն Լ. –37Կոստանդյան Էմմա – 75, 81, 94 Կուրտեյլ Աբել Ժան-Բատիստ Պավե դը – 30, 34, 62

Հալաջյան Գ. – 64 Հաճ յա ն Մ. – 20, 21, 108 Համ բար ձում յա ն Վ. – 20, 21, 34 Համբարյան Ազատ – 16, 59Հայ կա զ Ա. – 20, 21, 114 Հարությունյան Աբրահամ – 104Հո վա կիմ յա ն Հ. – 20, 21, 93 Հու լան յա ն Հ. – 20, 21, 108

Ղազարյան Գևորգ – 104Ղա զար յա ն Հ. – 20, 21, 99 Ղա զար- Չա րը գ – 20, 21, 106, 107Ղարախանյան Ներսես եպիսկոպոս – 156

Ճերեճյան Ե. – 156, 157 Ճևահիրճյան Գաբրիել եպիսկոպոս – 153

Մաևսկի Վլադիմիր – 33, 40, 149 Մահմուդ II - 28, 40Մամուրյան Մատթեոս – 13, Մանդելշտամ Անդրեյ – 151, 154 Մանուկյան Գևորգ – 104Մանուկյան Իգիթ – 102Մատիե – 51 Մարաշլյան Լևոն – 18, 25, 64Մարկոսյան Սուրեն – 17 Մարտիրոսյան Հովսեփ – 102

ՄաքՔարթի Ջասթին – 21, 25, 28, 29, 39, 64 Մե լի տի նե ցի Գ. – 20 , 21, 113Մելիքյան Նահապետ – 105Մելքոնյան Աշոտ – 19, 27 Մելքոնյան Խաճատուր քահանա – 104Մեսրոպ Գևորգ – 15, 35, 36, 74, 116 Մինասյան Մ. – 89 Մի նաս յա ն Պ. – 20, 21 Միջագետք – 15, 62, 164 Միրզոյան Մխիթար – 103Միքայելյան Ա. – 20 Միքայելյան Ն. – 147 Մ խի թար յա ն, Գ. – 20, 21, 112Մխիթարյա ն Մուրադ – 104Մխիթարյան Նա զար – 105Մխիթարյան Նիկողոս – 104Մկրտիչյան Թովմաս – 11, 98 Մոչենիգո – 154Մութլու Սերվետ - 22

Յագով Գոթլիբ ֆոն – 146, 152

Նաբի բեյ – 158 Նաթանյան Մարկոս – 94 Նաթանյան Պողոս վարդապետ – 74, 77, 94 Ներսիսյան Մկրտիչ – 11, 12Նովիկով Եվգենի – 128, 131, 138 Նորեյան Նոյեմ – 105

Շախնազարյան Խորեն վարդապետ – 77Շահրիկյան Հարություն – 92Շաշմազ Մուսա – 22Շարուրյան Ա.Ս. – 92, 93 Շիրկով Պ. – 149, 150

207


Շիփլի Ավալոն – 117 Շոու Էզել Կուրալ – 23Շոու Սթենֆորդ – 23, 28, 34, 38, 39, 41, 57, 62, 66, 69, 73 Շտիրներ – 150

Չերմսայդ Հերբերտ – 123, 128Չի թու նի (Չիթ չյան Տիգ րան Հա րու թ-յու նի) – 15, 30 Չիչեկյան Կարո – 17 Չորմիսյան Լևոն – 17

Պաղտոյան Ներսես – 109 Պապաջանյան Ա. – 34 Պար սամ յա ն Ս. – 20, 21, 110 Պարտիզակցի – տե՛ս Տեր-Մինասյան Վահան վարդապետ (Պարտիզակցի)Պետրոսյան Բագրատ – 102Պիպեռճյան Ա. – 13 Պողոսյան Հայկազ – 78Պողոսյան Ստ., Պողոսյան Կ. – 18, 55Պո յաճյան Հարություն քահանա – 104

Ջաֆար ֆաշա – 27 Ջիվելեգով Ալեքսեյ –54, 108Ջևադ Ահմեդ – 46

Ռամսեյ – 51Ռետոր Ժակ – 109 Ռիզա փաշա – 29 Ռոլեն Ժեկմեն Մ. – 126, 138 Ռոսլեր Վալտեր – 110

Սազոնով Սերգեյ – 54, 108, 152, 153, 155, 157, 159-162 Սալահեդին բեյ – 34Սահակյան Ա. – 20

