تولۇق ئوتتۇرا مهكتهپلهر ئۈچۈن دهرسلىك كىتاب

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

مۇئهللىپ: پروفېسسور دوكتور باقى ئادهم

تۈركچىدىن ئۇيغۇرچىلاشتۇرغۇچى: ئوسمان قادىر

نهشىرگه تهييارلىغۇچى:

پروفېسسور دوكتور باقى ئادهم

تۈركچىدىن ئۇيغۇرچىلاشتۇرغۇچى:

ئوسمان قادىر

ئالاقىلىشىش ئادرېسى:

yamgur5@gmail.com

كىرىش سۆز

ئاللاھتائالاغا رىزىقلاندۇرغان بىلهن نېمىتى ئىمان بهندىلىرىنى ئاجىز بىز چهكسىز ھهمدۇ-سانالار بولسۇن.

كائىناتنىڭ بولغان ۋهسىله چىقىرىشقا يۇرۇقلۇققا زۇلمهتتىن ئىنسانىيهتنى ئهھلى ۋهسهللهمگه، ئهلهيھى سهللهللاھۇ مۇستاپا مۇھهممهد ئهبهدىسى پهخرى بهيتىگه، ئهسھابىغا، قىيامهتكىچه يولىدىن ماڭغانلارغا دۇرۇت ۋه سالام بولسۇن.

ھۆرمهتلىك ئوقۇرمهن!نهشىر تهرىپىدىن مىنىستىرلىگى مائارىپ تۈركىيه كىتاب، بۇ قولىڭىزدىكى مهكتهپلىرىده ئوتتۇرا تولۇق ئىمام-خاتىپ قايسى ھهر تۈركىيهدىكى قىلىنىپ، كىتاپتىن ناملىق تارىخى» دىنلار «سېلىشتۇرما قىلىنغان دهرسلىكى ئوقۇتۇش ئۇيغۇنۇشنىڭ دىنىي ۋهتهندىكى ئۇيغۇرچىلاشتۇرۇلدى. ئۆزگهرتىلىپ، قىسمهن تۈرتكىسىده مۇقهددهس دىنىمىزنىڭ ھهقىقهتلىرى، ۋهتهن ئىچى ۋه سىرتىدا تهتقىق قىلىنىشقا، بۇ ھهقته ئهسهر يېزىش ئىمكانى بولمىسىمۇ، لېكىن تهرجىمه ئهسهرلهر

بىلهن تونۇتۇلۇشقا غهيرهت قىلىنىۋاتىدۇ.سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى دىنى ئىلىملهر ساھهسىدىكى چوڭ بوشلۇقلاردىن مهكتهپ ئوتتۇرا تولۇق قهدهمده دهسلهپكى تولدۇرۇشنى بوشلۇقنى بۇ بىرى. بۇ باشلىدۇق. بىلهن ئۇيغۇرچىلاشتۇرۇش ئهسهرنى بىر تۈزۈلگهن سهۋىيهسىده ئهسهر بىزگه سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى ھهققىده دهسلهپكى مهلۇمات بېرىدۇ. بۇ ئهسهرنى ئۇيغۇرچىلاشتۇرۇشتا ئىسلامىيهتتىن باشقا دىنلارنىڭ دىنى ئاتالغۇلىرىنى ئۇيغۇرچىلاشتۇرۇشتا مهلۇم قىيىنچىلىقلارغا دۇچ كهلدۇق. باشقا دىنلارنىڭ دىنىي ئاتالغۇلىرىنى ئىلاجى بار ئۇيغۇرچىلاشتۇرۇشقا تىرىشتۇق. لېكىن بهزى ئاتالغۇلارنى ئهپۇ ئوقۇرمهنلىرىمىزدىن ھهقته بۇ بولمىدى. مۇمكىن ئۇيغۇرچىلاشتۇرۇشقا

سورايمىز. ھۆرمهتلىك كىتابخان!

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى ھهققىده مهلۇمات ئىگىسى بولۇش، ۋهتهن ئىچى ۋه سىرتىدا ئېلىپ بېرىلىۋاتقان خرىستىئان مىسسئونېرلىگىنىڭ ئالدىنى ئېلىشتىمۇ تۇنجى قىلىنغان ھهققىده تارىخى دىنلار سېلىشتۇرما كىتابىمىز بار. رولى مهلۇم كىتابتىكى ئهھۋالدۇر. تهبىئى بولىشى خاتالىقلارنىڭ ئۈچۈن بولغانلىقى ئهمگهك بۇ ئاللاھ جانابى بولسۇن. رازى ئاللاھ بهرگۈچىلهردىن كۆرسىتىپ خاتالىقلارنى كىتابىمىزنى ئوقۇغان ۋه پايدىلانغانلارنى ئىككى دۇنيا سائادىتىگه ئېرىشتۈرسۇن!

تىرىشچانلىق بىزدىن، ھىدايهت ئاللاھتىندۇر. نهشىرگه تهييارلىغۇچىدىن

5

مۇندەرىجه

1-باپ. سېلىشتۇرما دىنلار تارىخىغا كىرىش / 111. تهبىرى، تېمىسى ۋه مېتودى......................................................... 112. سېلىشتۇرما دىنلار تارىخىنىڭ دىنىي ئىلىملهر ئارىسىدىكى ئورنى.................. 123. ئىسلام ئاساسى بىلىملىرى بىلهن بولغان مۇناسىۋىتى............................... 133.1. تهپسىر بىلهن بولغان مۇناسىۋىتى.......................................................1314..................................................... 3.2. ھهدىس بىلهن بولغان مۇناسىۋىتى3.3. فىقىھ بىلهن بولغان مۇناسىۋىتى..........................................................143.4. كالام بىلهن بولغان مۇناسىۋىتى..........................................................154. باشقا دىنلارنى ئۆگىنىشنىڭ ئىسلامدىكى ئهھمىيىتى............................... 155. تۈركىيهده سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى ئىلمىنىڭ قىسقىچه تارىخى.................. 17

2-باپ. دىننىڭ ماھىيىتى / 2121 ........................................... 1. دىنغا مۇناسىۋهتلىك ئاتالغۇ ۋه ئىزاھاتلار2. دىننىڭ تهبىرى........................................................................ 212.1. دىنشۇناسلارنىڭ تهبىرى.....................................................................212.2. ئىسلام ئالىملىرىنىڭ دىنغا بهرگهن تهبىرى..........................................2223......... 2.3 دىننى ئۆزىنى تهشكىل قىلغۇچى ئامىللارغا ئاساسهن تهبىر بېرىش3. دىننىڭ مهنبهسى ھهققىدىكى قاراشلار............................................... 2424............................................................ 3.1. تهدرىجى تهرهققىياتچى قاراش3.2. ۋهھىينى ئاساس قىلغان قاراش..........................................................264. دىن بىلهن ئهپسانه ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋهت.................................... 2830 .................................. 5. دىننىڭ ئىنسان ھاياتىدىكى ئورنى ۋه ئهھمىيىتى

3-باپ. كۈنىمىزدىكى دىنلار ھهققىده قىسقىچه مهلۇمات / 3131 ....................................................... 1. كۈنىمىزدىكى دىنىي جۇغراپىيه36 ............................................................................ 2. يهھۇدىلىك2.1. يهھۇدى، ئىبرانى ۋه ئىسرائىل ئاتالغۇلىرى...........................................362.2. يهھۇدىلىكنىڭ تهبىرى.......................................................................382.3. يهھۇدىلىكنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى ۋه تهرهققىياتى.................................38

6

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

2.4. يهھۇدىلىكنىڭ ئاساسى ئالاھىدىلىگى..................................................432.4.1. تاللانغانلىق............................................................................442.4.2. مۇقهددهس تۇپراق ۋه مابهت (ئىبادهتخانا)................................442.4.3. مهسىھچىلىك...........................................................................4647.............................. 2.5. يهھۇدىلىكنىڭ ئون ئاساسى پرىنسىپى: ئون ئهمىر2.6. كۈنىمىزده يهھۇدىلىك........................................................................482.6.1. ئورتودوكسال يهھۇدىلىك.........................................................482.6.2. زامانىۋى يهھۇدىلىك................................................................492.7. يهھۇدىلىكنىڭ باشقا دىن ۋه ئىرقلارغا بولغان قارىشى.........................502.8. قۇرئانى-كهرىمده يهھۇدىلىك ۋه يهھۇدىلار.........................................5152 ......................................................................... 3. خرىستىئانلىق3.1. خرىستىئانلىق، ناسرانى ۋه ناسارا ئاتالغۇلىرى......................................523.2. خرىستىئانلىق تهبىرى........................................................................5253........................................................................ 3.3. خرىستىئانلىق تارىخى3.4. خرىستىئان مهزھهپلىرى......................................................................54

Ⅱ .3.5-ۋاتىكان كونسىلى (كېڭىشى) ۋه خرىستىئاندۇنياسىغا كۆرسهتكهن تهسىرى............................................................563.6. خرىستىئانلىقنىڭ ئاساسى ئالاھىدىلىگى..............................................573.6.1. مهسىھچىلىك...........................................................................573.6.2. چىركاۋ ۋه ساكرامهنتلهر...........................................................5757........................................................................ 3.6.2.1. چىركاۋ58................................................................ 3.6.2.2. ساكرامهنتلهر3.6.3. قۇتۇلۇش پرىنسىپى.................................................................603.6.4. مىسسىئونېرلىق........................................................................603.7. خرىستىئانلارنىڭ باشقا دىنلارغا بولغان قارىشى...................................6162.................. 3.8. قۇرئانى-كهرىم نوقتئىنهزىرىده خرىستىئان ۋه خرىستىئانلار4. ئىسلامىيهت............................................................................ 634.1. ئىسلامنىڭ كهلىمه ۋه ئاتالغۇ مهنىسى...................................................634.2. ئىسلامنىڭ يهھۇدىلىك ۋه خرىستىئانلىق بىلهن بولغان مۇناسىۋىتى........... 634.3. ئىسلامنىڭ بارلىققا كېلىش سهۋهبى.....................................................654.4. ئىسلامنىڭ ئاساسى ئالاھىدىلىگى ۋه باشقا دىنلاردىن پهرقى.................6668....................................................................... 4.5. ئىسلام ۋه باشقا دىنلار69 ............................................................................. 5. ھىندۇئىزم

7

مۇندەرىجه

5.1. ئاساسى ئالاھىدىلىگى........................................................................6970.................... 5.2. قارما ۋه تهناسۇھ (رهنكارناسيون = يېڭىدىن بهدهنلهنمه)5.3. قاست سىستېمىسى.............................................................................7172.......................................................... 5.4. يوگا ۋه مهدىتاسيون (ئېتىكاپ)5.5. كالىنى ئۇلۇغلاش...............................................................................735.6. ھىندى تۇرمۇش ئادىتى......................................................................746. بۇددىزم................................................................................ 766.1. ئاساسى ئالاھىدىلىگى........................................................................766.2. دۇنيا قارىشى.....................................................................................776.3. بۇددىستلارنىڭ رىئايه قىلىشقا تېگىشلىك پرىنسىپلىرى.........................776.4. قارما ۋه تهناسۇھ................................................................................786.5. يوگا ۋه مهدىتاسيون..........................................................................796.6. نىرۋانا...............................................................................................7979 ............................................... 7. تۈركىيهده ئىسلامىيهتتىن باشقا دىنلار7.1. يهھۇدىلىك.......................................................................................807.2. خرىستىئانلىق....................................................................................82

4-باپ. دىنلاردا ئهقىده / 851. ئهقىده ئاساسلىرى..................................................................... 851.1. يهھۇدىلىكنىڭ ئهقىده ئاساسلىرى.......................................................851.2. خرىستىئانلىقنىڭ ئهقىده ئاساسلىرى...................................................861.3. ئىسلامىيهتنىڭ ئهقىده ئاساسلىرى.......................................................8787 .................................................................. 2. ئهقىده سېلىشتۇرۇش2.1. تهڭرى ئهقىدىسى...............................................................................8788..... 2.1.1. يهھۇدىلىك، خرىستىئانلىق ۋه ئىسلامىيهتته تهڭرى ئهقىدىسى2.1.2. ھىندۇئىزم ۋه بۇددىزمدا تهڭرى ئهقىدىسى................................902.2. پهيغهمبهر ۋه دىن ئىجات قىلغۇچىلارنىڭ ئهقىدىسى.............................9191........................................ 2.2.1. پهيغهمبهر ۋه دىن ئىجات قىلغۇچىلار2.2.1.1. مۇسا ئهلهيھىسسالام.......................................................9192....................................................... 2.2.1.2. ئىسا ئهلهيھىسسالام2.2.1.3. مۇھهممهد سهللهللاھۇ ئهلهيھى ۋهسهللهم.........................932.2.1.4. زهردۈشت.....................................................................9495.......................................................................... 2.2.1.5. بۇددا

8

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

2.2.2. دىنلاردىكى ئورنى...................................................................962.3. ئاخىرهت ئهقىدىسى............................................................................972.3.1. ئاخىرهت ئالىمىنىڭ ماھىيىتى...................................................982.3.2. ھېساب بېرىش........................................................................982.3.3. جازا ۋه مۇكاپات......................................................................9899........................ 2.3.4. ئاخىرهت ئهقىدىسىنىڭ ئىجرا قىلدۇرۇش كۈچى2.4. مهھدى، مهسىھ ئهقىدىسى................................................................1002.4.1. مهھدى، مهسىھ.....................................................................1002.4.2. مهھدى، مهسىھ ئهقىدىسىنىڭ مهنبهسى..................................101101.................... 2.4.3. مهھدى، مهسىھ ئهقىدىسىنىڭ دىنلاردىكى ئورنى2.5. مۇقهددهس كىتاب ئهقىدىسى............................................................1032.5.1. مۇقهددهس كىتابلارنىڭ تۈرلىرى ۋه مهنبهلىرى........................1032.5.1.1. يهھۇدىلىكنىڭ مۇقهددهس كىتابلىرى..........................1032.5.1.2. خرىستىئانلىقنىڭ مۇقهددهس كىتابلىرى.......................104105.......................... 2.5.1.3. ئىسلامىيهتنىڭ مۇقهددهس كىتابلىرى2.5.1.4. ھىندۇئىزمنىڭ مۇقهددهس كىتابلىرى...........................1062.5.2. مۇقهددهس كىتابلارنىڭ دىنلاردىكى ئورنى ۋه ئىمتىيازى..........106

5-باپ. دىنلاردا ئىبادهت ۋه ئىبادهت يهرلىرى / 1091. دىنلاردا ئىبادهت..................................................................... 1091.1. دۇئا ۋه ناماز....................................................................................1101.2. رامىزان............................................................................................1131.3. ھهج...............................................................................................1141.3.1. ھهج مهركهزلىرى...................................................................1151.3.2. ھهج قىلىش ئۇسۇللىرى.........................................................1151.3.3. ھهجنىڭ ئىجتىمائىي رولى.....................................................119119........................................................................................... 1.4. سهدىقه1.5. قۇربانلىق قىلىش.............................................................................121123.................................................. 1.6. مۇقهددهس كۈن، كېچه ۋه بايراملار1.6.1. مۇقهددهس كۈن ۋه كېچىلهر..................................................1241.6.2. بايرام (ھېيت)لار...................................................................125127 ......................................................... 2. دىنلارنىڭ ئىبادهت يهرلىرى

9

مۇندەرىجه

6-باپ. دىنلارنىڭ ئهخلاق ئاساسلىرى / 1311. توغرىلىق.............................................................................. 1312. پاكىزلىق.............................................................................. 1323. ياخشىلىق ۋه ياردهملىشىش......................................................... 1334. چوڭلارغا ھۆرمهت.................................................................... 1355. باشقىلارغا زىيان سالماسلىق......................................................... 1365.1. قان تۆكمهسلىك..............................................................................137137........................................................................ 5.2. ئوغرىلىق قىلماسلىق5.3. زىنا قىلماسلىق................................................................................1385.4. يالغان گۇۋاھلىق بهرمهسلىك............................................................140

7-باب. كۆپ دىنلىق، دىئالوگ ۋه مىسسىئونېرلىق / 141141 ......................................................................... 1. كۆپ دىنلىق142 .................................................................. 2. دىنلار ئارا دىئالوگ3. مىسسىئونېرلىق....................................................................... 1433.1. تۈركىيهده پائالىيهت قىلىۋاتقان مىسسىئونېر تهشكىلاتلار......................144144.............................................................. 3.1.1. خرىستىئان گۇرۇپلار145................................................................. 3.1.1.1. باپتىستلهر3.1.1.2. ئادۋهنتىستلهر.............................................................1463.1.1.3. مهسىھ ئىشهنگۈچىلىرى................................................1463.1.2. ياھوۋا شاھىتلىرى.................................................................148150............................................................................... 3.1.3. باھائىلار152............................................................ 3.1.4. باشقا دىنىي گۇرۇپلارپايدىلانغان ماتېرىياللار.....................................................................................155

11

1-باب. سېلىشتۇرما دىنلار تارىخىغا كىرىش

تهبىرى، تېمىسى، مېتودى .1سېلىشتۇما دىنلار تارىخى دىنلارنىڭ ئوخشاش تهرهپلىرى بىلهن ئوخشاش بولمىغان تهرهپلىرىنى سېلىشتورۇپ تهتقىق قىلىدىغان بىر ئىلىمدۇر. بۇ ئىلىم ئۈچ ساھهنى ئۆز ئىچگه ئالىدۇ. بۇلار: سېلىشتورۇش، تارىخ ۋه دىندىن ئبارهت. سېلىشتورۇش بۇ ئىلىم ساھهسىنىڭ ئومۇمى مېىتودىنى كۆرسىتىدۇ. تارىخ سۆزى بۇ ئىلىمنىڭ بىر تارىخ ئىلمى

ئىكهنلىكىنى، دىن بۇ ئىلىمنىڭ تېمىسىنىڭ دىن ئىكهنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. تارىخ ئىلمىنىڭ ھهرخىل تۈرلىرى بار. تېمىسىغا قاراپ بۇ تۈرلهر ھهرخىل ئىسىملار بىلهن ئاتىلىدۇ. پهلسهپىنىڭ تارىخى تهرهققىياتىنى تهتقىق قىلىدىغان ساھه پهلسهپه تارىخى، قانۇننىڭ تهرهققىياتىنى تهتقىق قىلىدىغان ساھه قانۇن تارىخى دىېيىلىدۇ. ئىنسان ھاياتىدا مۇھىم ئهھمىيهتكه ئىگه بولغان دىنلارنى ئاساسى تېما قىلغان تارىخ

ئىلمى سېلىشتورما دىنلار تارىخى ياكى دىنلار تارىخى دىېيىلىدۇ. سېلىشتورما دىنلار تارىخى تارىختىن بويان كۈنىمىزگىچه مهۋجۇت بولغان بارلىق دىنلارنى مۇستهقىل مهيداندا تورۇپ، سېلىشتورۇپ تهتقىق قىلىدىغان بىر پهندۇر. بۇ سهۋهپتىن، سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى مهلۇم بىر دىننى قوغداشنى ئاساس قىلىدىغان ئىلاھىيات ئىلمىدىن پهرقلىنىدۇ. بۇ ئىلىم بارلىق دىنلارغا ئوخشاش مۇئامىله قىلىدۇ. دىنلارنى ھهق ياكى باتىل دهپ باھالىمايدۇ. دىنلارنى مهلۇم بىر قېلىپقا كىرگۈزۈپ، ئىزاھات بهرمهي ئهينهن بايان قىلىدۇ. بىردىن كۆپ دىننى تهتقىق قىلىشنى ئاساسى تېما قىلغانلىقى ئۈچۈن بۇ ئىلىم ساھهسى ئىسلام تارىخى، خرىستىئانلىق تارىخىغا ئوخشاش

پهقهت بىرلا دىننىڭ تارىخىنى تهتقىق قىلىدىغان ئىلىم ساھهسىگه ئوخشىمايدۇ. سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى ئۆتمۈشته ۋه كۈنىمىزده مهۋجۇت بولغان پۈتكۈل دىنلارنى تهرهققىياتى، كېلىشى، بارلىققا دىنلارنىڭ تهتقىقاتتا بۇ قىلىدۇ. تېمىسى تهتقىقات بىر-بىرىگه كۆرسهتكهن تهسىرى، سېلىشتۇرما تارىخلىرى، ئهقىده، ئىبادهت، ئهخلاق

سىستېمىسى، دىنىي جهمئىيهت ۋه مهزھهپلىرىنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ.

12

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخىنىڭ مېتودى نېمه؟

سېلىشتۇرمىشۇناسلىق تارىخى مېتودى ئاساسى تارىخىنىڭ دىنلار سېلىشتۇرما ۋه تهرهققىياتى كېلىشى، بارلىققا دىننىڭ تارىخى دىنلار سېلىشتۇرما مېتودىدۇر. يۇقۇلىشى قاتارلىق باسقۇچلارنى تارىخى سېلىشتۇرمىشۇناسلىق مېتودى بىلهن تهتقىق قىلىدۇ. بۇ ئىلىم ساھهسى پهلسهپىگه ئوخشاش ئهقلى ئامىللار بىلهن دىنىي ئامىللارنى تهجرىبىدىن مهۋجۇتلۇقتىن ۋه تارىختىن، مهنبهسى ئۇنىڭ تىرىشمايدۇ. ئىزاھلاشقا بىر قوللىنىپ، مېتودىنى سېلىشتۇرما تارىخى ئىلىم بۇ كېلىدۇ. ھاياتتىن ئۆتكهن دىننىڭ ياكى دىنلاردىكى بىر ھادىسىنىڭ قانداق ئوتتۇرىغا چىقىپ شهكىللهنگهنلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. مهسىلهن، خرىستىئانلىقتىكى ئۈچلۈك تهڭرى ئهقىدىسىنىڭ بارلىققا دىنلاردىكى باشقا مۇناسىۋهتلىك بىلهن خرىستىئانلىق جهريانىنى تارىخى كېلىش

تهڭرى چۈشهنچىسى بىلهن سېلىشتۇرۇپ ئوتتۇرىغا قويىدۇ.

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخىنىڭ دىنىي بىلىملهر ساههسىدىكى ئورنى .2

دىن ئىلىملىرى دىنلارنى تهتقىق قىلىشنى تېما قىلغان ۋه دىنلارغا ئوبيېكتىپ ئىسىمدۇر. بېرىلگهن گۇرۇپقا بىر تهشكىللهنگهن ساھهلهردىن ئىلمى قارايدىغان بىلىملهر دىنىي جهھهتتىن بۇ دىېيىلىدۇ. ئىلاھىيات بىلىم قوغدايدىغان دىنلارنى بىلهن ئىلاھىيات بىلىملىرىنى ئۆزئارا ئارىلاشتۇرۋېتىشكه بولمايدۇ. دىن بىلىملىرىنىڭ بارلىق بولغان مهۋجۇت شارىدا يهر بىلىملىرى دىن بولۇپ، تۆۋهندىكىدهك تېمىسى دىنلارنى بارلىققا كېلىشىدىن باشلاپ، تهرهققى قىلىش ۋه يۇقۇلىشىغا قهدهر بولغان ئىبادهت، ئهقىده، مۇناسىۋهتلىك دىنلارغا قىلىدۇ. تېمىسى تهتقىقات باسقۇچلىرىنى ئهخلاق سىسىتېمىلىرى، جهمئىيهتلهرنىڭ شهكىللىنىش باسقۇچلىرى قاتارلىق تېمىلار ئارزۇ- غايه، تهجرىبه، مۇراسىم، دىنىي كىرىدۇ. ساھهسىگه بىلىمىنىڭ دىن بۇ مۇناسىۋهتلهر بارلىق ئوتتۇرىسىدىكى دىن بىلهن ھايات ھېس-تۇيغۇ، ئۈمىد، ئىلىم ساھهسىنىڭ تهتقىقات تۈرىگه كىرىدۇ. بۇلار بىلهن بىرگه دىن بىلهن ئىلىم، ئهدهبىيات، پهلسهپه، سهنئهت، سىياسهت ۋه ئهخلاق ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋهتلهر، بىلىملىرىنىڭ دىن ساھهلهرمۇ قاتارلىق ئاتېئىزم ھهتتا تهسىرى، ئۆزئارا دىنلارنىڭ

ساھهسىگه كىرىدۇ.

13

كىرىش تارىخىغا دىنلار سېلىشتۇرما

بۇنداق كهڭ دائىرلىك تهتقىقات ساھهسى دىن بىلىملىرى دائىرىسىدىكى بىلىم تۈرلىرىنى ئۆز ئارىسىدا تهقسىم قىلىدۇ. سېلىشتۇرمىشۇناسلىق دىنلار تارىخى (باشقا بىر

ئاتاش بىلهن دىنلار تارىخى) بۇ خىل بىلىم تۈرلىرىدىن بىرىدۇر.

ئىسلام ئاساسى بىلىملىرى بىلهن بولغان مۇناسىۋىتى .3سېلىشتۇرمىشۇناسلىق دىنلار تارىخى دىننى ئوبيىكتىپ ئۇسۇلدا تهتقىق قىلىدىغان دىنىي بىلىملهر ئىچىدىكى بىر بىلىم تۈرىدۇر. بۇ ئىلىم ساھهسىگه شهكلى ۋه ئىجرا قىلىنىش ئهھۋالىغا قاراپ باھا بېرىلمهيدۇ. يهنى تهتقىق قىلغان تېمىلارنى توغرا ياكى خاتا دهپ يهكۈن چىقارمايدۇ. ئىسلام ئىلىملىرى بىر دىننىڭ يهنى ئىسلامنى قوغداشنى تهشهببۇس قىلىدىغان ئىلاھىيات بىلىمىدۇر. تېما ۋه مېتود جهھهتته ئوخشاشماسلىقلار ئهمما بولمىسىمۇ، دائىرسىده بىلىملىرى ئىسلام تارىخى دىنلار سېلىشتۇرما بولىدۇ. مېتود ۋه مهنبه جهھهتتىن بۇ ساھه بىلهن ئۆزئارا مۇناسىۋهتلىك. چۈنكى خرىستىئان بىلىملىرى ئىلاھىيات بىلهن تارىخى دىنلار سېلىشتۇرما مهكتهپلىرىده ئىلاھىيات ئوتتۇرىسىدا بىر باغلىنىش قۇرۇلغان. سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى تهبىئهت ۋه ئىنسان تهجرىبىلىرىدىن ئالغان بهزى مېتودلارنى ئىلاھىيات بىلىملىرىمۇ قوبۇل قىلىپ، تهتقىق قىلىپ ئىشلىتىشكه باشلىغان. مۇستهقىل مهيداندا تورۇش ۋه توغرا تارىخى تهتقىقاتلار ئېلىپ بېرىش سېلىشتورما دىنلار تارىخىنىڭ ئىلاھىيات ئىلمىگه قوشقان تۆھپىسىدۇر. ئىنسان تهبىئهت، تارىخى دىنلار سېلىشتۇرما مهكتهپلىرىده ئىلاھىيات خىرىستىئان

بىلىملىرى بىلهن ئىلاھىيات بىلىملىرى ئوتتۇرسىدا كۆۋرۈكلۈك رول ئوينايدۇ. قوشقىنىغا تۆھپه ئىلمىگه ئىلاھىيات خرىستىئان تارىخى دىنلار سېلىشتۇرما ئسىلام ھهتتا مۇمكىن. قوشۇشى تۆھپه بىلىملىرىگىمۇ ئاساسى ئىسلام ئوخشاش، ئاساسى بىلىملىرى بۇ تۆھپىگه خرىستىئان ئىلاھىيات ئىلمىگه قارىغاندا تېخىمۇ لايىق. ھازىر سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى بىلهن ئىسلام ئاساسى بىلىملىرى ئوتتۇرسىدا قانداق

مۇناسىۋهت بارلىقىنى تهتقىق قىلايلى.

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخىنىڭ ئىسلام ئاساسى بىلىملىرى بىلهن قانداق مۇناسىۋىتى بار؟

3.1. تهپسىر بىلهن بولغان مۇناسىۋىتى

تېما ئىزاھلاشنى ۋه قىلىش تهرجىمه توغرا ئايهتلىرىنى قۇرئانى-كهرىم تهپسىر قىلىدىغان بىر بىلىم تۈرىدۇر. تهپسىر ئىلمى بۇ مهقسىدىگه يېتىش ئۈچۈن كۆپلىگهن

14

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ئىلمى ساھهلهرگه مۇراجىئهت قىلىدۇ. بۇ ئىلىم ساھهلىرىدىن بىرى سېلىشتۇرما دىنلار تارىخىدۇر.

قۇرئانى-كهرىم بولغان تېمىسى تهپسىرنىڭ بولغىنىدهك، مهلۇم ھهممىمىزگه قهدىمقى قهۋملهرنىڭ ئهقىده، ئىبادهت ۋه سهرگۈزهشتىلىرىدىن خهۋهر بېرىدۇ، ئهمما بۇ ھهقته يهر ۋه ۋاقىتنى كۆرسىتىپ بهرمهيدۇ. تهپسىرشۇناسلىق بىلهن شۇغۇللانغۇچىلار تهپسىرلهرنىڭ بۇ قىلىدۇ. تهپسىر ئايهتلىرىنى مۇناسىۋهتلىك قۇرئانى-كهرىمنىڭ ھېكايىلهردىن ئهپسانىۋى دېيىلىدىغان «ئسرائىلىيات» ئۇسۇلىدا تهپسىر بهزىلىرى

ئىبارهت.بۇ جهھهتته سېلىشتۇرما دىنلار تارىخىدىن پايدىلىنىپ، تهپسىر كىتابلىرىدىكى بۇ خىل ھېكايىلهرنىڭ كېلىپ چىقىش مهنبهسىگه قاراپ چىققىلى بولىدۇ. يهنه سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى تهمىنلىگهن ماتېرىياللار ۋاستىسى ئارقىلىق قۇرئاندىكى بهزى ئايهتلهرنى

تارىخى ھهقىقهتلهرگه ئۇيغۇن ئىزاھلىغىلىمۇ بولىدۇ.

3.2. ھهدىس بىلهن بولغان مۇناسىۋىتى

تهتقىق ھهدىسلهرنى بولغان ئائىت ئهلهيھىسسالامغا پهيغهمبهر ئىلمى ھهدىس قىلىدۇ. قۇرئانى- كهرىمده دىېيىلگهندهك، ھهدىسلهرمۇ قهدىمقى قهۋملهرنىڭ ئهقىده، ئىبادهت ۋه سهرگۈزهشتىلىرىدىن خهۋهر بېرىدۇ. سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى تهمىنلىگهن ماتېرىياللار ئارقىلىق بۇ خىل ھهدىسلهرنى تېخىمۇ توغرا ئىزاھلاش مۇمكىن. سېلىشتۇرما رول مۇھىم مهسىلىسىدىمۇ ئهمهسلىگى ياكى سهھىھ ھهدىسلهرنىڭ تارىخى دىنلار ئوينايدۇ. قۇرئانى-كهرىمنىڭ روھىغا ۋه ئومۇمى جهھهتتىن ئىسلامنىڭ مهزمۇنىغا زىت كېلىدىغان بهزى ھهدىسلهرنىڭ مهنبهسىنىمۇ سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى ماتېرىياللىرى

بىلهن تهكشۈرۈپ چىققىلى بولىدۇ.

3.3. فىقىھ بىلهن بولغان مۇناسىۋىتى

پهيغهمبهر ۋه قۇرئانى-كهرىم بىلهن مېتودلار خاس ئۆزىگه ئىلمى فىقىھ قىلىپ تهتقىق قائىده–ھۆكۈملهرنى چىققان كېلىپ سۈننىتىدىن ئهلهيھىسسالامنىڭ قويغۇچى قائىده-ھۆكۈم ۋاقىتتا بارغان ئېلىپ تهتقىقات بۇنداق سالىدۇ. تهرتىپكه

ئۆزىنىڭ مهقسىدىنى ئوتتۇرىغا قويۇشقا تىرىشىدۇ.قۇرئاندا كۆرسىتىلگهندهك، ئاللاھتائالا ئىلگىرىكى قهۋملهرگه پهيغهمبهر ئهۋهتىش چۈشىنىشكه قائىده-ھۆكۈملهرنى بۇ ئىنسانلار ئورناتتى. قائىده-تۈزۈم ئارقىلىق تىرىشىپ، بۇنىڭغا قارىتا كۆپلىگهن پىكىرلهرنى ئوتتۇرىغا قويدى. بولۇپمۇ يهھۇدى ۋه خرىستىئانلارنىڭ بۇ ساھهدىكى تهجرىبىلىرى فىقىھچىلارغا مۇھىم تۆھپه قوشتى. بونىڭدىن باشقا سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى ئىلگىرىكى قهۋملهرگه ئهۋهتىلگهن دىنىي

15

كىرىش تارىخىغا دىنلار سېلىشتۇرما

فىقىھچىلارغا ھهققىده ھۆكۈملهر ئوخشاش بېرىپ، مهلۇمات ھهققىده ھۆكۈملهر فىقىھچىلار نهتىجىسىده سېلىشتۇرۇش بۇ بهردى. يارىتىپ ئىمكانى سېلىشتۇرۇش ھۆكۈم قويغۇچىنىڭ مهقسىدىنى چۈشىنىشكه، قايسى ھۆكۈمده ئۆزگىرىش بولغانلىقىنى تېپىشقا تىرىشتى. مىراسقا مۇناسىۋهتلىك بۇ خىل ھۆكۈملهر بۇ ساھهگه تۆھپه قوشقان بولىشى مۇمكىن. ئاللاھ ئىلگىرى ئهۋهتكهن تهۋراتتا ئهر كىشى بار يهرده ئايالغا مىراس ھهققى تونىمايتتى. بۇ ھۆكۈم قۇرئانى-كهرىم كهلگىچه ئۆزگهرمىدى. قۇرئانى-كهرىم نازىل بولغاندىن كېيىن بۇ ھۆكۈمگه ئۆزگهرتىش كىرگۈزۈپ ئهر بىلهن بىرگه ئايالغىمۇ مىراس ھهققى تونىدى. لېكىن قۇرئانى-كهرىم نازىل بولغان دهۋىردىكى ئىجتىمائىي ۋهزىيهتكه قاراپ، ئهرگه ئايالغا قارىغاندا ئىككى ھهسسه ئارتۇق مىراس بېرىش تهۋسىيه ئهھۋاللارغا ئىجتىمائىي كۈنىمىزدىكى ئاساسهن تهۋسىيهگه بۇ فىقىھچىلار قىلىىندى.

قاراپ، ئوخشاش تهقسىم قىلىش مهسىلىسىنى مۇنازىره قىلسا بولىدۇ.

3.4. كالام بىلهن بولغان مۇناسىۋىتى

نۇرى قۇرئانى-كهرىم ئاساسلىرىنى ئېتىقادى ئىسلامنىڭ بىلهن ئىلمى كالام سۈپهتلىرى، ئاللاھنىڭ ئىلمى كالام بولىدۇ. قويغىلى ئوتتۇرىغا ساغلام ئاستىدا قاتارلىق مۇناسىۋهت ئوتتۇرىسىدىكى ئىنسان بىلهن ئاللاھ ۋهھيى، پهيغهمبهرلىك، مهسىلىلهرده دهۋرىنىڭ ئېھتىياجلىرىنى بىر ئاساسقا تۇرغۇزۇشنى مهقسهت قىلىدىغان ئاخىرهت، ۋهھيى، پهيغهمبهرلىك، سۈپهتلىرى، ئاللاھنىڭ ساھهسىدۇر. ئىلىم بىر

ئىمان، ئادالهت قاتارلىق تېمىلار كالام ئىلمىنىڭ ئاساسىنى تهشكىل قىلىدۇ. سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى بۇ ساھهنىڭ تهتقىق قىلىنىشىدا كالام ئىلمى بىلهن شۇغۇللانغۇچىلارنى مول ماتېرىيال بىلهن تهمىنلهيدۇ. يهنه باشقا دىن ۋه مهدهنىيهتلهردىن ھهققىدىمۇ مهنبهسى ئېتىقادلارنىڭ كهلمهيدىغان ئۇيغۇن روھىغا ئىسلامنىڭ كېلىپ ئېتىقاد بىر ساغلام پايدىلنىپ مهلۇماتلاردىن بۇ كالامچىلار قىلىدۇ. ئىگه مهلۇماتقا

سىسىتېمىسىنى ئوتتۇرىغا قويالايدۇ.

باشقا دىنلارنى ئۆگىنىشنىڭ ئىسلامدىكى ئههمىيىتى .4بهزى ئىنسانلار ئۆزى ئېتىقاد قىلىدىغان دىنلاردىن باشقا دىنلارنىڭ مهۋجۇتلىقىنى ئىبادهت ۋه ئهقىده باشقا بولغان مهۋجۇت يۈزىده يهر خالىمايدۇ. ئېتىراپ قىلىشنى ئىگه مهلۇماتقا ھهققىده دىنلار بۇ قاراپ، دهپ بۇزۇلغان ياكى باتىل ئۇسۇللىرىنى بولۇشنى پايدىسىز دهپ قارايدۇ. بۇ سهۋهپتىن، بارلىق دىنلارنى ئوخشاش كاتىگورىيىده قويۇپ تهتقىق قىلىشنى ئاساسى مهقسهت قىلىدىغان سېلىشتۇرما دىنلار تارىخىغا ياخشى

كۆز بىلهن قارىمايدۇ.

16

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

باشقا دىنلارنى تهتقىق قىلىش ئىسلامنى تهتقىق قىلىشقا قانداق پايدا يهتكۈزىدۇ؟

باشقا دىنلار ھهققىده مهلۇماتقا ئىگه بولۇشنىڭ ھېچقانداق زىيىنى بولمىغىنىدهك، ئهكسىچه كۆپلىگهن پايدىلىرى بار. ئهبۇلھهسهن ئهننهدهۋى «ئهل ئهركانۇل ئهربائا» ناملىق سېلىشتۇرما ئىبادهت تارىخىنى تهتقىق قىلغان كىتابىدا باشقا دىنلارنى بىلىشنىڭ ئىسلامىي جهھهتتىن پايدىسى ھهققىده ھهزرىتى ئۆمهردىن بىر سۆز نهقىل كهلتۈرگهن. بۇ سۆزده ھهزرىتى ئۆمهر: «ئىسلامدىن ئىلگىرىكى جاھىلىيهت ئادهتلىرىنى بىلمىگهن باشقا ئېيتقان.» قورقىدىغانلىقىنى كهلتۈرىشىدىن زىيان ئىسلامغا ئىنساننىڭ بىر دىنلارنى بىلىشنىڭ ئىسلامغا كهلتۈرگهن پايدىسى ئىسلام ئهدهبىياتىدا «ئسرائىلىيات»

دهپ ئاتالغان ساھهنىڭ تېخىمۇ روشهن بىلىنىشىدىمۇ مۇھىم ئهھمىيهتكه ئىگه. دىن خىل ھهر بۇيان ئهسىردىن 14 ئىسلام بولغىنىدهك، مهلۇم ھهممىمىزگه ئىلگىرىكى ئىنسانلار كىرگهن ئىسلامغا كهلدى. ئۇچرىشىپ بىلهن مهدهنىيهتلهر ۋه مهدهنىيهتلهردىن بهزى ئادهتلهرنى يىڭى دىنغا (ئىسلامغا) ئېلىپ كىردى. ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگه ئهگىشىپ، بۇ ئادهتلهر ئىسلامغا ئارىلىشىپ قالدى. باشقا دىنلارنى بىلىشنىڭ ئهھمىيىتى مۇھىم بىلىنىشىدىمۇ ئادهتلهرنىڭ ئهجنهبى بۇ قالغان كىرىپ ئىسلامغا

بار. كهڭ-كۆلهمده تۈركىيهده بولۇش ئىگىسى مهلۇمات ھهققىده دىنلار باشقا مۇھىم جهھهتتىمۇ بىلىنىشى پائالىيهتلىرىنىڭ مىسسىئونېرلىق داۋاملىشىۋاتقان دىنىي يىڭى ۋه تهشكىلاتلىرى خرىستىئان ھهرخىل كۈنىمىزده ئىگه. ئهھمىيهتكه بۇ قىلىۋاتىدۇ. مىسسىئونېرلىق دۆلىتىمىزده مىسسىئونېرلار مهنسۇپ ھهرىكهتلهرگه گۇرۇپلار، خرىستىئان تونۇتقان دهپ ئىشهنگۈچىلهر مهسىھكه ئۆزلىرىنى جهھهتته مورمۇنلار، ياھوۋا شاھىتلىرى ۋه باھائى قاتارلىق يىڭى دىنىي ھهرىكهت مهنسۇپلىرىنى تىلغا ئالالايمىز. بۇ تهشكىلاتلارنىڭ تهشۋىقاتلىرىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن بۇلارنى

بىلىشىمىز كېرهك. كۈنىمىزده دىنلار ئاراسى دىئالوگ تېمىسى تۈركىيهنىڭمۇ كۈن تهرتىپىگه كهلدى. دۆلىتىمىزده بۇ ھهقته ھهرخىل ئىلمى مۇھاكىمه يىغىنلىرى ئېچىلىپ، ھهرخىل كىتابلار نهشىر قىلىنىۋاتىدۇ. دىنلار ئاراسى دىئالوگنىڭ نېمه ئىكهنلىكىنى بىلىش ۋه بۇ خىل

يىغىنلارغا قاتنىشىش ئۈچۈن باشقا دىنلارنىمۇ بىلىشكه توغرا كېلىدۇ. باشقا دىنلار ھهققىده مهلۇمات ئىگىسى بولۇشنىڭ دىنىي خىزمهتلهرگىمۇ پايدىسى بار. دىنىي خىزمهتلهرنى قىلىدىغان ئادهم ئهينى ۋاقىتتا داھى ۋه خهلقنىڭ زىيالىسىدۇر.

17

كىرىش تارىخىغا دىنلار سېلىشتۇرما

ئىنسانلار باشقا دىنلارغا مۇناسىۋهتلىك خهۋهرلهرنى گېزىت ۋه تېلىۋىزورلاردىن ئۇقۇپ، بېرىش جاۋاب مهنتىقىلىك ۋه توغرا سوئاللارغا بۇ سوراۋاتىدۇ. خادىملاردىن دىنىي ئۈچۈن ئىسلامنىڭ سىرتىدىكى دىنلارنى بىلىشنىڭ ئهھمىيىتى زوردۇر. شۇنىڭ ئۈچۈن

باشقا دىنلارنى بىلىش:مهدهنىيهتلهر ھهققىده دهسلهپكى ساۋاتقا ئىگه بولۇش، .1

باشقا دىن مهنسۇپلىرى بىلهن ساغلام مۇناسىۋهت ئورنىتىش، .2مىسسىئونېرلىق پائالىيهتلىرىنى بىلىش ۋه ئالدىنى ئېلىش، .3ئىسلامنى باشقا دىن مهنسۇپلىرىغا ياخشى تهبلىغ قىلىش، .4

ئىسلامغا ئارىلىشىپ قالغان خۇراپاتلارنى بىلىش، .5كهمچىلىك ۋه خاتالىقلىرىمىزنى تونۇپ يېتىش، .6

ئادهمنىڭ ھهممه ۋه چۈشهندۈرۈش ئۇيغۇن شهرتلىرىگه كۈنىمىز ئىسلامنى .7چۈشىنىشىگه ئاسانلىق يارىتىپ بېرىش،

دىنىي خىزمهتلهرنى مۇئهييهن نهتىجىگه ئىگه قىلىشتا مۇھىم رولى بار. .8

تۈركىيهدە سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى ئىلمى تهتقىقاتىنىڭ قىسقىچه تارىخى .5قۇرئانى-كهرىم ۋه ھهدىس-شهرىفلهرده باشقا دىنغا ئېتىقاد قىلىدىغان ئىنسانلار ۋه مهجۇسى سابىئى، خرىستىئان، يهھۇدى، بۇلار بار. مهلۇماتلار ھهققىدىمۇ

بۇتپهرهسلهردۇر.قىلىنىشى زىكىر ئسمىنىڭ بۇلارنىڭ ھهدىس-شهرىفلهرده ۋه قۇرئانى-كهرىم ئىلگىرىكى دهۋىرلهردىن باشلاپ ئالىملارنىڭ دىققىتىنى تارتقان. بۇ ئىنسانلار بىلهن ئۇچرىشىش، ھهرخىل مهسىلىلهرده مۇنازىره ئېلىپ بېرىش، ئۇلارنىڭ ئهقىدىسىنىڭ تهنقىت قىلىنىشىدا مۇھىم رول ئوينىغان. يهنه باشقا دىن ۋه ئهقىدىلهرگه مهنسۇپ ئهقىدىلىرىدىن ئىلگىرىكى ئىنسانلارنىڭ بهزى كىرگهن ئىسلامغا كېيىن بولۇپ، بهزىلىرىنى يىڭى دىنغا (ئىسلامغا) كۆتۈرۈپ كىرىشى، مۇسۇلمانلار ئوتتۇرسىدا تالاش-تارتىشلارغا سهۋهپ بولغان. بۇنىڭغا ئوخشاش سهۋهپلهر تۈپهيلىدىن مۇسۇلمان ئالىملار،

ئىسلامنىڭ سىرتىدىكى دىنلارنى تهتقىق قىلىشقا مهجبۇر بولغان. ھىجرى Ⅰ-ئهسىردىن باشلاپ سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى تهتقىقاتىنىڭ كۆپ قىسمى كۈنىمىزدىكى تهتقىقاتلار بۇخىل قىلغان. مهقسهت قىلىشنى تهتقىق دىنلارنى باشقا بۇنىڭ كهلمهيدۇ. ئۇيغۇن ئۇسۇللىرىغا ۋه مهقسهت تارىخىنىڭ دىنلار سېلىشتۇرما بىلهن بىرلىكته باشقا دىنلارنى مۇستهقىل تهتقىق قىلىدىغان پائالىيهتلهرمۇ بولغان. 1092)نىڭ مىلادى 485/ ھىجرى (ۋاپاتى: ئۇبهيدۇللا ئىبنى مۇھهممهد ئهبۇلمهئالى مىلادى 440/ ھىجرى (ۋاپاتى: بىرونى بىلهن ئهسىرى ناملىق ئهديان» «بهيانۇل ناملىق ھىندى» مالىل «كىتابۇتتهھقىق ۋه ئاسارۇلباقىيه» «ئهل 1048)نىڭ

18

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ئهسهرلىرى بۇخىل تهتقىقاتلارنىڭ بهزىلىرىدىن ئۆرنهكتۇر. بولۇپمۇ بىرونىنىڭ يۇقىرىقى كىتابى كۈنىمىز سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى تهتقىقاتىدا ئىسلام دۇنياسىدا مۇھىم ئورۇندا تهتقىقاتىنىڭ تارىخى دىنلار سېلىشتۇرما دۇنياسىدا ئىسلام جهھهتته بۇ تۇرىدۇ. كېيىنكى لېكىن بولىدۇ. ئېيتىشقا باشلانغانلىقىنى ئىلگىرى كۆپ خرىستىئانلاردىن بۇ باشلاپ داۋاملاشمىدى. 18-ئهسىردىن سۈرئهتته بۇ تهتقىقاتلار خىل بۇ يىللاردا ساھهدىكى ئۈستۈنلۈكنى خرىستىئانلار ئىگهللىدى. سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى زامانىۋى

بىر ئىلىم سۈپىتىده غهرب ئونىۋېرسىتىتلىرىدا ئوقۇتۇلۇشقا باشلىدى.

