:ltalya kiitiiphanelerindeki bazr isldmi yazanalar

Taggtb G$kbtlgtn

iki sene evver-ltarya'da yaptrgrm tetkikrer arasrnda kiitfipha--nelerde bazr isldmi eserlere de-rastlamrEtrm. Esas itibarile tarihemtiteallik yazmalar beni irgilendirmekle beraber, dikkate de[,erbir krsrm dini, tasavvufi ve edebi eserreri de gdrmiig, bunrara aitkrsa notlar da almrqtrm. Memreketimizdeki kritiiphaneierin gok de-ierli yazma kolleksiyonran yeniden elden gegirita,gi u" trirrii ka-taloglarrn hazrrhklan yaprrdrir bir srrada bunlann-da aldkahlarcatarunmasrnda faide miildhaza ettigim cihetle burada bunlardanbahsetmeyi ve bulundukla' ktitiiphanelerdeki numaralarr ve hu-susiyetleri ile srralamayr uygun bulmaktayrm. Dergimizin isl6maragbrmdlarrna verdigi pek biiyiik rinerne ve ifasrna gayret ettigigahgmalara da kiiqiik bir rirnek oraca!.r kabul edilirsel 6u notlarrn,gerek bu kataloglarr hazrrlayanlar ve gerek istikbalde bu istika-mette gahgmak isteyecekler igin krsmen bir yol gdsterici karak-terinde olaca!.r dgik6rdrr.

Benim ziyaret ettis'im ve incelemerer yaptrsrm venedilr,Padova, Bologna, Floransa, ve Roma'nrn bazr- krittiphanelerindemevcud bu isl6mi yazmalar, diier trirkge, arapQa ve fdrsga ynz-malarla birlikte, muhtelif zamanlarda muhtelif aiimler ve miitehas-srslar tarafrndan tasnif ve tdrif edilmi;lerdir. Bunlar hakkrnda bukiitiiphanelerin ihtrsas kataloglarrnda kayrtlan ve bunlardan bah-seden italyanca eserlerde tanrtrlmasr vardrr. Fakat memleketimiz-de bunlar, pek az istisnasile, bilinmedigi gibi, katalog mahiyetin-deki eserlerde ne bu kiitiiphanererin hepsinden ne de

-mevcut yaz-

malardan teker teker bahis yoktur. Bu itibarla, burada bu yaz-mala' ranrtmaya gahgrrken bulundukla. koreksiyonlardaki numa-ralan ve eier mevcutsa, bahsedildikleri bu itaiyan cemiyet veeserlerine igaret edilecektir.

Italya ktitiiphanelerindeki incemelerimde bana rehber olan eserlanrnmrq degerli dlim G. Gabrieli'nin <ltalya ktiiiiphane ve ar-

194 TAyyiB Gorsircir\jgivlerindeki qark yazma ve haritalan> adr iie Floransa,da 1930 darnegrettifi gok krymetfi kataiog'Irugtur,

{G. Gabrie li, Manoscritti ee n e g t i A,

" /, i :: ";, r,:7:,"' ;!; rll;'J", fi|'^

t " "

^ "

Bu eser' muhterif itarya ki.itiiphanererindeki gark yazmararrnadair krsa ve rizlii birgl .,JJrk;lt ".kid"n

-n"- rl*"raa yaprtmrqtasnifleri ve negredilr;u

"*ri"ri tanrtmakta; gok defa onlara da-vanarak bu kritriphan"r;r;;;r,t#yut,n, birdr'nekte, fakat tiir'isark direrindeki -b,

. eserreri-'b;;;;'bir".

"r"" "i,n"rl"h"o,r. gimdibiz bunlan, bulundukf"., f.ri,Jpi"nil"rd", kendilerinden nanseditenkataloglardaki numaralan ile,,i;;;"y* galrgahnr.I. - Biblioteca Marciana (San Marko kitaphgr).Evvel6 Vene.dik,deki San Marko kritriphanesini ele alahm ::Bu kdtriphane Bibrioteca M;;"u"";. yahut Bibrioteea NazionareMarciana adrnr taErmakta ;.'*"urr"; s""-;;;;;;,1'.,"ydun,ndu

:1tJ,lr3"ii:X;; t"*" [i i*u

"iu,'"i,u,,ndan bahseden k ataros. ye

Simone Artat deua nnrut,"'o" ffni)^';,Tj|llfi, ?: ;;i;,t #lnsucritte

orien.