Սայիդ Հալիմ – 155 Սայիդ փաշա – 137Սան Ջուլիանո, մարկիզ – 153 Սարաճյան Հովսեփ եպիսկոպոս – 96Սարգսյան Ա. – 15, 133Սարգսյան Երվանդ – 16, 52 Սարգսյանց Լ. – 11, 25 Սարուխան (Առաքել Սարուխանյան) –50 Սաֆրաստյան Արշակ – 11, 89 Սեյլան – 70 Սի մոն յա ն Գ. – 20, 21Սիմոնյան Պետո – 104Ս յուր մեն յա ն Գ. – 20, 21, 107 Սոլսբերի Ռոբերտ – 122, 125 Սվերբեև Սերգեյ – 146 Ստյուարտ Ջեյմս – 41Սրվանձ տյանց Գա րե գին վար դա-պետ – 79, 81-83, 85, 88, 118, 119Սուլեյման I – 27

Վադինգտոն Վիլյամ – 75Վա հե Հայ կ – 20, 21, 69, 111 Վան դեն Սթին, կոմս – 90 Վանգենհայմ Հանս – 142, 146, 151, 152, 153, 154 Վարդան Լևոն – 64, 116 Վարդանյան Գ. – 68 Վար ժա պե տյան Ներ սես ար քե պիս-կո պոս – 46, 53, 59, 76, 77, 79, 82-85, 88, 91, 95, 129, 130, 131, 133, 166, 172 Վիլսոն Չարլզ – 42, 49, 123, 128, 130, 132, 133, 139

Տաշյան Հ. – 11, 57 Տեմիրճբաշյան Լևոն – 92Տեպլով Վլադիմիր – 31, 62, 67, 116

208


Տեր-Եղիայան Զավեն ար քե պիս կո-պոս – 11, 93, 155, 157, 158 Տեր-Խորենյան Պսակ վարդապետ – 96Տերմեն Ռ. – 11, 58 Տեր-Մինասյան Վահան վարդապետ (Պարտիզակցի) – 74, 79, 83, 84, 85, 175, 178 Տեր-Մովսեսյան Դավիթ – 92Տեր-Մովսիսյան Հարություն – 104Տերնոն Իվ – 109 Տեր-Սամուելյան Միքայել քահանա – 104Տոմիլով Պ. – 57Տևկանց Արիստակես վարդապետ – 11, 79, 81Տևկանց Երեմիա – 11, 78

Ուայթ Վիլյամ – 139 Ուբիչինի Աբդոլոնիմ – 27, 28, 29, 30, 31, 32, 34, 49, 62, 65, 71, 76 Ուիլսըն Ս. – 57 Ունգոր Ուղուր – 26 Ուրաս Էսաթ – 22

Փարվեյան Ղազար – 104Փափազյան Ա. – 41, 66Փափազյան Ստեփան – 76, 85, 166 Փափազյան Վահան – 11, 59, 92, 93,

143, 147, 149 Փիրալյան Հարություն – 14Փիրանյան Ն. – 11, 111, 112Փիրս Է. – 51, 52, 57Փոթիկյան Կարապետ – 84 Փո լատ յա ն Ա. – 20, 21, 113 Փոստոյան Նազարեթ – 107 Փուսուլյան Մ. – 56

Քադրի Քյազիմ Հյուսեյան – 45 Քարի Ֆիլիպ – 55Քե չ յա ն Ա. – 20, 21, 53 Քեչյան Բյուզանդ – 13, 87Քինե Վիտալ – 17, 47, 140, 149 Քլայթոն Էմիլիուս – 123, 124, 136, 175Քլարենդոն Ջորջ, կոմս – 122Քոսյան Հ. – 99

Օլֆերև Սերգեյ – 150 Օրմանյան Մաղաքիա արքեպիսկոպոս – 72, 89, 90, 111, 112, 119, 149, 166

Ֆահրեդդին բեյ – 160Ֆիլիպով Վ. – 53Ֆրանգուլյան Հարություն – 104

209

Ագխպունար – 156 Ադաբազար – 59 Ադանա, նահանգ (վիլայեթ) – 52, 94, 120, 151, 180 Ադրիանապոլիս –120 Ալաշկերտ, գավառակ (կազա) – 59Ալեքսանդրեթ (Իսկենդերուն) – 55, 89 Ալիբոջան– 104Ախալցխա – 164Ախալքալաք – 164Ախոռիկ – 101Ակն, գավառակ (կազա) – 53, 79 Աղբ ակ, գավառակ (կազա) – 101, 143Աղթամար, Աղ թա մա րի կա թո ղի կո-սու թյուն – 79 Աղին,