تۈركىيهده سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى ساھهسىده قانداق تهتقىقاتلار ئېلىپ بېرىلدى؟

غهرب دۆلهتلىرىدىكى بۇ تهرهققىياتلارغا ئهگىشىپ تۈركىيهدىمۇ سېلىشتۇرما دىنلار ئهسهرلهرنى يېزىلغان دۇنياسىدا ئىسلام قىلىندى. تهتقىقاتلار ساھهسىده تارىخى غهربتىكى تهتقىقاتلاردىن پايدىلنىپ ئوسمانلى دۆلىتىنىڭ ئاخىرقى ۋاقىتلىرىدا «تارىخى

ئهديان» نامىدا تهتقىق قىلدى. سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى ھهرخىل ناملار بىلهن مهكتهپلهرده دهرسلىك قىلىپ -1874 فاكولتېتى ئهدهبىيات ئونىۋېرسىتېتى) (ئىستانبۇل دارۇلفۇنۇن ئوقۇتۇلدى. ئهۋۋهلىن» ئهساتىرىل «دىنىي ۋه ئومۇمى» «تارىخى پروگراممىسىغا دهرس يىلى ناملىق بىر دهرس كىرگۈزدى. Ⅱ-مهشرۇتىيهتتىن كېيىن «ئۇلۇمى شهرئىييه» دهرس پروگراممىسىغا ئالته سائهت «تارىخى دىنىي ئىسلام» ۋه «تارىخى ئهديان» دهرسلىرى پروگراممىلىرىغىمۇ دهرس بۇ تۈزۈشلهرده دهرسلىك كېيىنكى كىرگۈزۈلدى. بىرلىكته

يهر بېرىلدى. جۇمھۇرىيهت قۇرۇلغاندىن كېيىن قۇرۇلغان ئىلاھىيات فاكولتېتلىرىدا سېلىشتۇرما بۇ 1933-يىلى ئوقۇتۇلدى. نامىدا ئهديان» «تارىخى دهرسى تارىخى دىنلار فاكولتېتىنىڭ تاقىلىشىدىن كىيىن قۇرۇلغان ئىسلام تهتقىقات ئىنىستىتوتلىرىدا «ئومۇمى دىنلار تارىخى» ئىسمى ئاستىدا داۋام قىلىندى. 1949–يىلى ئهنقهره ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ قارمىقىدا قۇرۇلغان ئىلاھىيات فاكولتېتى ۋه ئونىڭغا ئهگىشىپ قۇرۇلغان ئىمام-خاتىپ تولۇق ئوتتۇرا مهكتهپلىرى، ئالى ئىسلام ئىنىستىتۇتلىرىدا بۇ دهرس دىنلار تارىخى نامىدا ئوقۇتۇلدى. كۈنىمىزده 20 دىن كۆپ ئىلاھىيات فاكولتېتىدا دىنلار تارىخى بۆلۈمى بار. بۇ بۆلۈم دىنلار تارىخى، سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى ۋه دىن فنومىنولوگىيىسى ئىلمى قاتارلىق تارماق تۈرلهردىن تهركىپ تاپىدۇ. تولۇق كۇرس سهۋىيهسىده دىنلار تارىخى بىلهن دهرسى مۇناسىۋهت ئاراسى دىنلار ئىچىده دهرسلهر ئوقۇتۇلىدىغان تاللاپ ۋه

19

كىرىش تارىخىغا دىنلار سېلىشتۇرما

سېلىشتۇرما خهلق ئهقىدىلىرى دهرسى ئوقۇتۇلۇۋاتىدۇ. ماگىستىر ۋه دوكتور دهرسلىرىده مهخسۇس ساھه دهرسلىرى ئوقۇتۇلماقتا.

دىنلار سېلىشتۇرما كۈنىمىزگىچه باشلاپ ۋاقىتلىرىدىن ئاخىرقى ئوسمانلىنىڭ تهتقىقاتچىلار ساھهدىكى ھهر بىرلىكته بىلهن ئهھلى ئىلىم 70 ساھهسىده تارىخى

يېزىپ قالدۇرغان ئهسهرلهر تۆۋهندىكىلهردىن ئىبارهت: ئهھمهت مىدھهد ئهپهندى: «تارىخى ئهديان»، 1911 .1

ئهديان»، «تارىخى سهيدىشهھىر: ئهمىن ئىبنى ئهسئهد مهھمۇد .21915-1912

ئهسئهد: «تارىخى ئهديان» 1912 .3شهمسىددىن گۈنئالتاي: «تارىخى ئهديان»، 1922 .4

ھى. ئۆمهر بۇددا: «دىنلار تارىخى»، 1935 .5ئۆمهر رىزا دوغرۇل: «يهر يۈزىده دىنلار تارىخى»، 1947 .6

ئاننه مارىئه سىچىممهل: «دىنلار تارىخىغا كىرىش»، 1955 .7مۇھهممهد توپلاماچىئوغلۇ: «سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى»، 1966 .8

ھۈسهيىن گى، يۈردايدىن، مۇھهممهد داغ: «دىنلار تارىخى»، 1978 .910. ئهھمهد قهھرىمان: «دىنلار تارىخى»، 1984

11. ئهكرهم سارىقچىئوغلۇ: «باشلانغۇچتىن كۈنىمىزگىچه دىنلار تارىخى»،198312. گۇناي تۈمهر، ئابدۇراخمان كۈچۈك: «دىنلار تارىخى»، 1997

13. شابان قوزغۇن: «دىنلار تارىخى» قهيسهرى، 1998 14. مهھمهت ئايدىن: «دىنلار تارىخىغا كىرىش» 1996

21

2-باپ. دىننىڭ ماھىيىتى

دىنغا مۇناسىۋەتلىك ئاتالغۇ ۋە مهنىلىرى .1«دىن» سۆزى تىلىمىزغا ئهرهپچىدىن كىرگهن. بۇ سۆز ئهرهپ تىلى ۋه قۇرئانى-مۇنداق مهنىسىنى كهلىمىسىنىڭ دىن قىلىنغان. بايان مهنالاردا ھهرخىل كهرىمده

ئىپادىلهشكه بولىدۇ: قانۇن، ھېساب، ھۆكۈم، جازا، مۇكاپات (1

ھۆرمهت، ئىتائهت، تهسلىمىيهت، خىزمهت، ئىبادهت (2غالىپ كېلىش، باشقۇرۇش (3

ئادهت، يول، مهزھهپ، مىللهت. (4سۆزلهر بهزى ئۈچۈن ئىپادىلهش دىننى تىللاردىمۇ باشقا ئوخشاش ئهرهپچىگه مهنىسىنى ھۆكۈم قانۇن، ئىبرانىچىده تىلى يهھۇدىلارنىڭ مهسىلهن: قوللىنىلغان. ئهبهدى ئهزهلى، سانسىكىرتچىده تىلى ھىندىلارنىڭ «دات»؛ ئىپادىلهيدىغان ھهقىقهت مهنىسىنى ئىپادىلهيدىغان «ساناتانا دارما» كهلىمىسى بار. غهرب تىللىرىنىڭ كۆپىنچىسىده ئىشلىتىلىدىغان «رېلىجىن»(religion) سۆزى لاتىنچىده ھۆرمهت، تازىم، ئهستايىدىللىق قاتارلىق مهنىنى ئىپادىلهيدىغان «رېلىژىئۇ» تۈپ سۆزىدىن كهلگهن.

دىننىڭ تهبىرى .2دىنغا تهبىرلهر بۇ قويۇلدى. ئوتتۇرىغا تهبىرلىرى دىن كۆپلىگهن كۈنىمىزگىچه بولغان كۆزقاراشقا قاراپ بىر-بىرىدىن پهرقلىنىدۇ. بىر دىنغا مهنسۇپ بولغانلار دىنغا ئۆز ئهقىدىسىگه ئاساسهن تهبىر بهردى. دىننى ئوبيېكتىپ جهھهتتىن تهتقىق قىلغان بىرى ھېچ تهبىرلهرنىڭ بۇ بهردى. تهبىر دىنغا قاراپ نهتىجىگه ئهھلىلىرى ئىلىم سهۋهبى بۇنىڭ ئهمهس. تهبىرلهر قويالىغان ئوتتۇرىغا ماھىيىتىنى ھهقىقى دىننىڭ

دىنلارنىڭ ھهر خىل ئالاھىدىلىكلهرگه ئىگه بولغانلىقىدۇر.

2.1. دىنشۇناسلارنىڭ تهبىرى

دىنغا دىنشۇناسلار بولغان مۇتهخهسسىس ساھهسىده ھهر ئىلىملارنىڭ دىنىي تهبىرلىرى دىن قويۇلغان ئوتتۇرىغا كۈنىمىزگىچه بهردى. تهبىر بىر خاس ئۆزىگه دىنشۇناسلار بۇ لېكىن كۆپ. دهرىجىده تولدۇرىدىغان ھهجمىنى كىتاب بىر نورمال

22

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

دىنغا ئۆز ساھهسى بويىچه تهبىر بهردى. مهسىلهن، دىنغا دىن جهمئىيهتشۇناسلىقى چىقىشىنى ئوتتۇرىغا جامائهتنىڭ دىننى: «بىر دۇرھهئىم ئهمىل قارىغان جهھهتتىن بۇ دوركھهئىم دېدى. سىسىتېمىسى» ئهقىدىلهر ۋه مۇراسىم ئاشۇرىدىغان ئهمهلگه تهبىرىده دىننىڭ جهمئىيهتتىكى ئىجتىمائىي رولىنى دىققهتكه ئالدى. فهئۇرباك دىنغا دىن پىسخولوگىيسى جهھهتتىن تهبىر بېرىپ: «دىن دۇئا، قۇربان ۋه ئهقىدىسى بىلهن ئۆزىنى ئىپادىلهيدىغان بىر ئارزۇ» دېدى. بۇ يهرده بۇنىڭغا ئوخشايدىغان بىر نهچچه تهبىرنى ئېيتىپ ئۆتۈش مۇمكىن. پهقهت بۇ ئىككى مىسالدىن دىن ئالىملىرىنىڭ دىنغا

بهرگهن تهبىرلىرىنىڭ بىر-بىرىگه ئوخشىمايدىغانلىقىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ.دىنشۇناسلار يۇقىرىقى ئىككى ئۆرنهكته بهرگهن دىن تهبىرلىرىده مۇقهددهسلىك ئىپادىسى، ئهقىده، زىھنى تالانتى، مۇتلهق ئىتائهت ھېسسىياتى، ئارزۇ، ئىجتىمائىي چۈشهنچىسى ئاللاھ ۋه مهۋجۇدىيهت ھالقىغان تهبىئهتتىن چۈشهنچىسى، ئهخلاق قاتارلىق ئامىللارنى ئالدىنقى ئورۇنغا قويدى. دىنشۇناسلارنىڭ ھهر بىرى بۇ قاراشلاردىن بىرىگه تايىنىپ دىنغا تهبىر بهردى. بۇ تهبىرلهردىكى ئوخشىماسلىق ئىككى سهۋهپتىن يهنه تهرهپلىرى، ئوخشاشمايدىغان دىننىڭ بىرى سهۋهپلهردىن بۇ چىقتى. كېلىپ بىرى دىنغا تهبىر بهرگۈچىلهرنىڭ سوبيېكتىپ يهنى مۇستهقىل چۈشهنچه ئوتتۇرىغا

قويالمىغانلىقىدۇر.

2.2. ئىسلام ئالىملىرىنىڭ دىنغا بهرگهن تهبىرى

ئىسلام ئالىملىرى دىنغا ھهرخىل تهبىرلهرنى بهردى. ئولارنىڭ قارىشىدا كۆپلىگهن ئوخشاشلىقلار بار. سهييىد شهرىف جۈرجانى (ۋاپاتى: ھىجرى 816، مىلادى 1413) بىلدۈرگهن پهيغهمبهرلهر ئىگىلىرىنى ئهقىل «دىن: بهردى: تهبىر مۇنداق دىنغا

نهرسىلهرنى قوبۇل قىلىشقا چاقىرىدىغان ئىلاھى قانۇندۇر.»

ئىسلام ئالىملىرى دىنغا تهبىر بهرگهنده نېمىنى ئاساس قىلدى؟

جۈرجانىنىڭ بۇ تهبىرىگه تاھاناۋى تېخىمۇ كۆپ ئىزاھات بېرىپ مۇنداق دېدى: ئاخىرهتته ئىسلامغا، دۇنيادا بىلهن ئىخىتىيارلىقى ئۆز ئىگىلىرىنى ئهقىل «دىن

نىجاتلىققا ئېرىشتۈرىدۇ.» جۈرجانى ۋه تاھاناۋى دىنغا تهبىر بېرىشته ئهقىل، ئهركىن ئىرادىگه ئهھمىيهت بهردى. چۈنكى ئىسلامدا دىن ئهقىل ئىگىلىرىگه خىتاپ قىلىدۇ. دىندا ئهركىن تاللاش ئاساس بولغانلىقى ئۈچۈن مهجبۇرلاش يوقتۇر. بۇ جهھهتتىن جۈرجانى ۋه تاھاناۋىنىڭ دىن تهبىرلىرىده ئىنسان مهركهز قىلىندى. تاھاناۋىنىڭ تهبىرىنى بارلىق دىن ئىنسان

23

ماهىيىتى دىننىڭ

ئۈچۈن مهقسهت ئهمهس، بهلكى بىر ۋاسته سۈپىتىده قوبۇل قىلىندى. بۇ ۋاسته ئنساننى دۇنيا ۋه ئۆلۈمدىن كېيىنكى ھاياتتا بهخت-سائادهت، خۇشاللىققا ئېرىشتۈرىدىغان بىر ۋاستىدۇر. بارلىق دىنلار ئىنسانلارنىڭ نىجاتلىقىنى ئاساس قىلىدۇ. بۇ نىجاتلىقنى قولغا تهركىپ قائىدىلىرىدىن ئهخلاق ۋه ئىبادهت ئهقىده، قىسىم بىر ئۈچۈن كهلتۈرۈش تاپقان بىر رېتسىپ بېرىلگهنلىكىنى كۆز ئالدىمىزغا كهلتۈرسهك، دىنلارنى ئۆز ئىچىگه

ئالغان ئومۇمى بىر دىن تهبىرى دهپ قوبۇل قىلىشقا بولىدۇ.

2.3. دىننى تهشكىل قىلغۇچى ئامىللارغا ئاساسهن تهبىر بېرىش

دىننى تهشكىل قىلغۇچى ئامىللارغا ئاساسهن دىنغا باھا بېرىش ئۈچۈن، ئۇنىڭ ئاساسى ۋه تارىخى تهرهققىياتىنى تهھلىل قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. دىن تارىخى بىر ۋهقه سۈپىتىده تۇرغۇن بىر نهرسه بولماستىن، بهلكى ھهرىكهتچان نهرسىدۇر. بۇ سهۋهپتىن داۋاملىق تهرهققى قىلىدۇ. شۇڭا، دىنغا ئومۇمى جهھهتتىن تهبىر بهرگهنده شۇ ئىككى

باسقۇچنى كۆز ئالدىدا تۇتۇش كېرهك:بۇدداغا ياكى تهڭرى دىن ئاساسهن بۇنىڭغا باسقۇچى: كىتاب مۇقهددهس (1بولغان مهۋجۇت ئىبارىلىرىده مۇقهددهس قىلغۇچىلارنىڭ ئىجات دىن ئوخشاش سۆزلهردىن ئىبارهت. بۇ تهبىرده دىننىڭ ئهسلى مهنبهسى بولغان ناسناس ۋه ئهمىرلهر كۆزده تۇتۇلغان. بۇ ئالاھىدىلىك يهھۇدىلىك، خرىستىئانلىق، ئىسلام، ھىندۇئىزم ۋه

بۇددىزم قاتارلىق دىنلارنىڭ تهبىرىدۇر. تهرهققىيات كېيىنكى شهكىللىنىشىدىن دىننىڭ باسقۇچى: تهشكىللىنىش (2مۇراسىم، ئىبادهت، تهسهۋۋۇپ، (ئىلاھىيات)، تېئولوگىيه باسقۇچ بۇ باسقۇچىدۇر. قانۇن، سهنئهت ۋه دىندارلارنىڭ ئۆز ئىمانى ھهققىده ئويلىغان، سۆزلىگهن، قىلغان ھهرىكهتلىرىدىن تهركىپ تاپقان بىر سىستېمىنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ. بۇنىڭغا ئاساسهن ئىجتىمائىي ۋه مۇئامىله ئهقىده، بىر «دىن بولىدۇ: بېرىشكه تهبىر مۇنداق دىنغا

تۇرمۇشنىڭ مهلۇم شهرتلىرىگه ئاساسهن تهشكىللهنگهن تۈزۈملهر سىستېمىسىدۇر.»يۇقىرىقى تهبىرلهرده سۆزلهپ ئۆتۈلگهن ئامىللارنى كۆز ئالدىمىزدا تۇتۇپ، ئومۇمى بىر دىن تهبىرى بهرگىنىمىزده دىننى مۇنداق ئىزاھلاشقا بولىدۇ: «دىن ئىنسانلارنىڭ بهختلىك تۇرمۇش كهچۈرۈشىنى مهقسهت قىلغان تهڭرى ياكى دىن ئىجات قىلغۇچىلارنىڭ ئهمهلگه مهقسهتنىڭ بۇ ئىنسانلارنىڭ سۆزلىرى، ئالغان يهر كىتابلىرىدا مۇقهددهس بارلىققا ئورگانلىرىدىن تهشكىللىگهن ۋه ھهرىكهت بارغان ئېلىپ ئۈچۈن ئېشىشى

كهلگهن بىر سىستېمىدۇر.»

24

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

دىننىڭ مهنبهسى ههققىدە قاراشلار .3دىننىڭ قانداق ئوتتۇرىغا چىققانلىقى، مهنبهسىنىڭ نېمه ئىكهنلىكى مهسىلىسىده مۇقهددهس كىتابلار تهمىنلىگهن مهلۇماتلاردىن باشقا تارىخى بهلگىلهر يوق. بۇ سهۋهپتىن ئىلمى مېتودلارغا مۇراجىئات قىلىپ، دىننىڭ باشلانغۇچى ۋه مهنبهسى ھهققىده ئىنىق مهنبهسىنى دىننىڭ بىرلىكته بىلهن بۇنىڭ ئهمهس. مۇمكىن دېيىش نهرسه بىر ئېلىپ ئۇلار كهلدى. بارلىققا پهنچىلهرمۇ ئىجتىمائىي بهزى تىرىشىۋاتقان بېكىتىشكه نهزىرىيىلهر قىسىم بىر ھهققىده مهنبهسى دىننىڭ نهتىجىسىده تهتقىقاتلىرى بارغان ئوتتۇرىغا قويدى. بۇ نهزىرىيىلهر غهرب دۇنياسىدا بىر مۇدددهت قوبۇل قىلىنىپ ئىلمى ساھهده غۇلغۇلا قوزغىدى. لېكىن كېيىن بۇ نهزىرىيىلهر تهنقىت قىلىنىپ ئهمىلىيهتكه

ئۇيغۇن ئهمهسلىكى ئىسپاتلاندى.

دىننىڭ مهنبهسى ھهققىده ھهرخىل پىكىرلهرنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشىنىڭ ئاساسلىق سهۋهپلىرى نېمه؟

3.1. تهدرىجى تهرهققىياتچى قاراش

تهدرىجى بىئولوگىيىلىك 1859–يىلى (1809-1882)نىڭ دارۋىن چارلىس ناملىق مهنبهسى» «جانلىقلارنىڭ مۇناسىۋهتلىك بىلهن نهزىرىيىسى تهرهققىيات كىتابىنىڭ نهشىر قىلىنىشى غهرب دۇنياسىدا دىنغا قارشى كىشىلهر ئوتتۇرىسىدا قاتتىق دېيىلگهن كىتابلاردا مۇقهددهس ۋه چىركاۋ كىتابىدا بۇ دارۋىن قوزغىدى. غۇلغۇلا ئاللاھ تهرىپىدىن يارىتىلىش پىكرىگه قارشى جانلىقلارنىڭ بىئولوگىيىلىك تهدرىجى تهرهققىيات نهتىجىسىده بارلىققا كهلگهنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى. ئونىڭ ئوتتۇرىغا قويغان نهزىرىيىسى مۇقهددهس كىتابلاردا زىكىر قىلىنغان مهۋجۇداتلارنىڭ ئاللاھ تهرىپىدىن يارىتىلغانلىق پىكرىنى ئاساسسىز قىلدى. دىن ۋه چىركاۋغا قارشى كىشىلهر دارۋىننىڭ تهدرىجى تهرهققىيات نهزىرىيىسىنىڭ قوبۇل قىلىنىشىنى، ھهتتا بىر ئويدۇرما بولسىمۇ قوبۇل قىلىنىشىنى تهلهپ قىلدى. 19-ئهسىرنىڭ ئاخىرى ۋه 20–ئهسىرنىڭ باشلىرىدا ئېلىپ بېرىلغان تهتقىقاتلارنىڭ نهتىجىسى تامامهن تهدرىجى تهرهققىيات نهزىرىيىسى كۆز قارىشى بويىچه ئىزاھلاندى. تهدرىجى تهرهققىيات نهزىرىيىچىلىرىنىڭ كۆز قارىشىغا ئاساسهن ئىنسان، ھايات، جانلىق مهۋجۇدات ۋه تهبىئهتنىڭ سىرلىرى ئېچىلدى. بۇ سهۋهپتىن دىن ئىنسان ھاياتىدىن چىقىرىلىپ، ئورنىنى بىلىمگه تهركېتىشى كېرهك. بۇ ئىدېئولوگىيه دۇنيانىڭ ھهرقايسى تهرهپلىرىده ئۆزىگه تهرهپدار توپلىدى. لېكىن دىننىڭ ئىنسان ھاياتىدىن چىقىرىلىشى ۋه ئورنىنى ئىلىمگه تهركېتىشى قانداق ئهمهلگه

25

ماهىيىتى دىننىڭ

بىر ئايرىلماس ھاياتىنىڭ ئونىڭ باشلاپ، يارىتىلغاندىن دۇنيادا ئىنسان ئاشىدۇ؟ پارچىسى بولغان دىننىڭ چىقىرىپ تاشلىنىشى ئاسان بىر ئىش ئهمهس ئىدى. لېكىن

بۇ ئىمكانسىزلىقلارنىڭمۇ ئىشارهتلىرى كۆرۈلۈشكه باشلىدى. مهدهنىيهت ئىنساننىڭ بولغان پاراللىل تهرهققىياتقا تهدرىجى بىئولوگىيىلىك ئۆتكۈزگهنلىكىنى بېشىدىن باسقۇچىنى تهرهققىيات تهدرىجى جهھهتتىن ئىنسانشۇناسلار، باردى. ئېلىپ تهتقىقات ساھهده ھهر ئالىملار ئۈچۈن ئىسپاتلاش ئېتنوگرافىيىچىلهر، جهمئىيهتشۇناسلار، پىسخولوگلار ئارىسىدىن بهزى ئالىملار دىننىڭ مهنبهسىنىڭ كۈنىمىزدىمۇ ئىپتىدائى ھاياتتا ياشايدىغان ئىپتىدائى قهبىلىلهرنىڭ دىن ئوتتۇرىغا ئاشىدىغانلىقىنى ئهمهلگه بىلهن قىلىنىشى تهتقىق مهدهنىيهتلىرىنىڭ ۋه قويدى. بۇلار يىڭى زىللاندىيه، ئاۋىستىرالىيه، ئافرىقا ۋه ئاسىيادا ياشايدىغان بهزى ھهرخىل ھهققىده مهنبهسى دىننىڭ قاراپ، ئهقىدىلىرىگه قهبىلىلهرنىڭ ئىپتىدائى پىكىرلهرنى ئوتتۇرىغا قويدى. ئهدۋارد بى تايلور دىننىڭ باشلانغۇچىنىڭ «ئانىمىزم»، جىئهي خرازهر «سېھىر»، دۇرىھهئىم «توتېمىزم» ئىكهنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى. بۇ خىل چۈشهنچىلهر بىر-بىرىگه يېقىنلىقىغا قاراپ پىسخولوگىيه ۋه جهمئىيهتشۇناسلىقنى ئاساس قىلغان نهزىرىيىلهر ئىدى. بۇ نهزىرىيىلهرگه ئاساسهن، ئىنسانلار تهبىئهتتىن قورققانلىقى ياكى بىرلىكته ياشاشنى ئارزۇ قىلغانلىقى ئۈچۈن دىنغا موھتاج بولىدۇ. بۇ قىلىندى، قوبۇل تهرىپىدىن ئورگانلار ئىلمى بهزى پىكىرلىرى بۇ ئۇلارنىڭ ۋاقىت كۆپ تاشلىنىشىغا چېقىرىپ ھاياتىدىن ئىنسان دىننىڭ ئورگانلاردا ئىلمى كهتمهيدىغانلىق پىكرى ئاساسى ئورۇننى ئىگهللىدى. 1878-يىلى ماركس مۈللهر بۇ ھهقته مۇنداق دېدى: «ھهركۈن، ھهر ھهپته، ھهر ئاي ئهڭ كۆپ ئوقۇلغان گېزىتلهر دىن دهۋرىنىڭ ئۆتكهنلىكى، ئهقىدىنىڭ بىر خاتالىق ياكى بالىلار كېسهللىكى ئىكهنلىكى، تهڭرىنىڭ بىر ئىنساننىڭ ئىجات قىلىشى نهتىجىسىده بارلىققا كهلگهنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى.» 1905-يىلى كراۋلهي بىلىم بىلهن دىننىڭ زىتلىقىنى كۆرسىتىش ئۈچۈن تهركىپ خۇراپاتلاردىن دىننىڭ قىلغانلىقى، ھۇجۇم قاتتىق دۈشمهنلىرىنىڭ دىن تاپقان ئىپتدائى جهمئىيهتتىن قالغان بىر ئىز ئىكهنلىكى، بۇ قاراشنىڭ ھهممه يهرگه

تارقىلىپ، ناھايىتى قىسقا ۋاقىتتىن كېيىن يۇقۇلىدىغانلىقىنى يازدى.قىسقا ناھايىتى پىكىر بۇ قويغان ئوتتۇرىغا نهزىرىيىسى تهرهققىيات تهدرىجى قويۇلغان ئوتتۇرىغا ھهققىده مهنبهسى دىننىڭ ئۇچرىدى. مهغلۇبىيهتكه ۋاقىتتا تهدرىجى تهرهقىقىياتچى نهزىرىيىلهر تهنقىت قىلىنىشقا باشلىدى. چۈنكى بۇ نهزىرىيىنى ئوتتۇرىغا قويغۇچىلارنىڭ ھهرقانداق بىرى ئپتىدائى قهبىلىلهر ئارىسىغا بېرىپ تهتقىقات ئېلىپ بارمىدى. بۇلار ساياھهتچىلهرنىڭ ئهسلىمىلىرى، خرىستىئان مىسسىئونېرلىرىنىڭ ئىپتىدائى كېيىن قويدى. ئوتتۇرىغا پىكىرنى بۇ قاراپ دوكلاتلىرىغا تهييارلىغان نهزىرىيىلهرنىڭ بۇ نهتىجىسىده، تهتقىقاتلار بېرىلغان ئېلىپ ئارىسىدا قهبىلىلهر

26

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ئهھمىيىتى قالمىدى. ئاندرهۋ لاڭ، ۋىلھهلىم سىمىتنىڭ تهتقىقاتلىرى بۇ نهزىرىيىلهرنىڭ ئىشهنچىلىك ئهمهسلىكىنى ئىسپاتلىدى. ئىجتىمائىي ئىنسانشۇناسلىقنىڭ تهرهققىياتى (تهبىئهتچىلىك)، ناتۇرالىزم مۇناسىۋهتلىك بىلهن مهنبهسى دىننىڭ نهتىجىسىده، ئهھمىيىتىنى پىكىرلهر قاتارلىق تهڭرىلىك كۆپ سېھرىگهرلىك، توتېمىزم، ئانىمىزم، يۇقاتتى. مهشھۇر ئنسانشۇناس ئهدۋارد ئهۋانسفىردچارد ئىپادىلىگهندهك، ھهر قانداق فىرىد قىلمايدۇ. قوبۇل توغرىلىقىنى نهزىرىيىنىڭ بۇ كۈنىمىزده ئىنسانشۇناس بىر چارد دىننىڭ مهنبهسىنى تهتقىق قىلىش ھهققىده: «دىنغا بىر باشلانغۇچ ئىزدهشنىڭ پىكىرگه ئورتاق ئىنسانشۇناسلارنىڭ كۆپلىگهن كۈنىمىزدىكى پايدىسىزلىقىنى، كهلگهنلىكىنى پهرهز قىلىمهن.» دېدى. نهتىجىده دىننىڭ مهنبهسىنى پهقهت ئىلمى

تهتقىقات بىلهنلا ئوتتۇرىغا قويۇشقا بولىدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بهردى.

3.2. ۋهھيىنى ئاساس قىلغان قاراش

ئالىملار مهسىلىده تهرهققىيات تهدرىجى ھهققىده مهنبهسى دىننىڭ ۋه ئىنسان ئهسلىده چىقتى. ئوتتۇرىغا قىلىدىغانلارمۇ ھىمايه قاراشنى ۋهھيىچه ئوتتۇرسىدا پروتهستان خرىستىئان راھىپ بولغان ۋىلھهلىم سىىچىمدت ئىپتىدائى قهبىلىلهر ئارىسىدا ئېلىپ بارغان ئېتنوگرافىيىلىك تهتقىقاتلاردىن كېيىن، دىننىڭ تۇنجى شهكلىنىڭ بىر قارىشىنى كۆز بۇ قويدى. ئوتتۇرىغا ئىكهنلىكىنى دىنى تهۋھىد يهنى تهڭرىچىلىك

«تهڭرى پىكرىنىڭ مهنبهسى» ناملىق كىتابىدا ئوچۇق بايان قىلدى.ئىلمىي خاراكتېرلىق تىل مهنبهسىنى دىننىڭ مۇللهر ماس فىلولوگ مهشھۇر مېتودلار بىلهن تهڭرى خاراكتېرلىق تۇنجى ۋهھيىگه تاياندۇرۇشقا يۈزلهندى. بۇ قاراش بويىچه تهڭرى پىكرىنىڭ تارىخىنى تهتقىق قىلغان مۈللهر تهڭرىنىڭ دۇنيانى يارىتىش جهريانىنى تۇنجى ۋهھيىدىن باشلىدى. ئىنسانغا ھايات نهپهسىنى پۈۋلهپ تهڭرىلىكنىڭ «سهزگۈسىنى» ئورۇنلاشتۇردى. دهسلهپته تهڭرى «ئىنسان ئىرقىنىڭ پۈتۈن ئاتىلىرىغا بۇ تۈپهيلىدىن خاتالىقى تىل ئىنسان لېكىن بىلدۈردى. ئۇسۇلدا ئوخشاش ئۆزىنى تهڭرىگه ھهرخىل ئىسىملارنى قويدى. ۋاقىتنىڭ ئۆتىشىگه ئهگىشىپ، بۇ ئىسىملارنىڭ ھهر بىرىنىڭ پهرقلىق تهڭرىلارغا ئىشارهت قىلىنغانلىق خاتالىقىنى تونۇپ يهتتى. بۇنىڭ مۇقهددهس ھىندىلارنىڭ مۇللهر ماركس چىقتى. كېلىپ تهڭرىچىلىك كۆپ بىلهن كىتابى «ۋهدالار» ھهققىده ئېلىپ بارغان تىل خاراكتېرلىق ئىلمى تهتقىقاتى بىلهن پىكرى بولغان قويماقچى ئوتتۇرىغا ئهسلىده مۈللهرنىڭ تىرىشتى. ئىسپاتلاشقا بۇنى «پۈتۈن دىنلاردا ھهرخىل تىللاردا ئىپادىلهنگهن نهرسه ئوخشاش تهڭرى ھهقىقىتى،

ئوخشاش ۋهھيى ئىدى.»

27

ماهىيىتى دىننىڭ

دىننىڭ ئاساسى ھهققىده ۋهھيىنى ئاساس قىلغان قاراشنى قوللىغۇچىلارنىڭ ئورتاق ئالاھىدىلىگى نېمه؟

قىلىدىغان ھىمايه ئىكهنلىكىنى ۋهھيىسى تهڭرى يېگانه مهنبهسىنىڭ دىننىڭ كىشىلهر مهلۇم ئهقىدىگه مهنسۇپ كىشىلهردۇر. ۋىلھهلىم سىچىمىت خرىستىئانلىقنىڭ پروتهستان مهزھىبىگه مهنسۇپ راھىپ بىر بىلىم ئهھلىدۇر. ماركس مۈللهرمۇ ئهقىدىلىك پۈتۈن تهرىپى پهرقلىق پىكرىدىن خرىستىئان ئهنئهنىۋى ئونىڭ خرىستىئاندۇر. بىر دىنلارنىڭ مهنبهسىنىڭ بىر تهڭرى ۋهھيى پىكرى ئىكهنلىكىده. ئهنئهنىۋى خرىستىئانلىق دهپ يهھۇدىلىك ۋه خرىستىئانلىق پهقهت دىنىنى ۋهھيى تهڭرى چۈشهنچىسى لېكىن داۋامىدۇر. يهھۇدىلىكنىڭ خرىستىئانلىق ئاساسهن چۈشهنچىگه بۇ قارايدۇ. خرىستىئانلىقنىڭ كېلىپ چىقىشى بىلهن يهھۇدىلىك ئهمهلدىن قالدى، باشقا دىنلارنى ئىنسانلار ئۆزى ئىجات قىلدى دهيدۇ. تهڭرىنىڭ بۇ دىنلار بىلهن ھهرقانداق ئالاقىسى چۈشهنچىسى دىن بۇددىزمنىڭ قىلىدۇ. تهشهببۇس قاراشنى بۇ ھىندۇئىزممۇ يوق. قهتئى ئوخشىمايدۇ. بۇددىزم تهڭرىسىز دىن دهپ قارىلىدۇ. بۇ دىندا ئۆزى ياكى باشقا

دىنلارنى تهڭرى ۋهھيىسى يوق دهيدۇ.ئورتودوكسال يهھۇدىلىك، تهڭرى ۋهھيى قىلغان ھهقىقى دىن يهھۇدىلىكتۇر، دهپ قارايدۇ. بۇنىڭ بىلهن بىرلىكته تهڭرى ۋهھيىسىگه تايانغان ۋه ئسمى «نۇھىلىك» دهپ ئاتىلىدىغان بىر ئهقىده سىستېمىسىمۇ مهۋجۇت. بۇ ئهقىده سىستېمىسى بىر تهڭرىلىق، يهھۇدىلىك پرىنسىپلار بۇ ئالىدۇ. ئىچىگه ئۆز پرىنسىپلىرىنى ئهخلاق ۋه ئادالهت تهستىقلىغان پىكىرلهردۇر. بۇنىڭ بىلهن بىرلىكته يهھۇدىلىك بۇ پرىنسىپلار ئاساىسدا تهڭرى مهنبهسىنىڭ دىنلارنىڭ قاتارلىق ئىسلام ۋه خرىستىئانلىق بهرگهن ئورۇن

ۋهھيىسىگه تايانغانلىقىنى قوبۇل قىلمايدۇ. ئىسلام ئالىملىرىنىڭ قارىشىچه، دىننىڭ مهنبهسى مۇتلهق تهڭرى ۋهھيىسىدۇر. مۇھهممهد باشلاپ ئهلهيھىسسالامدىن ئادهم دىن ئۆتۈلگهن سۆزلهپ يهرده بۇ لېكىن بۇ دىندۇر. تاماملانغان بىلهن پهيغهمبهرلىكى ۋهسهللهمنىڭ ئهلهيھى سهللهللاھۇ دىننىڭ ئىسمى ئىسلامدۇر. مۇسۇلمان ئالىملار دىنلارنى مهنبهسىگه قاراپ ئىلاھى دىنلار كۈنىمىزده دىنلار ئىلاھى ئايرىدى. ئىككىگه دهپ دىنلار (ئىنسانىي) بهشهرىي ۋه ئۈچ بۇ ئىبارهت. ئىسلامدىن ۋه خرىستىئانلىق يهھۇدىلىك، بولۇۋاتقان مهۋجۇت دىننىڭ سىرتىدىكى دىنلار بهشهرىي (ئىنسانىي) دىنلار، يهنى ئىنسانلار تهرىپىدىن

ئىجات قىلىنغان دىنلاردۇر.

28

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ئوچۇق ئىكهنلىكىنى ۋهھيى مهنبهسىنىڭ دىننىڭ بىزگه قۇرئانى-كهرىم ۋهزىپه تاللاپ ئىبراھىمنى نۇھ، ئادهم، قۇرئانى-كهرىمده ئاللاھتائالا قىلىدۇ. بايان بهرگهنلىكى، نۇھ، ئىبراھىم، ئىسھاق، ياقۇب، مۇسا، ئىسا ۋه باشقا پهيغهمبهرلهرگه ۋهسهللهمگىمۇ ئهلهيھى سهللهللاھۇ مۇھهممهد پهيغهمبىرىمىز ۋهھيىنى چۈشۈرگهن چۈشۈرگهنلىكىنى بايان قىلىدۇ. بۇ سهۋهپتىن ئىسلام ئالىملىرى ئىلاھىي دىنلارنىڭ بۇ پهيغهمبهرلهرگه ئهۋهتكهن ۋهھيىلهردىن تهركىپ تاپقانلىقىنى بايان قىلىدۇ. بۇ دىنلار يۇقىرىدا سۆزلهپ ئۆتكىنىمىزدهك، يهھۇدىلىك، خرىستىئانلىق ۋه ئىسلامدۇر. ئىسلام ھالبۇكى، دىنلاردۇر. بهشهرىي سىرتىدىكىلهر دىننىڭ بۇ قارىشىچه، ئالىملىرىنىڭ جانابى ئاللاھ باشقا بىر ئايهتته بارلىق مىللهتلهرگه پهيغهمبهر ئهۋهتكهنلىكىنى بايان قىلىدۇ. بۇ ھهقته: «قهسهم قىلىمهنكى، ھهر مىللهتكه ئاللاھقا ئىبادهت قىلىڭلار، (ئال-ئىمران ئهۋهتتۇق.» ئهلچى بىر دهپ تۇرۇڭلار يىراق ئازدۇرغۇچىلاردىن سۈرىسى، 34-33–ئايهت) دېيىلگهن. بۇنىڭغا ئوخشاش ئايهتلهر قۇرئانى-كهرىمده ئىسمى

ئېيتىلمىغان، ئهمما مىڭ يىللاردىن بۇيان داۋاملىشىپ كهلگهن ۋه كۈنىمىزده مىليۇنغا يېقىن ئهگهشكۈچىسى بولغان دىنلارنىڭ ئهسلىنىڭ ئىلاھى مهنبهدىن كهلگهنلىكىنى

بايان قىلىۋاتىدۇ.ئاخىرىدا شۇنداق دىيىشكه بولىدۇكى، دىننىڭ مهنبهسى ئاللاھتۇر. ھهر قانداق يېقىن يىلغا مىڭ قىلالمايدۇ. ئىجات دىن ئالدىغا ئۆز پهيغهمبهرلهرمۇ ھهتتا ئىنسان تارىخ سهھنىسىده قالغان ۋه كۈنىمىزده مهۋجۇت بولۇۋاتقان دىنلار ئهمهلىيهتته ۋهھيىگه تايىنىدۇ. لېكىن بۇ دىنلارنىڭ بهزىلىرى ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگه ئهگىشىپ ئۆزگهرگهن، بۇزۇلغان بولىشى مۇمكىن. ۋهھيىنى ئاساس قىلمىغان ياكى ۋهھيى مهنبهلىك دىنلاردىن تاللاپ ئوتتۇرىغا چىقىلغان مانىخېيئىزم (مانى دىنى)غا ئوخشاش دىنلار مهلۇم بىر ۋاقىت

مهۋجۇت بولۇپ تۇرغان بولسىمۇ، ئهمما ئاخىرىدا مهۋجۇتلۇقىنى يۇقاتتى.

دىن بىلهن مىتوس (ئهپسانه) ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەت .4دىن مهنبهسى ۋهھيىگه تايىنىدىغان ۋه ئىنساننىڭ بهخت-سائادىتىنى مهقسهت قىلىدىغان قانۇنلار سىستېمىسىدۇر. دىن ئىنساننىڭ يارىتىلىشىدىن كهلگهن ئىشىنىش ئېھتىياجىنى ھهل قىلىپ، ھاياتىنى مهنىلىك قىلىدۇ. بۇ جهھهتتىن دىننىڭ ئىنسان بىلهن مىتوس ئالاھىدىلىگى جهھهتتىكى بۇ دىننىڭ بار. رولى مۇھىم ھاياتىدا

ئورتاق.مىتوس (ئهپسانه) تارىخنىڭ مهلۇم بىر دهۋرىده يۈزبهرگهن ۋهقهلهرنى ئوخشىتىش ئىسىمدۇر. بېرىلگهن قىسسىلهرگه مۇقهددهس بېرىدىغان ئىپادىلهپ بىلهن شهكلى لېكىن كۆپىنچه ۋاقىتلاردا مىتوس ئهپسانه، داستان، خهلق رىۋايهتلىرى، مهسهل قاتارلىق ئهدهبىيات ژانىرلىرى بىلهن ئارىلىشىپ كېتىدۇ. ئهمىلىيهتته مىتوسنى ئايرىپ تۇرىدىغان

29

ماهىيىتى دىننىڭ

بىر ئالاھىدىلىك بار. بۇ ئالاھىدىلىك ئۇنىڭ يۈز بهرگهن ياكى يۈز بهرمهكچى بولغان بايان تىلدا بىر پهرقلىق ۋهقهلهرنى بۇ مىتوس تېما قىلىشىدۇر. ۋهقهلهرنى ئاساسى قىلىدۇ. بايان قىلىشتا ئىشلىتىلگهن تىل روشهن ئهمهس، بهلكى مهجازى (ئوخشىتىش خاراكتېرلىق) بىر تىلدۇر. مىتوسلاردىكى بايان قىلىش تىلى بايان قىلىنغان ۋهقهلهرنى

ئهمىلىيهتكه ئۇيغۇن بولمىغان شهكىلدىكى كۆرۈنۈشلهردهك بايان قىلىدۇ. پىسخولوگ ۋه ئىنسانشۇناسلارنىڭ ئىلمى تهتقىقاتلىرىغا ئاساسلانغاندا، ئىنسانلار گهرچه ئېنىق ھېس قىلالمىسىمۇ، لېكىن ئۇلارنىڭ روھى دۇنياسىدا مىتوسلار مهۋجۇد. قارشىسىدا ئهقلىيلىك ۋه ئىلمىيلىك مىتوسلاردا ئېيتقاندا، نىسبهتهن ئىنسانلارغا يهنه باشقا بولغاندىن مهۋجۇد چۈشهنچىلهر خىيالى تۇرالمايدىغان تىرهپ پۇت ئىگه ھهقىقهتكه ئالهمشۇمۇل قارشىچه: «مىتوسلار جۇڭنىڭ بار. ھهقىقهتلهرمۇ بهزى ھايات شهكلى ۋه ئنسان ئۈچۈن مهنىۋى ئهھمىيىتى بار. مىتوسسىز، مىتوس سىرتىدا بۇ دېگهن. كىشىلهردۇر» قىلغۇچى ئىنكار ئۆتمۈشىنى ئويلىغانلار ياشاۋاتقانلىغىنى سهۋهپتىن مىتوسلار دىنغا ئوخشاش ئىنسان ھاياتىغا مهنا بېرىدىغان ۋه ئىنساننىڭ

ھاياتىغا مۇناسىۋهتلىك سوئاللارغا جاۋاب بېرىدىغان مۇھىم ئامىلدۇر.