Bu eserde adr gegen Nani Giyazmalarda svrlr

{dr" ''

;: #;i.,"ffi t l,*t*ilt*i; ffiT;t#:Ti:*:l1-51"1i

jil"':'ffi ,'il'Jitg:glfr ',M?-!;;;;ili",i,nbaE,rsrrakamr a..'il* oi, cod"" ie;.; ;ffi 3"#r*ii[::,lii T#fr:Xeserler ve katarogrur, b.rruduki i., rr""*t bir yazmadan bahsettikrerip' il"1 ,,1 :il:Hl Tn

",?1, ru; i'd,

n " o't

" i r.

", i

", *

" l.

" 0,,, *..

Giovan ni e paor o . n um arasr,uu, ,nu,,ur"uoaTo ui"*ff":t" t"JrT"ff;bu ktittiphanenin eskid"r r'"*tri"i'y$.untu.aan jkisini bize hatrr-Iatmakta ve tanrtmaktadr;.;;;;'uounlo.""ekrerimiz,

sadece,tarih' cografva, seyah"tna*", ,itillldt ve har tercrimereri haricin-

iqi+i: illi :,ffi: "1 ilnl::?,; T;:J#,?'' i1 " r. i n, " ;;;;;' "

ra s, n d asa rhi bir tetki kin n?l

. u:

'".iu "r,"a"r ";", .i:b:?:il,,I':il"f1.ff :::yuka'da temas ettigimiz gill;;;#" tizerinde esasrr aragt,rmayapacak olanlara bi, muh-t,ra i"ii[il etmekteyiz.

italya k6ttphanelerindeki bazr islami yazmalar 195

1 - <ut!r+:-C\> Iskender-ndme

Assemanikatalogu'nunbirincicildvell2.sahifesindeCod.XL.numaraslileigaret-edilenve2S3sahife,T6minyattiriiihtivaettisi bildirilen bu yazma aynca €u numaralarr taqrmaktadtr:

N.ii Gi."amo 40, -Manuscritti

Orientali No' 90' Manusccitti

MarcianoNo.5Tkatalogdafarsc.aolarakiqarctedilen,hakikatteiliiJgi*r" Ahmedi'niniiirkge iskenderndmesi bulunan giizel bir

ya"*"adrr, kapak sahifesinde ya':,x ile <tbin elli alti tarihinde"' >

diye bir kayrd uurru- ai bu 'yazmamn XVI. asra ait olmasr da

miimkffndiir. Minyatiirlerin fotograflanntn ahndrSr bazr iqaretler-

den anlagrlmaktadrr. Sonunda *Tarih'i nazm-i isknedernd-g- (bu

Skendername-i Mustafa'nun hieretinden bellu yrl ki yediyiiz dok-

san ikincidi yrl) ve u-t-f c.fL> baqhklan(r[: o{i&: r-'5'l;*l-el rl4-

(:! +-\l Jt; .sn-ral f, b.rlunmaktadrr.Assemanikatalogundabukiitiiphaneninyenikolleksiyo-

nundan qu suretle bahsedilmektedir :

,, Nuooa Raccolti opuscoli T'XX, periodici 1045 (Dom' M'

B e r a r d e I I i codicum'otnni.um graecorum, arqbicorum, aliarumlue

Iinguarum, qui manuscripti in Biiliotheca Ss' Ioqnnis et Pauli oe'

netiarum ad Praedic:. as'serttantur catalogus' Senza note tip [1765]

i"n""o 7770, 16l:240. Bu kolleksiyonun sonradan bu kiitiipha-

n"y" intif.ul etti$i, grekce, a-rapga . ve diier dillerdeki

. bu yaz-

*ilur,n yuka'da isiilerini zikrettigimiz Ss' Giovanni (Joannis)

vePaolo(Faulivenetiarum)yeaid-kitaplarbulundufugoriilmek.tedir. Aynca As semani bizl,g0-105 numaralardaki kodekslerin,