գյուղ – 112գյուղախումբ (նահիե) – 53

Աղրենիս – 156 Ամասիա, գավառ (սանջակ) – 79, 114, 143, 181Ամերիկա (մայրցամաք) – 150, 164 ԱՄՆ – 22Ամպրկա – 112Այ դի ն, նա հանգ (վիլայեթ) – 120, 180Այնթապ – 93, 109 Անատոլիա – տե՛ս Ասիական Թուրքիա Ան գո րա , նա հանգ (վիլայեթ) – 120, 180Անդրկովկաս – 100 Անկարա – 55Անջրդի,

գյուղ – 112գյուղախումբ (նահիե) – 53

Անտիոք – 89 Ապրի – 104Ասիական Թուրքիա – 28, 34, 49, 51, 83, 123, 138, 140, 152 Ավզար իկ – 101Ավստրո-Հունգարիա – 161 Ատիշ – 56 Ատ կոն – 104Արաբկիր,

գավառակ (կազա) – 53, 79, 112, 113 քաղաք –112

Արարք – 96Արդահան – 25Արղանա-Մադեն,

գավառ (սանջակ) – 56, 76, 85, 110, 181 գավառակ (կազա) – 56, 98, 110, 181

Արճ ակ, գյուղախումբ (նահիե) – 101Արճեշ , գավառակ (կազա) – 101Ա րու ճագ րակ – 105

Բաբերդ, գավառ (սանջակ) – 57, 107 Բաթում – 25 Բալկաններ, Բալկանյան թերակղզի – 57, 76 Բալու, գավառակ (կազա) – 74, 79, 98 Բայազետ, գավառ (սանջակ) – 42Բաս – 103 Բասեն, գավառակ (կազա) – 57, 105 Բարջանճ – 21, 111Բեռլին – 146, 159 Բ երկր ի, գավառակ (կազա) – 101

ՏԵՂԱՆՈՒՆՆԵՐԻ ՑԱՆԿ1

1 Ցան կի մեջ նե րառ ված չեն Արևմ տյան Հա յաս տան և Օս մա նյան կայս րու թյուն տե ղա նուն նե րը:

210

Տեղանունների ցանկ

Բիթլիս (Բաղեշ), գավառ (սանջակ) – 54, 79, 85, 181 գավառակ (կազա) – 102, 103 նահանգ (վիլայեթ) – 7, 13, 29, 30, 37, 39, 40, 44-46, 52-54, 58, 60, 63, 82, 100, 102, 117, 119, 126, 133, 137, 139, 140, 143, 144, 149, 150, 152, 154, 158, 160, 162, 163, 172, 174, 179, 181 քաղաք – 55, 93

Բիղա – 180Բշերիկ, գավառակ (կազա) – 97, 143, 144, 151Բրգ աշ են – 105 Բ րու սա , նա հանգ (վիլայեթ) – 120, 180Բուլանըխ, գավառակ (կազա) – 104

Գալաթիա – 74Գանկալ, գավառակ (կազա) – 90 Գե աբոլան – 105Գենջ, գավառ (սանջակ) – 40, 63, Գերմանիա – 142, 146, 151, 152, 153, 154, 159, 161 Գիղր – 103Գյալհուկ – 103Գործոթ – 101

Դատեմ – 21, 112Դարդանելներ – 120 Դենիզլի – 180Դերիկ, գավառակ (կազա) – 97Դերջան, գավառակ (կազա) – 20, 83, 107 Դերսիմ,

գավառ (սանջակ) – 33, 52, 54, 63 նահանգ (վիլայեթ) – 33, 52, 54, 123

Դիադին գավառակ (կազա) – 20 Դիարբեքիր (Տիգրանակերտ),

գավառ (սանջակ) – 85, 97, 109, 181 գավառակ (կազա) – 109 թեմ – 78, 79, 97 նահանգ (վիլայեթ) – 7, 26, 30, 37, 39, 44, 45, 52, 53, 55, 59, 60, 63, 76, 82, 98-100, 109, 117, 119, 126, 129, 133, 137, 139, 140, 143, 144, 152, 155, 160, 162, 163, 172, 176, 179, 181 քաղաք – 109

Եգիպտոս – 138Եղ ան – 105Եվդոկիա (Թոքատ), գավառ (սանջակ) – 20, 79, 114, 143, 181 Եվրոպա – 22, 127 Եվրոպական Թուրքիա – 15, 28, 34, 57, 94, 137 Երզնկա,