دىن بىلهن مىتوس ئارىسىدا قانداق پهرق بار؟

دىندىن نىسبهتته بۈيۈك مىتوسلار بولغان ئىگه رولغا ئوخشاش بىلهن دىن ئۇزۇقلىنىدۇ. مىتوس دىن بىلهن زىچ مۇناسىۋهتته بولۇپ، دىن بىلهن بىرلىكته ياشايدۇ. بۇنىڭ بىلهن مىتوسلار ئۇلۇغۋارلىققا ئىگه بولىدۇ. بۇ سهۋهپتىن ئىنسانلار مىتوسلارغا ھۆرمهت قىلىپ، ئۇنىڭدىن مهنىۋى ئوزۇق ئالىدۇ. دىن ئاجىزلىغان ۋاقىتلاردا مىتوسلار ئالدىنقى پىلانغا چىقىپ، دىنغا زىيان سېلىشى مۇمكىن. دىن كۈچلۈك بولغان ۋاقىتلاردا ئهلهيھىسسالامنىڭ مۇھهممهد پهيغهمبىرىمىز بېرهلهيدۇ. رهڭ پهقهتلا دىنغا مىتوسلار دۇنياغا كېلىشىنى بايان قىلىدىغان «مهۋلىت»نى بۇنىڭغا مىسال قىلالايمىز. سۇلايمان چهلهبى يازغان «مهۋلىت» مۇھهممهد ئهلهيھىسسالامنىڭ دۇنياغا كېلىشىنى پهۋقۇلئادده سىمۋول ۋه ۋه ئۇلۇغلۇقىنى ئوخشىتىش ھۆرمىتى بىر ئۇسلۇپتا تهسۋىرلهيدۇ. ئۇنىڭ بولغان ئهلهيھىسسالامغا پهيغهمبهر مۇسۇلمانلار قىلىدۇ. بايان تىلدا خاراكتېرلىق مهنىۋى ئوقۇپ، كۈنلهرده ئۇلۇق ئۇنى ئۇلۇغلىدى. مهۋلىتنى تۈپهيلىدىن ھۆرمىتى

ئۇزۇق ئالىدۇ.

30

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

دىننىڭ ئىنسان هاياتىدىكى ئورنى ۋە ئههمىيىتى .5دىنغا ئوخشاش، ئىنساندىكى دىن ھېسسىياتىنىڭ مهنبهسىمۇ ئاللاھتۇر. ئاللاھتائالا ئىنساننىڭ ھېسسىيات بۇ بهرگهن. جهريانىدا يارىتىش ئىنساننى ھېسسىياتنى بۇ ئىشىنىش نهرسىگه بىر مۇتلهق ئىنسان سهۋهپتىن بۇ ئالاھىدىلىگىدۇر. تهبىئى باشلاپ يارىتىلىشىدىن ئىنساننىڭ ھېسسىياتى دىن قىلىدۇ. ھېس ئېھتىياجىنى دهۋىرلىرىده پۈتۈن تارىخنىڭ ئۈچۈن، بولغانلىقى ھېسسىيات بىر بولغان مهۋجۇت خهلقنىڭ بىر دىنسىز كۈنىمىزگىچه ئارخېلوگلار ياشىيالمىغان. دىنسىز ئىنسانلار مهۋجۇتلۇقىنى كۆرسىتىپ بېرهلمىدى. بونىڭدىن چىقىدىغان نهتىجه شۇكى، شهخسى جهھهتته ئىنسان بىر دىنغا مهنسۇپ بولماسلىقى مۇمكىن. ئهمما پۈتۈن بىر خهلقنىڭ شهكلىنى ھايات بىر ئاتېئىست ۋه قارشى دىنغا ئهمهستۇر. مۇمكىن بولىشى دىنسىز ئهقىده بىر بوشلۇقنى بۇ قاراپ، ئېھتىياجىغا يارىتىلىش ئىنسانلارمۇ قىلغان قۇبۇل بىلهن تولدۇرىدۇ. بۇ سهۋهپتىن 19-ئهسىرنىڭ ئاخىرى ۋه 20-ئهسىرنىڭ باشلىرىدا مۇۋاپپىقىيهتكه قىلغانلار خىيال قۇيۇشنى بىلىمنى ئورنىغا ئۇنىڭ يۇقۇتۇپ دىننى دىن نهرسىلهردۇر. پهرقلىق بىر-بىرىدىن بىلىم بىلهن دىن چۈنكى ئېرىشهلمىدى. دىن يهنى تۇتالمايدۇ. يېرىنى دىننىڭ بىلىممۇ تۇتالمىغىنىدهك، يېرىنى بىلىمنىڭ بىلهن كېسهل داۋالىغىلى بولمايدۇ. دىن بىلهن دېھقانچىلىقتا ئىشلهپچىقىرىش قىلغىلى بولمايدۇ. تولدۇرغىلى بوشلۇقنى مهنىۋى ئىنساندىكى بىلهنمۇ بىلىم بولمىغاندهك، ئىنساننىڭ ھهر ئىككىسىگه ئېھتىياجى بار. لېكىن بۇلارنىڭ ئىنسان ھاياتىدىكى ئورنى ئوخشاش ئهمهس. ئىنسانىيهت تارىختىن بويان يارىتىلىشىتىن باشلاپ مهۋجۇت بولغان ئىشىنىش ئېھتىياجىنى ھهل قىلىشنى ئارزۇ قىلدى. بۇنى مهلۇم بىر دىنغا باغلىنىش ئارقىلىق ھهل قىلىشقا تىرىشتى. ئىنساننىڭ ئاللاھ بىلهن بولغان مۇناسىۋهت شهكلى تارىخى دهۋىر ۋه ماكانلارغا قاراپ ئۆزگهرگهنلىكى ئۈچۈن، بىر-بىرىگه ئوخشىمايدىغان

ھهر خىل دىنلار ئوتتۇرىغا چىقتى.

31

3-باب. كۈنىمىزدىكى دىنلار ھهققىده قىسقىچه مهلۇمات

كۈنىمىزدىكى دىنىي جۇغراپىيه .1

ئهقىده ئوخشىمايدىغان بىر-بىرىگه جايلىرىدا ھهرقايسى دۇنيانىڭ كۈنىمىزده

ۋه ھايات شهكلىنى قوبۇل قىلغان دىنلار مهۋجۇت. بۇلار ئومۇمى جهھهتتىن شۇ خىل

ئهنئهنىۋى ئاتالغان دهپ دىنلىرى» قهبىله «ئىپتىدائى تاپقان تهركىپ دىنلاردىن

بۇددىزم، ھىندۇئىزم، شىنتۇئىزم، (داۋجىياۋ)، تاۋئىزم كۇڭزىچىلىق، بىلهن دىنلار

جاينىزم، سېخىزم، زهردۈشتلىك، يهھۇدىلىك، خرىستىئانلىق ۋه ئىسلام قاتارلىقلاردىن

ئىبارهت.

مۇقهددهس سىستېمىسى، ئهقىده قۇرغۇچىسى، بىر مهلۇم دىنلار: ئهنئهنىۋى

كىتابى مهۋجۇت بولمىغان دىنلاردۇر. بۇلار پۈتۈنلهي بىر قهبىلىگه ئائىتتۇر، تارقىلىش

بولۇشقا مهنسۇپ دىنىغا قهبىله ئهزالىرى پۈتۈن قهبىلىنىڭ يوقتۇر. ئالاھىدىلىگى

مهجبۇردۇر، باشقا بىر دىنغا كېرىشكه يول قويۇلمايدۇ. بۇ دىنلار قهبىلىنىڭ ھايات

شهكلى بىلهن مۇناسىۋهتلىك. ئوۋچىلىق، بېلىقچىلىق ئىشلىرى بىلهن تىرىكچىلىك

ھۆرمهت روھلىرىغا ئاتا قهبىلىلهرده قىلالمايدىغان ئىشلهپچىقىرىش ۋه قىلىدىغان

قىلىش، تهبىئهت ھادىسىلىرىنى نازارهت ئاستىغا ئېلىش ئۈچۈن مۇراسىم ئۆتكۈزۈش،

بۇنىڭ مهۋجۇتتۇر. ئادهتلهر قاتارلىق قىلىش مۇراجىئهت سېھىرگه ئويناش، ئۇسۇل

بىلهن بىرلىكته مۇقهددهس بىر مهۋجۇتلۇق ئهقىدىسىنى بۇ قهبىلىلهرنىڭ ھهممسىده

كۆرگىلى بولىدۇ.كۈنىمىزده ئاساسلانغاندا، يىلنامىسى»غا «دۇنيا قىلىنغان نهشىر 1992-يىلى

دۇنيانىڭ ھهرقايسى رايۇنلىرىدا 92 مىليۇنغا يېقىن ئهنئهنىۋى دىن مهنسۇبى مهۋجۇت.

كۆپ قىسمى جهنۇبى ئامېرىكا، ئافرىقا، ئاۋىستىرالىيه، ھىندىچى ئاراللىرى ۋه يىڭى

دىنى دىنكا دىنلار: ئهنئهنىۋى ئاساسلىق بولغان مهلۇم تارقالغان. زىللاندىيىگه

(سۇدان)، گادى دىنىي (گانا) ۋه ماۋرى دىنىي (جهنۇبى تىنىچ ئوكيان ئاراللىرى)

32

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

دۇنيادىكى دىنىي ئهقىدىلهر(مىليوندىن ئارتۇق ئېتىقادچىسى بولغان ئهقىدىلهر)

ئوتتۇرىغا جۇڭگۇدا 6-ئهسىرده ئىلگىرىكى مىلادىدىن كۇڭزىچىلىق: ئىلگىرىكى (مىلادىدىن كۇڭزى قۇرغۇچىسى ئىسمى دىندۇر. بىر چىققان ئورۇندا مۇھىم پرىنسىپلار ئهخلاقى دىندا بۇ كهلگهن. 551-479)دىن قىلىپ داۋام بىرى يىلدىن 2000 خهلقىنىڭ جۇڭگۇ كۇڭزىچىلىق تۇرىدۇ. كهلگهن تۇرمۇش شهكلى، مىللى ئادهت ۋه دىنىي ئهقىدىلىرىنى ئىپادىلهيدۇ. بۇ دىن بۇ بولغان. دىنىي دۆلهت رهسمى جۇڭگۇنىڭ كىيىنكى 1912-يىلىغىچه مىلادىدىن دىننىڭ كۈنىمىزده 350 مىليۇنغا يېقىن مهنسۇبى بار. بۇلارنىڭ كۆپ قىسمى جۇڭگۇ،

بىر قىسمى ياپۇنىيه، بىرما ۋه تايلانتتا ياشايدۇ. تاۋئىزم (داۋجىياۋ دىنى): بۇ دىن كۈنىمىزده مهۋجۇت بولۇۋاتقان جۇڭگۇ بارلىققا 6-ئهسىرده ئىلگىرىكى مىلادىدىن دىن بۇ بىرىدۇر. دىنلىرىدىن تهشكىل ئالاھىدىلىگىنى ئومۇمى دىنلىرىنىڭ جۇڭگۇ دىن بۇ كهلگهن. قىلىدىغان «داۋ» چۈشهنچىسى ئۈستىگه قۇرۇلغان. مىستىك ئالاھىدىلىگى قىسمى كۆپ مهنسۇپلىرىنىڭ دىننىڭ بۇ لاۋزىدۇر. قىلغۇچىسى ئىجات كۈچلۈك، جۇڭگۇدا، ئاز بىر قىسمى ئاسىيا قىتئهسىدىكى دۆلهتلهرده ياشايدۇ. كېيىنكى يىللاردا دىنغا بۇ تۈركىيهده كۆپهيدى. قىلىدىغانلارمۇ قوبۇل قاراشلىرىنى تاۋئىزم ياۋرۇپادا

ئائىت كىتابلار تهرجىمه قىلىنىپ نهشىر قىلىندى.

33

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

قىزىقارلىق ئىنسانلارغا پىكىرلىرى مۇناسىۋهتلىك بىلهن كائىنات تاۋئىزمنىڭ بىلىنىپ، بىر قىسىم ئىنسانلار بۇ دىننىڭ تهسىرىگه ئۇچرىدى. تاۋئىزمنىڭ مۇقهددهس كىتابى «داۋدېجىڭ»دا ئېيتىلغان قاراشتا: «كائىنات ئىككى كۈچنىڭ تهسىرى ئاستىدا كۈچنى ئهركهك ياڭ چىشى، يىڭ (مۇسبهت). ياڭ ۋه (مهنفى) يىڭ بۇلار تۇرىدۇ: سىمۋول قىلىدۇ. بۇلار كېچه-كۈندۈزگه، ئايال ۋه ئهركهككه ئوخشايدۇ. بۇ ئىككىسىنىڭ ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋهتتىن تهبىئهتتىكى ھادىسىلهر مهيدانغا كىلىدۇ.» دېيىلگهن. تاۋئىزمنىڭ ئاساسلىق مهنبهسى تهبىئهتتىكى تهرتىپنى كۆزىتىشتىن كېلىدۇ. ئىنسان

تهبىئهتتىكى تهرتىپنى كۆزۈتۈش ئارقىلىق بهخت-سائادهتكه ئېرىشىدۇ.بولۇپ، ئىگه مهناغا دېگهن يولى» «تهڭرىلارنىڭ شىنتۇئىزم: «شىنتۇ» ئىپادىلهيدۇ. ئهقىدىسىنى مىللى ئهنئهنىۋى، ياپۇنلارنىڭ ئىسمى مىلادىدىن كېيىنكى 6-ئهسىرده ئهنئهنىۋى، مىللى ئهقىدىلىرىنى ئايرىش دىنلاردىن ئوخشاش بۇددىزمغا كىرگهن سىرتتىن ياپۇنىيهگه

ئۈچۈن قوللىنىلغان. شىنتۇئىزم ئىجات قىلغۇچىسى ۋه ئېتىقاد سىستېمىسى بولمىغان، مىللى، ئهنئهنىۋى، روھلىرىغا ئاتا دىندۇر. بىر چىقمايدىغان قارشى دىنلارغا باشقا تهڭرىلىك، كۆپ ھۆرمهت قىلىش بۇ دىننىڭ ئهڭ مۇھىم ئالاھىدىلىگىدۇر. ئاتىلارنىڭ ئۆلگهندىن كېيىن ياشايدىغانلىقىغا ئىشهنگهن شىنتۇئىست ياپۇنلار ئۆلگهن ئاتىلىرى ئۈچۈن ئۆيىنىڭ بىر بۇرجىكىده ئاتىلارغا مهخسۇس يهر تهييارلاپ، ئۇلارنىڭ ئۇزۇقلىنىشى ئۈچۈن ھهر خىل

تائاملار قويىدۇ. شىنتۇئىزم، تهڭرىلىرىنىڭ كۆپلىكى بىلهن مهشھۇر بولغان بىر دىندۇر. مىليۇنغا بولغان چىققۇچه سهپهرگه باشلاپ، ئىشلىرىدىن ئاشخانا بار. تهڭرىسى يېقىن پۇتكۈل ئىشلارغا مۇناسىۋهتلىك تهڭرىلىرى بار. بهزى ۋاقىتلاردا ئۆلگهن ئاتىلىرىنىڭ تهڭرىلهرنىڭ ئارىسىغا كىرگهنلىكىگه ئىشىنىدۇ. شىنتۇئىست ياپونلارنىڭ ياپونيهدىكى بۇددىست. ھهم قىسمى كۆپ بۇلارنىڭ ئهتراپىدا، مىليۇن 30 تهخمىنهن سانى ياپۇنلارنىڭ قارىشىچه ئىنسان ئىككى دىنلىق بولالايدۇ. ياپونلار: «بىز شىنتۇئىست

بولۇپ دۇنياغا كېلىمىز، بۇددىست بولۇپ دۇنيادىن كېتىمىز» دهيدۇ. ھىندۇئىزم: مهۋجۇت دىنلار ئىچىده تارىخى ئهڭ ئۇزۇن بولغان دىنلاردىن بىرىدۇر. بۇ دىننىڭ مهلۇم ئىجات قىلغۇچىسى ياكى ئهقىده سىستېمىسى مهۋجۇت ئهمهس. كۈنىمىزده بۇ دىن تهناسۇھ (روھنىڭ كۆچىشى) ۋه يوگا كۆپ ئهڭ دۇنيادا ھىندۇئىزم تارقىلىۋاتىدۇ. دۇنياغا بىلهن پرىنسىپلىرى ئهگهشكۈچىسى بار دىنلاردىن بىرى. 750 مىليون ئىنسان ھىندۇئىزمنىڭ ئهقىده ۋه پرىنسىپلىرىغا باغلىق. ھىندىستان نوپۇسىنىڭ %80 تى ھىندىدۇر. پاكىستان، بېنگال، نېپال ۋه ھىندېنوزىيىدىمۇ ھىندىلار بار. فىجى، مالايسىيا، سىنگاپور، سېرلانكا ۋه بىر

34

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

نهچچه ئافرىقا دۆلىتىدىمۇ ھىندىلار بار. بۇ دىننىڭ ئالاھىدىلىگى ھهققىده كېيىنچه تهپسىلى توختىلىمىز.

بۇددىزم: مىلادىدىن ئىلگىرىكى 6-ئهسىرده بارلىققا كهلگهن بىر دىن بولۇپ، ئىجات قىلغۇچىسى بۇددادۇر. بۇددا ھىندى ئهقىدىلىرىگه ئاساسهن يېتىشتۈرۈلگهن بىر شاھزاده بولۇپ، كېيىن ھىندۇئىزمدىن ئايرىلىپ چىقىپ بىر دىن ئىجات قىلغان. بۇ دىن كېيىن بۇددىزم ئسمىنى ئالغان. بۇ دىننىڭ ئهڭ مۇھىم ئالاھىدىلىگى تهڭرىسىز بىر دىن ئىكهنلىكىده. بۇددىزىمدا يوگا، ئېتىكاپ (مهدىتاسيون) ۋه رهنكارناسيون (يىڭىدىن بهدهنلىنىش) قاتارلىق ئىبادهت ئۇسۇللىرى ھىندىستان، كۈنىمىزده بولۇپ، ئىگه ئالاھىدىلىككه تارقىلىشچان بۇددىزم بار. بىنگال، شهرقى لائۇس، كامبۇدژا، تايلاند، بىرما، سهيلان، موڭغۇلىيه، جۇڭگۇ، جهنۇبى قاتارلىق ياپونىيه كورىيه، تهيۋهن، مالايسىيا، سىنگاپور، بوتان، ۋېتنام، ئاسىيا ۋه يىراق شهرق دۆلهتلىرىگه تارقالغان. بۇ دىننىڭ بهزى قاراشلىرى دۇنيادا

تهرهپدار توپلىغىنىدهك، تۈركىيهدىمۇ تهرهپدارلىرى بار. 6-ئهسىرده ئىلگىرىكى مىلادىدىن ئوخشاش بۇددىزىمغا جاينىزم: ھىندۇئىزمنىڭ ئىچىده بارلىققا كهلگهن. ئىجات قىلغۇچىسى ئاقسۆڭهك بىر ئائىلىدىن كېلىپ چىققان ۋاردھامانادۇر. ۋاردھامانا ھىندى مۇراسىملىرىنىڭ سىنىپىي ۋه نوپۇزى (بىراھمانلار)نىڭ زاتلار دىنىي شهكىلۋازلىقى، ئايرىمچىلىقىغا قارشى چىققان. كېيىن ئائىلىسىنى تهركېتىپ، تهنھا ھايات ئۆتكۈزۈشكه باشلىغان. ۋاردھامانا بۇ جهرياندا تهناسۇھ (روھنىڭ كۆچىشى) چهمبىرىدىن

قۇتۇلغانلىقىنى ئېلان قىلغان.ئېرىشكهنلىكى مۇۋهپپىقىيهتكه قۇتۇلۇپ چهمبىرىدىن كۆچىشى روھ ۋاردھامانا ئۈچۈن «مۇزاپپهر» مهنىسنى بىلدۈرىدىغان «جىنا» تهخهللۇسىنى ئىشلهتكهن. ئۇنىڭ بۇ تهخهللۇسى، كېيىن ئىجات قىلغان دىنغا ئىسىم بولغان. بۇنىڭ بىلهن بۇ دىن

جاينىزم دهپ ئاتالغان. قىلمايدۇ. قوبۇل پىكرىنى تهڭرى بىر ياراتقۇچى ئوخشاش بۇددىزمغا جاينىزم ئالهمنىڭ ئهبهدىلىكىگه ئىشهنگهن جاينىلار تهڭرىنىڭ ئورنىغا «تىرسىھانكارا» دهپ ئاتىلىدىغان مۇقهددهس نهرسىلهرگه چوقۇنىدۇ. جانلىقلارغا زىيان سالماسلىق بۇلارنىڭ

ئهڭ بۈيۈك ئهخلاقى پرىنسىپلىرىدۇر. سېخىزم: بۇ دىن مىلادىدىن كېيىنكى 16-ئهسىرده ھىندىستاندا بارلىققا كهلگهن. ئىجات قىلغۇچىسى گورو ناناق. بۇددا ۋه ۋاردھاماناغا ئوخشاش ھىندۇئىزمنىڭ بۇزۇلىشىدىن مهمنۇن بولمىغان ناناق ھىندۇئىزمنىڭ تهڭرى ۋه سىستېمىسىگه ئايرىمىچىلىق) (سىنىپى قاست قارشى چۈشهنجىسىگه دىنىي زاتلارنىڭ ئىمتىيازىغا قارشى چىققان. ناناق كېيىن ئىسلام بىلهن تونۇشۇپ،

35

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

ئىسلامدىن تهۋھىدكه ئوخشاش بهزى پرىنسىپلارنى ئېلىپ، ھىندى ئهقىدىسى بىلهن ئىجات «سىخ»، ئهگهشكۈچىلىرىگه قىلغان. ئىجات دىن بىر يىڭى بىرلهشتۈرۈپ قىلغان يىڭى دىنغا «سېخىزم» دهپ نام بهرگهن. سېخلار ئۆزىگه خاس قىياپهتلهر بىلهن دىققهتنى جهلب قىلىدۇ. بېشىدىكى سهرپۇش (سهللىگه ئوخشايدىغان نهرسه)

ئۇلارنىڭ دىنىي كىيىم-كېچهكلىرىنى كۆرسىتىدۇ. ياشايدۇ. رايۇنىدا پهنجاپ ھىندىستاننىڭ قىسمى كۆپ سېخلارنىڭ كۈنىمىزده

نوپۇسى 15 مىليون ئهتراپىدا. زهردۈشت دىنى: مىلادىدىن ئىلگىرىكى 6-ئهسىرده ئىراندا بارلىققا تهڭرىسىنىڭ زهردۈشت، قىلغۇچىسى ئىجاد دىندۇر. بىر كهلگهن ئىسمى ئاھۇرا مازدا. بهزى ۋاقىتلاردا تهڭرى ئىسمىغا بېغىشلاپ بۇ دىن مازدائىزم دهپمۇ ئاتالغان. زهردۈشتلهرنىڭ قارىشىچه، زهردۈشت تهڭرى ئاھۇرا مازدا تهرىپىدىن تهيىنلهنگهن بىر پهيغهمبهردۇر. زهردۈشت ئىرانغا بىر تهڭرى ئهقىدىسىنى ئېلىپ كهلگهن. لېكىن ئۇنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن بۇ دىن بوزۇلۇپ، كىشىلهر ئوتقا چوقۇنۇشقا باشلىغان. بۇ سهۋهپتىن، بۇ دىن كېيىنچه «مهجۇسىلىك» ئىسمى بىلهن ئاتىلىشقا باشلىغان. قۇرئانى-كهرىمده بۇ دىن مهنسۇپلىرى «مهجۇسىلار» دهپ

بايان قىلىنغان. ياشايدۇ. شهھرىده بومباي ھىندىستاننىڭ ۋه ئىران كۈنىمىزده زهردۈشتلهر ھىندىستاندىكىلهر ئهسلى پارىس بولغانلىقى ئۈچۈن «پارسىلار» دهپ ئاتالغان. سانى ھىندىستاننىڭ قارىماي، بولىشىغا ئاز جهھهتتىن سان ئهتراپىدا. مىڭ يۈز بهش

تىجارىتىنى كونترول قىلىۋاتىدۇ. مۇساغا ھهزرىتى 15-ئهسىرده ئىلگىرىكى مىلادىدىن يهھۇدىلىك: كهلگهن ۋهھيى بىلهن باشلىنىپ تهرهققى قىلغان بىر دىندۇر. قۇرئانى-كهرىمده بۇ دىننىڭ مهنسۇبى بولغان يهھۇدىلار ھهققىده كۆپلىگهن ئايهتلهر بار. تارىختا كۆپ زۇلۇمغا ئۇچرىغان يهھۇدىلار كۈنىمىزده ئىسرائىلىيهدىن باشلاپ ئامېرىكا ۋه دۇنيانىڭ ھهر قايسى رايۇنلىرىغا تارقاق ئولتۇراقلاشقان. ئىسرائىلده رايۇنلىرىدىكى ھهرقايسى دۇنيانىڭ مىليون، ئالته ئامېرىكىدا مىليون، بهش تۇركىيهدىكى بولۇپ، ئهتراپىدا مىليون 25 نۇپۇسى ئومۇمى قوشقاندا نوپۇسلىرىنى نۇپۇسى 26 مىڭدۇر. بۇلارنىڭ 22 مىڭى ئىستانبۇلدا، 500 ى ئىزمىردا، قالغانلىرى

ئهنقهره، بۇرسا، ئهدىرنه،چاناققالئه، قىرىقلارئهلى ۋه ھاتايدا ياشايدۇ. بارلىققا پهلهستىنده ئىلگىرى يىل 2000 بۇنىڭدىن خرىستىئانلىق: كهلگهن بىر دىندۇر. خرىستىئانلىقنىڭ تارىخى خرىستىئانلارنىڭ قارىشىچه بولغان پهيغهمبىرى بىر تهڭرىنىڭ قارىشىچه مۇسۇلمانلارنىڭ تهڭرى، بىر بولغان دىنلارنىڭ ئىسادىن باشلىنىدۇ. خرىستىئانلىق كۈنىمىزده مهۋجۇت

36

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ئىچىده ئهگهشكۈچىلىرى ئهڭ كۆپ بولغان دىندۇر. خرىستىئانلار ئهڭ كۆپ تارقالغان رايۇن ياۋرۇپادۇر. شىمالى ئامېرىكىنىڭ تامامى، جهنۇبى ئامېرىكىنىڭ دېڭىز ساھىلى ۋه ئاۋىستىرالىيهنىڭ كۆپ قىسمىدا خرىستىئان ئاھاله بار. بۇنىڭدىن باشقا ئافرىقا ۋه كۆپهيتىش نوپۇسىنى خرىستىئانلار بار. نوپۇس خرىستىئان ساندا كۆپ ئاسىيادىمۇ ئۈچۈن ئېلىپ بارغان مىسسىئونېرلىق پائالىيهتلىرىنى دۇنيانىڭ ھهر قايسى جايلىرىدا مىليۇن 750 مىليارد 1 نوپۇسى خرىستىئان ئومۇمى كۈنىمىزده داۋاملاشتۇرۇۋاتىدۇ. ئهتراپىدا. تۈركىيهده ئىستانبۇلدىن باشلاپ، ئىزمىر، ئادانا، بۇرسا، ماردىن، ھاتاي مهنسۇپ مهزھهپلىرىگه ھهرخىل خرىستىئانلارنىڭ ۋىلايهت-شهھهرلهرده قاتارلىق خرىستىئان ئاھاله مهۋجۇد. تۈركىيه خرىستىئانلىق تارىخىدا مۇھىم ئورۇندا تۇرىدىغان دۆلهتلهرنىڭ بىرى. خرىستىئانلىقنىڭ شهكىللىنىشىگه سهۋهپ بولغان ئالدىنقى يهتته ھاتاي ئېچىلغان. ئهپهسته ۋه قادىكۆي ئىستانبۇل، ئىزنىك، (كېڭهش) كونسىل

ۋىلايىتى خرىستىئانلىق تارىخى ئۈچۈن مۇھىم ئورۇندا تۇرىدىغان بىر ۋىلايهتتۇر. بارلىققا رايۇنىدا ھىجاز 7-ئهسىرده كېيىنكى مىلادىدىن ئىسلام: داۋام باشلاپ ئهلهيھىسسالامدىن ئادهم ئهسلىده بىرلىكته بىلهن كېلىش پهيغهمبىرىمىز كهلىمىسى «ئىسلام» لېكىن دىندۇر. بىر كهلگهن قىلىپ مۇھهممهد ئهلهيھىسسالامغا كهلگهن ۋهھىيدىن ئىبارهت بولغان بىر دىننىڭ خۇسۇسى ئىسمى بولغان. ئىسلام پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالامنىڭ ھهدىسلىرى ۋه مۇسۇلمان ئالىملارنىڭ ئىزاھاتلىرى بىلهن تهرهققى قىلغان بولۇپ، يهھۇدىلىك ۋه خرىستىئانلىق بايان ئوچۇق مۇناسىۋهت بۇ قۇرئانى-كهرىمده بار. مۇناسىۋىتى ئالاھىده بىلهن

قىلىنغان. ئىسلام 14 ئهسىرلىك بىر ئۆتمۈشكه ئىگه بولۇپ، ئوتتۇرا شهرقتىن باشلاپ ئافرىقا، ئاسىيا، ياۋرۇپانىڭ بهزى يهرلىرى ۋه دۇنيانىڭ ھهرقايسى رايۇنلىرىدا ئهگهشكۈچىلىرى

بار. دۇنيادىكى مۇسۇلمانلارنىڭ ئۇمۇمى سانى تهخمىنهن 1 مىليارد 500 مىليۇندۇر.

يههۇدىلىك .2

2.1. يهھۇدى، ئىبرانى ۋه ئىسرائىل ئاتالغۇلىرى

ۋه ئىسرائىل ئىبرانى، ئاتالغان. بىلهن ئىسىملار كۆپلىگهن يهھۇدىلار تارىختا يهھۇدى بۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئاساسلىق ئىسىملاردۇر.

ئىبراھىم ئسمى ئىبرانى قارىشىچه، ئالىملىرىنىڭ يهھۇدى ئىبرانى: يهھۇدىلارنىڭ چىققان. كېلىپ ئىسمىدىن ئهبهرنىڭ ئاتىلىرىدىن ئهلهيھىسسالامنىڭ ئهڭ مۇھىم ئاتىسى بولغان ئىبراھىم ئهلهيھىسسالام «ئهبهر نهسلىدىن كهلگهن» دېگهن ئاتالغان. دهپ ئىبرانىچه تىلى ئىشلهتكهن ئۇنىڭ ئىبرانى، ئىپادىلهيدىغان مهنىنى

37

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

ياكى ئاپىرو يىلتىزى ئىسىمنىڭ بۇ ئاساسلانغاندا، قارىشىغا كۆز شهرقشۇناسلارنىڭ ھاپىرودۇر. بۇ سۆزلهر قهدىمقى مىسىر تىلىدا «قۇم بىلهن يېپىلغان» دېگهن مهنىنى

بىلدۈرىدۇ.ئۇنۋانلىرىدىن ئىسرائىل بېرىلگهن ئهلهيھىسسالامغا ياقۇپ ئىسىم بۇ ئسرائىل: كېلىپ چىققان. تهۋراتتا دېيىلىشىچه، ياقۇپ ئهلهيھىسسالام بىر كېچه يول بويىدا بىر ئادهم بىلهن ئۇچرىشىپ، ئۇنىڭ بىلهن تاڭ يورۇغىچه چېلىشقان. تاڭ يورىغان ۋاقىتتا دېگهن بولغان» مهشغۇل بىلهن «تهڭرى ئۇنىڭغا ھۆرمهتلهپ، ياقۇپنى ئادهم بۇ مهنىنى ئىپادىلهيدىغان ئىسرائىل ئىسمىنى بهرگهن. ھهزرىتى ياقۇپنىڭ بۇ ئۇنۋانىدىن كېيىن ئىبرانىلهر ئىسرائىل ئىسمى بىلهن ئاتىلىشقا باشلىغان. ئۇلارغا بهنى ئىسرائىل

دېيىلگهن. يهھۇدى: بۇ ئىسىم بهنى ئىسرائىل بابىلغا سۈرگهن قىلىنغان ۋاقىتتا ئوتتۇرىغا رايۇنىنىڭ يهھۇدا كهلگهن ئوغۇللىرىغا ئىسرائىل خهلقى يهرلىك بابىلنىڭ چىققان. بهرگهن. ئىسمىنى «يهھۇدى» بىلدۈرىدىغان مهنىسىنى «يهھۇدا» قاراپ ئىسمىغا

بهنى ئىسرائىل قهۋمى بۇ ئىسىمنى قوبۇل قىلىپ قوللىنىشقا باشلىغان.

بابىل سۈرگۈنى يهھۇدىلارغا قانداق ئۆزگىرىشلهرنى ئېلىپ كهلدى؟

بابىل سۈرگۈنىدىن كېيىن «يهھۇدى» ئسمىنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى بىلهن بىرلىكته «يهھۇدى» ئىپادىلىسه، مهنانى تارىخى ئوغۇللىرى» «ئىسرائىل ۋه «ئىسرائىل» بۇ تارىختا ئىشلىتىلگهن. ئۈچۈن تونۇش قهۋمنى بىر مهۋجۇت ۋه خۇسۇسى ئىسمى

ئىككى ئاتالغۇ خاراكتېر بىلهن مۇناسىۋهتلىك بىر مهزمۇننى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ.كۈنىمىزده «ئىسرائىل» ۋه «يهھۇدى» ئىسىملىرىنىڭ ئىككىلىسى ئىشلىتىلىۋاتىدۇ. پۇقرالىرى دۆلهتنىڭ بۇ ئىسرائىلىيهدۇر. ئىسمىمۇ دۆلهتنىڭ قورۇلغان 1948-يىلى يهھۇدى دېيىلمهكته. «ئىسرائىلىيهلىك» قارىماستىن تهركىۋىگه (مىللى) ئېتنىك

ئىسمى ئىرق ۋه دىن جهھهتتىن يهھۇدى بولغانلارغا قارىتىلىدۇ. قىلىنغان. زىكىر سۆزلىرى يهھۇدى ۋه ئوغۇللىرى ئىسرائىل قۇرئانى-كهرىمده ئىسرائىل كهلىمىسى بىلهن ياقۇپ ئهلهيھىسسالام نهزهرده تۇتۇلغان. ھهزرىتى ئىسادىن ئۇنىڭدىن ئىسرائىل، بهنى يهنى ئوغۇللىرى» «ئىسرائىل يهھۇدىلار ئىلگىرىكى

كېيىنكىلىرى «يهھۇدى» دهپ ئاتالغان.

38

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

2.2. يهھۇدىلىكنىڭ تهبىرى

يهھۇدىلىك مهلۇم بىر تۇپراق بىلهن كىملىكلهشتۈرۈلگهن، ھاياتىنى ئورتاق بىر ئهقىده، بىر تىل، ئهدهبىيات، قانۇن ۋه سهنئهت ئهتراپىدا بىرلهشتۈرگهن بىر قهۋمنىڭ ئىسمىدۇر. كۈنىمىز يهھۇدى ئالىملىرىنىڭ قارىشىچه، يهھۇدىلىك ئىسرائىل دۆلىتىده مىڭ يىلدىن ئارتۇق داۋاملاشقان مىللى ئاپتونۇم ھاياتى بىلهن تهخمىنهن 2000 يىللىق

سۈرگۈن ھاياتىدا بارلىققا كهلگهن بىر مهدهنىيهتتۇر. يهھۇدى دىن ئالىملىرىنىڭ تۈزگهن ھۆكۈملىرىده يهھۇدى بولۇشنىڭ بهزى ئىرقىي ۋه دىنىي شهرتلىرى بار. يهھۇدى بولۇشنىڭ ئاساسلىق شهرتى يهھۇدى ئاتا-ئانىدىن ياكى يهھۇدى بىر ئانىدىن تۇغۇلغان بولۇش. لېكىن دادىسى يهھۇدى بولغان بىر ئادهم يهھۇدى بولىشى ئۈچۈن يهھۇدى دىنىغا كىرىشى لازىم. بۇ جهھهتتىن «يهھۇدىلىك» ئاتالغۇسى مهلۇم ئىرققا، مهدهنىيهتكه ۋه دىنغا مهنسۇپ بولۇشنى ئىپادىلهيدىغان كهڭ

مهزمۇننى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ.

2.3. يهھۇدىلىكنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى ۋه تهرهققىياتى

يهھۇدىلهرنىڭ تارىخى ئىبراھىم ئهلهيھىسسالام بىلهن باشلىنىدۇ. يهھۇدىلارنىڭ كهلدانىلارنىڭ قىلىنىشىچه بايان تهۋراتتا ئىبراھىم ھهزرىتى بولغان ئاتىسى بۈيۈك بىلهن ئازهر) مهنبهلىرىده (ئىسلام تهرهھ دادىسى كهلگهن. دۇنياغا شهھرىده ئۇر ھهررانغا كۆچۈپ كهلگهن. ھهزرىتى ئىبراھىم بۇ يهرده بىر مۇددهت تۇرغاندىن كېيىن ئاتىلىرىنىڭ يۇرتى بولغان كهنئانغا بارغان. كهنئاندا قۇرغاقچىلىق ئاپىتى يۈز بېرىشى تۈپهيلى مىسىرغا كېلىپ، بىر مهزگىل مىسىردا قالغان. كېيىن مىسىر پىرئهۋنى بهرگهن ھهدىيهلهر بىلهن باي بولۇپ تهكرار كهنئانغا قايتقان. يېنىدا ئايالى سارانىڭ دېدىگى ھاجهرمۇ بار ئىدى. ھهزرىتى ئىبراھىم ئايالى سارانىڭ تۇغماسلىقى سهۋهبىدىن ئهۋلادى بولمىغان. بۇنىڭدىن كۆڭلى يېرىم بولغان سارا ھهزرىتى ئىبراھىمغا دېدىگى ھهجهر بىلهن ئۆيلىنىشنى تهكلىپ قىلغان. بۇنىڭ بىلهن ھهزرىتى ئىبراھىم ھهزرىتى ھاجهر كهلگهن. دۇنياغا ئىسمائىل ھهزرىتى كېيىن ئۆيلىنىشتىن بۇ ئۆيلهنگهن. بىلهن ھاجهرنىڭ ئىبراھىم ئهلهيھىسسالامغا بىر ئوغۇل توغۇپ بېرىشى سارانىڭ كۈندهشلىكىنى قوزغىغان. بۇنىڭغا ئاساسهن ئاللاھ پهرىشتىلهرنى ھهزرىتى ئىبراھىمغا مېھمان سۈرىتىده

ئهۋهتىپ، سارانىڭ بىر ئوغۇل توغىدىغانلىقى توغرىسىدا خوشخهۋهر بهرگهن. سارا ئۆز ئوغلى ھهزرىتى ئىسھاقنىڭ دۇنياغا كېلىشى بىلهن ھهجهر ۋه ئوغلىغا ھهزرىتى تۈپهيلى كۈندهشلىك بۇ سارا كۈچهيگهن. تېخىمۇ كۈندهشلىكى بولغان ئاللاھ قىلغان. تهلهپ يىراقلاشتۇرۇشنى يېنىدىن ئوغلىنى ۋه ھهجهر ئىبراھىمدىن ھهزرىتى ئىبراھىمنى سارانىڭ سۆزىنى تىڭشىماسلىقنى، نهسلىنىڭ ھهزرىتى ئىسھاق

39

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

بىلهن ئۇلۇغلىنىدىغانلىقىنى بىلدۈرگهن. يهنه ئۇنىڭ بىلهن ئهھدىلىشىپ، ھهزرىتى ئاساسهن بۇنىڭغا قىلغان. ۋهده قىلىدىغانلىقىنى مۇبارهك نهسلىنى ئىسمائىلنىڭمۇ ھهزرىتى ئىبراھىم ھاجهر ۋه ئوغلى ئىسمائىلنى پاران دېگهن يهرگه ئاپىرىپ قويغان. ئىسھاقنىڭ ھهزرىتى داۋاملاشتۇرغان نهسلىنى ئىبراھىمنىڭ ھهزرىتى تهۋراتتا ئىككى ئوغلى بارلىقى بايان قىلىنىدۇ. بۇلاردىن ھهزرىتى ياقۇپ «ئىسرائىل» لهقىمىنى ھهزرىتى نهسلى يهھۇدىلارنىڭ ئۆتكهن. ئورۇنغا ئالدىنقى تارىخىدا يهھۇدى ئېلىپ

ياقۇپنىڭ ئون ئىككى ئوغلى بىلهن داۋاملىشىدۇ. ھهزرىتى ياقۇپنىڭ كىچىك ئوغلى ھهزرىتى يۈسۈپكه قارىتا ئالاھىده سۆيگۈسى قىلىپ ھهسهت يۈسۈپكه ھهزرىتى تۇققانلىرى بىر باشقا سهۋهپتىن بۇ ئىدى. بار ئۇنى قۇدۇققا تاشلىۋهتتى. مىسىرغا مال ئېلىپ ماڭغان بىر سودا كارۋىنى يۈسۈپنى قۇدۇقتىن چىقىرىپ، مىسىردا پىرئهۋننىڭ خىزمهتچىسى پۇتىپارغا سېتىۋهتتى. كېيىن ھهزرىتى يۈسۈپ ئاللاھنىڭ ياردىمى بىلهن پىرئهۋننىڭ سارىيىدا مالىيه ۋهزىرى بولدى.

مىسىرنىڭ ئىقتىسادى يۈسۈپكه ئامانهت قىلىندى.ھهزرىتى ئىبراھىم دهۋرىدىكىگه ئوخشاش كهنئان دىيارىدىمۇ قۇرغاقچىلىق ئاپىتى ئهۋجىگه چىقتى. ھهزرىتى ياقۇپ مىسىردا زىرائهتنىڭ موللىقىنى ئاڭلاپ، ئوغۇللىرىنى مىسىرغا ئهۋهتتى. بۇلار مىسىردا ھهزرىتى يۈسۈپ بىلهن ئۇچراشتى. ھهزرىتى يۈسۈپ كېلىشكه مىسىرغا بىرلىكته بىلهن دادىسى ئۇلارنى قىلىپ، مۇئامىله ياخشى ئۇلارغا كهلدى. مىسىرغا ئېلىپ قهبىلىسىنى ياقۇپ ھهزرىتى ئاساسهن، بۇنىڭغا چاقىردى. چىققان تهختكه ئۆزگهردى. ئهھۋال مىسىردا كېيىن ۋاپاتىدىن يۈسۈپنىڭ ھهزرىتى يېڭى پىرئهۋن بهنى ئىسرائىلنى قۇل قىلدى. بهنى ئىسرائىل مىسىردا 400 يىل قۇل

قىلىندى.

ھهزرىتى مۇسا ھهققىده قانداق مهلۇماتلارنى بىلىسىز؟

بهنى ئىسرائىلنىڭ ئاسارىتى جهريانىدا شۇ دهۋىردىكى مىسىر پىرئهۋنى بىر چۈش كۆردى. كاھىنلار ئۇنىڭ چۈشىگه تهبىر بېرىپ، يېقىندا بهنى ئىسرائىل ئارىسىدا بىر ئوغۇل دۇنياغا كېلىپ، پىرئهۋننىڭ تهختىنى ۋهيران قىلىدىغانلىقىنى ئېيتتى. بۇ تهبىر پىرئهۋننى قاتتىق بىئارام قىلدى. بۇنىڭ بىلهن پىرئهۋن بۇ يىل تۇغۇلىدىغان بارلىق

ئوغۇل بوۋاقلارنى ئۆلتۈرۈشنى بۇيرىدى.ھهزرىتى مۇسا شۇ يىلى دۇنياغا كهلدى. ئانىسى ھهزرىتى مۇسانى مهخپى توغۇپ، ئاللاھنىڭ ۋهھيىسى بىلهن ئۇنى بىر سېۋهتنىڭ ئىچىگه قويۇپ نىل دهرياسىغا تاشلىدى.

40

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

پىرئهۋننىڭ ئادهملىرى سېۋهتنى كۆتۈرۈپ سارايغا ئېلىپ كهلدى. پىرئهۋن بۇ بوۋاقنى بالا قىلىۋالدى.