krrm"rr,i693de Venedik'e ilticaea"nArn a vu d I br ah i m Ef end i

adrnda birisinin olup bu zatrn sonradan hiristiyanhir kabul ede-

rekcenubtaraflarrndaPaoloAntonioadrndakibirmanasttragir-digi ve orada 1697 de 6ldiikten sonra bu kitablann Venedik'de

bu- kiitiiphaneye (Biblioteca Marciana) intikal ettiiinin tahmin edil-

difinidehabervermektedir.Buyazmalararastndavaktilemev.c.fr olup ta Assemani kataloguna geQen, fakat' hAlen bulunamt-

rr". uir^r.odeks (cod. cll.) dg uu tahmini kuvvetlendirecek ma-

hivettedir. Zira h*stiyanlrt 6kidelerini tiirkge bildiren bir risale

oldugu bildirilmektedir :

TDoctrina Christiana. De Nominibus et Aliis' Turcice' Cod"

Chartaecus in folio. fol. 18>

2 .u)r-{" o*9 jy't J;c it:-l)>S. Aseemani katalogunun bihnci cild 234sahifesinde Cod;

cV. numarasr ile bildiriten ve keza lBerardell i, codicum omni'

196 TAYYiB GOKBTLGiN

um.. <Nuov. racc. opux. scient e lett...>] kaydr ile birlikte, ayncaSs. Giovanni e Palo 105 ve Mss. Orientali 199 numaralarrnr da"ihtiva eden bu yazma qu adr tagrmaktadrr:

<Historia Sacra Secundum Mahamatem, Turcice, Cod. Bom-byc. in 8. fol. 144>.

lsmine nazaran Siyer-i Nebevi ve Hiilefdy-r R6gidin tarihi an-Iaglhyorsa da, kitab tfirkge manzum ve mensrir edebi bir eserdir.iinvanr bagrnda silinmiqtir, kapafrnda hig bir izahat yoktur. zatennbu esere yanhg bir ad verildigi sonradan anlagrlarak kiitfiphanedefterinde megruhat verilmiE ve kitabrn igine de vaziyeti tavziheden bir kdgrt konulmugtur ki, bunda, yukarrda zikrettigimiz un-van yazrhdrr. Yazma, filhakika 144 varaktrr. ogiincii varakta<-Lf-nrtt cc!> f4511 varsa da miiellif, kendi adrnr bildirmemek- .

te, srk srk <dit 6r.r> ve <ul:l pD bafSklal ile manzum krsrm_larda maksadrnr ifade etmektedir. Mfitedkip varakta <;L-15 lbT>diye hikdyesine baglar, varak 7 de o.y r$ 6t!.1 j*. i,S c,;- p

daha sonra da ;l"rfLcslr^ jl ;r-f Jy3 o\27 oT a;teL J, ;a-i_><6t;rt diye devam eder, bildhara mesnevisine konu yaptrfrm<...;,;5 r^L ;.r:fr.rf $;:-s,;-d. *b .r. d^ .1-u-tilD suretinde tas-vire gahgrr.

3 - Tefsir

Bu katalogda ss. Giovanni e paolo 107 ve Mss. orientaliNo:37 [Berardelli] kayrtlan ile iEaret edilen Cod. C VII. Euldtince baghir tagrmaktadrr :

<De Turcarum Ritibus, Turcice, Cod. Bombyc. in 12. fol.7g>Eser, filhakika ismi ve mfisemmaslna uygun olarak 7g varak-

tan ibaret tiirkge bir tefsirdir. Istinsah tarihi yoktur, yazr gtizel-dir. ve XVII. asrr yazmalarmdandrr. Baglangrg gciyledii:g-13-Lr oFl .;- .-i o-r-'r)r j na-;.:IF-;X;U ", lsVclt.,

<<...;r:,lel .1ti. Jtal ,s-f eb Zss_. 4J' )el ..,+-,,+-l Jthl ,fBir krsrm sahifelerde namaza, stinnete ve di'i meselelere dair

haqiyeler vardrr. Kitabrn sonunda kapak sahifesinde Eu kayrd 96-riilmektedir :

o.tr*o,p dJ;Jl-1; oL cli{- gLit +. "Yt- 3.r-t +f .,lrt-f :-LD.( 1090 e y-; Z; j,Jr-:tl

italya kfitiiphanelerindeki bazr islimi yazmalar 197

S. Assemani katalogunun mfiteakipiiq numarasrnda kayrthyazmalarr maalesef hdlen tsiblioteca Marciana'da bulmak kabilolamamrEtrr. Her iigiinfin de tiirkge ve dini eserler oldu!'u kayrtla-rtndan anlagrlmaktadrr. Bunlardan birincisi (Cod. CVIII) dua veibadete miiteallik ttirkge ve arabca tr06 varakhk bir risaledir:

<Turcarum arationes et Devottones. Arabice et Turcice Cod.Bombyc. in 16. fol. 106>.

lkincisi (Cod. CIX.) <Tiirklerin telAkkisine 96re ilahi a$k>diye anlatrlan 38 varaktan ibaret bir risaledir:

<De Amore Dei Juxta" opinionem Turcarum, Turcice, cod.Bombyc. in I fol. 4B>.

Bunlardan iigfidcfisfi de (Cod. CX) yine isldm dkaidi hakkrn-da sual ve cevaplardan ibaret oldu!.u kaydrndan anlagrlan ve 38varaktan ibaret diger bir risaledir:

<Quesita cum Responsionibos suis. ad rationem q)irtendi Spec-tantia secundam Mahametem" Turcice Cod. Bombvc. in 8. fol 38>

4 - urS*l J' .)lj J"g "r^U ;2-V> Humdgun-n6.me

S. Assemani katalogunun birinci cild s.235 de Mss.Orientali ve Ss. Giovanni e Paolo No: 115 numaralan ile kayrdhcod. CXV. E<iyle yanhg bir unvan tagrmaktadrr :

Historiq. Muhamedis Ben Abdalq,. hoc est filii serai Dei,Turcice, Cod. Bombyc. ie 4 fol. 314>

Kitabrn birinci kapak sahifesinde +"b s1_b -[k- *t:-f ;*:l>.;-:;L:")l .tca llaiLl J# :[fr. (r-^ d.l rr-lp kaydl bulunduSu gibi,igersinde de(varak4)mffellif K r n a I r z a d e Al i e f e nd i Kanuni SuI-tan Suleyman devrinde Edirne'de cami-i cedid (US $erefeli cimi)civanndaki medrese-i dtikaya (Peykter Medrasesi) miiderris t6yinedildigi zaman u,r!- -,1rJn den tercfime etmek suretile bu eserivtcude getirdiiini uzun uzadrya anlatmaktadrr: Yazmanrn iigiinctikapak sayfasrnda gu kayrt g<irtilmektedir: .;h -i oi. l:,-j31>>

Eserin .s 1059 jtJt.r^c -k,(lt ci riilol-;,- JIJ inij gj c---Jl ur^rcsonunda istinsahrnrn 998 h. de yaprldrg.r bildirilmektedir. Diizgiinve giizel.bir yazr ile yazrlmrg bulunan"bu yazmada baghklar krr-mtzt olup igine kolayhkla bulunabilmesi igin renkli ipliklerdenigaretler konulmugtur.

5 - ltm-i ndcuma ddir rt"sdle.

Cod" CXVI. numara ile kayrth Ss. Giovanni e paolo 616 ve

198 'TAYYIB GOKBiLGiN

Mss. Orientali No.22[Berardellil bir ttirkce kitabrolduSu bildirilmiqlir :

<Astronomia Turcice in 8 fol. 75> Bu eser hakikatte iki ktstm-drr. Birinci krsrm 37 nci varaka kadar farqca ibareli, baErndakerrat cedveli bulunan ve bir gok hesab meselelerini, problem-lerini hal qekilleri ile birlikte ihtiva eden pargadrr.

Varak 37 de 9t7 +* uL:,; ,-f rllla^' ;. 6*- -:^*:.ll .j-Jl-r.c r*:-f><<L!.rlrra $ o.uUy^ .;*;11-ro 4f,LJ *L Jr-Ll xi j kaydile ki-tabrn yazannl ve iahibini bildirmektedir. Bundan sonraki ikincikrsrm tiirkqe olup yine hesap meselelerini, evvelki krsmtn tcrct-melerini, ihtiva etmektedir. Fakat misaller daha qok ve ameliyelerdaha fazladrr. Sonunda (varak 75) bunun h. 908 de yazrldrg'rnrgdsteren Eu kayrd mevcuttur:

.uit.-ie ,-rls' +- )jri L)^ r-"il c;tt rF Jt\rl j Tr.t,Assem ani KatalogundakayrthllT,llSve 119 romen rakam-

larile igaret edilen bu vadideki yazmalar da hdlen kiittiphanedemevcud degildir. Bunlardan birisi (Cod. CXVII.) aylar ve med-hilleri hakkrnda olmakla enteresan bir risale gibi gdriinmekte veqciyle tanrtrlmaktadrr :

<Mensium, Lunarum el significationes, Turcice, Cod. Bombyc.in 8. fol. 30..