գավառ (սանջակ) – 42, 74 գավառակ (կազա) – 83, 107քաղաք – 106, 107

Եփրատ – 76, 122

Զիարեթ – 156 Զմառա – 53Զմյուռնիա – 86, 180

Էգե պա տ – 105Էրզրում (Կարին),

գավառ (սանջակ) – 42, 105, 108 գավառակ (կազա) – 99, 107 նահանգ (վիլայեթ) –7, 13, 19, 20, 27, 29, 30, 34, 37, 39, 44, 45, 46, 52-54, 56, 57, 60, 76, 82, 85, 99, 100, 105, 106, 108, 109, 117, 119, 122-126, 133, 137, 139, 140, 143, 144, 149, 150, 152, 155, 160, 162, 163, 172, 174, 179, 181

211


քաղաք – 77, 99, 106

Թիֆլիս – 86 Թուխ – 102Թունիս – 138 Թրակիա – 123

Իզ մի թ, գա վառ (սանջակ) – 120, 180Իտալիա – 153, 154, 158, 161

Լաթար– 104Լըճե, գավառակ (կազա) – 97

Խասան Թամրան – 101Խասգյուղ – 157 Խա րաբ աշ եհիր – 104Խարբերդ (Մամուրեթ-ուլ Ազիզ),

գավառ (սանջակ) –52, 54, 76, 85, 96, 111, 112, 152 գավառակ (կազա) – 21, 79, 111նահանգ (վիլայեթ) – 7, 30, 37, 39, 44, 45, 52-54, 60, 63, 82, 100, 111, 119, 129, 133, 137, 139, 140, 143, 144, 152, 155, 156, 160, 162, 163, 172, 177, 179, 181քաղաք – 74

Խըդը րէ լյաղ – 105Խիզան – 74Խոշապ, գավառակ (կազա) – 101Խոշգյալդի – 105Խոտորջուր – 21, 108 Խուլթիկ – 103

Ծագ – 113Ծակծակ– 101Ծապլվար – 113Ծղկամ – 103

Կ. Պոլիս – 53, 71, 73, 76, 86, 87, 93, 95, 96, 99, 116, 120, 122, 123, 127, 128, 131-133, 137, 148, 154, 155, 160-164, 169 Կամախ, գավառակ (կազա) – 83, 108 Կա մո ւրջ (Քյոփրիքյոյ) – 105Կամսա – 53 Կաս տա մու նի, նա հանգ (վիլայեթ) – 120, 180Կ աս ր – 101Կարաղըլ – 104Կարաշեհիր – 180Կարմիրք – 108Կարս – 25, 54, 164 Կարփ – 102Կե սա րիա (Կայ սե րի), գա վառ (սան-ջակ) – 76, 180Կիլիկիա – 30, 52, 57, 58, 76, 94 Կիպրոս – 138 Կիսկիմ, գավառակ (կազա) – 108 Կիրդ աբ ազ – 105Կլորդար – 96Կյուրին,

գավառակ (կազա) – 21, 90թեմ – 90

Կ ողա կ – 105 Կո նիա , նա հանգ (վիլայեթ) – 120, 180Կովկաս – 58 Կոփ – 104Կռանի – 113Կո ւտ րաշեն – 108

Հազար են – 101Հալեպ,

թեմ – 89նահանգ (վիլայեթ) – 51, 52, 63, 82, 94, 120, 151, 152, 172, 178, 181

212


քաղաք – 56Համզաշեյ խ – 104Հանդ – 102 Հանկույսներ – 96Հապուսի – 112Հաս պսն ակ– 101Հարությ ու ն– 101Հարսն եք ար – 105 Հացկնի – 113Հաքյարի, գավառ (սանջակ) – 47, 52, 54, 59, 63, 143, 144, 151, 181Հունաստան – 164

Ղուրուչայ (Արմտան), գավառակ – 63, 108

Ճապաղջուր – 74Ճռասո ւն – 106

Մալաթիա, գավառ (սանջակ) – 20, 21, 52, 79, 90, 113, 143, 144, 151 գավառակ (կազա) – 113քաղաք – 113

Մակեդոնիա – 123, 154 Մաճառ ս– 101Մանդա ն – 101Մարաշ, գավառ (սանջակ) – 52, 82Մարդին,

գավառ (սանջակ) – 98, 110, 117, 143, 181 գավառակ (կազա) – 98, 111

Մարզվան, գավառակ (կազա) – 79Մեծ Բրիտանիա – 53, 55, 59, 82, 84, 117, 121-130, 133, 136, 138-140, 142, 150, 154, 159, 161, 168, 174

Մենթեշե – 180Մեջիթլու – 104Միդիաթ, գավառակ (կազա) – 98Մծբին, գավառակ (կազա) – 98Մոխրկ ուտ – 108Մոճկոնք – 103Մոսուլ, նահագ (վիլայեթ) – 63Մրկագոմ – 157Մուշ,