ھهزرىتى مۇسا سارايدا ئۆسۈپ يېتىلدى. ئۇ بىر كۈنى شهھهرگه كېلىپ، شهھهرنى ئايلىنىۋاتقان ۋاقىتتا بىر ئىسرائىللىق بىلهن بىر مىسىرلىقنىڭ جېدهللىشىۋاتقانلىقىنى كۆردى. ھهزرىتى مۇسا ئىسرائىللىققا ياردهم قىلىش ئۈچۈن بۇ جېدهلگه ئارىلىشىپ، مۇسا ھهزرىتى ئۆلدى. يهرده شۇ دهرھال مىسىرلىق ئاتتى. مۇش بىر مىسىرلىققا يهرده ئۇ باردى. مهديهنگه قېچىپ مىسىردىن قورقۇپ، جازالىشىدىن پىرئهۋننىڭ مهزگىلدىن بىر باشلىدى. ئىشلهشكه يېنىدا (شۇئهيب)نىڭ يهترو كاھىنى مهديهن

كېيىن ئۇنىڭ قىزى بىلهن ئۆيلهندى. ھورهب ئاللاھ ئوتلىتىۋاتقاندا، قويلىرىنى يهترۇنىڭ مۇسا ھهزرىتى كۈنى بىر تېغىدا كۆيۈۋاتقان بىر جانلىق نهرسىنىڭ ئىچىدىن ھهزرىتى مۇساغا خىتاپ قىلىپ، ئىنىسى بۇيرىدى. قۇتقۇزۇشقا زۇلمىدىن مىسىر ئىسرائىلنى بهنى مۇسانى ھهزرىتى ھارۇننى ئۇنىڭغا ياردهمچى قىلدى. بۇ ئهينى ۋاقىتتا ھهزرىتى مۇسانىڭ پهيغهمبهرلىك

ۋهزىپىسىنىڭ باشلانغانلىقى ئىدى. مۇسا ئهلهيھىسسالام ئاللاھتىن بۇ ۋهزىپىنى ئالغاندىن كېيىن مىسىرغا باردى ۋه پىرئهۋندىن ئىسرائىل ئوغۇللىرىنى ئهركىنلىككه چىقىرىشنى تهلهپ قىلدى. قۇرئاننىڭ بايان قىلىشىچه، پىرئهۋننى بىر ئاللاھقا ئىشىنىشكه چاقىردى. لېكىن پىرئهۋن بهنى كۆپلىگهن مىسىرغا بىلهن بۇنىڭ قوشۇلمىدى. چىقىرىشقا ئهركىنلىككه ئىسرائىلنى بالا-قازا كهلدى. ئاخىرىدا مىسىرلىقلارنىڭ بېسىمى بىلهن پىرئهۋن نىيىتىدىن ياندى. ھهزرىتى مۇسا بهنى ئىسرائىل بىلهن بىرلىكته مىسىردىن چىقتى. ئۈچ ئايدىن كېيىن شامغا باردى. ئۇ يهرده ئاللاھ يهھۇدىلىكنىڭ ئاساسى پرىنسىپلىرىنى تهشكىل قىلىدىغان

12 ئهمىرنى لهۋھاغا يېزىلغان ھالهتته ھهزرىتى مۇساغا بهردى. سىنا تېغىدىكى ۋهھيىدىن كېيىن ھهزرىتى مۇسا ئاتىلىرى ئىبراھىم، ئىسھاق ۋه ياقۇپقا ۋهده قىلىنغان مۇقهددهس زېمىن (ئهرزى مهۋۇد)غا بېرىش ئۈچۈن ئىسرائىل ئوغۇللىرى بىلهن يولغا چىقتى. ئىسرائىل ئوغۇللىرى بۇ كۆچۈش جهريانىدا داۋاملىق بۇ ئاللاھ قويدى. چۈشۈرۈپ ئهھۋالغا قىيىن مۇسانى ھهزرىتى كۆتۈرۈپ، ئىسيان ئىسيان تۈپهيلىدىن ئۇلارغا بىر نهچچه قېتىم جازا بهردى. بېرىلگهن ئهڭ قاتتىق جازا 40 يىل چۆللهرده ئايلىنىپ يۈرۈشى ئىدى. مىسىردىن چىققان تۇنجى نهسىل ئۆلۈپ مىسىردىن قىلىندى. بايان تهپسىلى قۇرئانى-كهرىمده ھهم تهۋراتتا بۇلار تۈگىدى. يولغا چىققان تۇنجى نهسىلدىن پهقهت ئىككى كىشى يهفۇننه ئوغلى كالهپ بىلهن نۇن ئوغلى يهشۇ ۋهده قىلىنغان مۇقهددهس زېمىنغا يېتىپ بارالىدى. تهۋراتتا بايان زېمىننى مۇقهددهس تۈپهيلىدىن خاتالىقى بىر كىچىك مۇسا ھهزرىتى قىلىنىشچه،

كۆرهلمىگهن.

41

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

بىر ئايهتلهرنى قىلغان ۋهھيى ئاللاھ جهريانىدا پهيغهمبهرلىك مۇسا ھهزرىتى ساندۇقىغا (ئهھدى) ئاھىت بىرلىكته بىلهن لهۋھا 12 كهلتۈردى. شهكلىگه كىتاب قويدى. بۇ ئاھىت ساندۇقىنى ئىسرائىل ئوغۇللىرى كۆچۈش جهريانىدا يېنىدا بىرگه

ئېلىپ يۈردى.يهرگه شۇ بولۇپ، ۋاپات يهرده دېگهن مۇئاب يېشىدا 120 مۇسا ھهزرىتى دهپنه قىلىندى. ھهزرىتى مۇسانىڭ پهيغهمبهرلىكى دهۋرىده يهھۇدى دىنى ئاساسهن شهكىللىنىپ، ئېتىقاد، ئهخلاق، ئىبادهت ۋه قانۇن-تۈزۈملىرى ئورنىتىلدى. ئىسرائىل خاراكتېرىمۇ دۆلهتنىڭ قۇرۇلىدىغان ۋاقتىدا كهلگهن زېمىنغا مۇقهددهس ئوغۇللىرى

بهلگىلهندى. ھهزرىتى مۇسادىن كېيىن ئۇنىڭ ئورنىغا يهشۇ چىقتى. يهشۇ مۇقهددهس زېمىنغا قىلدى. رهھبهرلىك ھهم پهيغهمبهرلىك ئوغۇللىرىغا ئىسرائىل جهريانىدا كۆچۈش

ئۇنىڭغىمۇ ئاللاھ تهرىپىدىن يېڭى ھۆكۈملهر چۈشۈرۈلدى. يهشۇدىن كېيىن ئىسرائىل ئوغۇللىرى بىر مۇددهت رهھبهرسىز قالدى. قهبىلىلهر «شوفتىم» دهپ ئاتىلىدىغان ھاكىملار تهرىپىدىن ئىداره قىلىندى. بۇ دهۋىرده دىن تارىخى ۋه ئىسرائىل ئوغۇللىرى تارىخىدا ھهرخىل ئۆزگىرىشلهر بولدى. قهبىلىلهرنىڭ ئهۋهتىشنى ۋهھيى ئۇلارغا ئاللاھ قارىماي، بولماسلىقىغا پهيغهمبهر بىر بېشىدا ئاھىت قهدىمقى ئالغان ئىچىگه ئۆز ۋهقهلهرنى دهۋىردىكى شۇ بۇ داۋاملاشتۇردى. («كونا ئهھدى») كىتابىدا بايان قىلىنغان. بۇ ھهقته قۇرئانى-كهرىم نسا سۈرىسى

163-ئايهتته ئىشارهتلهر بار. ئهۋهتىلدى. قىلىپ پهيغهمبهر سامۇئهل ئوغۇللىرىغا ئسرائىل ۋاقىتلاردا كېيىنكى خهلقنىڭ تهلىۋىگه ئاساسهن سائۇل (قۇرئاندىكى ئىسمى تالۇت) ئۇلارغا پادىشاھ بولدى. سائۇل زامانىدا ئىسرائىل ئوغۇللىرى پهلهستىنلىكلهر بىلهن ئۇرۇشتى. ھهزرىتى داۋۇد بۇ

ئۇرۇشتا بۈيۈك مۇۋاپپىقىيهتلهرگه ئېرىشىپ، ئىسرائىل ئوغۇللىرى غالىپ كهلدى. سائۇلنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن ھهزرىتى داۋۇد ئىسرائىل ئوغۇللىرىغا پادىشاھ بولدى. يوق ۋهزىپىسى پهيغهمبهرلىك ئۇنىڭ قارىشىچه، كىتابلىرىنىڭ مۇقهددهس يهھۇدى داۋۇد ھهزرىتى ئهۋهتىلدى. پهيغهمبهرلهر ئوخشاش تاتانغا دهۋرىده ئۇنىڭ ئىدى. ئوغۇللىرى ئىسرائىل بىلهن بۇنىڭ قىلدى. پايتهخت ئۇنى قىلپ فهتىھ قۇددۇسنى ئىبادهتخانا بىر بۈيۈك قۇددۇستا داۋۇد ھهزرىتى بولدى. ئىگه زېمىنغا مۇقهددهس نېسىپ سۇلايمانغا ئوغلى ئىشنى بۇ ئاللاھتائالا لېكىن ئويلىدى. قىلىشنى بىنا

قىلىدىغانلىقىنى ئېيتىپ، ئۇنى نىيىتىدىن ۋاز كهچۈردى. داۋۇد ئهلهيھىسسالام پهيغهمبهر بولۇش بىلهن بىرلىكته پادىشاھ سۈپىتىده يهھۇدى تارىخىدا مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ. ئۇنىڭ دهۋرىده ئىسرائىل ئوغۇللىرى ئالتۇن دهۋرىنى ياشىغان. تارىختىن بۇيان يهھۇدىلار ھهمىشه ھهزرىتى داۋۇدنىڭ دهۋرىدىكى قۇدرهتلىك

42

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

زامانلىرىنى سېغىنغان. ئۇنىڭ نهسلىدىن بىر مهسىھنىڭ چىقىپ، ئۆزلىرىنى قۇتقۇزىشنى -1948 كۈتكهن. قۇرىشىنى پادىشاھلىقنى قۇدرهتلىك ئۇ زېمىندا مۇقهددهس ۋه يىلى مۇستهقىل ئىسرائىلىيه دۆلىتى قورۇلغان بولسىمۇ، لېكىن دىندار يهھۇدىلارنىڭ

ھهممىسى داۋۇدنىڭ نهسلىدىن كېلىدىغان مهسىھنى ساقلاۋاتىدۇ. ھهزرىتى داۋۇدنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن ئورنىغا سۇلايمان تهختكه چىقتى. ئاللاھنىڭ بۈيۈك تېغىدا مۇرىئاھ قۇددۇستىكى سۇلايمان ھهزرىتى ئوخشاش، قىلغىنىغا ۋهده بىر مابهد (ئىبادهتخانا) بىنا قىلدى. بۇنىڭ بىلهن يهھۇدى تارىخىدا مابهت دهۋرى ئاتالدى. بىلهن ئىسمى ئۆي) (مۇقهددهس بهيت-ھامىكداش مابهت بۇ باشلاندى.

ئىسلام تارىخىدىكى ئىسمى مهسجىدى ئهقسادۇر.ھهزرىتى سۇلايماننىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن ئىسرائىل ئوغۇللىرى ئارىسىدا مۇقىمسىزلىق باشلاندى. بۇنىڭ سهۋهبى ھهزرىتى داۋۇدنىڭ قىلغان بىرگۇناھى ئىدى. ھهزرىتى داۋۇد سهۋهپتىن بۇ قىلغان. مۇسادىره بىگۇناھ ئايالىنى تۇرىيانىڭ ئىچىدىن ئهسكهرلىرى جازالاندۇرۇلغان. پارچىلىنىپ كىېين سۇلايماندىن ھهزرىتى ئوغۇللىرى ئىسرائىل پادىشاھلىققا ئىككى ئاتالغان دهپ ياھۇدا جهنۇپتا بىرى يهنه شىمالدا، بىرى ئۇلار ئايرىلغان. بۇلاردىن كېيىن ئىسرائىل پادىشاھلىقى بۇتپهرهسلىككه قاراپ يۈزلهندى. ئاغدۇرۇپ تهرىپىدىن ئاسۇرلۇقلار 722-يىلى ئىلگىرىكى مىلادىدىن پادىشاھلىق بۇ تاشلاندى. ئاسۇرلۇقلار بۇ رايۇندىكى كونتروللۇقنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن، ئاسۇردىن قىسىم بىر بۇ ماكانلاشتۇردى. يهرگه بۇ كېلىپ، يۆتكهپ ئىنسانلارنى قىسىم بىر ئىنسانلار كېيىنچه يهھۇدى ئهقىدىسىنى قوبۇل قىلدى. لېكىن بۇلار ئىسرائىل ئىرقىدىن قىلمىدى، ئېتىراپ دهپ يهھۇدى ھهقىقى بۇلارنى يهھۇدىلار ئۈچۈن، بولمىغانلىقى داۋاملاشتۇرغاندىن مهۋجۇتلىقىنى مهزگىل بىر پادىشاھلىقى ياھۇدا قاقتى. چهتكه كېيىن، مىلادىدىن ئىلگىرىكى 587-يىلى بابىل پادىشاھى نابۇكهد نازار تهرىپىدىن ئاغدۇرۇپ تاشلاندى. قۇددۇستىكى مابهد بابىللىقلار تهرىپىدىن چېقىپ تاشلىنىپ، خهلق بابىلغا سۈرگۈن قىلىندى. Ⅰ-مابهت دهۋرى مۇشۇنداق ئاخىرلاشتى. بۇ ۋاقتتىن باشلاپ ئىسرائىل ئوغۇللىرى تاكى 1948-يىلىغىچه مۇستهقىل بىر دۆلهت قۇرالماي، داۋاملىق سۈرگۈنده ياشىدى. ئىسرائىل ئوغۇللىرى بابىلده 70 يىل قالدى. بابىلدىكى سۈرگۈن ھاياتى پارسلار (ئىرانلىقلار)نىڭ بابىللىقلارغا غالىپ كېلىشى بىلهن ئاخىرلاشتى. پارس يېڭىدىن مابهتنى ۋه كېلىشىگه قايتىپ قۇددۇسقا يهھۇدىلارنىڭ كورهش پادىشاھى بىنا قىلىشىغا رۇخسهت قىلدى. ئهزرانىڭ رهھبهرلىكىده مابهت يېڭىدىن بىنا قىلىنىپ، يهھۇدى بىلهن بۇنىڭ قىلىندى. ئىجرا تهكرار قائىده-تۈزۈملىرى يهھۇدىلىكنىڭ

تارىخىدا Ⅱ-مابهت دهۋرى باشلاندى. Ⅱ-مابهت دهۋرى مىلادىدىن كېيىنكى 70–يىللارغىچه داۋام قىلدى. بۇ دهۋرىده تهتقىقاتى تهپسىر ھهققىده تهۋرات قىلىپ، تهرهققى سۈپىتىده دىن يهھۇدىلىك

43

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

باشلاندى. بۇ دهۋرىنىڭ ئاخىرلىرىدا پارسىلىك، سادۇقىلىق ۋه ئهسسهنىلىك قاتارلىق پهلهستىنده ۋاقىتتا چىققان ئوتتۇرىغا خرىستىئانلىق چىقتى. ئوتتۇرىغا مهزھهپلهر يهھۇدىلار ياشاۋاتقان ئاستىدا ھاكىمىيىتى رىملىقلارنىڭ ئىدى. بار قالايمىقانچىلىق قىلىشى ئىبادهت يهھۇدىلارنىڭ ئىدى. ئاستىدا بېسىم سىياسى ۋه دىنىي ھهرخىل تۈپهيلىدىن رىملىقلار مىلادىدىن كېيىنكى 70–يىلى قۇددۇسنى پۈتۈنلهي ئىشغال قىلدى ۋه بابىل سۈرگۈنىدىن كېيىن قايتىشتا بىنا قىلىنغان مابهتنى يىقتى. يهھۇدىلارنىڭ بىر قىسمى سۈرگۈن قىلىندى. بۇنىڭ بىلهن يهھۇدىلارنىڭ تهركىۋىده مۇھىم ئۆزگىرىش

بولدى. ئهمهلدىن تهشكىلاتلارنىڭ دىنىي بهزى ۋه تاشلىنىشى چېقىپ مابهتنىڭ قىلىنىشتىن ئىجرا ھۆكۈملىرى دىنىي مۇھىم يهھۇدىلىكنىڭ تۈپهيلىدىن قالدۇرلىشى توختىدى. چۈنكى بۇ ھۆكۈملهرنىڭ ئىجرا قىلىنىشى مابهت ۋه باشقا دىنىي ئورگانلارنىڭ مهۋجۇتلۇقىغا باغلىق ئىدى. بۇنىڭ بىلهن بىرلىكته يهھۇدىلار بۇ دهۋىرده تهۋراتنى تهپسىر قىلىشقا ئهھمىيهت بهردى. تهۋراتنىڭ تۇنجى تهپسىرى «مىشنا» بىر كىتاب قىلىنىپ، Ⅱ-ئهسىرده رهتلهندى. «مىشنا» تهۋراتتىن كېيىن يهھۇدىلىكته ئىككىنچى ناس مهنبهسىگه ئۆتتى. كېيىن «مىشنا» ھهققىدىمۇ تهپسىرلهر يېزىلىشقا باشلىدى. سهۋهپ چىقىشىغا كېلىپ ئېقىمنىڭ ئىككى ئوتتۇرىسىدا يهھۇدىلار تهتقىقاتلار بۇ بولدى. بۇلار شام ۋه باغداد ئېقىملىرىدىن ئىبارهت ئىدى. «مىشنا» ھهققىده شامدا ئېلىپ بېرىلغان تهپسىر تهتقىقاتىدىن كېيىن «قۇددۇس تالمۇدى»، باغدادتا ئېلىپ «بابىل كهلدى. بارلىققا تالمۇدى» «بابىل كېيىن تهتقىقاتىدىن تهپسىر بېرىلغان ھهققىده «تالمۇد» كېيىن بولدى. ئىگه نوپۇزغا مۇھىم يهھۇدىلىكته تالمۇدى» ئىزاھاتلار قىلىندى. بۇ ئىزاھاتتىن بارلىققا كهلگهن ئهسهرلهر يهھۇدىلىكته مۇراجىئهت جهھهتتىن ئاساسىي يهھۇدىلىك بىلهن شۇنىڭ ئايلاندى. كىتابلارغا قىلىنىدىغان

كۈنىمىزدىكى شهكلىگه كهلدى.

2.4. يهھۇدىلىكنىڭ ئاساسى ئالاھىدىلىگى

مۇھىمى ئهڭ يهھۇدىلىكنىڭ ئىگه. ئالاھىدىلىكلهرگه قىسىم بىر يهھۇدىلىك ئاللاھتائالا بولغانلىقىدا. دىنى كېلىشىم) (ئهھدى، ئاھىت ئۇنىڭ ئالاھىدىلىگى ئهھدى بىر بىلهن ياقۇپلار ۋه ئىسھاق ئىبراھىم، ھهزرىتى ئاتىسى يهھۇدىلارنىڭ بۈيۈك نهسلىنى ئوغۇللىرىنىڭ ئىسرائىل ئاللاھتائالا ئاساسهن ئهھدىگه بۇ تۈزگهن. بىر مىللهت قىلىدىغانلىقىنى، سۈت ۋه ھهسهل ئاقىدىغان مۇقهددهس زېمىننى ئۇلارغا دهۋرىدىمۇ مۇسا ھهزرىتى ۋهدىسىنى بۇ ئاللاھتائالا قىلغان. ۋهده بېرىدىغانلىقىنى زىچ بىر-بىرىگه دىن بىلهن مىللهت يهھۇدىلىكته سهۋهپتىن بۇ تهكرارلىغان.

باغلىنىشلىق.

44

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

بىلهن تۇپراق مۇقهددهس ئالاھىدىلىگى بىر يهنه يهھۇدىلىكنىڭ كىملىكلهشتۈرۈلۈشىدۇر. يهھۇدىلىك بارلىق تهشكىلات ۋه ھۆكۈملىرى بىلهن مۇقهددهس زېمىندا مهۋجۇت بولالايدۇ. بۇ مۇقهددهس زېمىن بولسا پهلهستىندۇر. يهھۇدىلىكنىڭ تهپسىلى بۇلارنى تۆۋهنده چۈشهنچىسىدۇر. مهسىھ ۋه مابهت ئالاھىدىلىگى بىر يهنه

چۈشهندۈرىمىز.

2.4.1. تاللانغانلىق

يهھۇدىلىكنىڭ قارىشىچه، ئاللاھتائالا ئاتىلىرى ئىبراھىم، ئىسھاق، ياقۇپ بىلهن ئالاھىده ئۈچۈن ئۆزى نهسلىنى ئۇلارنىڭ تۈزۈپ، كېلىشىم) (ئهھدى، ئاھىت بىر مىللهت قىلىپ تاللىغان. بۇ سهۋهپتىن تارىختا ئۇلارغا داۋاملىق ياردهم قىلغان. 400 يىللىق مىسىر ئىشغالىدىن ئۇلارنى قۇتقۇزۇش ئۈچۈن ھهزرىتى مۇسانى ئهۋهتكهن ۋه ئۆزىمۇ ئۇلارنىڭ قۇتۇلۇشىغا قاتناشقان. مۇقهددهس كىتاب تهۋراتنى باشقا مىللهتلهرگه

بهرمهي، ئۇنى مهخسۇس يهھۇدى مىللىتىگه تهقدىم قىلغان. مىللهتلهردىن باشقا داۋاملىق ئۇلارنى تارىختا يهھۇدىلارنى پىكرى تاللانغانلىق ئايرىپ تۇرغان. يهھۇدىلار ھهر تۈرلۈك زۇلۇم، مۈشكۈللۈكلهر ئالدىدا مىللى ۋه دىنىي كىملىكلىرىنى بۇ چۈشهنجه سايىسىده قوغداپ، جانلىق تۇتقان. بۇنىڭ نهتىجىسىده، زېمىندا مۇقهددهس 1948-يىلى كېيىن سۈرگۈندىن يىللىق 2000 تهخمىنهن ئۇلار

مۇستهقىل بىر يهھۇدى دۆلىتىنى قورۇشنى ئهمهلگه ئاشۇرالىغان. كۈلپهت بهلكى قارىماستىن، دهپ ئىمتىياز بىر تاللانغانلىقنى يهھۇدىلار دىندار دهپ قارايدۇ. چۈنكى ئېتىزلىقنى قانداق پهرۋىش قىلىشتىن باشلاپ، كىيىم-كېچهكنىڭ دىننى بىر قويغان ھۆكۈم قهدهر ئىشلارغا كىچىك بولغان تىكىلىشىگىچه رهڭگى،

ياشاش ۋه ياشىتىشقا مهجبۇر قالغانلىقىنى ئويلايدۇ. -47 سۈرىسىنىڭ بهقهره قۇرئانى-كهرىم تاللانغانلىقى خىل بۇ يهھۇدىلارنىڭ ئايىتىدىمۇ بايان قىلىنغان. ئاللاھتائالا يهھۇدىلارغا، بىر ۋاقىتلاردا ئۇلارنى تاللىغانلىقى، بهرگهنلىكىنى نېمهت خىل ھهر ئۇلارغا ۋه قىلغانلىقى ئۈستۈن مىللهتلهردىن باشقا

ئهسلهتكهن.

2.4.2. مۇقهددهس تۇپراق ۋه مابهت

بىلهن زېمىن بىر مهلۇم ھالهتته ئوخشىمايدىغان دىنلارغا باشقا يهھۇدىلىك كىملىكلهشتۈرۈلگهن بىر دىندۇر. يهھۇدىلىكنىڭ ئهڭ ئاساسلىق تهشكىلات ۋه قائىده–تۈزۈملىرى بۇ زېمىنغا قاراپ بېكىتىلگهن ۋه شهكىللهندۈرۈلگهن. ئاللاھتائالانىڭ تاللاپ بېكىتىشى تۈپهيلىدىن مۇقهددهسلهشكهن بۇ زېمىن پهلهستىن زېمىنىدۇر. يهھۇدىلىك بۇ زېمىننىڭ سىرتىدا تولۇق ئىجرا قىلىنالمايدۇ. مهجبۇرى سۈرگۈن دهۋرىدىن باشقا،

45

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

تهۋراتنىڭ بۇيرۇقلىرىغا قۇلاق بهرگهن يهھۇدىلار قهتئى بۇ زېمىندا ياشىشى كېرهك. ياشىمىغان زېمىندا مۇقهددهس بۇ تۇرۇپ، بار ئىمكانى ئالىملىرى دىن يهھۇدى

يهھۇدىلارنى تهۋراتنىڭ بۇيرۇقلىرىغا ئۇيغۇن ھهرىكهت قىلمىدى دهپ قارايدۇ.

يهھۇدىلارنىڭ ھاياتىدا مۇقهددهس زېمىننىڭ ئهھمىيىتى نېمه؟

يهھۇدى ئهنئهنىسىده مۇقهددهس زېمىن ئىچىگه جايلاشقان قۇددۇس دۇنيانىڭ مهركىزىدۇر. ئۆلگهندىن كېيىن تىرىلىش بۇ يهردىن باشلىنىدۇ. دۇنيانىڭ ھهر قايسى تهرهپلىرىگه كۆمۈلگهن يهھۇدىلار قايتا تېرىلىش كۈنىده يهر ئاستىدىكى قانال يولى

ئارقىلىق مۇقهددهس زېمىنغا كېلىدۇ. تىرىلىش بۇ يهردىن باشلىنىدۇ. مۇقهددهس قالمىسا، مهجبۇر يهھۇدىلار تۈپهيلىدىن سهۋهپلهر يۇقىرىدىكى قۇرۇشمۇ دۆلهت يهرده بىر باشقا زېمىندىن بۇ ھهتتا ياشىمايدۇ. سىرتىدا زېمىن پىلان بىر 19-ئهسىرده ھهرزىل تېئودور قۇرغۇچىسى سىيونىزمنىڭ ئهمهس. جائىز تۈزگهن. لېكىن بۇ پىلان دىنى ساھهنىڭ قارشىلىقىغا ئۇچرىغان. ئۇ ئهنگىلىيهنىڭ ياردىمى بىلهن ئۇگاندادا بىر دۆلهت قۇرۇشنى ئارزۇ قىلغان، لېكىن يهھۇدى دىنىي دىنغا قۇرۇشىنىڭ دۆلهت بىر سىرتىدا زېمىن مۇقهددهس يهھۇدىلارنىڭ زاتلىرى دىنىي ھهرزىل تېئودور بهرمىگهن. ياردهم ئۇنىڭغا ئېيتىپ، ئىكهنلىكىنى خىلاپ ساھهدىكىلهرنىڭ قوللىشىغا ئېرىشهلمهي، بۇ پىلانىدىن ۋاز كېچىپ، نائىلاج پهلهستىده

دۆلهت قۇرۇش پائالىيهتلىرىنى داۋاملاشتۇرغان. يهھۇدىلىك مۇقهددهس ھېسابلانغان پهلهستىن زېمىنى بىلهن كىملىكلهشتۈرۈلگهن بىر دىن بولغىنىدهك، ئهينى ۋاقىتتا مابهد مهركهزلىك بىر دىندۇر. يهھۇدىلىكته بهزى قائىده-تۈزۈملهر مابهتته ئىجرا قىلىنىدۇ. بۇ مابهت ھهرقانداق بىر مابهت (سىناگوگ)قا ئوخشىمايدۇ. بۇ مابهت ئورنىنى ئاللاھتائالا تاللاپ بهرگهن ۋه ئاللاھنىڭ ئهمرى بىلهن پادىشاھ سۇلايمان تهرىپىدىن بىنا قىلىنغان قۇددۇستىكى مهشھۇر مابهتتۇر. سۇلايمان مابهدى دهپ ئاتالغان بۇ مابهتنىڭ يهھۇدىلىكتىكى ئىسمى بهد ھامىكتاش (مۇقهددهس ئۆي)دۇر. بىر نهچچه قېتىم بۇزغۇنچىلىققا ئۇچراپ، ئاخىرىدا مىلادىدىن كېيىنكى 70-يىلى پۈتۈنلهي يىقىلغان. سۇلايمان مابهدىدىن كۈنىمىزده پهقهتلا غهربى تام قالدى. بىنا ئهقسا مهسجىدى تهرىپىدىن مۇسۇلمانلار ۋاقىتلاردا كېيىنكى ئورنىغا مابهتنىڭ قىممهتلىكتۇر. ئۈچۈن يهھۇدىلار تام غهربى قالغان مابهدىدىن سۇلايمان قىلىندى. ئىسمى ئىبرانىچه «كوتهل»دۇر. يهھۇدىلار بۇ تامنىڭ ئالدىدا مابهتنىڭ ئاقىۋىتى ئۈچۈن

يىغا-زاره قىلىپ، قىسقا ۋاقىتتا يېڭىدىن بىنا قىلىش ئۈچۈن ئاللاھقا يالۋۇرىدۇ.

46

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ئىشغال پۈتۈنلهي قۇددۇسنى ئاخىرىدا ئۇرۇشنىڭ 1967-يىلىدىكى يهھۇدىلار قىلغان بولسىمۇ، ئهمما مهسجىدى ئهقسانى چېقىپ، ئورنىغا سۇلايمان مابهدىنى بىنا قىلمىدى. بۇنىڭ ئىككى سهۋهبى بار. بىرى مۇسۇلمانلارنىڭ قارشىلىقى، يهنه بىرى يهھۇدىلىكنىڭ مهسىھچى پىكرىدۇر. ئىسرائىلىيه دۆلىتى ئىسلام دۇنياسىنىڭ قارشىلىقىدىن ئهنسىرىگهنلىكى ئۈچۈن، ھازىرغىچه بۇ ئىشنى پىلانىغا قويمىدى. ئىسرائىلنىڭ بۇنداق قارىشىچه، يهھۇدىلارنىڭ ئورتودوكسال چۈنكى بار. رولى مۇھىم دىننىڭ قىلىشىدا سۇلايمان مابهدىنى يېڭىدىن بىنا قىلىش مهسىھنىڭ كېلىشىگه باغلىق. مهسىھ كېلىشتىن ئىلگىرى بۇنداق تهشهببۇستا بولۇش دىنىي ساھهنىڭ قارشىلىقىغا ئۇچرايدۇ. بۇنىڭ بىلهن دىن بىلهن دۆلهت بىر-بىرىگه قارىمۇ-قارشى كېلىدۇ. بۇ سهۋهپتىن يهھۇدىلار

سۇلايمان مابهدىنى قايتىدىن بىنا قىلىشنى تهشهببۇس قىلمايۋاتىدۇ.

2.4.3. مهسىھچىلىك

ئۆزىنىڭ قالغان، قىيىنچىلىقتا ۋاقىت ئۇزۇن قۇتقازغۇچىدۇر. بىر مهسىھ تىرىشچانلىقى بىلهن قىيىنچىلىقتىن قۇتۇلالمىغان مىللهتلهرده بىر مهسىھ چۈشهنچىسى بولغان. يهھۇدىلاردىكى مهسىھ چۈشهنچىسى مىلادى 70-يىلىدا رىم ئىشغالىدىن كېيىن تېخىمۇ گهۋدىلىك ئوتتۇرىغا چىققان. رىملىقلار يهھۇدىلارنىڭ قۇددۇستىكى مابهدىنى يىقىپ، مۇھىم دىنىي ئورگانلىرىنى ئهمهلدىن قالدۇرۇپ، زۇلۇم قىلغان. 70-يىلدىكى مابهد يىقىلىشىدىن كېيىن يهھۇدىلار قايتىدىن جهم بۇلالماي، تاكى 1948-يىلغىچه داۋاملىق باشقا مىللهتلهرنىڭ ھاكىمىيىتى ئاستىدا ياشاپ كهلگهن. بۇ ئهھۋال ئۇلاردا داۋۇد نهسلىدىن كېلىدىغان ۋه ئۆزىنى قۇتقۇزىدىغان پهۋقۇلئادده كۈچكه ئىگه بىر مهسىھ ئهقىدىسىنى پهيدا قىلغان. يهھۇدى دىن ئالىملىرى بۇ ئهقىدىنىڭ ئاساسىنى مۇقهددهس كىتابلارغا تاياندۇرغان. Ⅷ-ئهسىرده مهشھۇر يهھۇدى ئالىمى مايمۇنىدهس (ئىسلام دۇنياسىدا مۇسا ئىبنى مهيمۇن دهپ بىلىنىدۇ) يهھۇدىلار ئۈچۈن تۈزگهن 13 ماددىلىق ئىمان ئاساسلىرىغا مهسىھ ئهقىدىسىنىمۇ كىرگۈزگهن. يهھۇدىلار ھهر كۈنى ئهتىگهنلىك ئىبادهتلىرىده «كېچىككهن بولسىمۇ، لېكىن مهسىھنىڭ كېلىدىغانلىقىغا

ئىشىنىمهن» دېگهن سۆزنى ئىمان ئىقرارى دهپ تهكرارلايدۇ.

يهھۇدىلاردىكى مهسىھ ئهقىدىسىنىڭ ئهھمىيىتى نېمه؟

مهسىھ ئهقىدسى ئورتودوكسال يهھۇدىلار ئارىسىغا كهڭ تارقالغان. ئورتودوكسال يهھۇدىلارنىڭ چۈشهنچىسىده يهھۇدىلارنىڭ تهشكىللىنىشى ۋه قائىده-تۈزۈملىرىنىڭ

47

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

مهسىھ يهھۇدىلار مهزھهپتىكى بۇ باغلىقتۇر. كېلىشىگه مهسىھنىڭ قىلىنىشى ئىجرا كېلىشتىن ئىلگىرى قۇرۇلغان ئىسرائىل دۆلىتىنىمۇ ئېتىراپ قىلمايدۇ.

مهسىھ ئهقىدىسى يهھۇدى تارىخىدا بىر نهچچه ساختا مهسىھنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشىغا سهۋهپ بولغان. 17-ئهسىرده ساباتاي سهۋى ئىسىملىك بىرى ئىزمىرده ئۆزىنى مهسىھ دهپ جاكارلىغاندىن كېىيىن، ئۇنىڭ ھهرىكهتلىرى دۇنيا يهھۇدىلىرى ئارىسىدا غۇلغۇلا ئىسمىنى كىچىپ، ۋاز پىكرىدىن بۇ ئاخىرىدا سهۋىنىڭ ساباتاي لېكىن قوزغىغان. ئۈمىتسىزلهندۈرگهن. قاتتىق يهھۇدىلارنى بولىشى مۇسۇلمان ئۆزگهرتىپ مهھمهتكه دىنىي بىر ئاتالغان دهپ «قايتقانلار» تۈركىيهده كېيىن ھهرىكىتىدىن بۇ ئۇنىڭ جامائهت ئوتتۇرىغا چىققان. بۇ جامائهت ساباتاي سهۋىنىڭ كۆرۈنۈشته مۇسۇلمان، ئهمما

ئىچىده يهھۇدىلىك ئاساسىغا قۇرۇلغان قائىده-تۈزۈملىرىگه باغلىقتۇر.

2.5. يهھۇدىلىكنىڭ ئون ئاساسى پرىنسىپى: ئون ئهمىر

ئون ئهمىر ھهزرىتى مۇساغا سىنا تېغىدا لهۋھالارغا يېزىلغان ھالهتته چۈشۈرۈلگهن. تهۋراتنىڭ ئىككى ئايرىم بۆلۈمىده بايان قىلىنغان ئون ئهمىر تۆۋهندىكىچه:

سېنى مىسىر دىيارىدىن، ئاسارهت ئۆيىدىن چىقارغان ئاللاھ مهن، مهندىن .1باشقا ئىلاھىڭ بولمايدۇ.

سىزىپ رهسىمىنى نهرسىنىڭ بىر ھهرقانداق ياسىما، بۇت ئۈچۈن ئۆزهڭ .2چوقۇنما.

ئاللاھنىڭ ئىسمىنى كېرهكسىز يهرده ئېغىزىڭغا ئالما. .3ئالته ھهپتىنىڭ بىل. مۇقهددهس ئۇنى ئهسلهپ، دائىما كۈنىنى شهنبه .4دهم ئاساسى ئايرىلغان ئاللاھقا كۈنى شهنبه ئال. دهم 7-كۈنىده ئىشلهپ كۈنىده ئېلىش كۈنىدۇر. ئۇ كۈنى سهن، ئوغلۇڭ، قىزىڭ، خىزمهتچىلىرىڭ ۋه ھايۋانلىرىڭنىمۇ

بىرهر ئىشقا سالما. ئاتا-ئاناڭغا ھۆرمهت قىل. .5

ئۆلتۈرمه. .6زىنا قىلما. .7

ئوغرىلىق قىلما. .8خوشناڭ ئالدىدا يالغان گۇۋاھلىق بهرمه. .9

10. خوشناڭنىڭ ئۆيىگه تاما قىلما. خوشناڭنىڭ ئايالى، قۇلى، دېدىكى، كالىسى، ئېشىگى ۋه ھهرقانداق نهرسىسىگه كۆز سالما.

48

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

يهھۇدىلارنىڭ ئون ئهمرى بىلهن ئىسلام ئاساسلىرى ئوتتۇرىسىدا قانداق ئوخشاشلىقلار بار؟

بۇ ئون ئهمىرنىڭ ئالدىنقى تۆت ماددىسى تهۋھىد ئهقىدىسى بىلهن مۇناسىۋهتلىك. شهخسنىڭ 5-ماددا كۆرسىتىدۇ. مهسئۇلىيىتىمىزنى ئالدىدىكى ئاللاھ ماددىلار بۇ جهمئىيهتنىڭ بولسا ماددا تۆت كېيىنكى ئورنىتىشقا، مۇناسىۋهت بىلهن ئائىلىسى

تهرتىپ ۋه بىخهتهرلىگىنى ساقلاشقا مۇناسىۋهتلىك ئهمىرلهردۇر.

2.6. كۈنىمىزده يهھۇدىلىك

كۈنىمىزده يهھۇدىلىك ئورتودوكسال يهھۇدىلىك ۋه زامانىۋى يهھۇدىلىك (كۈنىمىز دىنىي ئهنئهنىۋى يهھۇدىلىك ئورتودوكسال بۆلىنىدۇ. ئىككىگه دهپ يهھۇدىلىگى) چۈشهنچىنى قوبۇل قىلىدۇ. زامانىۋى يهھۇدىلىك بۇ چۈشهنچىگه تهنقىدى پۇزىتسىيىده ۋه ئۆزگهرتىش قىسىم بىر يهھۇدىلىكته ئاساسهن شهرتلىرىگه دهۋىرنىڭ قاراپ، ئىسلاھات ئېلىپ بېرىشنى تهشهببۇس قىلىدۇ. يهھۇدىلىكتىكى بۇ پىكىر ئايرىمچىلىقى

يهھۇدىلار ئوتتۇرىسىدا يېڭى مهزھهپلهرنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشىغا سهۋهپ بولدى.

2.6.1. ئورتودوكسال يهھۇدىلىك

كېلىپ بىلهن پارسىلىك دهۋرىده ئىسا ھهزرىتى يهھۇدىلىك ئورتودوكسال يهھۇدى ئهنئهنىۋى ئۇلار شۇڭا ۋهكىللىرىدۇر. كۈنىمىزدىكى گهۋدىنىڭ ئانا چىققان يازدۇرغان مۇساغا ئاللاھنىڭ تهۋراتنىڭ ئۇلار داۋاملاشتۇرىدۇ. ئهينهن چۈشهنچسىنى ئىلاھىي بىر ۋهھيى ئىكهنلىكىگه، ئهينى ۋاقىتتا ئۇنىڭ ئىزاھاتى بولغان «مىشنا» ۋه «تالمۇد»نىڭمۇ ئىلاھىي مهنبهلىك ئىكهنلىكىگه ئىشىنىدۇ. بۇلار تهۋراتنىڭ ۋه دىن قانداق ھهر بۇلاردا قىلىدۇ. قوبۇل قائىده-تۈزۈملىرىنى تۈزگهن راببىلهرنىڭ ئالىمى بىر ئۆزگىرىش ئېلىپ بېرىلىشىغا يول قويمايدۇ. يهنه ئۇلار ئهنئهنىۋى يهھۇدىلىكنىڭ مهسىھ ۋه مابهت زېمىن، مۇقهددهس تاللانغانلىق، قىلىدىغان تهشكىل ئاساسىنى

چۈشهنچىلىرىنىمۇ قوبۇل قىلىدۇ. ئورتودوكسال يهھۇدىلىك مهزھىبىگه تهۋه دىندار يهھۇدىلار يۇقىرىقى ماددىلاردىكى ئاللاھنىڭ ئۇلار ئهستايىدىلدۇر. پهۋقۇلئادده جهھهتته بويسۇنۇش ئهمىرگه ئون سېلىشتىن قىلىپ خىلاپلىق ئهمرىگه ئالماسلىق ئېغىزغا يهرده پايدىسىز ئىسمىنى قورققانلىقى ئۈچۈن، ئىبادهتلهردىمۇ ئاللاھ ئىسمىنى تهلهپپۇز قىلمايدۇ. ئۇنىڭ ئورنىغا شهنبه قوللىنىدۇ. سۆزىنى «ئادوناي» بىلدۈرۈدىغان مهنىسىنى «يولباشچىمىز» كۈنىنىڭ ئۇلۇغلۇقىغا رىئايه قىلىش ئۈچۈن بۇ كۈنده ھېچقانداق بىر ئىش قىلمايدۇ.

49

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

ماشىنا ھهيدىمهيدۇ، ئېلېكترونلۇق ئهسۋاپلار ئىشلهتمهيدۇ، ئوت ياقمايدۇ. بۇ ھهقته جهھهتتىن بۇ بويسۇنىدۇ. ھۆكۈملىرىگه كۆرسهتكهن ئالىملىرىنىڭ دىن يهھۇدى بولۇپمۇ ئهستايىدىلدۇر. ناھايىتى جهھهتته ھۆكۈم دىنىي يهھۇدىلار ئورتودوكسال ھاسىدىلهر بۇ جهھهتته قهتئى بوشاڭلىق قىلمايدۇ. ھاسىدىلهر تهۋراتتىكى ھۆكۈملهر

بىلهن دىن ئالىمى راببىلهرنىڭ تۈزۈپ بهرگهن قائىدىلىرىنى تولۇق ئىجرا قىلىدۇ. ھاسىدىلهر ھاياتىنى دىنغا ئاتاپ، دۇنياغا ئهھمىيهت بهرمهيدۇ. بۇ سهۋهپتىن، بىر ئىشتا ئىشلىمهيدۇ. لېكىن سانىنى كۆپهيتىش ئۈچۈن كۆپ بالىلىق بولىدۇ. بالىلىرىنى ھاياتىنى بالىلار ھاسىدى ئوقۇتىدۇ. مهكتهپلهرده دىنىي خۇسۇسى ئاچقان ئۆزلىرى

دىنىي ئىلىملهرنى ئۆگىنىش بىلهن ئۆتكۈزىدۇ.

ئهنئهنىۋى يهھۇدىلىك چۈشهنچىسىگه تهسىر قىلغان ئامىللار قايسىلار؟

2.6.2. زامانىۋى يهھۇدىلىك

كۆرسىتىپ، تهسىر زور دۇنياسىغا يهھۇدى ئىنقىلابى فرانسوز 1789-يىلدىكى يهھۇدىلارنى قاتتىق بىئارام قىلغان. فرانسوز ئىنقىلاۋىدىن كېيىن ياۋرۇپادا يهھۇدىلارغا قارشى قاراشلاردا ئۆزگىرىش بولغان. يهھۇدىلار مهلۇم جهھهتته راھهتلىككه چىققان. بۇ راھهت مۇھىت ئۇلارنىڭ چۈشهنچىسىگه تهسىر كۆرسهتكهن. زامانىۋى يهھۇدىلارنىڭ ئهنئهنىۋى يهھۇدىلىك چۈشهنچىسىگه تهسىر قىلغان يهنه بىر ئامىل ئۇزۇندىن بېرى كۈتىۋاتقان مهسىھنىڭ كهلمىگهنلىكىدۇر. ھهر خىل تهبىقىلهر ساقلاۋاتقان بۇ مهسىھنىڭ ئهمهلگه خوشخهۋهرنىڭ قىلىنغان ۋهده سهۋهپتىن بۇ كهلمهيدىغانلىقى، قهتئى ياۋرۇپادا ئاساسهن بۇنىڭغا چىقارغان. كهلتۈرۈپ چۈشهنچىسىنى ئاشمايدىغانلىق تاشلاپ، ئهقىدىلىرىنى يهھۇدى ئهنئهنىۋى قىسمى كۆپ يهھۇدىلارنىڭ ياشاۋاتقان ياشاۋاتقان دۆلهتلهرنىڭ شهرتلىرىگه ئۇيغۇن ھايات شهكلىنى داۋاملاشتۇرۇشنى ئۇيغۇن ئىسمى يهھۇدىلىك ئىسلاھاتچىل چۈشهنچىسىگه يهھۇدىلىك زامانىۋى بۇ كۆرگهن.

بېرىلگهن.ئىسلاھاتچىل يهھۇدىلىك 18-ئهسىرنىڭ ئاخىرىدا گىرمان يهھۇدىلىرى ئارىسىدا يهھۇدىلىرى ئامېرىكا يوتكىلىپ، ئامېرىكىغا كېيىن ھهرىكهت بۇ چىققان. ئوتتۇرىغا

ئارىسىدا تهرهققى قىلغان. دهپ كىتاب بىر قىلىنغان ۋهھيى تهرىپىدىن ئاللاھ تهۋراتنى ئىسلاھاتچىلار كىتاب. بىر يېزىلغان تهرىپىدىن ئاتىلىرى تهۋرات قارىشىچه، ئۇلارنىڭ قارىمايدۇ. بۇ سهۋهپتىن، ئۇنىڭ ئهمىر ۋه چهكلىمىلهرنىڭ كۆپ قىسمى ئهھمىيىتىنى يۇقاتقان.

50

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

سهۋهپتىن، بۇ بېرهلمهيدۇ. ئىپادىلهپ ھهقىقهتلهرنى تارىخى قىسسهلهر كىتابتىكى ئىسلاھاتچىلار يارىتىلش ھېكايىسىنىڭ ئورنىغا دارۋىن تهرىپىدىن ئوتتۇرىغا قويۇلغان

تهدرىجى تهرهققىيات نهزىرىيىسىنى قوبۇل قىلىدۇ. ئىسلاھاتچىلار باشتا مهسىھچىلىكتىن باشلاپ، ئهنئهنىۋى يهھۇدىلىكنىڭ كۆپلىگهن ھهر بولىدىغان ياشاشقا چۈشهنچىسىده ئۇلارنىڭ قىلمايدۇ. قوبۇل پرىنسىپلىرىنى قانداق يهر مۇقهددهستۇر. ئاياللار ئهرلهر بىلهن دىن ئالدىدا باراۋهردۇر. سىناگوگلاردا ۋه بولالايدۇ ھاھاممۇ ئاياللار ھهتتا قىلالايدۇ. ئىبادهت ئولتۇرۇپ يېقىن بىر-بىرىگه

سىناگوگلاردا ئىبادهتلهرگه يېتهكچىلىك قىلالايدۇ. يهر ئىچىده يهھۇدىلىك ئىسلاھاتچىل ھهرىكهتلىرى يېڭىلىق يهھۇدىلىكتىكى ئالغان بهزى دىنىي زاتلار تهرىپىدىن ئاشقۇنلۇق دهپ قارالغان. باشتا ئىساك بهرمايىس ۋه زهچارىئاس فرانكهل قاتارلىق ئىسلاھاتچىل يهھۇدىلارنىڭ بهزى ھاھاملىرى ئىسلاھاتتا بهك ئاشۇرۋهتكهنلىكى سهۋهبى بىلهن بۇ ھهرىكهتتىن ئايرىلىپ، ئايرىم بىر مهزھهپ

قۇرغان. بۇ مهزھهپكه مۇھاپىزىكار يهھۇدىلىك دهپ ئىسىم بېرىلگهن. مۇھاپىزىكار يهھۇدىلىك ئورتودوكسال يهھۇدىلىك بىلهن ئىسلاھاتچىل يهھۇدىلىك ئهنئهنىۋى يهھۇدىلار مۇھاپىزىكار يهھۇدىلىكتۇر. تۇتقان يول ئوتتۇرا ئوتتۇرىسىدا يهھۇدىلىكنىڭ تهشهببۇسلىرىغا رىئايه قىلىدۇ. لېكىن تهشهببۇسلارنى ئىجرا قىلىشتا

ئورتودوكسال يهھۇدىلارغا ئوخشاش قاتتىق ئهمهس.