6 - <i[b C-* irLr-o Sermdge-i $eyh-i Alt*dn

Ss. Giovanni e Paolo j30 ve Mss. Orientali No:38 numaradakayrth Cod. CXXX., kaydrn hildfrnda olarak farsqa edebi ve ah-lAki manzum bir yazmadrr, unvanl g6yle gristerilmigtir :

<De eleganti Sermone, Authore Rosa Viridarii dicto. Turice,Cod. Bombyc. in 8. fol. 60r.

Kapak sahifesinde bazr yazrlar ve miihi.irler vardrr. Miihiir-

lerden biri <<.rt' gr. ** -u;11> digdri de <6.aly.l;. jlr\-,.;;11> dir. Baq

tarafrndaki miizhhep baqhkta giiqliikle okunan < dttt C, iJ.- n

unvanl vardtr. Iqinde ise .. ..' j .l; ;: >> meyanrnda olmak iizere

ilf. -,r> o <<.r!;^l- -ilr; ;.ro c <<j)t!t ;l-. ;rr> ' .( JH c51! oLti ,r 7,

<.1^K,li' iie;:)) ' ..,r,r;1, {_r4 vesaire gibi bag|klar mevcuttur.

itaya kiitiiphanelerindeki bazr islimi yazmalar 199

7 - <;1hll s'-V: Dakagik abHakagik Kemal Paqa - zider'{atalogo Dei codici Orientali de Ss. Joanis et Pauli kiitiipha-nesinden CXXK./140 numara ile gelmig bulunan ve Mss. orientaliNo. 25 dif'er numarayr tagryan yazmaya Ldtince qu unvan veril-rnigtir.

oDe elegantia linguarum Turcice et Arabica fol. 171". baqrnda-

ki mi.izehhep baqhkta <;,blt j;b.:> yaztldrir gibi kapakta da Ke-rnal Paga-zdde'nin Dekayrk-al-Hakayrk adh eseri oldugu kaydedil-rnigtir. Hagiyesi ve istinsah tarihi yoktur,,fakat XVI. asrr yazmasroldugu anlagrlmaktadrr. Kapak sahifesinde $am kadrsr D e r v i E

bin $eyh Mehmned'in kitabr oldu!'u ve 1100akgeye satrnahn-.drir hakkrnda bir kayrddan ve bir iki beyitten bagka bir geyyoktur.

8 - AhIAk risalesiCatalogo dei codici orientali de 158 stra numarasrnda Cod.

CXXXIL olarak ve oHistoriu Sansonis et moralis aliguau unvanlile kayrth bulunan ve Assem a ni'de Cod. LXXXII P. 193 P. il.,-olarak zikredilen bu yazma bagrndan noksandrr. Birinci sahife

Edyle baglamaktadrr: ytrl d-br oK'K9l *-;F;. y;t' o;iit o-ii CtyPt...,:|s;;1- iEerisinde kelimelerin ldtince mukabillerini tetkik. edenbirisi tarafrndan yazrlmrg kayrtlar gdriilmektedir. Eserde Adem,Havva ve $eytan'dan bahseden ve bir gok nasihatlarr ihtiva edenhikiyeler vardrr. Yazmanm 7172 (1758) de istinsah edildigi kayrt-hdrr. 109 varaktrr. Bu yazmanrn numaralan g<iyle slralanmtgttr:

Mss. orientali No : 732; Nani Giovanni 82; Collocazione 108'Bu yazmalar arasrnda trirkce - arabca ve ttirkce - farsca l0gatlarbulundugu qibi tiirkce, arabca gramerlerde mevcuttur. Cod. CXXXIIIde kayrtlr bulunan miingaat mecmuaslna <Methodus scribendiEpistolas, Turcicein 4; fol. 600 halen rastlanamadrir gibi Cod,CXXXIVde kayrth goriilen eser de ,Epistolae et Carminauaria.Turcice- Percice, Cod, Bombyc. in 8. fol 139': diger bir yazrmtzdabahis konusu etmek istediiimiz bir osmanh tarihi ve btiyiik bir'lhtimale Taciit-tevarih'in bir ktsmldtr.