գավառ (սանջակ) – 40, 46, 52, 54, 58, 79, 82, 85, 124, 173, 181 թեմ – 87, 156 դաշտ – 156 քաղաք – 58, 59, 84, 94

Յոզղաթ – 180Յոնջալու – 104Յ ուզվե րան – 106

Նախիջևան – 164Նի խախ – 108Նիկոմիդիա – 74, 118 Նորաշեն – 96

Շապին Գարահիսար, գավառ (սանջակ) – 21, 79, 95, 114, 181 Շեյխ Յաղուբ – 104Շիրվ ան շեյխ – 104

Ոստին – 103

Չարսանջակ, գավառակ (կազա) – 74, 79Չմշկածագ,

գավառակ (կազա) – 21, 79թեմ – 90

Չնքուշ – 20, 56, 79, 110

213


Պաղեստին – 15, 164 Պավրոզ (Պաֆրա) – 81Պարսկահայք – 100 Պարսկաստան – 164 Պետերբուրգ – 159, 161 Պզտիկգյուղ – 101 Պողազքե ասա ն – 101

Ջեզիրե, գավառակ (կազա) – 98Ջերմուկ, գավառակ (կազա) – 21, 56, 98, 110

Ռոդոսթո – 120 Ռումելիա – տե՛ս Եվրոպական ԹուրքիաՌուսաստան – 53, 55, 71, 93, 102, 121, 128, 131, 142, 146, 149, 150, 152-154, 160, 161, 164, 169

Սա ղմ կա – 113Սասի կ – 103Սավուր, գավառակ (կազա) – 98Սար այ, գավառակ (կազա) – 101Սարուխան - 180Սեբաստիա (Սըվաս),

գավառ (սանջակ) – 74, 79, 82, 84, 85, 114, 180 թեմ – 96 նահանգ (վիլայեթ) – 8, 20, 28, 30, 37, 39, 44, 53, 57, 60, 76, 84, 90, 95, 100, 113, 114, 119, 126, 130, 140, 143, 144, 147, 149, 151, 152, 155, 160, 162, 163, 172, 181 քաղաք – 81, 109

Սիվրիհիսար – 74Սիրիա – 111, 164 Սլիվան, գավառակ (կազա) – 97

Սղերդ, գավառ (սանջակ) – 40, 52, 59, 63, 76, 79, 85, 109, 143, 151, 174, 176, 181 Սպեր, գավառակ (կազա) – 83Սուրբ Բարդուղիմե ոս – 101Սուրմալու – 164Սևերեկ, գավառ (սանջակ) – 20, 56, 98, 109, 110

Վաղ շեն – 113Վան,

գավառ (սանջակ) – 19, 42, 52, 79, 85, 152, 181թեմ – 78 նահանգ (վիլայեթ) – 7, 13, 19, 29, 30, 37, 39, 40, 44-48, 52-54, 58, 60, 63, 76, 82, 96, 100-102, 109, 117, 119, 123, 124, 126, 133, 137, 139, 140, 143, 144, 149, 150, 152, 154, 158, 159, 160, 162, 163, 172, 174, 179, 181 քաղաք – 20, 96

Վան իկ – 103Վա նք – 113Վասպուրական – 78, 94, 101 Վարագ (Վարագավանք) – 78Վերանշեհիր, գավառակ (կազա) – 98

Տաղվերան – 101Տատիկ, գյուղախումբ (նահիե) – 103 Տիվրիկ,

գավառակ (կազա) – 53, 79, 130 թեմ – 90 քաղաք - 21

Տոտի – 106Տոփ – 103Տրապիզոն, նահանգ (վիլայեթ) – 28, 57, 95, 100, 120, 123, 124, 152, 155, 181

Ցրոնք – 156

Ուրֆա – 148

Փարիզ – 11, 30, 75, 99 Փոքր Ասիա– 15, 30, 38, 51, 58, 71, 76, 83, 86, 122, 138, 140, 153, 164, 168 Փոքր Հայք – 76Փրթիկներ – 108

Քիլիս– 89 Քղի, գավառակ (կազա) – 77, 83, 107 Քու շնա – 113Քուրդիստան – 49, 63, 87, 98, 122, 123, 131, 137, 140, 150, 179

Ֆրանսիա – 53, 55, 75, 138, 154, 161, 163

Խմբագիր՝ Ազատուհի ՍահակյանՇապիկի ձևավորում և համակարգչային էջադրում` Արուսյակ Օհանյան