2.7. يهھۇدىلىكنىڭ باشقا دىن ۋه ئىرقلارغا بولغان قارىشى

بۇتپهرهسلهر ۋه نۇھىلار يهھۇدىلار، جهھهتتىن ئهقىده ئىنسانلار يهھۇدىلىكته ھۆكۈملىرىگه دىنى يهھۇدى ۋه بولغان ئىرقىدىن يهھۇدى ئايرىلىدۇ. ئۈچكه دهپ رىئايه قىلغانلار يهھۇدى دېيىلىدۇ. يهھۇدىلىكنى قوبۇل قىلماسلىق بىلهن بىرلىكته قىلغانلار رىئايه قانۇنغا دانه يهتته قارالغان دهپ بېرىلگهن ئهلهيھىسسالامغا نۇھ بۇتپهرهسلىكنى يهھۇدىلىك دېيىلىدۇ. بۇتپهرهس چوقۇنغۇچىلار بۇتلارغا «نۇھى»، قهتئى قوبۇل قىلمايدۇ. بۇنىڭ ئهكسىچه نۇھىلىكنى قوبۇل قىلىدۇ. ھهزرىتى نۇھقا قىلغان ئىجرا قىلىپ، تهستىق قهلبىده قانۇننى يهتته ئىشىنىلگهن بېرىلگهنلىكىگه

كىشىلهر يهھۇدىلىكته ھهقىقى دىندار ھېسابلىنىدۇ. بۇ يهتته قانۇن تۆۋهندىكىچه: بۇتپهرهسلىكدىن يىراق تۇرۇش، .1

كۇپۇردىن يىراق تۇرۇش، .2زىنادىن، بولۇپمۇ تۇققانلار ئارىسىدىكى زىنادىن يىراق تۇرۇش، .3

ئادالهتنى يۈرگۈزىدىغان ئهدلىيه ئورگانلىرىنى قۇرۇش، بارلىق مۇناسىۋهتلهرده .4ئادىل ۋه دۇرۇست بولۇش،قان تۆكمهسلىك، .5

51

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

ئوغرىلىق قىلماسلىق، .6جانلىق ھايۋاننىڭ گۆشىنى يىمهسلىك. .7

يهھۇدىلىكته بۇ يهتته قانۇننى قوبۇل قىلىپ، بۇنىڭغا رىئايه قىلغانلار جهننهتكه كىرهلهيدۇ. ئهمما يهھۇدىلار بىلهن ئوتتۇرىسىدا دهرىجه پهرقى بولىدۇ.

بىلهن بۇنىڭ تونىمايدۇ. دهپ دىن ئىسلامىيهتنى ۋه خرىستىئانلىق يهھۇدىلار بىرلىكته خرىستىئان ۋه مۇسۇلمانلارنى ئهقىده جهھهتتىن نۇھى دهپ قارايدۇ.

2.8. قۇرئانى-كهرىمده يهھۇدىلىك ۋه يهھۇدىلار

بۇنىڭ قىلمايدۇ. زىكىر يهھۇدىلىكتىن سۈپىتىده ئىسمى دىن قۇرئانى-كهرىم قىلىدۇ. زىكىر كۆپ سۆز-ھهرىكهتلىرىدىن ۋه ئهقىده يهھۇدىلارنىڭ ئهكسىچه، ۋه تاماملانمىغان قهدىمقى ئىسلامنىڭ ئهقىدىسىنى، يهھۇدىلارنىڭ قۇرئانى-كهرىم قىسمهن ئۆزگهرتىلگهن شهكلى دهپ قارايدۇ. باشقا بىر ئىپاده بىلهن قۇرئانى-كهرىم بهزى ئهقىده ۋه ھهرىكهتلىرى تۈپهيلىدىن يهھۇدىلارنى خرىستىئانلارغا قارىغاندا كۆپرهك

تهنقىدلهيدۇ. بۇ تهنقىدلهر ئهقىدىگه قارىغاندا ئهخلاقى ھهرىكهتلهرده تېخىمۇ كۆپ.

يهھۇدىلار قۇرئاندا قايسى نوقتىلاردا تهنقىد قىلىنىدۇ؟

قۇرئانى-كهرىمده يهھۇدىلارغا قارىتىلغان تهنقىدلهر تارىختىن بۇيان مۇسۇلمانلارنىڭ يهھۇدىلارغا قارشى ناچار پوزىتسىيىده بولۇشىغا سهۋهپ بولغان. بولۇپمۇ: «ئىنسانلارغا ئهڭ شىددهتلىك دۈشمهن سۈپىتىده يهھۇدىلار ۋه مۇشرىكلارنى كۆرىسهن، سۆيگۈ جهھهتتىن ئهڭ يېقىن بولغانلىرى بىز خرىستىئانلار دېگهنلهرنى كۆرىسهن» (مائىده ۋاقىت ھهر يهھۇدىلارنى مۇسۇلمانلار تۈپهيلىدىن ئايهت دېگهن 80-ئايهت) سۈرىسى،

دۈشمهن كۆرگهن. ئهمىلىيهتته بۇ ئايهتتىن يهھۇدىلارنىڭ ھهر ۋاقىت مۇسۇلمانلارغا مهنىسى بولىدىغانلىق دوست مۇسۇلمانلارغا ۋاقىت ھهر خرىستىئانلارنىڭ دۈشمهن، چىقمايدۇ. شارائىتنىڭ ئۆزگىرىشىگه ئاساسهن بهزىده يهھۇدىلار، بهزىده خرىستىئانلار مۇشۇنداق تارىختا چۈنكى مۇمكىن. بولىشى دۈشمهن ياكى دوست مۇسۇلمانلارغا بولغان. بۇ ھهقىقهتنى نهزهرده تۇتقان مۇھهممهد ئهلهيھىسسالام ۋه ئۇنىڭدىن كېيىنكى مۇسۇلمان ھۆكۈمدارلار يهھۇدى، خرىستىئانلار بىلهن بولغان مۇناسىۋهتنى بۇ ئاساستا قۇرغان. ئۇلار ۋاقتى كهلگهنده يهھۇدىلار بىلهن، ۋاقتى كهلگهنده خرىستىئانلار بىلهن

ياخشى مۇناسىۋهت ئورناتقان.

52

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

خرىستىئانلىق .3

3.1. خرىستىئانلىقتا ناسرانى ۋه ناسارا ئاتالغۇلىرى

خرىستىئانلىق: بۇ كهلىمه مهسىھنىڭ ئهگهشكۈچىلىرى، تهرهپدارلىرى مهنىسىنى ئىپادىلهيدىغان خرىستىئان سۆزىدىن كېلىپ چىققان. خرىستىئان ئىسمى تۇنجى قېتىم مىلادى 40–يىللاردا ئانتاكيادا ئىشلىتىلگهن. ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگه ئهگىشىپ، بۇ ئىسىم قۇتقازغۇچىلىقىغا ۋه مهسىھلىكىگه ئىسانىڭ كېيىن مۇددهتتىن بىر تارقالغان. كهڭ دىننى بولغان مهنسۇپ خرىستىئانلارغا قىلىنغان. قوبۇل تهرىپىدىن ئىشهنگۈچىلهر

باشقا دىنلاردىن ئايرىش ئۈچۈن خرىستىئانلىق ئىسمى بېرىلگهن. ناسرانى ۋه ناسارا: بۇ ئاتالغۇلار قۇرئانى-كهرىمده ھهزرىتى ئىساغا ئىشهنگهنلهرنى تونۇش ئۈچۈن قوللىنىلغان. ناسرانى ئاتالغۇسىنىڭ يىلتىزى ھهققىده ھهرخىل پىكىرلهر بار. بهزىلىرىنىڭ پىكرىچه، بۇ ئاتالغۇ ھهزرىتى ئىسانىڭ تۇغۇلغان يېرىنىڭ ئىسمى يىلتىزى ئاتالغۇنىڭ بۇ پىكرىچه، بهزىلهرنىڭ يهنه كهلگهن. (نازارهتھ)دىن ناسران ئهرهپچه «ناسرا» پېئىلىدىن كهلگهن. «ئاللاھ يولىدا ئىساغا ياردهمچى بولغانلار ۋه بۇ دېيىلگهن. «ناسارا» خرىستىئانلارغا مهنىده دېگهن ياردهملهشكهنلهر» ئۆزئارا

سۆزنى يهھۇدى، ناسارالار مهزھىبىنىڭ ئىسمىدىن كهلگهنلىكىنى ئېيتقۇچىلارمۇ بار.

3.2. خرىستىئانلىق تهبىرى

(گېرىكو-رومان) رىم يۇنان، بىلهن ئادىتى دىنىي يهھۇدى خرىستىئانلىق دىندۇر. بىر قۇتقۇزغۇچى بىرلهشتۈرگهن (ئادهتلىرى)نى كۈلت دۇنياسىنىڭ دهپ تهڭرى قۇتقۇزغۇچى ئىگه. ئهھمىيهتكه مۇھىم ئىسا ھهزرىتى خرىستىئانلىقتا قوبۇل قىلىنغان ھهزرىتى ئىسانىڭ تۇغۇلىشى، ئۆلۈمى، تىرىلىشى قاتارلىق ۋهقهلهر بۇ دىننىڭ پرىنسىپلىرىنىڭ ئاساسىنى تهشكىل قىلىدۇ. خرىستىئانلىقتا ھهزرىتى ئىسانىڭ ئهۋخارىستىيا ۋه چۆمۈلۈش) (سۇغا ۋاپتىز ئېيتىش، ئىمان تهڭرىلىقىغا قۇتقۇزغۇچى مۇراسىمىغا قاتنىشىش ئاساستۇر. خرىستىئانلىقنى تارقىتىش ئۈچۈن خىزمهت قىلىش

ھهر بىر خرىستىئاننىڭ دىنىي ۋهزىپىسىدۇر.مۇنداق قىسقىچه خرىستىئانلىقنى ۋاقتىمىزدا تۇتقان ئالدىمىزدا كۆز بۇلارنى قىلىنغان قوبۇل دهپ تهڭرى قۇتقۇزغۇچى خرىستىئانلىق، بولىدۇ. چۈشهندۈرۈشكه ھهزرىتى ئىسانى مهركهز قىلغان، تارقىلىشچان خاراكتېرگه ئىگه ئالهمشۇمۇل قۇتۇلۇش

دىنىدۇر.

53

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

3.3. خرىستىئانلىق تارىخى

خرىستىئانلىقنىڭ تارىخى ھهزرىتى ئىسا بىلهن باشلىنىدۇ. ھهزرىتى ئىسا تهخمىنهن بۇنىڭدىن ئىككى مىڭ يىل ئىلگىرى پهلهستىده دۇنياغا كهلگهن بىر يهھۇدى بولۇپ، ئاللاھ ئۇنى يهھۇدى مىللىتىنى ئاگاھلاندۇرۇش ئۈچۈن پهيغهمبهر قىلىپ ئهۋهتكهن. لېكىن يهھۇدىلار ئۇنىڭغا قارشى چىقىپ، رىملىقلار تهرىپىدىن ئۆلتۈرۈلىشىگه سهۋهپچى ئۇنىڭغا قالمىغان. توختاپ پائالىيىتى ئۇنىڭ كېيىن ئۆلۈمىدىن ئۇنىڭ بولغان.

ئىشهنگۈچىلهرنىڭ سانى قاتتىق زۇلۇمغا ئۇچرىشىغا قارىماي كۆپهيگهن. يهھۇدى تارسۇسلۇق ئىدى. داۋامى يهھۇدىلىكنىڭ ئىلگىرى خرىستىئانلىق بۇنىڭغا كهلدى. مهيدانغا ئۆزگىرىشلهر خرىستىئانلىقتا بىلهن تهسىرى پاۋلۇسنىڭ ئاستا-ئاستا مۇناسىۋىتى بولغان بىلهن يهھۇدىلىك خرىستىئانلىقنىڭ ئهگىشىپ يۇقالدى. يهھۇدىلىكتىن كهلگهن ئهقىده، ئىبادهت ۋه باشقا دىنىي پائالىيهتلهر تهرك قىلىندى. بۇنداق ئۆزگىرىشلهرنىڭ بولىشى خرىستىئانلىقنىڭ گېرىكو-رومان خهلقلىرى ئارىسىغا تىزلىكته تارقىلىشىغا سهۋهپ بولدى. ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشىگه ئهگىشىپ، گېرىكو-بۇتپهرهس خرىستىئانلىق ۋاقىتتا بۇ ئىگهللىدى. ئۈستۈنلۈكنى خاراكتېر رومانلىق

گېرىكو-رومان دۇنياسىنىڭ كۆپلىگهن دىنىي ھۆكۈملىرىنى ئۆزىگه قوبۇل قىلدى. بۇ ئۇچرىدى. زۇلمىغا قاتتىق دۆلىتىنىڭ رىم 4-ئهسىرگىچه خرىستىئانلىق سهۋهپتىن خرىستىئانلىقنىڭ مۇقهددهس كىتاب، ئهقىده ۋه ئىبادهتكه مۇناسىۋهتلىك ھۆكۈملىرى بهلگىلهنمىدى. خرىستىئانلىق مىلادى 4-ئهسىرده رىم دۆلىتىنىڭ رهسمى ۋاقىتتىن بۇ چىقتى. ئهركىنلىككه كېيىن قىلىنغاندىن قوبۇل سۈپىتىده دىنىي بىرلىككه چۈشهنچىلهرنى ۋه ئهقىده ھهرخىل دۇنياسىدىكى خرىستىئان باشلاپ كهلتۈرۈش ئۈچۈن كهينى-كهينىدىن كونسىللار(كېڭهشلهر) ئېچىلدى. بۇ كېڭهشلهرده قارار ئىكهنلىكى تهڭرى روھنىڭ مۇقهددهس ۋه ئىسا ھهزرىتى بىرگه بىلهن ئاللاھ بۇ لېكىن قىلىندى. تهشكىل ئهقىدىسى) تهڭرى (ئۈچلۈك «تهسلىس» قىلىنىپ، چىقاردى. كهلتۈرۈپ قىيىنچىلىقلارنى كۆپلىگهن ئوتتۇرىسىدا خرىستىئانلار ئهقىده خرىستىئانلار ھهرخىل كېڭهشلهرده بۇ قىيىنچىلىقلارنى ھهل قىلىشقا تىرىشتى. پهقهت ۋه ئىنسانىي ئىسانىڭ ھهزرىتى قىلالمىدى. ھهل مهسىلىنى بۇ كېڭهش بىر ھېچ سهۋهبىدىن تالاش-تارتىشلار مۇناسىۋهتلىك بىلهن ماھىيىتى تهبىئىتىنىڭ ئىلاھىي ئاخىرىدا تالاش-تارتىشلارنىڭ بۇ باشلىدى. پارچىلىنىش تۇنجى خرىستىئانلىقتا مونوفىزىت (تهۋھىد ئېتىقادچىسى، تهك تهڭرىچى) دېيىلگهن جامائهت ئانا گۇرۇپتىن ئايرىلدى. 11-ئهسىرده مۇقهددهس روھنىڭ كىمدىن چىققانلىقى توغرىسىدىكى تالاش-تارتىش سهۋهبىدىن كېلىپ چىققان سىياسى جېدهللهر بىلهن كاتولىك-ئورتودوكس بۆلۈنۈش بىر جىددى دۇنياسىدىكى خرىستىئانلىق بۇ كهلدى. مهيدانغا ئايرىلىشى

54

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ئىدى. بۇ بۆلۈنۈش نهتىجىسىده، خرىستىئان دۇنياسى كاتولىك ۋه ئورتودوكس دهپ ئىككى ئانا قۇتۇپقا ئايرىلدى.

كاتولىك بۆلۈنۈش بۇ بۆلۈندى. قېتىم بىر يهنه 17-ئهسىرده خرىستىئانلىق خرىستىئانلىق ئىچىده بارلىققا كهلدى. كاتولىك خرىستىئانلارنىڭ ھۆكۈملىرىدىن نارازى بولغان مارتىن لۇتھېرغا ئوخشاش ئىسلاھاتچى دىنىي زاتلار چىركاۋغا قارشى چىقتى. بۇ ئىسلاھات ھهرىكىتىنىڭ ئاخىرىدا پروتهستان دهپ ئاتىلىدىغان يېڭى مهزھهپ بارلىققا ئۈچۈن ئېلىش تهدبىر قارشى تهرهپدارلىرىغا ئىسلاھات چىركاۋى كاتولىك كهلدى. ئهڭ ئىچىده بۇلارنىڭ ئاچتى. كېڭهشلهر كۆپلىگهن نهتىجىده ئاتلاندى. ئىسلاھاتقا كونسىلى 2-ۋاتىكان ئېچىلغان ئارىسىدا 1962-1963-يىللىرى كېڭهش ئاخىرىقى شهرتلىرىگه دهۋىرىنىڭ ئۆزىنى چىركاۋى كاتولىك كېڭهشته بۇ ئىدى. (كېڭىشى)

ئۇيغۇن قىلىپ يېڭىدىن شهكىللهندۈردى.

3.4. خرىستىئان مهزھهپلىرى

تارىختا خرىستىئانلىق ئهقىده، ئىبادهت ۋه باشقا دىنىي ھۆكۈملهردىن كېلىپ چىققان كۆپلىگهن تالاش-تارتىشلارغا سهھنه بولغان. بۇ تالاش-تارتىشلار خرىستىئانلىق ئىچىده بىر-بىرىگه ئوخشىمايدىغان مهزھهپلهرنىڭ كېلىپ چىقىشىغا يول ئاچقان. مونوفىزىت، بۇ ئاساسلىقلىرىدۇر. بۇلارنىڭ مهزھهپلىرى پروتهستان ۋه ئورتودوكس كاتولىك،

مهزھهپلهر ئومۇمىي جهھهتتىن چىركاۋ ئىسمى بىلهن خاتىرلىنىدۇ.ئىسادىكى ھهزرىتى بولىدۇ. دېگهنلىك تهبىئهت بىر مهزھهپلهر: مونوفىزىت ئىسادا ھهزرىتى بولغانلىقى، يوق ئىچىده تهبىئهت ئىلاھىي تهبىئهتنىڭ ئىنسانىي پهقهت ئىلاھىي تهبىئهتنىڭ بارلىقىنى تهشهببۇس قىلىدىغان مهزھهپلهرگه مونوفىزىت قىبتى ۋه ھهبهش سۈريانى، ئهرمهنى، كۈنىمىزدىكى بېرىلدى. ئىسمى مهزھىبى

چىركاۋلىرى بۇ مهزھهپكه تهۋهدۇر. كاتولىك مهزھىبى: 11-ئهسىردىكى بۆلۈنىشتىن كېيىن رىم چىركاۋى ئالهمشۇمۇل مهنىسىنى ئىپادىلهيدىغان كاتولىك ئىسمىنى ئالغان. بۇنىڭ بىلهن كاتولىك مهزھىبى باشقا مهزھهپ بۇ تاياندۇرىدىغان پهتروسقا ھاۋارى قورۇلۇشىنى چىققان. ئوتتۇرىغا بولغان مهنسۇبى كۆپ ئهڭ دۇنياسىدا خرىستىئان قارىغاندا چىركاۋلارغا مهزھهپ پاپا بېشىدا مهزھهپنىڭ بۇ بولغان ئىگه خاراكتېرگه بىر مهركىزىيهتچى مهزھهپتۇر. ۋهكىلى ئىسانىڭ ھهزرىتى شۇنداقلا پهتروسنىڭ، رهئىسى ھاۋارىلهرنىڭ پاپا بار. دهرىجىسىدىدۇر. ئۇ ئهينى ۋاقىتتا ۋاتىكان دۆلىتىنىڭ روھانى داھىسى ھېسابلىنىدۇ.

كاتولىك مهزھىبىنىڭ ئاساسلىق ئالاھىدىلىگى تۆۋهندىكىچه:1. مهزھهپنىڭ ئهڭ يۇقىرى داھىسى پاپادۇر، ئۇ قهتئى خاتالاشمايدۇ.

55

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

2. رىم ئالهمشۇمۇل مهنىسىدىكى كاتولىكلىقنىڭ مهركىزىدۇر ۋه باشقا چىركاۋلارنىڭ مهركهزلىرىدىن مهنىۋى جهھهتته ئۈستۈندۇر.

3. ئالهمشۇمۇل قۇتۇلۇش، پهقهت كاتولىك مهزھىبىنىڭ پرىنسىپلىرىغا باغلىنىش رهھبهرلىگى روھنىڭ مۇقهددهس مهزھىبى كاتولىك چۈنكى مۇمكىندۇر. بىلهن

ئاستىدىدۇر. 4. كاتولىك مهزھىبى مۇقهددهس كىتابنىڭ يېنىدا چىركاۋ ئهنئهنىسىگىمۇ كۆپ

ئهھمىيهت بېرىدۇ. 5. مۇقهددهس روھنىڭ دادا ۋه ئوغۇلدىن بىرلىكته چىققانلىقىغا ئىشىنىدۇ.

6. ھهزرىتى ئىسانىڭ ئانىسى مهريهم بىلهن ئهزىز (ئۇلۇغ)لارغا ئهھمىيهت بېرىدۇ ۋه تهڭرىنىڭ يېنىدا شاپائهتچى بولىدىغانلىقىغا ئىشىنىدۇ.

7. راھىپلهر ئۆيلهنمهيدۇ. راھىپلهرنىڭ سىرتىدىكى باشقا مهزھهپ مهنسۇپلىرى، زىنا سهۋهبىدىن باشقا ھهر قانداق بىر سهۋهپ بىلهن ئاجرىششقا رۇخسهت بېرىلمهيدۇ.

8. كرېست بهلگىسى سولدىن ئوڭغا قاراپ ياسىلىدۇ.ئىگه نهزىرىيىگه توغرا ئهقىده، «توغرا ئورتودوكس مهزھىبى: ئورتودوكس بولغانلار» دېگهن مهنىنى ئىپادىلهيدۇ. 11-ئهسىردىكى بۆلۈنىشتىن كېيىن، رىمدىكى چىركاۋ ئالهمشۇمۇللۇق پىكرىنى كۆتۈرۈپ چىقىپ، كاتولىك ئىسمىنى ئالغاندىن كېيىن، ئىستانبۇلدىكى ۋىزانتىيه چىركاۋىمۇ توغرا ئهقىده يولىدا ئىكهنلىكىنى ئىپادىلهش ئۈچۈن ئورتودوكس ئىسمىنى ئالغان. بۇ مهزھهپنىڭ باشقا مۇھىم مهركهزلىرى ئىسكهندهرىيه، ئانتاكيا ۋه قۇددۇس پاترىكلىكىدۇر. بۇلاردىن باشقا ئاپتونۇم ياكى قىسمهن ئاپتونۇم تۇرىدىغان ئايرىپ كاتولىكلىقتىن ئورتودوكسلىقنى بار. چىركاۋلارمۇ دهرىجىدىكى

ئاساسلىق ئالاھىدىلىگى تۆۋهندىكىچه:1. ئورتودوكسلىقنىڭ روھانى داھىسى پاترىكتۇر، پاپاغا ئوخشاش بىر رهھبهرلىك

دهرىجىسى يوقتۇر. 2. ئورتودوكسلار مۇقهددهس روھنىڭ پهقهتلا دادىدىن چىققانلىقىغا ئىشىنىدۇ.

3. پاپانىڭ خاتالاشمايدىغانلىقىنى قوبۇل قىلمايدۇ. 4. پهقهتلا ئالدىنقى يهتته كونسىلنىڭ قارارلىرىنى قوبۇل قىلىدۇ.

5. ھهزرىتى ئىسا، مهريهم ۋه خرىستىئان ئۇلۇغلىرىنىڭ رهئىس ۋه ھهيكهللىرىدىن تهركىپ تاپقان ئىكونلىرى (ھهيكهللىرى)غا ئهھمىيهت بېرىدۇ.

6. راھىپلار خالىسا ئۆيلىنهلهيدۇ. 7. خرىستىئانلىقنىڭ سىمۋولى بولغان كرېست بهلگىسىنىڭ تۈز ۋه تىك سىزىقلىرى

بىر-بىرىگه تهڭدۇر.قوبۇل چىققان، «قارشى كهلىمىسى پروتهستان مهزھىبى: پروتهستان قىلمىغان» دېگهن مهنىنى بىلدۈرىدۇ. 16-ئهسىرده كاتولىك چىركاۋىغا قارشى چىققان

56

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ئىسلاھاتچىل ھهرىكهتلهرگه پروتهستان ئىسمى بېرىلگهن. گىرمانىيهلىك راھىپ مارتىن لۇتھېر (1489-1546) باشلاتقان پروتهستان ھهرىكىتى ياۋرۇپانىڭ ھهرقايسى رايۇنلىرىغا تارقالغان. پروتهستانلىق كاتولىك مهزھىبىنىڭ بۇزۇلغان ئهقىده ۋه ھۆكۈملىرىگه قارشى

چىقىپ، مىسسىئونېرلىق پائالىيهتلىرى بىلهن مهشھۇر بولغان. كۈنىمىزده ھهرخىل تهبىقىلهرگه ئايرىلغان پروتهستانلىقنىڭ ئاساسى ئالاھىدىلىگى

تۆۆهندىكىچه:1. پاپانىڭ خاتالاشمايدىغانلىقى ۋه ئىمتىيازى قوبۇل قىلىنمايدۇ.

(تهۋرات، كىتاب مۇقهددهس پهقهتلا قىلىنىدۇ. رهت ئهنئهنىسى چىركاۋ .2ئىنجىل) دىندا نوپۇزغا ئىگه.

قوبۇل ئهۋخارىستىيا ۋه چۆمۈلۈش) (سۇغا ۋاپتىز پهقهت ساكرامهنتلهردىن .3قىلىنىدۇ.

4. ئهمهلگه قارىغاندا ئىمانغا كۆپرهك ئهھمىيهت بېرىلىدۇ. 5. دىنىي خىزمهتلهر سىنىپى بولۇش بىلهن بىرلىكته روھبانلىق يوقتۇر.

6. ئۇلۇغلارغا ۋه مهريهمگه ئهھمىيهت بېرىلمهيدۇ. 7. چىركاۋلاردا رهسىم ۋه ھهيكهل قويۇشقا بولمايدۇ.

8. گۇناھ پاكىزلاش(چىقىرىش) پىكرى قوبۇل قىلىنمايدۇ.9. راھىپلار ئۆيلىنهلهيدۇ.

Ⅱ .3.5-ۋاتىكان كونسىلى (كېڭىشى) ۋه خرىستىئان دۇنياسىغا كۆرسهتكهن تهسىرى

20ـ ئهسىردىن باشلاپ دۇنيادا بارلىققا كهلگهن سىياسى ۋه ئىقتىسادى ئۆزگىرىشلهر خرىستىئان چىركاۋلارغىمۇ تهسىر كۆرسهتكهن. بۇ ئهھۋال كاتولىك چىركاۋىغا تېخىمۇ كۈچلۈك تهسىر كۆرسهتكهن. كاتولىك چىركاۋى، خرىستىئان چىركاۋلىرى ئوتتۇرىسىدىكى كېلىشمهسلىكلهرگه بىر چاره تېپىش ئۈچۈن بىر كونسىلنىڭ ئېچىلىشىنى قارا قىلغان. 2-ۋاتىكان كونسىلى دهپ ئاتالغان بۇ كونسىل پاپا 22-جون پائۇلنىڭ رهھبهرلىكىده 1962-يىلى باشلىنىپ 1965-يىلىغىچه ئۈچ يىل داۋاملاشقان. دۇنيانىڭ ھهر قايسى جايلىرىدىكى كاتولىك پىسكوپوسلار بۇ كونسىلغا قاتناشقان، لېكىن ئورتودوكس ۋه بۇ ئهۋهتكهن. كۆزهتكۈچى رهسمىي پهقهتلا يىغىنغا بۇ مهزھهپلهر خرىستىئان باشقا دىئالوگنىڭ ئۈچۈن، ئاشۇرۇش ئهمهلگه بىرلىكىنى خرىستىئان (كېڭهش) كونسىل باشلىتىلىشى ۋه خرىستىئانلىقنىڭ كۈنىمىزدىكى ئهھۋالى قاتارلىق مهسىلىلهرنى مۇزاكىره

قىلش جهھهتته خرىستىئان دۇنياسىدا مۇھىم ئهھمىيهتكه ئىگه بولغان. مهسىلىلهر ئاساسلىق قىلىنغان قارار قىلىنىپ مۇزاكىره كونسىلىدا 2-ۋاتىكان

تۆۋهندىكىچه:

57

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

1. چىركاۋدا مۇقهددهس كىتابنىڭ 1-ئورۇندا تۇرىشى،خرىستىئانلارغا بېرىلگهن ئاساسى دىنىي ۋهزىپه، .2

خرىستىئان بىرلىكىنى ئهمهلگه ئاشۇرۇش، .34. ئادالهت، تىنچلىق ۋه كىشىلىك ھوقۇق كۈرهشلىرىگه ئاكتىپ ھهسسه قوشۇش،

مهۋجۇت تىللاردا ئىبادهت قىلىش، .5خرىستىئانلىق سىرتىدىكى دىن مهنسۇپلىرىنىڭ قۇتۇلىشى. .6

مهنسۇپلىرىغا دىن باشقا قېتىم تۇنجى تارىخىدا خرىستىئانلىق كونسىلدا بۇ مۇناسىۋهتلىك قارارلار ئېلىنغان.

3.6. خرىستىئانلىقنىڭ ئاساسى ئالاھىدىلىگى

خاس ئۆزىگه خرىستىئانلىقنىڭمۇ بولغاندهك، ئالاھىدىلىگى دىننىڭ ھهر چىركاۋ، ئهقىدىسى، مهسىھ بېشىدا ئالاھىدىلىكلهرنىڭ بۇ بار. ئالاھىدىلىگى ساكرامهنتلهر، قۇتۇلۇش پرىنسىپى ۋه مىسسىئونېرلىق قاتارلىقلار كېلىدۇ. بۇ تۈرلهرنىڭ

خرىستىئانلىقتا ئۆزىگه خاس ئهھمىيىتى بار.

3.6.1. مهسىھچىلىك

چۈشهنچىدۇر. بىر قىلغان قوبۇل يهھۇدىلىكتىن خرىستىئانلىق مهسىھچىلىك بىر قۇتقۇزغۇچى بىر نهسلىدىن داۋۇدنىڭ ھهزرىتى يهھۇدىلار بولغىنىدهك، مهلۇم بۇ ساقلاۋاتقان يهھۇدىلار خرىستىئانلار، ئىشىنهتتى. كېلىدىغانلىقىغا مهسىھنىڭ مهسىھلىكىگه ئۇنىڭ ۋه قويدى ئوتتۇرىغا ئىكهنلىكىنى ئىسا ھهزرىتى مهسىھنىڭ ھهزرىتى بولغان مهسىھ كۈتۈلۈۋاتقان ئاساسهن ئهقىدىسىگه خرىستىئان ئىشهندى. ئاسمانغا ۋه قىلدى قۇربان ئۆزىنى ئۈچۈن قۇتقۇزۇش گۇناھتىن ئىنسانلارنى ئىسا دهپ پادىشاھلىقى تهڭرىنىڭ كېلىپ قايتىدىن يېقىن قىيامهتكه ئۇ يۈكسهلدى. ئاتىلىدىغان ھاكىمىيهت قۇرىدۇ. ئۇنىڭ دهۋرىده خرىستىئانلار بۇ تهڭرى پادىشاھلىقىدا بهخىتلىك تۇرمۇش كهچۈرىدۇ. پروتهستان مهزھىبىگه باغلىق خرىستىئانلارنىڭ كۆپ ئۇنىڭ كاتولىكلهر ئىشىنىدۇ. يېقىنلاشقانلىقىغا كېلىشىنىڭ مهسىھنىڭ ئىسا قىسمى قاچان كىلىدىغانلىقى بىلىنمىگهنلىكى ئۈچۈن، كۈندىلىك تۇرمۇشنى بۇنىڭغا قارىتا

پىلانلىماسلىق كېرهكلىكىنى ئوتتۇرىغا قۇيىدۇ.

3.6.2. چىركاۋ ۋه ساكرامهنتلهر

3.6.2.1. چىركاۋ

«جهمئىيهت، جامائهت» مهنىسىنى ئىپادىلهيدىغان چىركاۋ سۆزىنىڭ خرىستىئانلىقتا دىېيىلگىنىگه چىركاۋ يهرلهر يىغىلغان ئۈچۈن ئىبادهت بار. مهنىلىرى كۆپلىگهن

58

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ۋه جهمئىيىتىگه خرىستىئان خۇسۇسىيهتتىكى ئالهمشۇمۇللۇق ۋه رايۇنلۇق ئوخشاش خرىستىئانلىقتىكى ھهرخىل دىنىي مهزھهپلهرگىمۇ چىركاۋ ئىسمى بېرىلگهن.

ئاساسىنى تۇنجى چىركاۋنىڭ شهكلىده جامائهت بىر دىنىي خرىستىئانلىقتا باشقۇرۇشىدا ھاۋارىلارنىڭ چىركاۋ كېيىن ئىسادىن ھهزرىتى قۇرغان. ئىسا ھهزرىتى كېڭىيىپ تهشكىلاتلىنىشقا باشلىغان. كېيىن ھهر خىل ئۇنۋانلارغا ئىگه بولغان دىنىي

زاتلار تهشكىلاتنىڭ ھوقۇقىنى قولغا ئالغان.بهدىنىنى يۈزىدىكى يهر ئىسانىڭ ھهزرىتى چىركاۋ ئهقىدىسىده خرىستىئان تهمسىل قىلىدۇ. ھهزرىتى ئىسانىڭ چىركاۋدا مهنىۋى شهكىلده داۋاملىق بولىدىغانلىقىغا ئىشىنىلىدۇ. خرىستىئانلار چىركاۋ ئارقىلىق ھهزرىتى ئىسا بىلهن ئالاقىلىشىدۇ ۋه ئۇنىڭ

بارلىقىغا قېتىلىدۇ.

3.6.2.2. ساكرامهنتلهر

مۇراسىم» دېگهندهك مهنىلهرنى ئىپادىلهيدۇ. نهرسه، ساكرامهنت «مۇقهددهس قىلغان ۋاقتىدا پهلهستىندىكى ئىسانىڭ ھهزرىتى ساكرامهنتلهر خرىستىئانلىقتىكى ئىشلىرىنى گهۋدىلهندۈرىدۇ. خرىستىئانلار ھهزرىتى ئىسا كرېستقا مىخلاپ ئۆلتۈرۈلگهندىن كېيىن ئۇنىڭ تىرىلگهنلىكى ۋه چىركاۋدا ياشىغانلىقىغا ئىشىنىدۇ. ھهزرىتى ئىسانىڭ باشقا قىلىدۇ. قوبۇل ئۇچراشقانلىقىنى بىلهن ئۇنىڭ ئارقىلىق قىلىش قىلغانلىرىنى بىر مهنادا ئىپادىلىسهك، ساكرامهنتلهر خرىستىئانلارنىڭ ھهزرىتى ئىسا بىلهن ئالاقه

قۇرۇشىنى ۋه ئۇنىڭ ھاياتىغا مهنىۋى شهكىلده قوشۇلۇشنى ئهمهلگه ئاشۇرىدۇ. ھۆكۈملىرى ۋه سانى ساكرامهنتلهرنىڭ ئوتتۇرىسىدا مهزھهپلىرى خرىستىئان جهھهتته ئوخشىماسلىقلار بار. بارلىق خرىستىئانلار قوبۇل قىلغان ئىككى ساكرامهنت كاتولىك ساكرامهنتلىرىدۇر. ئهۋخارىستىيا ۋه (ۋاپتىز) چۆمۈلدۈرۈش سۇغا بۇلار بار: ۋه ئورتودوكسلار بۇ ئىككى ساكرامهنتنى كۈچلهندۈرۈش، ئۆيلۈك-ئوچاقلىق بولۇش، ساكرامهنتنى بهش دېگهن ياغلاش ئاخىرقى (تهۋبه)، ئېتىراپى گۇناھ روھبانلىق،

قوشۇپ، ساكرامهنت سانىنى يهتتىگه چىقارغان. 1) ۋاپتىز: (سۇغا چۆمۈلدۈرۈش) بارلىق خرىستىئانلار قوبۇل قىلغان بىر ساكرامهنت بولۇپ، خرىستىئانلىققا كىرىشنىڭ تۇنجى شهرتىدۇر. باشقا ساكرامهنتلهرگه قاتنىشىش بار تۇغۇلىشىدىن ئادهم بولغان ۋاپتىز كېرهك. بولۇش ۋاپتىز بىلهن ئالدى ئۈچۈن ئىسانىڭ ھهزرىتى بىلهن بۇنىڭ تۇغۇلىدۇ. يېڭىدىن پاكلىنىپ گۇناھىدىن بولغان

مهنىۋى بهدىنىگه قۇشۇلىدۇ. ۋاپتىزنىڭ ئىجرا قىلىنىشى مهزھهپلهرگه قاراپ پهرقلىق بولىدۇ. بهزى مهزھهپلهرده ۋاپتىز سۇغا كىرىش، بهزىلىرىده سۇ سىپىش، ياكى تۆكۈش شهكلىده ئېلىپ بېرىلىدۇ.

59

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

بۇۋاقلار ۋاپتىز قىلىنغاندهك خرىستىئانلىقتا تۇنجى كىرمهكچى بولغان ياكى مهزھهپ ئالماشتۇرماقچى بولغان ئىنسانلارمۇ ۋاپتىز قىلىنىدۇ.

ئۈچۈن بېكىتىش ۋاپتىزلىقىنى كىشىنىڭ بولغان ۋاپتىز كۈچلهندۈرۈش: (2مۇقهددهس ياغ سۈرتۈش رهسمىيىتىدۇر. كۈچلهندۈرۈش خرىستىئانلىقنى قوبۇل قىلىپ راھىپ مهسئۇلى چىركاۋ قىلىدۇ. تهشكىل باسقۇچنى كېيىنكى بولغاندىن ۋاپتىز ۋاپتىز بولۇپ بۇرۇنقى گۇناھىدىن قۇتۇلغان كىشىگه مۇقهددهس ياغ سۈرتۈپ ئۇنىڭغا مۇقهددهس روھ بېغىشلايدۇ. بۇ ساكرامهنتنىڭ ئىجرا قىلىنىشىمۇ مهزھهپلهرگه قاراپ

ھهرخىل بولىدۇ. بۇ ئىپادىلهيدۇ. مهنىسىنى قىلىش شۈكۈر (نان-شاراپ) ئهۋخارىستىيا: (3ھهزرىتى ئىسا ۋاپات بولۇشتىن ئىلگىرى ھاۋارىلىرى (شاگىرتلىرى) بىلهن بىرگه يېگهن قىلىنىشىچه، بايان ئىنجىلدا مۇراسىمىدۇر. خاتىرلهش تامىقىنى ئاخشام ئاخىرقى گۆشۈمدۇر» مېنىڭ «بۇ پارچىلاپ، ناننى تامىقىدا ئاخشام ئاخىرقى ئىسا ھهزرىتى دهپ ھاۋارىلهرگه بهرگهن. كېيىن بىر پىياله شاراپ چىقىرىپ، «بۇ مىنىڭ قېنىمدۇر» دهپ ئۇنىمۇ ھاۋارىلهرگه ئىچكۈزگهن. چىركاۋ بۇ ۋهقهلهرنى كېيىنچه مۇراسىم شهكلىگه

كهلتۈرگهن. ئهۋخارىستايا خرىستىئانلىقتا ساكرامهنتلهردىن بىرىدۇر. بۇ ساكرامهنت خرىستىئان ئهقىده ۋه ئىبادهتلىرىنىڭ ئاساسىنى تهشكىل قىلىدۇ. خرىستىئانلار ھهزرىتى ئىسانىڭ گۆشىنى ۋه قېنىنى تهمسىل قىلغانلىقىغا ئىشىنىپ، نان ۋه شاراپنى بۆلۈشۈپ ئۇنىڭ بارلىقىغا ئورتاق بولىدۇ. خرىستىئانلار بۇ مۇراسىم ئارقىلىق بىر جهھهتتىن ھهزرىتى

ئىسانى تهڭرىگه قۇربانلىق قىلىدۇ. ئهۋخارىستىياغا بېرىلگهن مهنا ۋه بۇنى ئىجرا قىلىش ۋاقتى مهزھهپلهرگه ئاساسهن ئورتودوكسلار ئۆتكۈزىدۇ. قېتىم ئىككى كۈنده مۇراسىمنى بۇ كاتولىكلهر ئۆزگىرىدۇ.

يهكشهنبه ۋه بايرام كۈنلىرىده، پروتهستانلار يىلدا بىر قانچه قېتىم ئۆتكۈزىدۇ.4) ئۆيلىنىش: (نىكاھ) خرىستىئانلىقتا ئۆيلىنىش، شهخسنىڭ نىكاھلىنىش ئهھۋالى ئۆيلىنىشنى خرىستىئانلار ئهمهس. ئهھۋال بىر ئائىت دۇنياغا مۇناسىۋهتلىك بىلهن ھهزرىتى ئىسا بىلهن چىركاۋ ئوتتۇرىسىدىكى ئۈزۈلمهس روھى رىشتىنىڭ بىر شهكلى ئىككى ئۆيلىنىش بولغان ئىگه خۇسۇسىيهتكه خاراكتېرلىق مۇراسىم قارايدۇ. دهپ كىشىنىڭ كېلىشىمىنى چىركاۋ تهرىپىدىن مۇقهددهسلهشتۈرۈشنى ۋه بۇ ئىككى كىشىنى چىركاۋدا بىر رىشته بىلهن باغلاش مهنىسىنى ئىپادىلهيدۇ. بۇ مۇراسىم خاراكتېرىنى ئالغانلىقى ئۈچۈن نىكاھ مۇراسىمى چىركاۋدا ئۆتكۈزىلىدۇ. كاتولىكلهر توي قىلغان ئهر-خۇتۇننىڭ ئايرىلىشىغا قهتئى رۇخسهت قىلمايدۇ. ئورتودوكسلار بولسا مهلۇم شهرتلهرگه

ئاساسهن ئايرىلىشقا رۇخسهت بېرىدۇ.

60

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

بىلهن ئىختىيارلىقى ئۆز ئاتاشنى خىزمهتلهرگه دىنىي ئۆزىنى راھىبلىق: (5پاپاز دىياكوس، مۇراسىم. بېرىلىدىغان ئۇنۋانلار بهزى كىشىلهرگه قىلغان قوبۇل مۇراسىمغا بۇ بېرىلىدۇ. ماقام مۇراسىمدا بۇ ئۆسىدىغانلارغا ماقامىغا پىسكوپۇس ۋه

پىسكوپوس رىياسهتچىلىك قىلىدۇ. 6) گۇناھ ئېتىراپى: (تهۋبه) شهخسنىڭ قىلغان گۇناھ ئىشلاردىن يىراق تۇرۇشى ۋه ۋاپتىزنىڭ تهسىرىنى تهكرار پهيدا قىلىش ئۈچۈن ئۆتكۈزىلىدىغان بىر مۇراسىم. بىر ئادهم قانداق گۇناھ ئۆتكۈزسه ئۆتكۈزسۇن، قىلغان گۇناھىغا سهمىمى پۇشايمان قىلپ تهۋبه قىلسا، گۇناھى يۇيولىدۇ. گۇناھىنى ئېتىراپ قىلىدىغان شهخس چىركاۋدىكى مهخسۇس ئايرىلغان يهرگه كىرىپ راھىپقا گۇناھىنى ئېيتىدۇ، راھىپ گۇناھلارنى ئهپۇ قىلىش ئىمتىيازىغا ئىگه بولۇپ، چىركاۋغا ۋاكالىتهن ئۇنىڭ گۇناھىنى ئهپۇ قىلىدۇ.

بهزى ۋاقىتلاردا راھىپ گۇناھىنىڭ ئهپۇ قىلىنىشى ئۈچۈن جازامۇ بېرهلهيدۇ. 7) ئاخىرقى ياغلاش: كېسهللىكته بولۇپمۇ ئۆلۈم ۋاقتىدا ئىنساننى راھهتلىتىش ئۈچۈن قىلىنىدىغان بىر ئىبادهت. بىمارنىڭ شىپا تېپىشى ئۈچۈن، مۇقهددهسلهشتۈرۈلگهن ياغ سۈرتىلىدۇ. بۇ ئىبادهت بىمارغا يالغۇز ئهمهسلىكىنى، ھهزرىتى ئىسانىڭ ئۇنىڭغا ھهمرا

ئىكهنلىكىنى، ئاللاھنىڭ ھۇزۇرىغا بارغۇچه يالغۇز قويمايدىغانلىقىنى ئهسلىتىدۇ.