Bir de Cod. CXL. numarastnda kayrth bulutran gtiyle bir en-tereshn gramer mevcuttur' :

<,Grammatica Giovsri (t ss.'{ ) idest; Pretiosi. lnterprete Ma-

'thometo, Fortitudine dicto. Arabico-Turcice Cod. Bombyc, in 4,

-i{ol. 232',.

2OO TAYYiB GOKBILGiN

9 - 3) .i+"r'f,> Muha.mmedige

b) < rajt-: e-i- ;!r". ,Jet-y ss4rel-i ma'rit'et-i saat-i rLzhd.Catalogo dei cadici orientali'de 162 srra numarasrnda ve Cod*

cxxxvll. olarak gegen ve ay'ca Mss. orientali 137; Nani Gio-vanni 87, Collocazione 63 numaralarrnr taqryan 292 varaktan iba-ret yazma iki eseri ihtiva etmektedir. Birincisi olan Muhammediyeiqin.katalogda Eu serlavha konmuqtur: <<Muhammed Efendi collactocomminum in laudem Muhametis Prof hetae>. Eser baq tarafrndannoksandrr. Sonunda +-r.Jr *lt--Jl, [,--., ibaresi gegmektedir. En ni-hayetinde kitabrn miistensihi olan -;l- o. CL.tn 962 de (156aliyazdrfrnr gdsteren Eu metin mevcuttur:.":d)t? ;r,,;'*.c;Jkll ri:( tr_ ...Ar"lrd.e -ri3 Ji.;.irl;r., .,.i:-(l' c.f>

*...Jt-y. -r. jL. ;lr 4Jr .,:-f fi--i, J;-, Glt .,:--.Bu yazmanw 72 varakdan ibaret olan ikinci krsmr ise kata-

logda gdylece kaydedilmigtir :

<Tractatorg de aariis Lunae aspectibus, Cum computo lunari et.solari et...>

Bir gok hagiyelerle dolu olan. bu astronomiye ait eserde ge-killer ve cedveller de bulunmaktadlr. Bagrnda.itrj;;,;' L.;j-'-,1e.9':baghsl ile yazmanrn mahiyeti agrklanmrEtrr. yazr okunakrr ve ha--rekeli ise de bazr yerleri rutubet aldrgr igin silinmiptir.

10 * Dint, ahldki risd.leMiiellifi Mehmed b. Piri AIi ayni katalogun 163srra numa-.

rastnda Cod, CXL (Mss. orientali 140), aynca Na.ni Giov. 90 ve.colloeazione 157 numaralannr da tagryan 57 varakhk bu risale,,(bk. Assemani, P. II., p. 196, cod. XL.) gu snretle kayrthdrr:

<Testamentum Muhametis filii Pir Ali {Tractatus moralts, qu-,ad fidern Mahometil.

Bu sureti tesmiye, muhakkak ki, kitabrn birinci sahifesinde-mfiellifin kendi adrnr yazdr['r yerde bunun bir vasiyet olduiurhakkrndaki ifadeden neg'et efmig oracaktrr. BerinCi sutrrda n(..'L6c -io ,J'.y_ rr. sf 2,^i:119;*J!;;Ji ;lr 3;ll i^oy oj$ a., Lr ....dedikten sonra: u...f,-,Jrl ir-o Jri:r diye devam etmekte ve (. Jt-,n*-1T' $-' . ;i' o ;.$3 Vi , Ll:* si-. ...;-^! ;L)t" .. r-1-:Jl ;1"*vesaireyi bahis konusu eylemektedir. Yazr giizeldir, krsmen hare*-kelidir, sonunda ne istinsah tarihi ne de miistensihin adr yoktur-"Anca-k XVI. 6srr ronu veya XVII. asrr baqlannda yazrlmrs olmasnmuhtimeldir.

(Devamr var)