3.6.3. قۇتۇلۇش پرىنسىپى

خرىستىئانلىق ئاساسى پرىنسىپلىرى جهھهتتىن بىر قۇتۇلۇش دىنىدۇر. بۇ دىن خرىستىئانلىقتا قارايدۇ. دهپ تارىخى كۈرىشى قۇتۇلۇش تارىخىنى ئىنسانىيهتنىڭ ئىنسانىيهت گۇناھكار تهبىئىتى سهۋهبى بىلهن ئۆز ئالدىغا قۇتۇلالمايدۇ. بۇ سهۋهپتىن تهڭرى يالغۇز ئوغلى ھهزرىتى ئىسانى ئىنسانلارنىڭ گۇناھىغا كهففارهت بولۇش ئۈچۈن ئىمكانىغا پاكلىنىش گۇناھلاردىن ئىنسانلار سايىسىده بۇنىڭ قىلغان. قۇربانلىق ئىسانىڭ ھهزرىتى گۇناھلار ۋه بۇزۇقچىلىق قىلىنىۋاتقان يۈزىده يهر ئېرىشكهن. ئىككىنچى قېتىم كېلىشى بىلهن تۈگهيدۇ. خرىستىئانلار بۈيۈك بىر ئۈمىد بىلهن بۇ

ۋهقهنىڭ مهيدانغا كېلىشىنى كۈتمهكته.

3.6.4. مىسسىئونېرلىق

ئشىلىتىلىدىغان ئۈچۈن بىلدۈرۈش پائالىيىتىنى تارقىتىش دىن مىسىئونېرلىك ئاتالغۇدۇر. بۇ ئاتالغۇ خرىستىئانلىق بىلهن بىر گهۋدىگه ئايلانغان. چۈنكى خرىستىئانلار دىن تارقىتىش ۋه خرىستىئانلارنىڭ سانىنى كۆپهيتىش ئۈچۈن دۇنيانىڭ ھهرقايسى رايۇنلىرىدا تهرتىپلىك پائالىيهت ئېلىپ بېرىۋاتىدۇ. مىسسىئونېرلىق خرىستىئانلىقنىڭ مۇھىم بىر ئالاھىدىلىگىدۇر. بۇ سهۋهپتىن مىسسىئونېرلىقنىڭ خرىستىئانلىقتا ئالاھىده

61

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

ۋهزىپه بۇ قارايدۇ. دهپ مسسىئونېر بىر تهبىئى ئۆزىنى خرىستىئان ھهر بار. ئورنى خرىستىئانلارغا ھهزرىتى ئىسا تهرىپىدىن بېرىلگهن.

خرىستىئانلىقتىكى بولىشى مۇھىم بۇنداق مىسسىئونېرلىقنىڭ خرىستىئانلىقتا يهر چۈشهنچىسىده، خرىستىئانلارنىڭ چىققان. كېلىپ چۈشهنچىسىدىن قۇتۇلۇش يۈزىدىكى ئهسكىلىك ۋه گۇناھلارنىڭ يۇقۇتۇلىشى ھهزرىتى ئىسانىڭ 2-قېتىم كېلىپ تهڭرى پادىشاھلىقىنى قۇرۇشى بىلهن ئهمهلگه ئاشىدۇ. لېكىن ئۇنىڭ 2-قېتىم كېلىشى تهرىپىده ھهر يۈزىنىڭ يهر مۇھىمى ئهڭ بۇلاردىن باغلىقتۇر. شهرتلهرگه قىسىم بىر خرىستىئانلار ئۈچۈن بۇنىڭ قىلىنىشىدۇر. تهشكىل جامائهتلىرىنىڭ خرىستىئان

مىسسىئونېرلىق پائالىيهتلىرىگه ئهھمىيهت بېرىدۇ.

3.7. خرىستىئانلارنىڭ باشقا دىنلارغا بولغان قارىشى

تهرهققىياتنىڭ بىر تارىخى يېقىنلىشىشى دىنلارغا باشقا خرىستىئانلارنىڭ دىننىڭ بىر باشقا سىرتىدا، خرىستىئانلىقنىڭ خرىستىئانلار ئىلگىرى مهھسۇلىدۇر. تهجرىبىنىڭ ۋه بىلىم ھهقىقى ھهققىدىكى تهڭرى قىلمايتتى. قوبۇل مهۋجۇتلۇقىنى پهقهت خرىستىئانلىقتا بارلىقىنى، بۇ سهۋهپتىن ھهممه ئىنساننىڭ خرىستىئان بولىشى لازىملىقىنى ئوتتۇرىغا قۇياتتى. ئۇلار قىسقا ۋاقىتتا دۇنيانىڭ خرىستىئانلىشىدىغانلىقىغا

ئىشىنهتتى. 19-ئهسىرنىڭ ئىككىنچى يېرىمىدىن باشلاپ خرىستىئان دۇنياسىنىڭ كۈچلىنىشى، قىسقا ۋاقىتتا سىياسى ۋه ھهربى ساھهده بۈيۈك مۇۋاپپىقىيهتلهر قازىنىشى بۇ پىكىرنىڭ قىسقا ۋاقىتتا ئهمهلگه ئاشىدىغانلىق ئۈمىدىنى پهيدا قىلدى. لېكىن بۇ ئۈمىد Ⅱ-دۇنيا دۆلهتلهر بولمىغان خرىستىئان كېيىن ئۇرۇشتىن بۇ چۈنكى ئاجىزلىدى. ئۇرۇشىدا تهرهققى قىلىشقا باشلىدى. 1949-يىلى جۇڭگۇدا كوممۇنىستلار ئىچكى ئۇرۇشتا غهلىبه قىلىپ دۆلهت قۇردى ۋه كۈچلهندى. ھىندىستان ماخاتما گهندى رهھبهرلىكىده ئېلىپ مۇستهقىللىققا ئاخىرلاشتۇرۇپ، مۇۋاپپىقىيهتلىك ھهرىكىتىنى مۇستهقىللىق بېرىلغان ياۋرۇپاغا ۋه ئامېرىكا كۈچلىنىپ كېيىن بولغاندىن مۇستهقىل ھىندىستان ئېرىشتى. مهدهنىيهت ئېكىسپورت قىلىشقا باشلىدى. پهلهستىننى سىيونىست كۈچلهرنىڭ ئىشغال قىلىشى بىلهن 1948-يىلى بۇ مۇقهددهس زېمىندا ئىسرائىل دۆلىتى قورۇلدى. بۇنىڭ بىلهن ئۇزۇندىن بىرى يۇقۇلۇشىنى ئارزۇ قىلىۋاتقان يهھۇدىلىك كۈچلهندى. شۇنداقلا

ئىسلام دۇنياسىدىمۇ ئويغىنىشلار بارلىققا كېلىشكه باشلىدى.قىلىدىغان تهشكىل گهۋدىنى ئاساسى ئىچىده خرىستىئانلىق ئۆزگىرىشلهر بۇ كاتولىك چىركاۋىنى باشقا دىنلارغا بولغان قارىشىنى قايتىدىن قاراپ چىقىشقا مهجبۇر قىلدى. كاتولىك چىركاۋىنىڭ 1962-1965-يىللىرى ئارىسىدا ئۈچ يىل داۋاملاشقان Ⅱ-ۋاتىكان كونسىلىدا باشقا دىنلارغا بولغان قارىشىدا بىر ئاز يۇمشاش پهيدا بولدى.

62

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ئورنىنىڭ مۇھىم ھاياتىدا ئىنسانلارنىڭ دىنلارنىڭ سىرتىدىكى خرىستىئانلىقنىڭ بارلىقى، بۇ دىنلاردا ئىلاھىي ۋهھيىنىڭ ئىزلىرىنىڭ بارلىقى قوبۇل قىلىندى.

كۈنىمىزده خرىستىئانلار بولۇپمۇ كاتولىكلهر باشقا دىنلار ئىچىدىن يهھۇدىلىككه ۋه ئىسانىڭ ھهزرىتى سهۋهبى مۇھىم ئهڭ بۇنىڭ بېرىۋاتىدۇ. ئهھمىيهت كۆپرهك بىكار يهھۇدىلىكنىڭ خرىستىئانلار بولغانلىقىدۇر. يهھۇدى خرىستىئانلارنىڭ تۇنجى قىلىنغانلىقىنى سۆزلىسىمۇ، بۇ دىننىڭ مهنسۇپلىرىنىڭ خرىستىئانلىق تارىخى ئۈچۈن

مۇھىم ئىكهنلىكىنى بايان قىلماقتا. ۋه سۆزلهۋاتىدۇ سۆزلهر ئىجابى ھهققىدىمۇ ئىسلام خرىستىئانلار كاتولىك

مۇسۇلمانلارنىڭ بهزى ئهقىده، ئىبادهتلىرىنى توغرا كۆرۈۋاتىدۇ. كاتولىك خرىستىئانلار يهھۇدى ۋه مۇسۇلمانلاردىن باشلاپ، كۈنىمىزده يهر يۈزىده پائالىيهتلهرنى قۇرۇش دىئالوگ بىلهن مهنسۇپلىرى دىن پۈتكۈل بولغان مهۋجۇت

قىلىۋاتىدۇ.

3.8. قۇرئانى-كهرىم نوقتىئىنهزىرىده خرىستىئان ۋه خرىستىئانلار

ئېلىنماستىن، تىلغا سۈپىتىده دىن خرىستىئانلىق قۇرئانى-كهرىمده خرىستىئانلارنىڭ ئهقىده ۋه ھهرىكهتلىرى تىلغا ئېلىنغان.

قۇرئانى-كهرىمده يهھۇدىلارغا نىسبهتهن خرىستىئانلار ئاز بايان قىلىنغان. بۇنىڭ مهسىلىلهرنىڭ چىققان ئوتتۇرىغا يهھۇدىلاردا يىللىرىدا تۇنجى ئىسلامنىڭ سهۋهبى خرىستىئانلىقتا ئوتتۇرىغا چىقمىغانلىقىدا. ئىسلام بارلىققا كېلىۋاتقان يىللاردا خرىستىئانلار بىلهن مۇسۇلمانلار ئوتتۇرىسىدا يهھۇدىلار بىلهن بولغاندىكىدهك قاتتىق زىددىيهتلهر ئوتتۇرىغا چىقمىغان. چۈنكى ئۇ ۋاقىتلاردا مۇسۇلمانلار خرىستىئانلارنىڭ كۆپ قىسمى بىلهن مۇناسىۋهت قىلمىغان ئىدى. مۇسۇلمانلارنىڭ فهتىھلىرىنىڭ كېڭىيىپ، ۋىزانتىيه پهيغهمبهر قىلىشى ئۇرۇش بىلهن ۋىزانتىيه ۋه بېرىشى يېتىپ چېگرىلىرىغىچه ئهلهيھىسسالامنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن، يهنى قۇرئانى-كهرىم تاماملانغاندىن كېيىن يۈز بهرگهن. بۇ سهۋهپتىن، خرىستىئانلارنىڭ ئىسلام ۋه مۇسۇلمانلارغا ياخشى پوزىتسىيىده

بولمىغانلىقى قۇرئانى-كهرىمده ئاز بايان قىلىنغان.بۇنىڭ بىلهن بىرلىكته ئهقىده جهھهتته خرىستىئانلار يهھۇدىلارغا قارىغاندا كۆپ تهنقىدلهرگه ئۇچرىغان. بولۇپمۇ «تهسلىس» (ئۈچلۈك) ئهقىدىسى بۇ تهنقىدلهرنىڭ تهڭرى ئۈچلۈك ئايىتىده نهچچه بىر قۇرئانى-كهرىمنىڭ ئىدى. نوقتىسى ئاساسى يېنىدا تهنقىدلهر بۇ قىلىنغان. تهنقىد خرىستىئانلار سهۋهبىدىن ئهقىدىسى خرىستىئانلارنىڭ ئىشهنچىلىك بولۇشتهك ئهخلاقى پهزىلىتى ۋه مۇسۇلمانلارغا سۆيگۈ

جهھهتتىن ئهڭ يېقىن بولغانلىقى ماختالغان.

63

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

4. ئىسلامىيهت

4.1. ئىسلامىيهتنىڭ سۆز ۋه ئاتالغۇ مهنىسى

ئېگىش، باغلىنىش، سۆزىنىڭ لۇغهتته: «ئىتائهت قىلىش، بويۇن ئىسلامىيهت بىر نهرسىگه تهسلىم بولۇش، ئامان بولۇش ۋه تىنچلىق» قاتارلىق مهنالىرى بار. بۇ سۆزنىڭ دىنىي مهنىسى: ئاللاھقا تهسلىم بولۇپ، ئۇنىڭغا ئىتائهت قىلىش، پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالامنىڭ تهبلىغىنى پۈتۈنلهي قوبۇل قىلىپ، بۇنى ھاياتىدا ئهمىلىيلهشتۈرۈش. بۇنىڭدىن باشقا ئىسلام بىر فىقىھ (قانۇن) ئاتالغۇسى مهنسىدىمۇ ئىشلىتىلىدۇ. فىقىھتا

بۇ ئاتالغۇ سالام، كېلىشىم تۈزۈش دېگهنلىك بولىدۇ. ئىسلام ئهينى ۋاقىتتا پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالام تهبلىغ قىلغان دىننىڭ ئىسمىدۇر. پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالام ئېلىپ كهلگهن بۇ دىن ئىسمىنى مۇقهددهس كىتاب قۇرئانى-كهرىمدىن ئالغان. ئىسلام دىنىنىڭ مهنسۇبى بولغان ۋه بۇ دىننىڭ ھۆكۈملىرىگه رىئايه قىلغان شهخسنى ئېنىقلاش ئۈچۈن ئهرهپچه ئىسلام كهلىمىسى بىلهن ئوخشاش يىلتىزدىن «مۇسۇلمان»، پارىسچىدا شهخس بۇ ئىشلىتىلىدۇ. سۆزىمۇ «مۇسلىم» كهلگهن تۈركچىده «مۈسلۈمان»، ئۇيغۇرچىدا «مۇسۇلمان» دېيىلىدۇ. تۈركچىده ئىسلام دىنى

«ئىسلامىيهت» ۋه «مۇسۇلمانلىق» دهپمۇ ئاتىلىدۇ.

4.2. ئىسلامىيهتنىڭ يهھۇدىلىك ۋه خرىستىئانلىق بىلهن بولغان مۇناسىۋىتى

جۇغراپىيه بىر پهرقلىق كېيىن، خرىستىئانلىقتىن ۋه يهھۇدىلىك دىنى ئىسلام مۇھهممهد بولغان پهيغهمبىرى ئىسلامنىڭ كهلگهن. بارلىققا مۇھىتتا بىر مهدىنىي ۋه ئهرهپ جاھىلىيهت ئۇ ئىدى. ئهمهس خرىستىئان ياكى يهھۇدى بىر ئهلهيھىسسالام ئادىتى ھۆكۈم سۈرگهن بىر مۇھىتتا تۇغۇلۇپ چوڭ بولغان. بۇ سهۋهپتىن ئىسلامنىڭ بارلىققا كېلىشىنىڭ يهھۇدىلىك ۋه خرىستىئانلىق بىلهن تارىخىي بىر باغلىنىشى يوق. باغلىنىش بىر مۇشۇنداق ئوتتۇرىسىدا يهھۇدىلىك بىلهن خرىستىئانلىق ئهكسىچه، ۋاقىتنىڭ ۋه چىققان كېلىپ ئىچىدىن يهھۇدىلىكنىڭ خرىستىئانلىق مهۋجۇت. ئۆتۈشىگه ئهگىشىپ پهرقلىق بىر دىنغا ئايلانغان. خرىستىئانلىقنىڭ ئاساسىنى تهشكىل بىر بولغان چوڭ ئۆسۈپ ئىچىده ئادىتى دىنىي يهھۇدى ئىسا ھهزرىتى قىلىدىغان يهھۇدى ئىدى. شۇنداقلا تۇنجى ھاۋارىلار ۋه خرىستىئانلارنىڭ كۈنىمىزدىكى شهكلىگه كېلىشىده مۇھىم تۆھپه قوشقان پاۋلۇسمۇ ئهسلىده بىر يهھۇدى ئىدى. بۇ سهۋهپتىن

خرىستىئانلىقتا يهھۇدى ئىزلىرى مهۋجۇتتۇر. ئىسلام پهرقلىق بىر جۇغراپىيه ۋه مۇھىتتا بارلىققا كهلگهن بولۇپ، يهھۇدىلىك ۋه خرىستىئانلىقتىن خالى ھالدا تارقالغان. بۇنىڭ بىلهن بىرلىكته ئىسلامنىڭ بۇ دىنلار بىلهن ئورتاقلىقى تارىخىي يول بىلهن ئهمهس، ۋهھيى يولى بىلهن تهسىس قىلىنغان.

64

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ئاللاھتائالا ئىسلام پهيغهمبىرى مۇھهممهد ئهلهيھىسسالامنىڭ ئىلگىرىكى پهيغهمبهرلهرگه ئوخشاش بىر پهيغهمبهر ئىكهنلىكىنى، ئۇلارغا ۋهھيى قىلغان نهرسىلهرنى ئۇنىڭغىمۇ ۋهھيى قىلغانلىقىنى بىلدۈرگهن. بۇ سهۋهپتىن پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالام پهيغهمبهرلىكىنىڭ ئىكهنلىكىنى داۋامى ئىلگىرىكىلهرنىڭ تهبلىغىنىڭ باشلاپ، يىللىرىدىن دهسلهپكى بىلگهن. ئۇ ئىبراھىم ئهلهيھىسسالام، مۇسا ئهلهيھىسسالام، ئىسا ئهلهيھىسسالام ۋه ئۇلارغا مهلۇماتلارنى بۇ ئهلهيھىسسالام پهيغهمبهر ئىدى. خهۋهردار ئهمىرلهردىن چۈشۈرۈلگهن يهھۇدى ۋه خرىستىئانلاردىن ئالمىغان. ئۇنىڭغا بۇ مهلۇماتلار ئاللاھ تهرىپىدىن ۋهھيى ئارقىلىق بىلدۈرۈلگهن. پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالامنىڭ يهھۇدى-خرىستىئان ئادىتىدىن ئالغان تهجرىبىلهر بىلهن ئىسلامنى تهشكىل قىلغانلىق پىكرى تارىخىي بهلگىلهر بىلهن

ئسپاتلىنالمىغان. بولمىسىمۇ، مۇناسىۋهتلىك بىۋاسته جهھهتته تارىخىي بىلهن دىنلار بۇ ئىسلام بۇ بار. قاراشلىرى ئورتاق بهزى بىلهن خرىستىئانلىق ۋه يهھۇدىلىك لېكىن ئهلهيھىسسالامنى ئىبراھىم كېلىدۇ. ئهلهيھىسسالام ئىبراھىم بېشىدا ئورتاقلىقنىڭ يهھۇدى ۋه خرىستىئانلار بىزنىڭ بۈيۈك ئىنسانىمىز دهيدۇ. يهھۇدى ۋه خرىستىئانلار دىنلىرىنىڭ مهنبهسىنى ھهزرىتى ئىبراھىمگه تاياندۇرۇپ، ھهزرىتى ئىبراھىمنىڭ ئۆز قۇرئانى- كىتابى مۇقهددهس ئىسلامنىڭ قۇيىدۇ. ئوتتۇرىغا ئىكهنلىكىنى دىنىدىن كهرىم ئۇلارنىڭ بۇ چۈشهنچىلىرىنى بايان قىلغان. لېكىن قۇرئانى–كهرىم يهھۇدىلار ۋه خرىستىئانلارنىڭ پىكرىنىڭ ئهكسىچه، ئىبراھىم ئهلهيھىسسالامنىڭ يهھۇدى ياكى خرىستىئان ئهمهسلىكىنى ئېيتىپ، ئۇنى ھهنىف (توغرا يولدا ماڭغۇچى) بىر مۇسۇلمان دهپ ئىپادىلهيدۇ. باشقا ئايهتلهرده ھهزرىتى ئىبراھىمنىڭ دىنى ماختىلىپ، مۇسۇلمانلارغا ھهزرىتى ئىبراھىمنىڭ دىنىغا ئهگىشىش تهۋسىيه قىلىنغان. بۇ تېمىغا مۇناسىۋهتلىك ئايهتلهرنىڭ بىرىده مۇنداق دېيىلىدۇ: «يهھۇدىلار ۋه خرىستىئانلار مۇسۇلمانلارغا دېگىنكى، دهيدۇ. تاپىسىلهر يول توغرا بولۇڭلار، مۇسۇلمان ياكى يهھۇدى :ئۇنداق ئهمهس، توغرا يولدا بولغان ئىبراھىمنىڭ دىنىغا رىئايه قىلىمىز.» ( بهقهره

سۈرىسى، 135-ئايهت)

بۇ ئايهتلهرده بايان قىلىنغىنىدهك، ئىسلام يهھۇدى ۋه خرىستىئانلار بىلهن بىرلىكته ھهزرىتى ئىبراھىمنى ئورتاق قىممهتلىك دهيدۇ ۋه ئۆزىنى ئۇنىڭ دىنىغا تاياندۇرىدۇ. ئهسلى ئىلگىرىكى قىلماي، قوبۇل كىملىكته خرىستىئان ۋه يهھۇدى ئۇنى پهقهت ھالىتى بىلهن قوبۇل قىلىدۇ. ئىسلام بۇنى ھهزرىتى ئىبراھىم بىلهن مۇناسىۋهتلىك دهپ قارىماي، ھهزرىتى مۇسادىن ھهزرىتى ئىساغىچه بولغان بارلىق پهيغهمبهرلهر ۋه دىنىي شهخسىيهتلهر ئۈچۈن ئوتتۇرىغا قويۇپ، يهھۇدى، خرىستىئانلارنىڭ بۇ پهيغهمبهرلهر يهنه نوقتىلاردا ئورتاق باشقا ئىسلام قىلىدۇ. رهت ئهقىدىلىرىنى خاتا ھهققىدىكى

باراۋهر مۇئامىله قىلىدۇ.

65

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

نهتىجىده مۇھهممهد ئهلهيھىسسالام تهبلىغ قىلغان ئىسلام ئىلگىرىكى پهيغهمبهرلهر بىلهن خرىستىئانلىق ۋه يهھۇدىلىك ئىسلامنىڭ داۋامىدۇر. دىننىڭ قىلغان تهبلىغ بولغان مۇناسىۋىتى بىر قىسىم ئورتاق شهخس ۋه ئهقىدىلهرنى قوبۇل قىلىش بىلهنلا

چهكلىنىدۇ.

4.3. ئىسلامنىڭ بارلىققا كېلىش سهۋهبى

كۈنىمىزده مهۋجۇت دىنلارنىڭ بىرى بولغان ئىسلام مىلادى 7-ئهسىرنىڭ باشلىرىدا ئهرهبىستاندا بارلىققا كهلگهن. ئىسلام بارلىققا كهلگهن دهۋىرده يهر يۈزىده كۆپلىگهن دىنلار مهۋجۇت ئىدى. تاۋئىزم (داۋجىياۋ)، كۇڭزى ئهقىدىسى، ھىندۇئىزم، بۇددىزم، دىنى)، (مانى مانىخهيئىزم مهجۇسىلىك، بولغان داۋامى زهردۈشتلىكنىڭ جاينىزم، بۇ ئىدى. دىنلار بىلىنگهن دهۋىرده بۇ خرىستىئانلىق ۋه يهھۇدىلىك سابىئىلىك، دهۋىرده ئىسمى ئېنىق بولمىغان ئهنئهنىۋى بۇتپهرهستلىك دىنلىرىمۇ ناھايىتى كۆپ

ئىدى. ئىسلام كهلگهنده ئهرهبىستان بۇتپهرهسلىك ئهۋج ئالغان بىر يهر ئىدى.

ئىسلام بارلىققا كهلگهن ۋاقىتتا ئهرهپ جهمئىيىتىنىڭ دىنىي ئېتىقادى قانداق ئىدى؟

ئۆتۈشۈپ يولى تىجارهت ئوتتۇرىسىدىكى قىتئهلهر ئهرهبىستان دهۋىرده بۇ تۇرىدىغان مۇھىم پورتلار جايلاشقان بىر رايۇن ئىدى. ھهزرىتى ئىبراھىم بىنا قىلغان كهبه جايلاشقان مهككه شهھرى تىجارهت ۋه دىنىي جهھهتتىن ئهرهپ يېرىم ئارىلىنىڭ قىسمى كۆپ ئهرهپلهرنىڭ سهۋهبىدىن ئىقلىم يهردىكى بۇ ئىدى. مهركىزى مۇھىم بۇ ئىدى. شهكلىده قهبىله ياشايدىغانلار يهرلىشىپ ياشايتتى. ھاياتتا كۆچمهن قهبىلىلهر ئوتتۇرىسىدا داۋاملىق كېلىشمهسلىكلهر چىقىپ، ئۇرۇشلار بولۇپ تۇراتتى. بۇ دهۋىرده ئهرهپ جهمئىيىتى ئىجتىمائىي ھايات ۋه ئهخلاقى جهھهتتىن بۇزۇلغان ئىدى. ھهقسىزلىق، زۇلۇم ۋه مهنپهئهتپهرهسلىك يۇقىرى پهللىگه چىققان بولۇپ، خهلقنىڭ

كۆپ قىسمى بۇتلارغا چوقۇناتتى. ئىنسان ياسىلاتتى. مېتالدىن ۋه ياغاچ تاش، بۇتلار چوقۇنىدىغان ئهرهپلهر شهكلىده ياسالغان بۇتلار «ساتهم»، ياغاچ ياكى مېتالدىن ياسالغان بۇتلار «نۇسۇب» بۇت 360 كىلىدىغان تهڭ سانىغا قهبىلىلىرىنىڭ ئهرهپ كهبىده ئاتىلاتتى. دهپ بار ئىدى. ئهرهپلهرنىڭ بۇتلاردىن باشقا «تاغۇت» دهپ ئاتىلىدىغان بۇتخانىلىرىمۇ بار ئىدى. لات، مانات، ئۇززا بۇلارنىڭ چوڭلىرى ئىدى. ئهرهپلهر كهبىگه ئوخشاش بۇلارغىمۇ ھۆرمهت كۆرسىتىپ، ئۇلارنىڭ ئهتراپىنى تاۋاپ قىلىپ، ئالدىدا چهك تاشلاپ

قۇربانلىق قىلاتتى.

66

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

بۇتلارنى بىلهتتى. ئاللاھنىمۇ بىرلىكته بىلهن چوقۇنۇش بۇتلارغا ئهرهپلهر بىرلىكته بىلهن بۇنىڭ چوقۇناتتى. دهپ ۋاسته ئوتتۇرىسىدا ئۆزى بىلهن ئاللاھ ئهقىدىسىنى ئاللاھ بىر قالغان ئهلهيھىسسالامدىن ئىبراھىم ئوتتۇرىسىدا ئهرهپلهر بۇتپهرهسلىك كىشىلهر بۇ ئاتالغان دهپ ھهنىپ ئىدى. بار كهلگهنلهرمۇ ساقلاپ دهۋىرده بۇ كۆرسىتهتتى. تىرىشچانلىق ئۈچۈن تۇرۇش يىراق ئهخلاقسىزلىقتىن ۋه ئهرهپلهردىن باشقا خهلقلهرمۇ ئىجتىمائىي ھايات ۋه دىنىي ئهقىده جهھهتته ياخشى ھهزرىتى ۋىزانتىيه دۇنياسى خرىستىئان شىمالىدىكى ئهرهبىستاننىڭ ئىدى. ئهمهس ئىسا بىلهن مۇناسىۋهتلىك مهسىلىلهر تۈپهيلىدىن مهزھهپ ئۇرۇشلىرىغا سهھنه بولغان يىراقلىشىپ كۆپ ھالىتىدىن ئهسلى دهسلهپتىكى خرىستىئانلىق ۋاقىتتا بۇ ئىدى. كهتكهن بولۇپ، سۈرگۈن سهۋهبىدىن دۇنيانىڭ تۆت تهرىپىگه تارقالغان يهھۇدىلارمۇ

ئوخشاش ئهھۋالدا ئىدى. ئىدى. ناچار تېخىمۇ ئهھۋالى دىنلارنىڭ باشقا ئهتراپىدىكى ئهرهبىستان مهجۇسىلىك دىنىگه مهنسۇپ بولغان ئىراندىكى ساسانىلار ئوتقا چوقۇناتتى. ئېمپېراتۇر زۇلۇم ئىنسانلارغا ئىشلىتىپ ئىمتىيازىنى خاراكتېرلىق تهڭرى مۇقهددهسلهشتۈرۈلۈپ، قىلاتتى. كۈچىنى ئىمپېراتۇردىن ئالغان مۇيهدلهر، يهنى دىنىي زاتلارمۇ خهلققه زۇلۇم

سالاتتى.ئهھۋالى دۇنيانىڭ دهۋرىده چىقىش ئوتتۇرىغا ئىسلام ئېيتىلغىنىدهك، يۇقىرىدا مۇشۇنىڭغا ۋه توقۇنۇشلىرى مهزھهپ ناھهقچىلىق، ئۇرۇش، ئىدى. ئهمهس ياخشى ئوخشاش ۋهقهلهر ئهۋج ئالغان ئىدى. مهۋجۇت دىنلار ئىنسانلارغا رهھبهرلىك قىلىشتىن يىراقتى. ئادالهتسىزلىك ئهۋجىگه چىققان ۋهزىيهتته مهنىۋى جهھهتته بهخت ئىزدىگهنلهر

تهركى دۇنيا بولۇپ، يالغۇز ئۆزىنى قۇتقۇزۇشنىڭلا كۇيىغا چۈشكهن ئىدى. بۇ ئهھۋاللار ئىسلامنىڭ بارلىققا كېلىشىدىكى ئاساسلىق سهۋهپ ئىدى. خاتا تهبلىغ قىلىش ۋه خاتا ھۆكۈملهر تۈپهيلى پهيغهمبهرلهر تهبلىغ قىلغان دىننى، يهنى ئىسلامنى بىر مىللىتىدىن ئهرهپ ئۈچۈن بۇنىڭ ئاللاھ ئىدى. كېرهك جانلاندۇرۇش قايتىدىن پهيغهمبهر تاللاپ، ئۇنى بۇ ئىشقا ۋهزىپىلهندۈردى. بۇ پهيغهمبهر مۇھهممهد سهللهللاھۇ

ئهلهيھى ۋهسهللهم ئىدى.

4.4. ئىسلامنىڭ ئاساسى ئالاھىدىلىگى ۋه باشقا دىنلاردىن پهرقى

ئىسلام پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالامنىڭ پهيغهمبهرلىكى بىلهن تاماملانغان بىر دىندۇر. بۇ دىن تارىختا بارلىققا كهلگهن خاتا تهبلىغ ۋه ھۆكۈملهردىن پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالامنىڭ ۋاستىسى بىلهن پاكلىنىپ، ئاللاھ رازى بولىدىغان، ئىنسان تهبىئىتىگه ئۇيغۇن بىر

دىن شهكلىگه كهلتۈرۈلگهن.

67

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

ئىسلامنىڭ ئاساسى ئالاھىدىلىگى قايسىلار؟

تۆۋهندىكىلهردىن ئالاھىدىلىگى كۆرسىتىلگهن قۇرئانى-كهرىمده دىننىڭ بۇ ئىبارهت:

ۋه ئالىدىغان ئاستىغا كونترول دىننى ئىسلام، يوقتۇر. روھبانلىق ئىسلامدا .1مهۋجۇتلۇقىنى سىنىپىنىڭ زاتلار دىنىي قۇرىدىغان ھاكىمىيهت ئۈستىده ئىنسانلار ھهقته بۇ خرىستىئانلار ۋه يهھۇدى قۇرئانى-كهرىمده ھالبۇكى، قىلمايدۇ. قوبۇل تهنقىدلهندى. ئۇلار راھىپلار ۋه ھاھاملارنى ئاللاھتىن باشقا ئىلاھ قىلىۋالغانلىقى ئۈچۈن

تهنقىد قىلىنغان.بارلىق ئىسلامنىڭ يوق. خۇراپاتلار زىتلىشىدىغان بىلهن ئهقىل ئىسلامدا .2تهۋسىيىلىرى ئهقىلگه ئۇيغۇن كېلىدۇ. ئىسلامدا ئالدى بىلهن ئوقۇش، ئاندىن كېيىن

ئىشىنىش پرىنسىپى بار. دهپ گۇناھسىز ۋه ئهركىن تارتىپ تۇغۇلىشىدىن ئىنسانلارنى دىنى ئىسلام .3قارايدۇ. ھهر قانداق بىر ئادهم باشقىسىنىڭ گۇناھى سهۋهبىدىن جازاغا تارتىلمايدۇ. گۇناھ ۋه ساۋاپلار ئىنسانلار ئهقلىگه كهلگهن ۋاقىتتىن باشلاپ، ئۆز ئىختىيارلىقى بىلهن

قىلغان ئىش-ھهرىكهتلهرنى كۆرسىتىدۇ. 4. ئىسلامدا پهيغهمبهرلهر بىلهن بىلله ھهر قانداق بىر ئىنسان پهۋقۇلئادده ئىلاھىي خۇسۇسىيهتكه ئىگه ئهمهس. بۇ سهۋهپتىن ئىسلامدا ھهر قانداق بىر ئىنسان مۇتلهق

مۇكهممهل ئهمهس.5. ئىسلام ئىنسان بىلهن ئاللاھ ئوتتۇرىسىدا ۋاسته قوبۇل قىلمايدۇ. ھهممه ئادهم ئاللاھقا بىۋاسته ئىبادهت قىلالايدۇ. نىجاتلىق ئۈچۈن بىر ۋاستىچىغا ئېھتىياج يوقتۇر. ئاللاھنىڭ بىلهن ئهمهللىرى ياخشى ۋه ئهقىده توغرا بولغان ئىگه ئۆزى شهخس

رازىلىقىغا ئېرىشىپ نىجاتلىق تاپالايدۇ. كىتابى مۇقهددهس دىننىڭ بۇ ئاساسلىرى ئىبادهت ۋه ئهقىده ئىسلامنىڭ .6

قۇرئانى-كهرىمده بايان قىلىنغان. كىتابلىرىنى مۇقهددهس ۋه پهيغهمبهرلىرى دىنلارنىڭ باشقا ئىسلام .7

تهستىقلايدۇ. 8. ئىسلامدا تاللانغانلىق ۋه ئۈستۈنلۈك چۈشهنچىسى مهۋجۇد ئهمهس. ئىشىنىدىغان

ھهممه ئادهم ئىسلامدا ئوخشاش ھوقۇق ۋه ئورۇنغا ئىگه.9. ئىسلامدا مۇتلهق نۇپۇزغا ئىگه بىرهر ئورگان ياكى شهخس يوقتۇر.

68

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

10. ئىسلامدا تهۋبه قىلىش ۋه ئهپۇ قىلىنىش بهنده بىلهن ئاللاھ ئوتتۇرىسىدىكى ئىشتۇر. گۇناھلىرىغا تهۋبه قىلىشنى ئويلىغان ئادهم ھهرقانداق دىنىي تهشكىلات ياكى قىلالايدۇ. تهۋبه بىۋاسته قىلماستىن مۇراجىئهت شهخسكه بولغان ئىمتىيازى دىنىي

باشقىچه قىلىپ ئېيتساق، ئىسلامدا گۇناھ ئېتىراپى دهيدىغان بىر نهرسه يوقتۇر. ۋه شهخسلهر دىنىي تۇرىدۇ. قارشى شېرىككه ۋه بۇتپهرهسلىك ئىسلام .11يهرلىرىده ئىبادهت بۇلارنىڭ چوقۇنۇشقا، ھهيكهللىرىگه رهسىم، مهۋجۇداتلارنىڭ

مهۋجۇت بولىشىغا يول قويمايدۇ. ئىسلام دىنىنىڭ يۇقىرىدا كۆرسىتىلگهن پرىنسىپلىرىنىڭ كۆپ قىسمى يهھۇدىلىك، ئاز بىر قىسمى خرىستىئانلىق بىلهن ئورتاقلىققا ئىگه. ئىسلام دىنىنىڭ بۇ پرىنسىپلىرى

دهسلهپكى ۋاقتىدىن تارتىپ كۈنىمىزگىچه بۇزۇلماي ئۆز پېتى ساقلىنىپ كهلمهكته.

4.5. ئىسلام ۋه باشقا دىنلار

مۇشرىك ۋه كىتاب ئهھلى مۇسۇلمان، جهھهتتىن ئهقىده ئىنسانلار ئىسلامدا دهپ ئۈچكه ئايرىلىدۇ. ئاللاھ ئاخىرقى پهيغهمبىرى مۇھهممهد ئهلهيھىسسالام ئارقىلىق ئهۋهتكهن بۇيرۇقلارنى ئىجرا قىلغۇچىلار مۇسۇلمان دېيىلىدۇ. مۇھهممهد ئهلهيھىسسالامدىن دېيىلىدۇ. كىتاب ئهھلى قىلغانلار رىئايه شهرىئىتىگه پهيغهمبهرلهرنىڭ ئىلگىرىكى

ئاللاھنىڭ ئورنىغا باشقا نهرسىلهرگه چوقۇنغانلار مۇشرىك دېيىلىدۇ.

قۇرئاننىڭ باشقا دىنلارغا بولغان چۈشهنچىسى قانداق؟

ئىسلامدا كىتاب ئهھلى ئىپادىلهيدىغان مهنىنى دېگهن ئىگىلىرى» «كىتاب زىكىر ئايهتلىرىده كۆپلىگهن قۇرئانى-كهرىمنىڭ پهرىقلهندۈرۈلگهن. مۇشرىكلاردىن قىلىنغان ئهھلى كىتاب دائىرىسىگه قايسى ئهقىده گۇرۇپلىرىنىڭ كىرىدىغانلىقى ھهققىده ھهرخىل پىكىرلهر مهۋجۇت. دهسلهپكى دهۋىردىكى ئىسلام ئالىملىرى ئهھلى كىتابنىڭ دهۋىردىكى كېيىنكى ئېيتسا، تاپقانلىقىنى تهركىپ خرىستىئانلاردىن ۋه يهھۇدى ئالىملاردىن بهزىلىرى سابىئىلهر ۋه مهجۇسىلارنىڭمۇ بۇ كاتېگورىيىگه كىرىدىغانلىقىنى

ئېيتقان. ئىسىم مهجۇسىلار ۋه سابىئىلهر خرىستىئانلار، يهھۇدىلار، قۇرئانى-كهرىمده سۈپىتىده زىكىر قىلىنغان. بۇ دىنلار ئىسلام بارلىققا كهلگهن ۋاقىتتا ئهرهبىستان يېرىم ئارىلىنىڭ ئهتراپىدا مهۋجۇت بولۇۋاتقان دىنلار ئىدى. ئىسلام كهلگهنده ئهرهپ يېرىم كۇڭزىچىلىق تاۋئىزم، جاينىزم، بۇددىزم، ھىندۇئىزم، رايۇنلاردا يىراق ئارىلىدىن قاتارلىق دىنلارمۇ مهۋجۇت ئىدى. تۇنجى مۇسۇلمانلار بۇ دىننى بىلمىگهنلىكى ئۈچۈن

69

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

دىنغا بۇ سهۋهپتىن بۇ ئىدى. يوق مهلۇمات ھهققىده دىنلار بۇ قۇرئانى-كهرىمده مۇزاكىره تهرىپىدىن مۇسۇلمانلار ئهمهسلىكى ياكى كىتاب ئهھلى ئىشهنگهنلهرنىڭ كىتابلىرى مۇقهددهس قىسمىنىڭ كۆپ دىنلارنىڭ بۇ ھالبۇكى، بولمىغان. تېمىسى

بار. يهھۇدى ۋه خرىستىئانلارنىڭ ئهھلى كىتاب كاتېگورىيىسىگه كىرىدىغانلىقى ئايهت خرىستىئانلار ۋه يهھۇدى قۇرئانى-كهرىمده قىلىنغان. بايان ئېنىق ھهدىسلهرده ۋه ئهھلى كىتاب دهپ تىلغا ئېلىنغان. ئۇلارنىڭ بهزى ئادهتلىرى تهنقىد قىلىنىپ، بهزى ئادهتلىرى ماختالغان. ئۇلاردىن ئاللاھقا ۋه ئاخىرهت كۈنىگه ئىشىنىپ، گۈزهل ئىش قىلغانلارنى ئاللاھنىڭ مۇكاپاتلايدىغانلىقى ئېيتىلغان. (بهقهره سۈرىسى، 62-ئايهت؛ مائىده زىكىر ئايهتلهرده مهنسۇپلىرىنىڭ دىن بۇ ئالىملىرىنىڭ ئىسلام 69-ئايهت) سۈرىسى،

قىلىنغان ئهھۋاللىرى ھهققىده ھهر خىل پىكىرلىرى بار. بهرگهن. ئىمتىياز ئالاھىده كىتابقا ئهھلى نىسبهتهن مۇشرىكلارغا دىنى ئىسلام ئۇلارنىڭ جان ۋه مال بىخهتهرلىگىنى بهزى شهرتلهر ئاستىدا قوغداش بىلهن بىرگه، ئهقىدىلىرىنى ئهركىن ئىپاده قىلىشىنىمۇ كاپالهت ئاستىغا ئالغان. ئىسلام يهنه ئورتاق

نوقتىلاردا بىر يهرگه كېلىش ھهققىده ئۇلارنى سوھبهتكه چاقىرغان.

هىندۇئىزم .5قاچان بىرىدۇر. دىنلىرىدىن قهدىمقى ئهڭ دۇنيانىڭ كۈنىمىزده ھىندۇئىزم ئوتتۇرىغا چىققانلىقى ھهققىده ئېنىق بىر مهلۇمات يوق. بۇ دىننىڭ مىلادىدىن ئىلگىرىكى 2500-يىلى ئوتتۇرىغا چىققانلىقى ھهققىده بايانلار بار. بۇ دىنغا ھىندۇئىزم ئىسمى غهربلىكلهر تهرىپىدىن قويۇلغان. ھىندىلار دىنىنى «ساناتانا دارما» (ئهزهلى، ئهبهدى ھهقىقهت) دهپ ئاتايدۇ. دارما ھىندۇئىزمده ئاچقۇچلۇق سۆزدۇر. بۇ سۆزنىڭ ۋهزىپه، ھهق، پهزىلهت، ئهخلاق، قانۇن، ھهقىقهت، دۇرۇستلۇق قاتارلىق مهنىلىرى بار. دارما

ئىنسانلارنى نىجاتلىققا ياكى ئهركىنلىككه ئېلىپ بارىدىغان بىر يولدۇر.

5.1. ئاساسى ئالاھىدىلىگى

ھىندۇئىزمنىڭ بىر قىسىم ئالاھىدىلىكلىرى بار. بۇلار تۆۋهندىكىچه:1. ھىندۇئىزم ئېتنىك بىر دىندۇر. ھىندۇئىزم ئۆزىنى ھىندى دهپ ئاتايدىغان بىر خهلقنىڭ بىر قانچه مىڭ يىللىق مهدىنىي تهجرىبىسى ۋه ھايات شهكلىنى ئهكس

ئهتتۈرىدۇ. 2. ھىندۇئىزمنىڭ ئېنىق بىر ئىجاد قىلغۇچىسى يوقتۇر.

3. ھىندۇئىزمده ئورتاق قوبۇل قىلىنغان بىر ئهقىده سىستېمىسى مهۋجۇد ئهمهس. ھىندىلارنىڭ بهزىلىرى بىر ئاللاھقا، بهزىلىرى بىردىن كۆپ ئاللاھقا ئىشىنىدۇ. بهزىلىرى

70

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ياخشىلىقنى بهزىلىرى تهڭرىلهرگه، قىلىدىغان تهمسىل يامانلىقنى ئوخشاش كالىغا ئهقىده بىر مهلۇم چوقۇنىدۇ. ئۇنىڭغا ئىشىنىپ تهڭرىلهرگه قىلىدىغان تهمسىل سىستېمىسى بولمىغانلىقى ئۈچۈن ھىندۇئىزمده ئۇيدۇرۇپ چىقىلغان ھهر خىل ئىش ھهرىكهتلهر بۇ دىنغا رهڭ قاتقان. يهنى ھىندۇئىزمدا دىندىن چىقسا كاپىر بولىدىغان بىر ئهھۋال يوق. بىر شهخس ھىندۇئىزمدىن ۋاز كهچكهنلىگىنى ئۇچۇق سۆزلىمىسه، دىندىن چىقمايدۇ. بۇ ئالاھىدىلىگى سهۋهبىدىن تارىختىن تارتىپ ھىندۇئىزمده بىر-بىرىگه زىت بولغان ئهقىده، ئىبادهت شهكىللىرى ئوتتۇرىغا چىققان. بۇنىڭ ئۈچۈن

ھىندۇئىزمغا تهبىر بېرىش مۈشكۈلدۇر. شهكىلده خالىغان ئادهم ھهممه ئهمهس، دىن بىر سىستېمىلىق ھىندۇئىزم .4

ياشىسا بولىدۇ. 5. ھىندۇئىزمدا كالىلار ھاياتنىڭ مهنبهسى ھېسابلىنىپ، ئۇلۇغلىنىدۇ.

6. ھىندى خهلقى قاست دهپ ئاتىلىدىغان سىنىپى تهبىقىلهرگه ئايرىلىدۇ.

5.2. قارما ۋه تهناسۇھ (روھنىڭ كۆچۈشى)

قارما دېيىلىدۇ. قارما ئهمهللهر ۋه ئىش بهلگىلهيدىغان تهقدىرىنى شهخسنىڭ شۇنى تېرىساڭ، «نېمه بۇنى قانۇنىدۇر. سهۋهپ-نهتىجه بىر ئهقىدىسىده ھىندى

ئورىسهن» دېگهن تهمسىلگه ئوخشىتىشقا بولىدۇ. دۇنياغا قايتىدىن ئارىلىقتا بولغان يهتكۈچه كامالهتكه ئىنسانلار ھىندۇئىزمدا ئهمهللىرى ئاتىلىدىغان دهپ قارما كېلىشىگه دۇنياغا قايتا-قايتا ئۇلارنىڭ كېلىدۇ. سهۋهپ بولىدۇ. ئهمهللىرى ياخشى بولغان كىشىلهر كېيىنكى قېتىملىق ھاياتىدا ياخشى بىر ئهھۋالغا كېلىدۇ. ئهمهللىرى ناچار بولغانلار ناچار بىر ھالهتته ياشايدۇ. قىسقىسى،

ئهمهللهر كېيىنكى قېتىملىق ھاياتتا شهخسنىڭ تهقدىرىنى بهلگىلهيدۇ. قارما ئهقىدىسى ھىندۇئىزمدا مهركىزى ئهھمىيهتكه ئىگه. ھىندىستاندا ھهرقانداق بىر ئهقىده قارمىغا ئوخشاش كهڭ تارقالمىغان. كېيىنكى ۋاقىتلاردا ھىندۇئىزمدىن كېلىپ چىققان بۇددىزم، جاينىزم ۋه سېخىزم قاتارلىق دىنلارمۇ بۇ قاراشنى داۋاملاشتۇرغان.

ھىندۇئىزمدا مۇھىم بولغان يهنه بىر ئهقىده تهناسۇھ چۈشهنچىسىدۇر. تۈركچىده بهزى ۋاقىتلاردا تهناسۇھ بىلهن ئوخشاش مهنادا «رهنكارناسيون» (روھنىڭ كۆچۈشى) پهرق بىر كىچىك ئهسلىده ئوتتۇرىسىدا ئاتالغۇلار بۇ لېكىن قوللىنىلىدۇ. سۆزىمۇ بهدهنگه بىر باشقا بهدهندىن بىر روھىنىڭ ئىنساننىڭ بىر ئۆلگهن تهناسۇھ بار. كۆچىشىدۇر. بۇنىڭغا روھنىڭ كۆچىشى دېيىلىدۇ. رهنكارناسيون بولسا روھ كۆچمهي مهنىنى دېگهن كېلىشى دۇنياغا يهنى بهدهنلىنىشى، يېڭىدىن ئىنساننىڭ تۇرۇپ، ئىپادىلهيدۇ. نهتىجىده، ھهر ئىككى چۈشهنچه شهخسنىڭ ئۆلگهندىن كېيىن باشقا بىر

بهدهن بىلهن تهكرار دۇنياغا كېلىشىنى ئىپادىلهيدۇ.

71

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

تهناسۇھ قارمانى مهجبۇرى كهلتۈرۈپ چىقارغان بىر نهتىجىدۇر. ئهمهللىرىنى تامامهن ئىسلاھ قىلمىغانلار تهناسۇھ يولى بىلهن قايتىدىن دۇنياغا كېلىشكه مهجبۇر بولىدۇ. بۇ

ھادىسه تهلهپ قىلىنغان ئارزۇ ئهمهلگه ئاشقۇچه قايتا-قايتا تهكرارلىنىدۇ. ھهقىقهت ئاخىرقى ئهڭ مهقسىدى ھاياتنىڭ چۈشهنچىسىده ھىندى قهدىمىي بىلهن بىرلىشىشتىن ئىبارهت. بۇ ھهقىقهت بىراخمادۇر. ئىنسان بىراخمادىن كهلگهن ۋه تهكرار ئۇنىڭغا قايتىدۇ. بىراخماغا قايتىش ۋه ئۇنىڭ ۋۇجۇدىدا ئېرىپ يوقۇلۇش بىر ھاياتتا ئهمهلگه ئاشىدىغان ئىش ئهمهس. سان-ساناقسىز تۇغۇلۇشلار قولغا كهلگهن نهتىجىلهرنى بىر ھاياتتىن باشقا بىر ھاياتقا ئۆتكۈزىدۇ. ئۆلۈم تۇغۇلۇشنى، تۇغۇلۇش ئۆلۈمنى كۆرسىتىدۇ. ھهر ھاياتتا ئىنسان قىلغان ياخشى ئهمهللىرى بىلهن كامالهتكه ياخشى تېخىمۇ ھاياتتا قېتىملىق كېيىنكى بولسا، تاماملانمىغان كامالىتى يېتىدۇ. بىر قاست (ئىجتىمائىي سىنىپ)تا دۇنياغا كېلىپ، كامالهتكه يېتىش باسقۇچلىرىنى داۋاملاشتۇرىدۇ. ئهگهر بۇ قېتىمقى ھاياتتا ھاياتى ياخشى ئۆتمىگهن بولسا كېيىنكى ھاياتىدا تېخىمۇ تۆۋهن قاستقا چۈشۈپ قالىدۇ. بۇ ئهھۋال تولۇق كامالهتكه يهتكۈچه داۋام قىلىدۇ. تولۇق كامالهتكه يهتكهنلهر ياراتقۇچى تهڭرى بىراخمانىڭ مهۋجۇدىيىتىده ئېرىپ ئۇنىڭ بىلهن بىرلىشىپ كېتىدۇ ۋه يهنه بىر قېتىم دۇنياغا كېلىش ئازابىدىن

خالاس بولىدۇ. قانۇنغا بۇ ئادهم ھهممه يوقتۇر. ئايرىمچىلىقى قاست ئالدىدا قانۇنى قارما ئىشلارنى ياخشى ھىندىلارنى بىلهن چۈشهنچىسى بۇ ئهقىدىسى قارما مهنسۇپتۇر. قىلىشقا مهجبۇرلايدۇ. يهنه بىر تهرهپتىن ئىجتىمائىي ئادالهتسىزلىككه بىر غىلاپ ياكى

يوپوق ھازىرلاپ بېرىدۇ.

5.3. قاست سىستېمىسى

ھىندى جهمئىيىتى دىنىدىن كېلىپ چىققان ئىجتىمائىي تهبىقىلهرگه ئايرىلغان. سىنىپلار بۇ ئوخشىمايدۇ. بىر-بىرىگه مهجبۇرىيهتلىرى ھوقۇق سىنىپلارنىڭ بۇ (تهبىقىلهر) «قاست» دهپ ئاتىلىدۇ. «قاست» ئوخشاش ئىشنى قىلىدىغان، ئاتىدىن مىراس قالغان ھوقۇق ۋه مهجبۇرىيهت ئادهتلىرى بىلهن بىر-بىرىگه باغلانغان ئىنسانلار

جهمئىيىتىدۇر. تۆت دانه قاست مهۋجۇتتۇر. بۇلار تۆۋهندىكىچه:1) براخمانلار قاستى: دىنىي زاتلار براخمانلار سىنىپىغا كىرىدۇ. بۇلار ئهڭ يۇقىرى تهبىقىنى تهشكىل قىلىدۇ. ۋهزىپىسى: مۇقهددهس نوملارنى ئوقۇش، چۈشهندۈرۈش،

دىنىي ھاياتنىڭ يولىنى كۆرسىتىش، راھىپلىق قىلىش، سهدىقه قوبۇل قىلىش.بولۇپ، سىنىپى جهڭگىۋارلار ۋه جهمهتى ھۆكۈمدار قاستى: كىشاترىيا (2بولغانلارنىڭ تهۋه سىنىپقا بۇ قىلىدۇ. تهشكىل كېيىن 2-سىنىپنى بىراخمانلاردىن

72

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ۋه ئۆگىنىش نوم «ۋىدالار»نى مۇقهددهس بېغىشلاش، غايىسىگه ئۆزىنى ۋهزىپىسى ئىئانه قىلىشتۇر.

3) ۋائىسيا قاستى: سودىگهر، ھۈنهرۋهن ۋه دېھقانلار بۇ سىنىپقا كىرىدۇ. دهرىجه جهھهتتىن ئۈچىنچى سىنىپنى (تهبىقىنى) تهشكىل قىلىدۇ. ۋهزىپىسى ئىشلهپچىقىرىش كىشاترىيا ئىشلىرىدا ئىئانه ۋه ئۇقۇش نوملارنى مۇقهددهس شۇغۇللىنىش. بىلهن

تهبىقىسىگه قارىغاندا ۋهزىپىسى ئازراق. 4) سۇدرا قاستى: 4-سىنىپنى (تهبىقىنى) تهشكىل قىلىدىغان سۇدرالار ئالدىنقى ئۈچ تهبىقىنىڭ خىزمىتىنى قىلىدۇ. ھهر قانداق بىر دىنىي ۋهزىپىسى يوقتۇر. بهزى

مهزھهپلهر بۇلارنى يۇقىرىقى تهبىقىگه قوشۇلسا بولىدۇ دېگهن. بۇلارنىڭ سىرتىدا قاستتىن خالى ھالدا جهمئىيهتته ھهر قانداق ۋهزىپىسى بولمىغان بۇلارنىڭ ئىلگىرى دېيىلىدۇ. بولمايدىغانلار» «چېقىلغىلى بۇلار بار. ئىنسانلارمۇ

سايىلىرىمۇ پاسكىنا دهپ بىلىنهتتى. ھىندۇئىزمدا قاست سىستېمىسى، ياراتقۇچى تهڭرى براخماننىڭ ئورگانلىرىدىن مهيدانغا كهلگهن. بىراخمانلار بېشىدىن، كىشاترىيالار قولىدىن، ۋائىسيالار قۇرسىقىدىن،

سۇدرالار ئايىغىدىن يارىتىلغان. قاست سىستېمىسىدا قاستلار ئوتتۇرىسىدا بىر-بىرىگه ئۆتۈش بولمايدۇ. ئۆتۈشۈش پهقهت قاست تهلهپ قىلغان ئىشلارنى قىلىش ۋه ھاياتىنى مهقسىدىگه ئۇيغۇن ياشاش ۋه كېيىنكى قېتىملىق قايتا تۇغۇلۇش بىلهن ئهمهلگه ئېشىشى مۇمكىن. شۇڭا ھهممه كىشى قاست تهلهپ قىلغان ئىشلار بىلهن مهشغۇل بولىشى كېرهك. ئۆزى تهۋه بولغان قىلىشى بېرىش-كېلىش بىلهن قاستتىكىلهر شۇ ئۆيلىنىشى، بىلهن قاستتىكىلهر

كېرهك. قاست ئهنئهنىسىگه خىلاپلىق قىلغۇچىلار قاستتىن چىقىرىپ تاشلىنىدۇ. قاست سىستېمىسى كۈنىمىزده ئۆتمۈشتىكىگه ئوخشاش قاتتىق ئىجرا قىلىنمايۋاتىدۇ. سىستېمىسىنى قاست دۆلىتى ھىندىستان بولغان خالىي) (دىندىن ئىلمانى يېرىمى

پۈتۈنلهي يۇقۇتالمىدى. ھۆكۈمهت ئورگانلىرىدا قاستلارغا مهلۇم سان بېرىلىدۇ.

5.4. يوگا ۋه مهدىتاسيون (ئېتىكاپتا تهپهككۇر قىلىش)

ھىندى ئالىملىرى تهناسۇھ چهمبىرىكىدىن يهنى روھنىڭ بىر بهدهندىن باشقا بىر بهدهنگه كېلىپ كېتىشىدىن قۇتۇلغىلى بولىدىغان بهزى مېتودلارنى كهشىپ قىلغان. بۇ مېتودلارنىڭ بىر قىسمى ئالاھىده تالانت تهلهپ قىلىدۇ. يهنه بىر قىسمى بولسا ھهممه ئادهم قىلالايدىغان مېتودلاردۇر. ھهر خىل شهكىللهرده ئۇزۇن ۋاقىت ئىشلىتىلىدىغان ۋه ئوخشاش ھهرىكهتلهرنى ئۆز ئىچىگه ئالغان بۇ مېتودلار «يوگا» نامىدا بىر يهرگه

جهم قىلىنغان.

73

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

نىشانغا بىر مهلۇم ئېنېرگىيىسىنى ئىنساننىڭ تهربىيىسىدۇر. ئىراده بىر يوگا قارىتىشنى مهقسهت قىلىدۇ. يوگا تولۇق مهنىسى بىلهن شهخسىي ئۆزلۈكنىڭ «ئاتمان» بىر ئاشۇرۇدىغان ئهمهلگه بىرلىشىشىنى بىلهن ئۆزلۈك يۇقىرى ئهڭ دېيىلىدىغان

يولدۇر.ئاستىغا كونترول ۋاقتىنى ئېلىش-بېرىش نهپهس ئادهم قىلغان مهشق يوگا بىلهن دۇنيا تاشقى زىھنىنى تىرىشىدۇ. تۇتۇشقا ۋاقىت ئۇزۇن نهپىسىنى ئېلىپ، بولغان مۇناسىۋهتتىن پۈتۈنلهي يىراق تۇتۇپ، دىققىتىنى ئۆزىنىڭ ۋۇجۇدىدىكى ياكى دهپ نهرسه بىر ھهقىقى زىھنىده مهركهزلهشتۈرىدۇ. ئۈستىگه نوقتا بىر سىرتىدىكى ئويلىغان خىيالى بىر نهرسه پهيدا قىلىپ، ئۇنىڭ ھهققىده ئۇزۇن ۋاقىت مهدىتاسيون (تهپهككۇر) يۈرگۈزىدۇ. ئهڭ يۇقىرى پهللىده بىر خىل ۋهجد ھالىغا كېلىپ، ئىلاھىي

ئالهم بىلهن مۇناسىۋهت قۇرىدۇ. بهدهن قوللىنىلىۋاتىدۇ. ئۈچۈنمۇ مهقسهتلهر ھهرخىل باشقا بۇنىڭدىن يوگا چېنىقتۇرۇش ۋه ئىنساندىن ھالقىغان كۈچلهرنى قولغا كهلتۈرۈش ئۈچۈنمۇ قىلىنىۋاتىدۇ. غهرب بولۇپمۇ دۆلهتلهرده سىرتىدىكى ھىندىستان مېتود بۇ مهنبهلىك ھىندۇئىزم ۋه مهركهز ئۆگىتىدىغان مېتودنى بۇ تۈركىيهدىمۇ تارقالغان. كهڭ دۆلهتلىرىده

جهمئىيهتلهر بار.

5.5. كالىنى ئۇلۇغلاش

چۈشهنچىسىدۇر. ئۇلۇغلاش كالىنى بىرى ئالاھىدىلىكلىرىدىن ھىندۇئىزمنىڭ ھهممه بولغان جانلىق كالىلار چۈنكى قىلىدۇ. ھۆرمهت قاتتىق كالىلارغا ھىندىلار دىنىي قاتتىق ئۆلتۈرۈش كالىنى بىر ئۈچۈن ھىندىلار سىمۋولىدۇر. نهرسىلهرنىڭ كالىنى بىر يۇقۇتۇلىشى ھاياتىنىڭ ئىنسان ھهتتا ھېسابلىنىدۇ. ئهدهپسىزلىك ئۆلتۈرۈشتىنمۇ ئارتۇق گۇناھ ئهمهس. ھىندىنى كالا ئۆلتۈرۈشتىن باشقا ھهرقانداق بىر

يامانلىق كىرلىتهلمهيدۇ. كالا سۆيگۈسى ئىنسان ھاياتىغا تهسىر قىلىدۇ. ئىختىيارىغا قويۇپ بېرىلگهن بىر يېتىۋېلىپ دوقمۇشلاردا ۋه ئوتتۇرىسىدا يولنىڭ يۈرۈيدۇ. ئايلىنىپ يوللاردا ھايۋان زىيان باغچىلارغا ۋه يهرلهر قاتناشنى توسقۇنلۇققا ئۇچرىتىدۇ. ماشىنا توختىتىدىغان ھايۋان قىلىدۇ. تهسىس ئورنى بېقىش كالىلارغا قېرى ئورگانلىرى دۆلهت سالىدۇ. ھهقسىز ئورۇنلارغا بۇ كالىلارنى ئاجىزلاشقان كۈچى ۋه قالمىغان سۈتى ئىگىلىرى

ئهكىلىپ بېرىدۇ. دېھقانلار كالىلارغا ئائىله ئهزالىرىدهك مۇئامىله قىلىدۇ. ئۇلارنى يوپۇرماق ۋه پۆپۈك بىلهن بېزهيدۇ. كېسهل بولغان ۋاقتىدا ئۇلار ئۈچۈن دۇئا قىلىدۇ. ئىشقا يارىمايدىغان

ھالغا كهلگهن ۋاقىتلىرىدىمۇ بېقىشنى داۋاملاشتۇرىدۇ.

74

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

يېيىشىگه گۆشى كالا گۇرۇپلارنىڭ دىنىي ۋه ئېتنىك باشقا ئۆزىدىن ھىندىلار نهپرهت بىلهن قارايدۇ.

غهۋغا- ئوتتۇرىسىدا مهنسۇپلىرى دىن باشقا بىلهن ھىندىلار سهۋهبىدىن كالا جېدهللهر بولۇپ تۇرىدۇ. كالا ھۇقۇقىغا يېتهرلىك ھۆرمهت قىلىنمىغانلىقى سهۋهپلىك

بهزى دىنىي گۇرۇپلار ھۆكۈمهتكه قارشى نامايىش قىلىدۇ. كالىغا ھۆرمهت قىلىش ھىندىلارغا بىر قىسىم ئىقتىسادى كۈلپهتلهرنى كهلتۈرىدۇ. گۆش بېقىشى ئۇلارنى كهلگهندىمۇ ھالغا كۈچسىز يېمهسلىكى، گۆشىنى كالىنىڭ بۇلار قىلغۇزىدۇ. سهرپ پۇل يهرگه پايدىسىز چىقىرىپ، كهلتۈرۈپ قىسلىقىنى

ھىندىستاندىكى كهمبهغهللىكنىڭ ئهڭ چوڭ سهۋهپلىرىدىن بىرىدۇر.

5.6. ھىندى تۇرمۇش ئادىتى

رىزىق، ھالال دۇرۇستلۇق، بۇلار: بار. مهقسىدى تۆت ھاياتنىڭ ھىندۇئىزمدا مهقسهتلهردۇر. ئاخىرقى بولغان يهتمهكچى بۇلار نىجاتلىقتۇر. ۋه بهخت-سائادهت چهمبىرىكىدىن تۇغۇلۇش تهكرار قارمانىڭ ئارزۇسى ھاياتىدىكى پۈتۈن ھىندىنىڭ قۇتۇلۇپ، ھۆرلۈككه چىقىش ۋه قايتا دۇنياغا كهلمهسلىكتىن ئىبارهتتۇر. بۇنى ئهمهلگه ئاشۇرۇش ئۈچۈن بىر ھىندى دۇرۇست بولىشى، ھالالدىن رىزىق تېپىشى ۋه بهختلىك بولىشى كېرهك. ھىندۇئىزمدا بۇنى قولغا كهلتۈرۈشنىڭ بىر نهچچه يولى ۋه مېتودى

بار.بىر نهرسىنىڭ ھهر يوق. نهرسه بىر دېگهن سىرتى دىن ھاياتىدا ھىندى مۇقهددهسلىگى بار. ئاياللارنىڭ ھامىله بولىشىدىن باشلاپ تۇغۇلىشى، ئۆيلىنىشى ۋه

جىنازىسىغىچه بولغان بارلىق ئىشلار دىندۇر.

ھىندىلارنىڭ تۇرمۇش ئادىتى بىلهن دىن ئوتتۇرىسىدا قانداق مۇناسىۋهت بار؟

ئۆيلىنىش ئاساسلىق دىنىي ۋهزىپىلهردىن بىرسىدۇر. ئۆيلىنىش يېشىغا كهلگهن ئهنئهنىنىڭ مهقسىدى ئۆيلىنىشنىڭ ئۆيلىنىدۇ. ئاساسهن ھۆكۈملهرگه دىنىي ئهر كېلىشىنى دۇنياغا پهرزهنتنىڭ ئوغۇل بىر ساقلايدىغان قىلىنىشىنى مۇھاپىزهت ئهمهلگه ئاشۇرۇش. ئوغۇل پهرزهنتلىك بولۇش ئهر كىشىنىڭ ئۆيلىنىشىدىكى ئاساسى ۋهزىپسىدۇر. مۇقهددهس نوملاردىن بىرسىده ئوغۇل پهرزهنتنىڭ ئهھمىيىتى ھهققىده مۇنداق دېيىلگهن: «بىر ئوغۇل بىلهن دۇنيا فهتھى قىلىنىدۇ. ئوغلۇڭنىڭ ئوغلى بىلهن ئۆلمهسلىك قولغا كهلتۈرىلىدۇ. ئوغلۇڭ، ئوغلىنىڭ ئوغلى بىلهن قۇياشنىڭ دۇنياسىغا

ئىگه بولىدۇ.»

75

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

تۇغۇلغان ئۆتكۈزىلىدۇ. مۇراسىم چوڭ تۇغۇلىشتىمۇ ئوخشاش ئۆيلىنىشتىكىگه بوۋاق قويۇلۇپ، ياغ سېرىق ئارىلاشتۇرۇلغان بىلهن ھهسهل ئېغىزىغا بوۋاقنىڭ كېيىن كۈندىن ئون تۇغۇلۇپ قىلىنىدۇ. تهقدىم شاكتىغا تهڭرى ئايال قوغدىغۇچى تهقدىم قۇربانلىق بىر قۇياشقا بولغاندا ئايلىق تۆت بوۋاق قويولىدۇ. ئىسىم بوۋاققا قىلىنىدۇ. ئۈچ يېشىدا چېچى كېسىلىدۇ. تۆت ياشقا كىرگهنده يهنه چېچى ئېلىنىدۇ. كېيىن بوۋاقنىڭ قۇلىقى تېشىلىدۇ. بوۋاق سهككىز ياكى توققۇز ياشقا كىرگهن ۋاقىتتا دادىسى بالا ئۈچۈن غۇرۇ دېيىلىدىغان بىر ئوقۇتقۇچى تهكلىپ قىلىدۇ. بالا ئۇقۇشقا باشلاش جهريانىدا بىر قىسىم دىنىي مۇراسىملار ئۆتكۈزىلىدۇ. بۇلارنىڭ ھهممىسى بىراخما قاستىدىن بولغان ھىندى ئوغۇلنىڭ ھاياتىدا تۇنجى دهۋرىنى تهشكىل قىلىدۇ. كېيىن

ئۆيلىنىش يېشىغا كهلگهن ئوغۇل ئۆيلهندۈرىلىدۇ. ئۆيلىنىش ھاياتتا 2-باسقۇچتۇر. ئوغۇل بالىلىرىنى يېتىشتۈرۈپ مهلۇم ياشقا كهلگهنده، راھىپ ھاياتىنى ياشاشقا بۇ ئۆتىدۇ. ھاياتىغا (يالغۇزلۇق) ئىنزىۋا يىراقلىشىپ ھاياتىدىن ئۆي باشلايدۇ.

ھاياتتىكى 3-باسقۇچتۇر. 4-باسقۇچتا ئوغۇل دۇنيا بىلهن بولغان بارلىق مۇناسىۋهتلهرنى ئۈزىدۇ. ئائىلىسىنى، سهدىقه ئاتايدۇ. ئىزدهشكه نىجاتلىق پۈتۈنلهي ئۆزىنى قىلىپ، تهرك مال-مۈلكىنى يهرلهرده مۇقهددهس ئېلىپ ھاسا بىر قولىغا قىلىدۇ. تىرىكچىلىك بىلهن ئېلىش ھىندىلار دېيىلىدۇ. «سانياسىن» تاللىغانلار ھاياتنى خىل بۇ يۈرۈيدۇ. ئايلىنىپ سانياسىنلارنى ئۇلۇغ ئادهم دهپ قاراپ، ئۇلارغا ھۆرمهت قىلىدۇ. بۇ ئاخىرقى باسقۇچ پۈتۈنلهي شهخسنىڭ ئۆز ئىختىيارىغا باغلىق بولىدۇ. بۇ يولنى تاللىغان كىشىلهرنىڭ قارمانىڭ تهناسۇھ چهمبىرىدىن قۇتۇلۇش ئىمكانىنىڭ ناھايىتى يۇقىرى ئىكهنلىكىگه سانياسىنلارنى ۋه مۇنزهۋىلهر تهرىپىده ھهر ھىندىستاننىڭ كۈنىمىزده ئىشىنىلىدۇ.

ئۇچراتقىلى بولىدۇ. مۇنزهۋىلهر ۋه سانياسىنلار ئۆلگهندىن كېيىن نورمال ئۇسۇلدا تۇپراققا كۆمۈلىدۇ. بۇ ھىندۇئىزمدىكى ئهنئهنىۋى جهسهتنى كۆمۈش ئادهتلىرىگه ئوخشىمايدۇ. ھىندۇئىزمدا كهڭ تارقالغان جهسهتنى كۆمۈش شهكلى جهسهتنىڭ كۆيدۈرلۈپ، كۈلىنىڭ مۇقهددهس دهريالارغا تۆكۈلىشىدۇر. پهقهت بالىلار، مۇنزهۋىلهر، سانياسىنلار ۋه بهزى مهزھهپنىڭ

ئهگهشكۈچىلىرى تۇپراققا كۆمۈلىدۇ. كۆيدۈرىلىدىغان جهسهتكه ياغ سۈرتۈلگهن يېڭى كېيىملهر كېيگۈزىلىدۇ. مۇراسىم باشقۇرغۇچىلىرى جهسهتنى كۆيدۈرۈش ئورنىغا ئهكېلىدۇ. جهسهت توپلانغان ئوتۇننىڭ ئۈستىگه ھايات ۋاقتىدا ئىشلهتكهن نهرسه-كېرهكلىرى بىلهن قۇيولىدۇ. كۆيدۈرۈلۈپ بولۇپ بىر نهچچه كۈندىن كېيىن، جهسهتنىڭ كۈللىرى بىر لوڭقىغا سېلىنىدۇ. ئاخىرىدا

بۇ كۈللهر كۆمۈلىدۇ ياكى مۇقهددهس دهريالارغا تۆكۈلىدۇ.

76

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

بۇددىزم .6قهدهر ئاراللىرىغا ياپون ۋه شىزاڭ موڭغۇلىيه، باشلاپ ھىندىستاندىن بۇددىزم ئالهمشۇمۇل دىن بۇ دىندۇر. بىر بار تهسىرى جۇغراپىيهده بولغان چوڭ كۆلىمى شهكلى ۋه مىسسىئونېرلىق خاراكتېرى بىلهن كۈنىمىزده غهرب دۆلهتلىرىدىمۇ تارقىلىشقا

باشلىدى. بۇددىزم مىلادىدىن ئىلگىرىكى 60-ئهسىرده ھىندۇئىزمنىڭ كۆپ تهڭرىلىكىگه، بىراخمان دېيىلىدىغان دىنىي زاتلارنىڭ ئىمتىيازىغا ۋه قاست سىستېمىسىغا بولغان قارشىلىق سهۋهبىدىن كېلىپ چىققان. ئىسمىنى ئىجاد قىلغۇچىسى بۇددادىن ئالغان. ئالهمشۇمۇل تارقىلىپ، سىرتىغا ھىندىستاننىڭ ۋاقىتتا قىسقا ھهرىكهت دىنىي بۇ تهسىرىگه مهدهنىيهتلىرىنىڭ دۆلهتلهرنىڭ تارقالغان دىن، بۇ ئايلانغان. دىنغا بىر رايۇن ھهر كۈنىمىزده سهۋهپتىن بۇ بولغان. ئىگه شهكىللهرگه پهرقلىق ئۇچراپ، ۋه دۆلهتلهرنىڭ ئهھۋالىغا قاراپ ئۆزگهرگهن بۇددىزم شهكىللىرىنى كۆرگىلى بولىدۇ. بۇلارنىڭ ئوتتۇرىسىدا دىنىي چۈشهنچه ۋه ھۆكۈملهرده چوڭ پهرقلهر بار. مهسىلهن، ياپونيىگه خاس بولغان زهن بۇددىزمى بىلهن شىزاڭغا خاس بولغان شىزاڭ بۇددىزمى

بىر-بىرىدىن روشهن پهرقلىنىدۇ. بۇددىزم بۇنداق پهرقلهرگه قارىماي، ھىنايانا ۋه ماھايانا دهپ ئاتىلىدىغان ئىككى مهزھهپ ئاستىدا توپلانغان. ھىنايانا شهخسى نىجاتلىقنى، ماھايانا مهزھىبى ئومۇمى قۇتۇلۇشنى ئاساس قىلىدۇ. بۇلاردىن بىرىنچىسى، سىرلانكا، بۇرما، تايلاند، كامبۇدژا، جۇڭگۇ، بىرى يهنه تارقالغان. كهڭ دۆلهتلىرىگه ئاسىيا جهنۇبى قاتارلىق لائۇس كورىيه، ياپونيه، ۋېيتنام ۋه موڭغۇلىيه قاتارلىق شىمالى ۋه شهرقىي ئاسىيا دۆلهتلىرىگه

كهڭ تارقالغان.

6.1. ئاساسى ئالاھىدىلىگى

بۇ دىن ئالدى بىلهن دىنلارنىڭ ئاساسى ئامىلى بولغان تهڭرى چۈشهنچىسىدىن يىراق.

بارلىقىنى تهڭرىنىڭ بىر ياراتقۇچى ئهبهدى، ئهزهلى، ئىگىسى، كۈچ مۇتلهق مهۋجۇتلۇق بىر ئهبهدى ئۆزگهرمهيدىغان بۇددىزمدا چۈنكى قىلمايدۇ. قوبۇل قهتئى يوق. ھهممه نهرسه ئۆزگىرىپ، يوقۇلۇشقا مهھكۇم. بۇ سهۋهپتىن بۇددىزمنىڭ تهڭرىسىز

دىن ئىكهنلىكى سۆزلىنىپ كهلمهكته. قارما ئهمهس، تهڭرى سهۋهبى شهيئىلهرنىڭ مهۋجۇت قارىشىچه، بۇددىزمنىڭ ئهمهللىرى يۇقىلىشىغا ياكى كېلىشى دۇنياغا ئىنساننىڭ ئهمهللهردۇر. ئاتالغان دهپ

سهۋهپچى بولىدۇ.

77

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

ھهممه نهرسىنىڭ ئۆزگىرىشچان ۋه يۇقۇلىدىغانلىقىنى قوبۇل قىلىدىغان بۇددىزم بىلهن ئالاھىدىلىگى بۇ دىنىنىڭ بۇددىستلار قىلىدۇ. رهت بارلىقىنىمۇ روھنىڭ ماختىنىدۇ. بۇنىڭ ئۈچۈن بۇددىستلار، روھنىڭ بارلىقىنى قوبۇل قىلىدىغان ھىندىلاردىن خرىستىئانلىققا بۇددىزم ئىشهنمهيدۇ. (تهناسۇھ)گه كۆچۈشى روھنىڭ پهرقلىنىپ، ھىندىستاننى يىل 40 ئۆزى بۇددا دىندۇر. بىر خاراكتېرلىق مىسسىئونېر ئوخشاش ۋهزىپىلهندۈرگهن. تارقىتىشقا دىن ئىشهنگهنلهرنى ئۆزىگه تارقاتقان. دىن ئايلىنىپ سىرتىغا ھىندىستاننىڭ بۇددىزم بىلهن تىرىشچانلىقى بۇددىستلارنىڭ مىسسىئونېر ۋهزىپىنى بۇ مىسسىئونېرلار بۇددىست تارقالغان. ياپونيىگىچه ۋه جۇڭگۇ چىقىپ

كۈنىمىزدىمۇ داۋاملاشتۇرماقتا.

6.2. دۇنيا قارىشى

بۇددىزم ھهممه نهرسىگه قادىر بولغان بىر تهڭرىنى ۋه روھنىڭ بارلىقىنى رهت دۇنياغا بۇددىزم كىرمهيدۇ. سىنىپىغا دىن ماتېرىيالىست بىرلىكته بىلهن قىلىش ئهھمىيهت بهرمهيدۇ. بۇددىزمنىڭ قارىشىچه، دۇنيا ئىنسان ئۈچۈن جاپا-مۇشهققهت ئازاپ-ئوقۇبهتلهرنىڭ بۇ ئازاپتۇر. بىر ئۆلۈش ياشاش، تۇغۇلۇش، دېگهنلىكتۇر. مهنبهسى دۇنياغا بولغان ھىرىسمهنلىكتۇر. دۇنياغا ھىرىسمهن بولغان ئادهم ئارزۇ ۋه قۇتۇلۇشنىڭ خىياللىرىدىن ۋه ئارزۇ شهخسى شۇڭا بولىدۇ. قۇربانى خىياللىرىنىڭ

يولىنى ئىزدهش كېرهك. قارشى ھاكىمىيهتكه ۋه مال-مۈلۈك ھايات، بۇددىزم بىرلىكته بىلهن بۇنىڭ تهركى دۇنيا بولۇشنى تهۋسىيه قىلمايدۇ. بۇددىزمنىڭ قارىشىچه، ئازاپ-ئوقۇبهتنىڭ مهنبهسى بۇلارغا ئىگه بولغانلىق ئهمهس، بۇلارغا بولغان ھىرىسمهنلىكنىڭ دهرىجىدىن بىكار ئىشسىز، ئۈزۈپ، قول ھاياتتىن نهسىھهتلىرىده بۇددا بولغانلىقىدا. تاشقىرى بىلهن ئىش بىر ئادهمگه ھهممه ئۇ قىلغان. تهنقىد كىشىلهرنى يۈرگهن ئايلىنىپ قۇتۇلۇشنىڭ ھىرىسمهنلىكتىن دۇنياغا بىرلىكته بىلهن بۇنىڭ بولۇشنى، مهشغۇل تېگىشلىك قىلىشقا ئهمهل بۇددا سهۋهپتىن بۇ قىلغان. تهۋسىيه ئىزدهشنى يولىنى

بهزى پرىنسىپلارنى كۆرسىتىپ بهرگهن.

6.3. بۇددىستلارنىڭ رىئايه قىلىشقا تېگىشلىك پرىنسىپلىرى

بۇددا ئازاپ-ئوقۇبهتلهردىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن كۆرسهتكهن پرىنسىپلار ھاياتنىڭ ماددىدىن سهككىز بۇلار مۇناسىۋهتلىك. بىلهن بولۇش دۇرۇست ساھهسىده ھهر

تهركىپ تاپقان: بۇددانىڭ ھاياتنى ۋه كائىناتنى چۈشىنىش: ياكى ئىشىنىش توغرا .1

كۆرسهتكىنىدهك چۈشىنىپ ئهقىده قىلىش.

78

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

مۇناسىۋهتلىك يالغانچىلىققا ۋه زالىملىق شهھۋهت، زىھنىنى نىيهت: توغرا .2يامان نىيهتلهردىن تازىلاش.

قىسقىسى ئوغرىلىقتىن، تۆكۈشتىن، قان زىنادىن، قىلىش: مۇئامىله توغرا .3زىيانلىق بارلىق ھهرىكهتلهردىن يىراق تۇرۇش.

توغرا سۆز: يالغانچىلىق، غهيۋهت، كۇپۇر ۋه پايدىسىز گهپ-سۆز قىلىشتىن .4يىراق تۇرۇش.

توغرا تاللاش (ھايات، كهسىپ): باشقا بىر جانلىققا زىيان سالمايدىغان بىر .5قاتارلىق بىلىقچىلىق قاسساپلىق، ئۈچۈن بۇنىڭ قىلىش، تىرىكچىلىك بىلهن يول كهسىپلهر بىلهن زىيانلىق نهرسىلهرنى ئىشلهپچىقىرىش ۋه تىجارىتىنى قىلىشتىن يىراق

تۇرۇش.توغرا غهيرهت: زىھنىنى ناچار خىياللاردىن يىراق تۇتۇپ، پايدىلىق نهرسىلهرگه .6

قارىتىشقا غهيرهت قىلىش.توغرا ئويلاش: داۋاملىق سهگهك تۇرۇپ بهدهن، ھېس ۋه خىيالىنى كونترول .7

ئاستىدا تۇتۇش.مهلۇم زېھنىنى تۇرغاندا (ئىتىكاپتا) مهدىتاسيوندا يىغىش: دىققهت توغرا .8

نوقتىغا مهركهزلهشتۈرۈپ، چوڭقۇر تهپهككۇر قىلىش. بۇددىزمدا بۇ سهككىز ماددا «سهككىز تىلىملىق يول» دهپ ئاتىلىدۇ. بۇ سهككىز تىلىملىق يولنى ئىجرا قىلغان ئادهم ئۆزىنى ئازاپ-ئوقۇبهتكه دۇچار قىلغان جاھالهت، ھىرىس، تهكهببۇرلۇق، غهزهپلىنىش قاتارلىق ئون ناچار ئهخلاقتىن پاكلاپ، ئاخىرقى

غايىسى بولغان نىرۋاناغا يېتهلهيدۇ.

6.4. قارما ۋه تهناسۇھ

قارما ھىندۇئىزمدىن كېلىپ چىققان بارلىق دىنلارغا تهسىرىنى كۆرسهتكهن بىر قىلمايدىغان قوبۇل بارلىقىنى روھنىڭ ۋه تهڭرى بىر قادىر ھهممىگه ئهقىدىدۇر. بۇددىزم، ھىندۇئىزمدىكى بۇ ئهقىدىنى قوبۇل قىلىپ، بۇنى دىننىڭ مهركىزى ھالىغا كهلتۈرگهن. ئهمما بۇددىزم قارمانى شهخسنىڭ ئهستايىدىل قىلغان ئهمهللىرى بىلهن ئهمهللىرىنىڭ قىلغان بىلهن ئهستايىدىللىق كىشى بۇددىزمدا قىلغان. چهكلىك

نهتىجىسنى ھاياتنىڭ كېيىنكى دهۋرىلىرىده كۆرىدۇ. بۇددىزم قارما ئهقىدىسىنى، بۇنىڭ نهتىجىسىده كىلىپ چىقىدىغان قايتا دۇنياغا ئاتىلىدىغان دهپ كۆچۈشى روھنىڭ لېكىن قىلىدۇ، قوبۇل ئهقىدىسىنىمۇ كېلىش تهناسۇھنى قوبۇل قىلمايدۇ. چۈنكى بۇددىزمدا روھ دهيدىغان بىر نهرسه يوق. تهكرار دۇنياغا كېلىش، روھنىڭ بىر بهدهندىن باشقا بىر بهدهنگه ئۆتۈش شهكلىده ئهمهس،

79

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

رهنكارناسيون چۈشهنچه بۇ بۇددىزمدىكى بولىدۇ. شهكلىده بهدهنلىشىش يېڭىدىن ئاتالغۇسى بىلهن چۈشهندۈرۈلمهكته.

شهكىللىنىشكه شهكىلده بىر ناچار قارماسى كىشىنىڭ قارىشىچه، بۇددانىڭ باشلىغان چاغدىن تارتىپ يېڭىدىن بهدهنلىنىشمۇ داۋاملىشىدۇ. بۇ ئهھۋالدا شهخس مهجبۇر ياشاشقا قايتا-قايتا ھاياتىنى بولغان ئىبارهت ئازاپ-ئوقۇبهتتىن ئهسلىده ئازاپ بۇ تىزلىكته ئىنسان ئهمىلىيهتته قۇتۇلالمايدۇ. ئهھۋالدىن ناچار بۇ قېلىپ،

ئوقۇبهتتىن قۇتۇلۇپ نىرۋاناغا يېتىپ بېرىشى كېرهك.6.5. يوگا ۋه مهدىتاسيون

بۇددىزم ھىندۇئىزمغا ئوخشاش يوگا ۋه مهدىتاسيونغا ئهھمىيهت بېرىدۇ. بۇددا ئازاپ-ئوقۇبهتلهردىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن توغرا مهدىتاسيون قىلىشنى نهسىھهت قىلغان.

توغرا مهدىتاسيون بۇددىزمدىكى سهككىز پرىنسىپتىن بىرىنى تهشكىل قىلىدۇ. بهدىنىنى نهپىسىنى، زېھنىنى، ئۈچۈن تهربىيهلهش ئىرادىسىنى بۇددىست ھىله، ھهسهت، نهپرهت، زېھنىنى ئاستىلىتىدۇ. ھهرىكهتلىرىنى قىلىپ، كونترول بىلهن بۇنىڭ تىرىشىدۇ. تازىلاشقا ئىللهتلهردىن ناچار قاتارلىق شهھۋهت يالغان، ئازاپ- دۇنيانىڭ ئۇنىڭ بۇ كهلتۈرىدۇ. قولغا تىنچلىقنى بهدهنى كامالهت، زىھنى

ئوقۇبهتلىرىدىن قۇتۇلۇپ نىرۋاناغا يېتىشىگه ياردهمچى بولىدۇ. 6.6. نىرۋانا

سۆز مهنىسى ئۇچۇش، يوق بولۇش (ئېرىش) دېگهن مهنالارنى ئىپادىلهيدىغان كۆرسىتىدۇ. قۇتۇلۇشنى چهمبىرىكىدىن كېلىش دۇنياغا قايتا-قايتا «نىرۋانا» بۇددىزمدا ھاياتنىڭ مهقسىدى نىرۋاناغا ئېرىشىشتۇر. لېكىن نىرۋانانىڭ ماھىيىتى ئېنىق بۇ نىرۋانا قارىشىچه، ئۇنىڭ تهسۋىرلىگهن. دهپ يوقلۇق نىرۋانانى بۇددا ئهمهس. دۇنياغا ئوخشىمايدىغان بىر ئالهمدۇر. كىشى نىرۋانانىڭ ماھىيىتىنى ئۇقۇشنىڭ ئورنىغا كېرهك. ئاتىشى بۇنىڭغا ھاياتىنى كۆرسىتىپ، تىرىشچانلىق بېرىشقا يىتىپ ئۇنىڭغا نوقتىسى بهخت ۋه نىجاتلىق يېگانه ئىنساننى غايىسى ئاساسلىق ئهڭ بۇددىزمنىڭ

دهپ كۆرۈلىدىغان نىرۋاناغا ئېرىشتۈرۈشتىن ئىبارهت.

تۈركىيهدە ئىسلامىيهتتىن باشقا دىنلار .7تۈركىيه تارىختا قهدىمدىن تارتىپ ھهرخىل دىن ۋه مهدهنىيهتلهرنىڭ بۆشۈگى بولغان. چاتالھۆيۈك ۋه ھاجىلار قاتارلىق مۇھىم ئارخېئولوگىيىلىك خارابىلاردا ئېلىپ مىلادىدىن تارىخىنىڭ ئىنسانىيهت ئاناتولىيهدىكى تهكشۈرۈشلهر قېدىرىپ بېرىلغان

ئىلگىرىكى سهككىز مىڭ يىلغىچه يېتىپ بارىدىغانلىقىنى كۆرسهتكهن.

80

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ۋاقىت ئۇزۇن ھىتىتلار بولغان. ۋهتهن قهۋملهرگه كۆپلىگهن تارىختا ئاناتولىيه تۈركىيه تۇپراقلىرىدا ھۆكۈم سۈرگهن. ئورارتولار، فىرىگلار، لىديالىقلار، لىكيالىقلار، قالدۇرغان. ئىز زېمىندا بۇ قهۋملهر كۆپلىگهن ۋه ئىرانلىقلار رىملىقلار، يونانلىقلار، يهنه بار. ئاساره-ئهتىقىلهر كۆپلىگهن ئائىت مهدهنىيهتلىرىگه ۋه دىن ئۇلارنىڭ دىنلارنىڭ مهۋجۇت كۈنىمىزدىكى قاتارلىق ئىسلام ۋه خرىستىئانلىق يهھۇدىلىك، ئىزلىرى جهھهتتىمۇ تۈركىيه مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ. يهھۇدىلارنىڭ مۇقهددهس كىتابىدا خرىستىئانلىقنىڭ قىلىنغان. زىكىر ئىسمى يهرلهرنىڭ كۆپلىگهن باشلاپ ھارراندىن ۋهقهلهر ئهھمىيهتلىك كۆپلىگهن شهكىللهندۈرگهن شهكلىنى چۈشهنچه ۋه ئهقىده

تۈركىيه تۇپراقلىرىدا يۈز بهرگهن. ئىسلام جهھهتتىمۇ تۈركىيهنىڭ ئهھمىيىتى مهلۇم.

7.1. يهھۇدىلىك

يهھۇدىلارنىڭ تۈركىيه تۇپراقلىرىدىكى مهۋجۇتلۇقى قهدىمقى دهۋرىلهرگىچه يېتىپ تهكشۈرۈشلهرده قېدىرىپ ئارخېئولوگىيىلىك بېرىلغان ئېلىپ رايۇنىدا ئهگه بارىدۇ. مىلادىدىن ئىلگىرىكى 4-ئهسىرگه ئائىت يهھۇدى ئولتۇراق رايۇنلىرى تېپىلغان. ئىزمىر خارابىسى سىناگوگ بىر كونا ئائىت 220-يىلىغا ئىلگىرىكى مىلادىدىن ئهتراپىدا تېپىلغان. يهنه ئاق دېڭىز، قارا دېڭىز ۋه مهرمهر دېڭىز ساھىللىرىدا قهدىمقى زامان (مىلادىدىن جۇسهپھوس تارىخچىسى يهھۇدى تېپىلغان. يهرلىرى ئولتۇراق يهھۇدى بىلهن ئۇلار ئۇچرىشىپ، بىلهن يهھۇدىلار ساياھىتىده ئاسىيا (100-37 كېيىنكى

سۆھبهتلهشكهنلىكىنى يازغان. بهرگهن يۈز 1492-يىلى كۆپىيىشى نوپۇسىنىڭ يهھۇدى زېمىنىدا تۈركىيه ئىسپانىيه سۈرگۈنىدىن كېيىن بولغان. ئىسپانىيهنى مۇسۇلمانلارنىڭ قولىدىن تارتىۋالغان تهرك ئىسپانىيهنى مهجبۇرلىغان. كۆچۈشكه مۇسۇلمانلارنى ۋه يهھۇدى خرىستىئانلار قىلغان يهھۇدىلار ئوسمانلى دۆلىتىگه ئىلتىجا قىلغان. ئوسمانلى پادىشاھلىرى ئۇلارغا قۇچاق ئاچقان. پادىشاھ 2-بايهزىد ۋالى ۋه بهگلىرىگه ئهۋهتكهن پهرمانىدا يهھۇدى

كۆچمهنلهرگه ياردهمچى بولۇشنى تهلهپ قىلغان. كېيىنكى ۋاقىتلاردىمۇ خرىستىئانلانىڭ زۇلمىدىن قېچىپ كهلگهن يهھۇدىلارنىڭ

ئوسمانلى تۇپراقلىرىغا ئىلتىجا قىلىشى داۋاملاشقان. يهھۇدىلار ئوسمانلى تۇپراقلىرىدا خاتىرجهم ياشىغان، دىن ۋه مهدهنىيهتلىرىگه ئهركىنلىك بېرىلگهن. ئۇلار سهنئهت ۋه تىجارهت ئىشلىرىده دۆلهتته ۋهزىپه ئۆتىگهن. تاشقى ئىشلار ۋه مالىيه ئىشلىرىدىمۇ مۇھىم ئورۇنلارغا كهلگهن. ساراي ھاكىملىرىنىڭ كۆپ قىسمىنى يهھۇدىلار ئىگهللىگهن. يهھۇدىلار ئوسمانلىنىڭ ئادىل ۋه مىھماندوست مۇئامىلىسىدىن داۋاملىق خۇرسهن بولۇپ، تۈرك ھاكىمىيىتىده ياشاشنى باشقىلارنىڭ

رهھبهرلىكىده ياشاشتىن ئهلا بىلگهن.

81

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

ئوسمانلىلار دهۋرىده يهھۇدىلار ئوتتۇرىسىدا بارلىققا كهلگهن مۇھىم ۋهقه ساباتاي ساباتاي يهھۇدىلىرىدىن ئىزمىر ئوتتۇرىلىرىدا 17-ئهسىرنىڭ ھهرىكىتىدۇر. سهۋى بۇ ئۇنىڭ قىلغان. ئېلان دهپ مهسىھى قۇتقۇزغۇچى يهھۇدىلارنىڭ ئۆزىنى سهۋى قىلىپ، پهيدا غۇلغۇلا ئوتتۇرىسىدا يهھۇدىلىرى ياۋرۇپا ۋه شهرق ئوتتۇرا ھهرىكىتى دهپ ئىسيان بىر ھهرىكىتىنى بۇ سهۋىنىڭ ساباتاي توپلىغان. تهرهپدار كۆپلهپ مۆجىزه مهسىھلىكىنى چاقىرتىپ، سارايىغا ئۇنى 4-مهھمهت، پادىشاھ قارىغان پادىشاھنىڭ سهۋى ساباتاي مهسىھ ساختا قىلغان. تهلهپ ئىسپاتلاشنى كۆرسىتىپ بۇ تهلىۋىنى ئورۇنلىيالمىغان. پادىشاھ ئۇنىڭدىن يا مۇسۇلمان بولۇش ياكى ئۆلۈمدىن ئىبارهت ئىككىنىڭ بىرىنى تاللاشنى تهلهپ قىلغان. ساباتاي سهۋى مۇسۇلمان بولۇپ، ئۆلۈمدىن قۇتۇلغان. شۇنىڭ بىلهن ساباتاي سهۋىگه مهھمهت ئىسمى قويۇلۇپ مائاش

بېرىلگهن. ساختا مهسىھ ساباتاي سهۋى كۆرۈنۈشته مۇسۇلمان بولۇپ، ئهمىلىيهتته قهدىمقى ئهقىدىسىنى مهخپى رهۋىشته داۋاملاشتۇرغان. ئۆلۈمىدىن كېيىن ئهگهشكۈچىلىرىدىن بىر قىسمى سهلانىككه يهرلىشىپ، ئۇنىڭ يولىنى داۋاملاشتۇرغان. ساباتايچىلار كۆرۈنۈشى كايپالا تهۋرات بولۇپ، پهرقلىق يهھۇدىلىكىدىن ئورتودوكس قىياپىتىده، مۇسۇلمان ئېقىمىغا باغلىق بىر سىستېمىنى ئىجاد قىلغان. سىستېمىنىڭ ئاساسىنى مهسىھ ئۈمىدى تهشكىل قىلىدۇ. ساباتايچىلارنىڭ قارىشىچه، مهسىھ ساباتاي سهۋى قايتا كهلگهنده ئۇلار ۋهده قىلىنغان مۇقهددهس زېمىنغا بېرىپ، ھهقىقى ئىسرائىل دۆلىتىنى قۇرىدۇ ۋه

دۇنيانىڭ ھاكىمىيىتى ئۇلارغا مهنسۇپ بولىدۇ. 1924-يىلدىكى نوپۇس ئالماشتۇرۇشتا ئىستانبۇلغا كىلىپ ماكانلاشقان ساباتايچىلار سهلانىكلىقلار ۋه قايتقۇچىلار ئىسمى بىلهن خاتىرلىنىدۇ. بولۇپمۇ «قايتقانلار» ئىسمى ئهدهبىياتىمىزغا كىردى. ساباتايچىلار ئۆزىنى مهخپى تۇتقانلىقى ئۈچۈن سانى ئېنىق ئهمهس. 1948-يىلى پهلهستىنده مۇستهقىل بىر دۆلهت قورۇلغان ۋاقىتتا تۈركىيهدىكى تۈركىيهده كۈنىمىزده كهتكهن. كۆچۈپ ئىسرائىلىيىگه قىسمى كۆپ يهھۇدىلارنىڭ ئىستانبۇلدىن بۇلار كىشى. مىڭ 26 تهخمىنهن سانى يهھۇدىلارنىڭ ياشاۋاتقان باشلاپ ئىزمىر، ئهنقهره، بۇرسا، ئهدىرنه، چاناققالئه، قىرىقلارهلى، ئادانا ۋه ھاتايدا

ياشايدۇ.ھاھامباشىلىقتۇر. ئىستانبۇلدىكى مهركىزى دىنىي يهھۇدىلىرىنىڭ تۈركىيه قانۇنى نهزىرىده دۆلهت ئۇ مهسئۇلدۇر. ئىشلىرىغا بارلىق جامائهتنىڭ ھاھامباشى ۋهكىلدۇر. ھاھامباشىغا ۋهزىپىسىده مهسلىھهتچىلىك قىلىدىغان ئىككى كېڭهش بار. بۇلاردىن بىرى دىنىي كېڭهش، يهنه بىرى پهخرى مهسلىھهتچىلىكتۇر. تۆت ھاھامدىن تهركىپ تاپقان دىنىي كېڭهش، دىنىي مهسىلىلهرده ھاھامباشىغا ياردهمچى بولىدۇ. بىر ئىشلىرىنى جامائهتنىڭ كومىتېتى مهسلىھهتچىلهر تاپقان تهركىپ كىشىدىن 35

82

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ئاتىلىدىغان دهپ ئۆيى) (دىن دىن بهت ئىستانبۇلدا جامائهتنىڭ قىلىدۇ. تهرهپ بىر دىنىي مهھكىمىسى بار. ئۆيلىنىش، ئاجرىشىش، مىراس ۋه نهسهپ تهكشۈرۈش

قاتارلىق داۋالار بۇ مهھكىمىده ئېلىپ بېرىلىدۇ.

7.2. خرىستىئانلىق

قىلغان. تهرهققى ئاناتولىيهده كېلىپ، بارلىققا پهلهستىنده خرىستىئانلىق خرىستىئانلىقنىڭ بۈگۈنكى ھالهتكه كېلىشىده مۇھىم رول ئوينىغان پاۋلۇس تارسۇسلۇق كۆپلىگهن تۈركىيهنىڭ ئۈچۈن تارقىتىش خرىستىئانلىقنى پاۋلۇس يهھۇدىدۇر. بىر يهرلىرىنى ئايلىنىپ چىققان. خرىستىئانلىقنىڭ مۇقهددهس كىتابى «يېڭى ئهھده»دىكى «رهسۇللهرنىڭ ئىشلىرى» ناملىق قىسىمدا تۈركىيهدىكى كۆپلىگهن يهرلهرنىڭ ئىسمى

تىلغا ئېلىنغان. ۋه ئهپهسۇسلۇق گالاتيالىق، قىلىنغان بايان ئهھدى»ده «يېڭى پاۋلۇسنىڭ كولۇسلارغا يازغان خهتلىرى ئاناتولىيهده مۇشۇ ئىسىملاردا ئاتالغان رايون خهلقلىرىگه چوڭ قىلىنغان قارارلار مۇھىم مۇناسىۋهتلىك دۇنياسىغا خرىستىئان يېزىلغان. قۇرۇلتايلارنىڭ كۆپ قىسمى تۈركىيه زېمىنىدا ئېچىلغان. ھهتتا پهلهستىن زېمىنىدىن سىرتقا چىقمىغان ھهزرىتى ئىسانىڭمۇ تۈركىيىدىكى ئۇرپاغا كېلىپ «دهيرى مهسىھ» دهپ ئاتىلىدىغان بىر ئۆڭكۈرده ھاۋارىلىرى بىلهن بىرلىكته يىغىن ئاچقانلىقى توغرىسىدا رىۋايهتلهر بار. بۇ سهۋهپتىن، تۈركىيه چېگرىسى ئىچىده خرىستىئانلىق ئۈچۈن مۇھىم

بولغان كۆپلىگهن مۇقهددهس ماكانلار بار. تۈركىيهدىكى خرىستىئانلارنىڭ كۆپ قىسمى، تارىخى ئالدىنقى 200-يىللارغىچه

يېتىپ بارىدىغان چىركاۋلارغا مهنسۇپتۇر. خرىستىئان تۈركىيهدىكى مهزگىلىده ئۇرۇشى Ⅰ-دۇنيا بولۇپمۇ 19-ئهسىرده ئۈستۈنلۈك ئوتتۇرىسىدىكى دۆلهتلىرى ياۋرۇپا بىلهن ھۆكۈمىتى ئوسمانلى گۇرۇپلار تالىشىش زىددىيهتلىرىنىڭ تهسىرىگه ئۇچرىغان. ئۇرۇش جهريانىدا غهربكه مايىللىقى سهۋهبىدىن خرىستىئانلارغا تۈركىيهده ياخشى كۆز بىلهن قارالمىغان. بۇنىڭ نهتىجىسىده كۆپلىگهن خرىستىئان گۇرۇپلار تۈركىيهدىن كېتىشكه مهجبۇر بولغان. 1928-يىلىغا

كهلگهنده تۈركىيهدىكى خرىستىئانلارنىڭ سانى كۆپ مىقداردا ئازايغان. 1923-يىلى لوزاندا ئىمزالانغان كېلىشىمنىڭ ئالاقىدار ماددىلىرىدا كۆرسىتىلگهن بهلگىلىمىلهرگه ئاساسهن، كهتمهي قالغان خرىستىئانلارغا تۈركىيه دۆلىتى تهرىپىدىن بىخهتهرلىك كاپالىتى بېرىلگهن. دىنىي ئهركىنلىك ۋه دۆلهت مهمۇرى بولۇش قاتارلىق بويىچه قانۇن يهنه بېرىلگهن. خرىستىئانلارغىمۇ ھۇقۇقلار بېرىلگهن مۇسۇلمانلارغا ئۆز مهكتهپلىرىنى ئېچىش ۋه ئانا تىلىنى ئىشلىتىش رۇخسىتى بېرىلگهن. كۈنىمىزده

تۈركىيهده ياشاۋاتقان خرىستىئانلارنىڭ سانى يۈز يىگىرمه تۆت مىڭدۇر.

83

مهلۇمات قىسقىچه ههققىدە دىنلار كۈنىمىزدىكى

ئهرمهنىلهر، رۇملار، گۇرۇپلاردىن خرىستىئان تارىخىي كۈنىمىزده تۈركىيهده مىسسىئونېرلىق بىرگه بىلهن بۇنىڭ بار. ئورتودوكسلىرى ئهرهپ ۋه سۈريانىلار پائالىيهتلىرى نهتىجىسىده بارلىققا كهلگهن كاتولىك ۋه پروتهستان مهزھهپلىرىمۇ بار.

ئىستانبۇلدىكى ئىستانبۇلدا. مهركىزى كۆپىنچىسىنىڭ مهزھهپلهرنىڭ بۇ مهركهزلىرىنىڭ بېشىدا فهنهر رۇم ئورتودوكس پاترىكخانىسى بار.

85

4-باب. دىنلاردا ئهقىده

ئهقىدە ئاساسلىرى .1

1.1. يهھۇدىلىكنىڭ ئهقىده ئاساسلىرى

بىر قانداق ھهر مۇناسىۋهتلىك ئهقىدىگه كىتابىدا مۇقهددهس يهھۇدىلهرنىڭ مايمۇنىدهس ئالىملىرىدىن دىنىي يهھۇدى بىرلىكته بىلهن بۇنىڭ يوق. مهلۇمات خرىستىئان ۋه مۇسۇلمانلارنىڭ يهھۇدىلىككه قىلغان تهنقىدلىرىگه قارشى مۇداپىئهلىنىش مهقسىدىده بىر ئهقىده سىستېمىسى تۈزۈپ چىققان. مايمۇنىدهسنىڭ تۈزۈپ چىققان

ئهقىده سىستېمىسى تۆۋهندىكىچه:ھۆكۈم ئۇنىڭغا ۋه ياراتتى نهرسىلهرنى بارلىق بولغان مهۋجۇت تهڭرى .1

قىلىدۇ.تهڭرى بىردۇر ۋه ئۇنىڭدىن باشقا تهڭرى يوقتۇر. .2

تهڭرى بىر جىسىم ئهمهس ۋه ھهر قانداق بىر شهكىل بىلهن تهسۋىرلهشكه .3بولمايدۇ.

تهڭرى ئهزهلى ۋه ئهبهدىدۇر. .4ئىبادهت مهخسۇس تهڭرىگه خاستۇر، ئۇنىڭغا شېرىك كهلتۈرۈشكه بولمايدۇ. .5

پهيغهمبهرلهرنىڭ بارلىق سۆزلىرى ھهقتۇر. .6سهييىدىمىز (غوجىمىز) مۇسانىڭ پهيغهمبهرلىكى ھهقتۇر. ئۇ ئۆزىدىن ئىلگىرى .7

ۋه كېيىن ئهۋهتىلگهن بارلىق پهيغهمبهرلهرنىڭ ئهڭ ئهۋزىلىدۇر. قولىمىزدىكى تهۋرات تهڭرى تهرىپىدىن مۇساغا بىرىلگهن تهۋراتنىڭ ئۆزىدۇر. .8

تهۋراتنىمۇ بىر باشقا تهڭرى كهلگۈسىده ۋه ئۆزگهرتىلمهيدۇ تهۋرات .9ئهۋهتمهيدۇ.

10. تهڭرى ئىنسانلارنىڭ ئىش ۋه خىياللىرىنى بىلىدۇ. 11. تهڭرى ئهمىرلىرىگه ئىتائهت قىلغانلارنى مۇكاپاتلايدۇ، ئىتائهت قىلمىغانلارنى

جازالايدۇ. 12. مهسىھ كېلىدۇ، كېچىككهن بولسىمۇ ئۇنىڭ كېلىشىنى ساقلايمهن.

13. تهڭرى بىلىدىغان بىر ۋاقىتتا ئۆلۈمدىن كېيىن تىرىلىش ئهمهلگه ئاشىدۇ.

86

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

يۇقىرىدىكى ئهقىده ئاساسلىرى تهڭرى، پهيغهمبهرلىك، ھهزرىتى مۇسانىڭ ئهڭ بۈيۈك پهيغهمبهر بولىشى، تهۋراتنىڭ ئۆزگهرمىگهنلىكى، ئۆلگهندىن كېيىن تىرىلىش، ئاخىرهت ۋه مهسىھ قاتارلىق ئاساسى مهزمۇنلارنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ. بۇ 13 ماددىلىق

ئىمان ئاساسلىرى پهقهتلا ئورتودوكس يهھۇدىلىرى تهرىپىدىن قوبۇل قىلىنىدۇ.

1.2. خرىستىئانلىقنىڭ ئهقىده ئاساسلىرى

خرىستىئانلىقنىڭ دهسلهپكى دهۋرىلىرىده مهلۇم بىر مۇقهددهس كىتابى بولمىغىنىغا ئوخشاش، ھهممه ئادهم قوبۇل قىلىدىغان بىر ئهقىده سىستېمىسىمۇ يوق ئىدى. بۇ كهلتۈرۈپ تالاش-تارتىشلارنى مهسىلىسىده ئهقىده ئوتتۇرىسىدا خرىستىئانلار ئهھۋال يىغىن بىر ئىزنىكته 325-يىلى كېيىن مىلادىدىن ئاساسهن بۇنىڭغا چىقاردى. تۈزۈپ بىر ئهقىده سىستېمىسى كېيىن مۇزاكىرىلهردىن ئۇزۇن ئېچىلدى. بۇ يىغىندا

چىقىلدى. 12 ماددىلىق بۇ ئهقىده سىستېمىسى تۆۋهندىكىچه:1. مهن تهڭرىگه، قۇدرهتلىك دادىغا،2. ۋه ئۇنىڭ يالغۇز ئوغلى راب ئىساغا،

3. قىز مهريهم ۋه مۇقهددهس روھتىن تۇغۇلغانلىقىغا،4. پىلاتۇس دهۋرىده كرېستقا مىخلانغانلىقىغا، ئۆلگهنلىكىگه، كۆمۈلگهنلىكىگه،

5. ئۆلۈپ، 3-كۈنى ئۆلۈكلهر ئىچىدىن تىرىلگهنلىكىگه،6. ئاسمانغا ئۆرلىگهنلىكىگه،

7. دادىسىنىڭ ئوڭ تهرىپىده ئولتۇرغانلىقىغا،يۈزىگه يهر ئۈچۈن تارتىش سوراققا تىرىكلهرنى ۋه ئۆلگهنلهر يهردىن ئۇ .8

چۈشىدىغانلىقىغا،9. مۇقهددهس روھقا،

10. مۇقهددهس چىركاۋغا،11. گۇناھلارنىڭ ئهپۇ قىلىنىدىغانلىقىغا،

12. ئۆلگهندىن كېيىنن تىرىلىشكه ۋه ئهبهدى ھاياتقا ئىشىنىمهن. خرىستىئانلىقنىڭ بۇ ئهقىده ئاساسلىرى «تهسلىس» دهپ ئاتىلىدىغان ئۈچلۈك خرىستىئان بىر ئاساسهن ئاساسلىرىغا ئهقىده بۇ تايىنىدۇ. چۈشهنچىسىگه تهڭرى چىركاۋنىڭ ئىكهنلىكىگه، تهڭرى روھنىڭمۇ مۇقهددهس ۋه ئىسانىڭ بىلهن ئاللاھ تىرىلىشكه، كېيىن ئۆلگهندىن قىلىنىدىغانلىقىغا، ئهپۇ گۇناھلارنىڭ ئىمتىيازىغا،

ئاخىرهت كۈنىگه ئىشىنىشكه مهجبۇر بولىدۇ.

87

ئهقىدە دىنلاردا

1.3. ئىسلامىيهتنىڭ ئهقىده ئاساسلىرى

قۇرئانى-كهرىمده تايىنىدۇ. قۇرئانى-كهرىمگه ئاساسلىرى ئهقىده ئىسلامنىڭ كۆرسىتىلگهن. ئايرىم-ئايرىم ئاساسلار بولغان لازىم ئېيتىش ئىمان ئايهتلىرىگه پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالامنىڭ ھهدىسلىرىده دېيىلىشىچه، ئىماننىڭ نېمه ئىكهنلىكىنى سورىغان بىر كىشىگه پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالام مۇنداق جاۋاب بهرگهن: «ئىمان ئاللاھقا، پهرىشتىلهرگه، كىتابلىرىغا، پهيغهمبهرلهرگه، ئاخىرهت كۈنىگه، ياخشىلىق ۋه يامانلىق

ئاللاھ تهرىپىدىن كهلگهنلىكىگه ئىشىنىشتۇر.» (مۇسلىم، «ئىمان»)بۇ ھهدىسكه ئاساسهن ئىسلامنىڭ ئهقىده ئاساسلىرى ئالته تۈرلۈكتۇر. ئىسلامنىڭ

ئامهنتۇسى دهپ ئاتىلىدىغان بۇ ئالته ئاساس تۆۋهندىكىچه:ئاللاھقا ئىمان ئېيتىش، .1

پهرىشتىلهرگه ئىمان ئېيتىش، .2كىتابلارغا ئىمان ئېيتىش، .3

پهيغهمبهرلهرگه ئىمان ئېيتىش، .4ئاخىرهت كۈنىگه ئىمان ئېيتىش، .5قازا ۋه قهدهرگه ئىمان ئېيتىش. .6

ئىسلامدا ئىمان ئېيتىش شهرت بولغان بۇ ئالته ئاساس روشهن ۋه ئالهمشۇمۇلدۇر. بۇ ئاساسلار باشقا دىنلارنىڭ ئهقىده ئاساسلىرىغا ئوخشاش پهقهت مهلۇم بىر دىننىڭ ئالاھىدىلىگى بىلهن چهكلهنگهن ئهمهس. مهسىلهن: بىر كىشىنىڭ مۇسۇلمان بولىشى قۇرئانى-كهرىمگه كهلگهن ئېلىپ ئۇ ۋه ئهلهيھىسسالام پهيغهمبهر پهقهت ئۈچۈن، ئىشىنىشلا يېتهرلىك بولمايدۇ. ئۇ كىشى ھهزرىتى ئىسا، مۇسا ۋه ئۇلار ئېلىپ كهلگهن

كىتابلارنىمۇ تهستىقلىشى كېرهك.

ئهقىدىلهرنىڭ سېلىشتۇرىلىشى .2

2.1. تهڭرى ئهقىدىسى

تارىختىن بۇيان ئىنسانلاردا تهڭرى چۈشهنچىسى داۋاملىق مهۋجۇت بولۇپ كهلگهن. بهزى ئىنسانلار بىر تهڭرىگه ئىشهنسه، بهزىلىرى بىردىن كۆپ تهڭرىگه ئىشهنگهن. تهڭرىلىك كۆپ ۋه تهڭرىلىك بىر ئهقىدىسى تهڭرى ئىنسانلارنىڭ ئۈچۈن بۇنىڭ دهپ ئىككىگه بۆلىنىدۇ. بىر تهڭرىلىك مونۇتهئىزم، كۆپ تهڭرىلىك پولىتهئىزم دهپ

ئاتىلىدۇ. بىر تهڭرى ئهقىدىسى ھهممه نهرسىنى ياراتقۇچى ۋه ئىداره قىلغۇچى تهڭرىنىڭ بىر ئىكهنلىكىگه ئىشىنىشتۇر. بۇ تهڭرىنىڭ جۇپتى، ئوخشىشى ۋه شېرىكى يوقتۇر. ئېنىق ئهڭ ئهقىدىسى تهڭرى بىر بۇنداق قادىردۇر. نهرسىگه ھهممه كۈچى ئۇنىڭ

88

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ھالهتته يهھۇدىلىك ۋه خرىستىئانلىقتا مهۋجۇتتۇر. كۆپ تهڭرى ئهقىدىسىده مىڭدىن ئارتۇق تهڭرىنىڭ بارلىقىدىن سۆز قىلىدىغان بايانلارمۇ بار. ياپونلارنىڭ مىللى دىنىي

شىنتۇئىزىم بۇنىڭ ئهڭ ئېنىق دهلىللىرىدىن بىرسىدۇر.

2.1.1. يهھۇدىلىك، خرىستىئانلىق ۋه ئىسلامىيهتته تهڭرى ئهقىدىسى

يهھۇدىلىك، خرىستىئانلىق ۋه ئىسلام ئوخشاش بىر دىنىي ئهنئهنىنىڭ ۋهكىلى بۇ تايىنىدۇ. ئهنئهنىسىگه ئىبراھىمنىڭ ھهزرىتى دىن ئۈچ بۇ دىنلاردۇر. بولغان بهزى ئوتتۇرىسىدا دىن ئۈچ بۇ ئاتىلىدىغان دهپ دىنلار» «ئىبراھىمى سهۋهپتىن

تهرهپلهرده ئوخشاشلىقلار بار. يهھۇدىلىك تۇنجى بىر تهڭرىلىك دىن سۈپىتىده مهۋجۇتتۇر. بۇ دىننىڭ تهڭرى چۈشهنچىسىده تهڭرى بىردۇر. بۇ ھهقته يهھۇدىلىكنىڭ مۇقهددهس كىتابى تهۋراتتا: «تىڭشا ئى ئىسرائىل! ئاللاھىمىز راب، بىر بولغان رهبتۇر» (تهسنىيه، 6: 4) دېيىلگهن. يهھۇدىلىكته تهڭرى ھهممه نهرسىنى ياراتقۇچى ۋه ھۈكۈم قىلغۇچى مۇقهددهس بىر مهۋجۇتلۇقتۇر. ئۇ ئهزهلى ۋه ئهبهدىدۇر. ئۇنىڭ تهڭدىشى، شېرىگى يوقتۇر. بۇ ئىسمى ياسالمايدۇ، ھهيكىلى سىزىلمايدۇ، رهسىمى شهكىلده ھهرقانداق سهۋهپتىن

ئۇرۇنسىز يهرده تهلهپپۇز قىلىنمايدۇ، ئىبادهت پهقهتلا ئۇنىڭغا قىلىنىدۇ. تهڭرىنىڭ «ئهلۇھىم» ۋه «ياھوۋا» ناملىق ئىسملىرى بار. «ئهلۇھىم» ئۇنىڭ غهزهپ تهرىپىنى، «ياھوۋا» بولسا رهھمهت تهرىپىنى ئىپادىلهيدۇ. يهھۇدىلار ئۇنىڭ بۇ ئىسىملىرىنى تهلهپپۇز قىلىشتىن ئىھتىيات قىلغانلىقى ئۈچۈن ئۇنىڭغا «ھاشهم» ۋه

«ئادوناي» دهپ خىتاپ قىلىدۇ. چۈشهنچىسى تهڭرى خرىستىئانلىقنىڭ چىققان كېلىپ يهھۇدىلىكتىن يهھۇدىلىكتىن كۆپ پهرىقلىقتۇر. خرىستىئانلىقتا يهھۇدىلار ئىشهنگهن تهڭرى بىلهن ئىشىنىلىدۇ. ئىكهنلىكىگه تهڭرى روھنىڭمۇ مۇقهددهس ۋه ئىسا ھهزرىتى بىرلىكته (نامايهندىسى) تهجهللىسى ئايرىم ئۈچ تهڭرىنىڭ ئامىل ئۈچ ئاساسهن، بۇنىڭغا بۇ قىلدۇرغان. تهرهققى نهزىرىيىسىنى «تهسلىس» ئىپادىلهيدىغان ئىكهنلىگىنى قىلىدۇ. تهمسىل تهڭرىنى بىر ئامىل ئۈچ «تهسلىس»تىكى ئاساسهن نهزىرىيىگه خرىستىئانلار بۇ نهزىرىيىنى ئهقىل بىلهن ئىدراك قىلىنىشى مۈشكۈل بولغان بىر سىر

دهپ قارايدۇ.

89

ئهقىدە دىنلاردا

«تهسلىس»نىڭ ئاساسلىق ئامىللىرى قايسىلار؟

خرىستىئان «تهسلىسى»دىكى ئۈچ ئامىل: دادا، ئوغۇل ۋه مۇقهددهس روھتىن دادا قىلىدىغان تهشكىل ئامىلىنى ئهسلى ۋه تۇنجى «تهسلىس»نىڭ ئىبارهت. يهھۇدىلىكتىكى تهڭرىگه خرىستىئانلار قويغان ئىسىمدۇر. خرىستىئانلاردا دادا تهڭرى ئهبهدى، ھهممه نهرسىگه قادىر، ھهممه نهرسىنىڭ ياراتقۇچىسى، شهپقهتلىك ۋه ئهپۇ

قىلغۇچى مۇقهددهس زاتتۇر. دادا ئىسا ئوغۇل قىلىدىغان تهشكىل ئامىلىنى ئىككىنچى «تهسلىس»نىڭ تهڭرىنىڭ ئىنسان بهدىنىگه ئورالغان كالامىدۇر. بۇ سهۋهپتىن ھهزرىتى ئىسا خرىستىئان خرىستىئانلىق ئهقىده بۇ خرىستىئانلىقتىكى ئوغلىدۇر. تهڭرىنىڭ ئهقىدىسىده تارىخىدا مۇھىم رول ئوينىغان كېڭهشلهرده مۇزاكىره ئارقىلىق قارار قىلىنغان. كۈنىمىزده خرىستىئانلارنىڭ كۆپ قىسمى تهڭرى كالامىنىڭ شۇنداقلا بىۋاسته تهڭرىنىڭ گۆش سۆڭىكى بولۇپ، ئىنسان شهكلىگه كىرگهنلىكىگه ئىشىنىدۇ. بۇ ئهقىدىده دادا تهڭرى ئىنسانلارغا بولغان سۆيگۈ ۋه مهرھىمىتى سهۋهبىدىن مهسىھ ئىسا شهكلىده ئىنسانلارنىڭ بېرىپ يېتىپ ئىنسانلارغا بىلهن ۋاستىسى ئىسا ياردىمى ئۇنىڭ ياشايدۇ. ئارىسىدا ۋاستىچىدۇر. ئوتتۇرىسىدا ئىنسان بىلهن تهڭرى ئىسا كۆرسىتىدۇ. يولىنى نىجاتلىق دادا تهڭرى ئۇنىڭغا سوتلاش ۋه ھايات بېرىش كۈچىنى بهرگهن. دادا بىلهن ئوخشاش جهۋھهردىن بولغانلىقى ئۈچۈن ئۇ تولۇق ۋه مۇكهممهل بىر تهڭرىدۇر. تهڭرىنىڭ ئوغلى ئۇنىڭغا ئىنساندۇر. بىر ھهقىقى ۋه تهڭرى بىر ھهقىقى ئۇ بىلهن سۈپىتى بولۇش

ئىبادهت قىلىش تهڭرىگه ئىبادهت قىلىش ۋه دىنغا باغلانغان بولۇش دېمهكتۇر. خرىستىئانلىقتا «تهسلىس»نىڭ ئۈچىنچى ئامىلى مۇقهددهس روھتۇر. مىلادىدىن ۋه دادا روھنىڭمۇ مۇقهددهس كېڭهشته ئېچىلغان ئىستانبۇلدا 381-يىلى كېيىنكى خرىستىئان بىلهن بۇنىڭ قىلىنغان. قارار ئىكهنلىكى تهڭرى بىر ئوخشاش ئوغۇلغا

«تهسلىسى»نىڭ ئامىللىرى تاماملانغان. ئوخشاش بىلهن تهڭرى دادا روھ مۇقهددهس چۈشهنچىسىده خرىستىئانلىق جىنىستىندۇر، لېكىن ماھىيىتى پهرقلىقتۇر. ئۇ يارىتىلمىغان بىر ئهزهلىي مهۋجۇتلۇق بولۇپ، ئىنسانلارنىڭ قهلبىده ۋه كائىناتتا ياشايدىغان تهڭرىنىڭ ئۆزىدۇر. دادا تهڭرى بارلىق ئىشلىرىنى بۇ مۇقهددهس روھ ۋاستىسى بىلهن قىلىدۇ ۋه قۇدرىتىنى داۋاملىق ئۇنىڭ بىلهن كۆرسىتىدۇ. خرىستىئان ئهقىدىسىده مۇقهددهس روھ خرىستىئانلارغا يول

كۆرسىتىپ، ئۇلارنى خاتالىقلاردىن ساقلاپ قالىدۇ.

90

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

تهشكىل ھالىتىنى ئاخىرقى ۋه ئۈچىنچى ئهنئهنىسىنىڭ ئىبراھىمنىڭ ھهزرىتى تهۋھىد قىلىنىپ، رهت ئهقىدىسى «تهسلىس» خرىستىئان ئىسلامدا قىلىدىغان ئهقىدىسى يېڭىدىن قۇرۇلغان. بۇ سهۋهپتىن ئىسلامنىڭ مۇقهددهس كىتابى قۇرئانى-كهرىمده ئاللاھنىڭ بىرلىكى، تهڭدىشى، ئوخشىشى ۋه شېرىكى يوقلىقى كۆپ قېتىم ئىنسانلارغا خاتىرلىتىپ ئۆتۈلگهن. قۇرئانى-كهرىمده ئاللاھ تۇنجى ۋه ئاخىرقىسىدۇر. ئىنسانلارنى ئۇ ئهمهستۇر. موھتاج ھېچكىمگه ئۇ يوقتۇر. تهڭرى باشقا ئۇنىڭدىن تهڭرى ئىسلامدىكى بىلهن ئالاھىدىلىگى بۇ تارتقۇچىدۇر. ھېسابقا كۈنىده ئاخىرهت

ئهقىدىسى يهھۇدىلىكتىكى تهڭرى ئهقىدىسى بىلهن ئوخشاشلىققا ئىگه. 2.1.2. ھىندۇئىزم ۋه بۇددىزمدا تهڭرى ئهقىدىسى

ھىندۇئىزمدا تهڭرى تهسهۋۋۇرى ۋه چۈشهنچىسى ئېنىق ئهمهس. كۆپلىگهن تهڭرى سهۋهبىدىن، قىلىنغانلىقى تهقسىم ۋهزىپه ئايرىم بۇلارغا بولغانلىقى، سىمۋولىنىڭ ھىندۇئىزم كۆپ تهڭرىلىك، بۇتپهرهس بىر دىن دهپ بىلىنىدۇ. لېكىن ھىندۇئىزمنىڭ قىلىدىغان ئىشارهت ئىكهنلىكىگه بىر تهڭرىنىڭ «ۋهدالار»دا نوملىرى مۇقهددهس ئىپادىلهر بار. «رىگ ۋهدا»دىكى شۇ ئىپادىلهر بۇلارنىڭ بىرسىدۇر. بۇ ئىپادىلهرده «ئۇنى ئىندىرا، مىترا، ۋارۇنا ۋه ئاگنى» دهپ چاقىرىدۇ. «بىلگهنلهر» ئۇنى پهرقلىق

ئىسىمدا چاقىرغان بولسىمۇ ھهقىقهت بىردۇر. ناملار ھهرخىل ۋه ئىكهنلىكىنى بىر تهڭرىنىڭ ئىپاده بۇ ۋهدا»دىكى «رىگ بىلهن ئىسىملهندۈرۈلگهنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. بۇنى ئاللاھنىڭ 99 ئهسمائۇل-ھۇسناسىغا

ئوخشۇتۇش مۇمكىن. ھىندىلار لېكىن بولسىمۇ، تاپقىلى چۈشهنچىسىنى تهڭرى بىر ھىندۇئىزمدا تهڭرىلارنىڭ تۇرىدۇ. ئورۇندا ئاساسىي چۈشهنچىسى تهڭرىلىق كۆپ ئوتتۇرىسىدا تهڭرى ئۈچلۈك ئوخشايدىغان خرىستىئان «تهسلىسى»گه تهبىقىسىنى يۇقىرى ئهڭ بىراھما، تهڭرى ياراتقۇچى سىستېمىدا ئۈچلۈك بۇ قىلىدۇ. تهشكىل سىستېمىسى

مۇھاپىزهتچى تهڭرى ۋىشنۇ، جازالاندۇرغۇچى تهڭرى شىۋا بار. ھىندۇئىزمدا بۇ تهڭرىلاردىن باشقا بىر نهچچه ئهر تهڭرى ۋه ئايال تهڭرى بار. بۇلار: ئىندرا، ۋارۇنا، سوما، رۇدرا، مىترا، دۇرگا، شاكتى، قالى قاتارلىقلار بۇلارنىڭ

بېشىدا كېلىدۇ. ئىنسانلارنىڭ ئازاپ-ئوقۇبهتلهردىن قۇتۇلۇپ نىرۋاناغا يېتىپ بېرىشىنى مهقسهت قىلغۇچىسى ئىجاد بۇددىزمنىڭ يوق. ئالاقىسى بىلهن تهڭرى بۇددىزمنىڭ قىلغان بۇددا ئىنسانلارنىڭ بۇ خىل نهرسىلهر بىلهن ئالاقىدار بولماسلىقىنى تهۋسىيه قىلىپ، بۇ ھهقته سوئال سوراشنى پايدىسىز دهپ قارىغان. ئۇنىڭ پىكرىچه، ئنسانلار ياخشى ئىشلارنى قىلىپ، بۇ دۇنيانىڭ ئازاپ-ئوقۇبهتلىرىدىن قۇتۇلۇشقا تىرىشىشى كېرهك.

91

ئهقىدە دىنلاردا

بۇددانىڭ تهڭرى بىلهن ئالاقىسىزلىقىغا قارىماي، كېيىنكى ئهسىرلهرده بولۇپمۇ ماخايانا مهزھىبىده بۇددا تهڭرى ئورنىغا قويۇلغان. بۇ مهزھهپ كهڭ تارقالغان دۆلهتلهرده تهڭرى تهسهۋۋۇرلىرى تهرهققى قىلدۇرۇلغان. كۆپىنچه ھاللاردا بۇ تهسهۋۋۇرلار بۇددانىڭ تهڭرى ئىكهنلىكىگه مهركهزلهشكهن. ئۇ تهڭرى ھهتتا تهڭرىلارنىڭ ئۈستىدىكى تهڭرى دهپ تهسهۋۋۇر قىلىنغان. بۇددانىڭ ئهقىدىسىگه مۇستهھكهم باغلانغان نىرۋانا مهزھىبىده بۇددىزمنىڭ ئېنىقسىزلىقلار ھهققىدىكى تهڭرى بولمىغان. پىكرىمۇ ئويلاش تهڭرىنى

تهڭرىسىز بىر دىن ئىكهنلىكىنى ئوتتۇرىغا چىقارغان.

2.2. پهيغهمبهرلهر ۋه دىن ئىجاد قىلغۇچىلارنىڭ ئهقىدىسى

ئاساسلىرىدىلا ئهقىده ئىسلامنىڭ ۋه يهھۇدىلىك پهقهتلا ئهقىدىسى پهيغهمبهر مهۋجۇتتۇر. يهھۇدىلارنىڭ پهيغهمبهر ئهقىدىسى مۇقهددهس كىتابلاردا ئىسمى يېزىلغان پهيغهمبهرلهر بىلهن چهكلىنىدۇ. بۇ سهۋهپتىن ئۇلار ھهزرىتى ئىسا ۋه مۇھهممهد سهللهللاھۇ ئهلهيھى ۋهسهللهمنىڭ پهيغهمبهرلىكىنى قوبۇل قىلمايدۇ. ئۇلارنىڭ قارىشىچه، ھهزرىتى

مۇسا ھهق ۋه بۈيۈك پهيغهمبهردۇر. ئىشىنىش پهيغهمبهرلهرگه بارلىق قىلىنغان زىكىر قۇرئانى-كهرىمده ئىسلامدا قىلماي ئايرىمچىلىق مۇسۇلمانلار سهۋهپتىن بۇ شهرتىدۇر. بىر مۇسۇلمانلىقنىڭ بىر ئاللاھنىڭ ئىسا ھهزرىتى ئهقىدىسىده ئىسلام ئىشىنىدۇ. پهيغهمبهرلهرگه بارلىق

پهيغهمبىرىدۇر. يهھۇدىلىك، خرىستىئانلىق ۋه ئىسلامدىن باشقا مىلادىدىن ئىلگىرىكى 6-ئهسىرده ئوتتۇرىغا چىققان زهردۈشتلىك دىنىدىمۇ پهيغهمبهرلىك ئهقىدىسى بار. زهردۈشتلهر بۇ

دىننىڭ ئىجاد قىلغۇچىسى زهردۈشتنى پهيغهمبهر دهپ قارايدۇ.

2.2.1. پهيغهمبهر ۋه دىن ئىجاد قىلغۇچىلار

2.2.1.1. مۇسا ئهلهيھىسسالام

ياشىغان 15-ئهسىرده ئىلگىرىكى مىلادىدىن تهخمىنهن ئهلهيھىسسالام مۇسا ئىسرائىل ئۇ ، قىلىنىشىچه بايان قۇرئاندا ۋه تهۋرات پهيغهمبهردۇر. بىر يهھۇدى ئوغۇللىرى مىسىردا ئاسارهت ئاستىدا ياشاۋاتقان ۋاقىتتا دۇنياغا كهلگهن. بالىلىق ۋه مىسىرلىقنى بىر ئۆتكۈزگهن. سارىيىدا پىرئهۋننىڭ قىسمىنى بىر دهۋرىنىڭ ياشلىق ئىلتىجا مهديهنگه قېچىپ مىسىردىن كېيىن، ئۆلتۈرگهندىن بىلهن سهھۋهنلىك قىلغان. ئاللاھ ئۇنى كېيىن پهيغهمبهرلىك بىلهن شهرهپلهندۈرگهن. ئىنىسى ھارۇننى پىرئهۋننى كېلىپ قايتىپ مىسىرغا ئهلهيھىسسالام مۇسا قىلغان. ياردهمچى ئۇنىڭغا ئاللاھقا ئىشىنىشكه چاقىرغان. لېكىن پىرئهۋن بۇنى قوبۇل قىلمىغان. بۇنىڭ بىلهن

92

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

كهتكهن. مىسىردىن ئېلىپ يېنىغا ئوغۇللىرىنى ئىسرائىل مىسىردىكى مۇسا ھهزرىتى مۇسا ئهلهيھىسسالام ئۆمرىنىڭ ئاخىرغىچه ئىسرائىل ئوغۇللىرىغا پهيغهمبهرلىك قىلغان. يهھۇدى ئهقىدىسىده: «ھهزىتى مۇسا كېلىپ-كهتكهن بارلىق پهيغهمبهرلهرنىڭ ئهڭ كاتتىسىدۇر. ئۇنىڭدىن ئىلگىرىكى ۋه كېيىنكى پهيغهمبهرلهر پهقهت تهربىيىچى ۋه ھۆكۈمدار رهھبهر، بىر ئېدىئال مۇسا ھهزرىتى كۆرسهتكۈچىدۇر. يول توغرا ۋه ئۇنىڭ پهيغهمبهردۇر. بىر توپلىغان ئۆزىده ئالاھىدىلىگىنى بارلىق پهيغهمبهرلىكنىڭ ئىنسانلىق دهرىجىسىدىكى ئۇلۇغلۇقى غهيپ ئالىمىنى ئىدراك قىلالايدىغان دهرىجىده پهيغهمبهرلهردىن باشقا جهھهتتىن دهرىجه مۇسا ھهزرىتى سهۋهپتىن بۇ بۈيۈكتۇر. ئۈستۈندۇر. غهيپ ئالىمىده ئۇنىڭ ئۈچۈن مهخپى بىر نهرسه يوقتۇر. باشقا پهيغهمبهرلهرگه ۋهھيى ئاللاھنىڭ خالىشى بىلهن كهلگهن. ھهزرىتى مۇسا بولسا خالىغان ۋاقتىدا بىر ئاللاھ سۆزلهشكهن. ۋاستىسىز بىلهن ئاللاھ ئوخشاش، پاراڭلاشقانغا بىلهن دوستى بىلهن سۆزلهشكهن ۋاقىتتا قورقۇش، ئازاپ، ئهندىشه، تىتىرهش قاتارلىق ئىشلار يۈز

بهرمىگهن.» دېيىلگهن.ھهزرىتى مۇسا ئېلىپ كهلگهن دىن بىكار قىلىنمىغان. ئۇنىڭدىن كېيىن كهلگهن پهيغهمبهرلهر ئۇنىڭ دىنىغا بىر نهرسه قوشمىغان ياكى ئۇنىڭدىن باشقا دىن ئېلىپ ئۈستۈندۇر. پهيغهمبهرلهردىن باشقا بىلهن مۆجىزىلىرى مۇسا ھهزرىتى كهلمىگهن. ھهزرىتى مۇسادىن باشقا پهيغهمبهرلهرنىڭ مۆجىزىلىرىگه بىر ياكى بىر نهچچه ئادهم شاھىت بولغان بولسا، ئۇنىڭ مۆجىزىلىرىگه بارلىق ئىسرائىل ئوغۇللىرى، پىرئهۋن ۋه

مىسىرلىقلار شاھىت بولغان. نهتىجىده، يهھۇدى ئهقىدىسىده ئاللاھ دىنىنى ھهزرىتى مۇسا ۋاستىسى بىلهن دهرىجىگه يهتكهن ئۇ بىرسى ھېچ پهيغهمبهرلهرنىڭ باشقا يهتكۈزگهن. ئىنسانلارغا بىر بېرىدىغان خوشخهۋهر كېلىشىنى ئونىڭ پهيغهمبهرلهر ئىلگىرىكى يېتهلمىگهن.

خهۋهرچى، كېيىنكى پهيغهمبهرلهر بولسا ئۇنىڭ دىنىنىڭ تهبلىغچىسى بولغان.

2.2.1.2. ئىسا ئهلهيھىسسالام

ھهزرىتى ئىسا مىلادىيه كالىندارىنىڭ باشلانغۇچىدا پهلهستىن رايۇنىدىكى بهيتلهھهم روھ مۇقهددهس مهريهم ئانىسى مهلۇماتلاردا ئىنجىلدىكى كهلگهن. دۇنياغا كهنتىده ياغاچچى مهريهم ۋاقىتتا بۇ تۇققان. ئۇنى بولۇپ، ھامىلدار ئىساغا بىلهن ۋاستىسى ئىسانىڭ ئۆزىگه روھ مۇقهددهس يۇسۇپ پۈتۈشكهن. قىلىشقا توي بىلهن يۇسۇپ ئانىسى ۋه ئىسا بوۋاق نهتىجىسىده بېرىشى خهۋهر ھهققىده تۇغۇلىشى مۆجىزىۋى

مهريهمنى ھىمايه قىلغان. ناھايىتى مهلۇماتلار مۇناسىۋهتلىك دهۋرىگه بالىلىق ئىسانىڭ ھهزرىتى ئىنجىلدا ئاز. پهقهت لوقا ئىنجىلىدا ئۇنىڭ 12 يېشىدا يهھۇدى دىنىي زاتلار بىلهن تارتىشقانلىقى

93

ئهقىدە دىنلاردا

سۆزلهنگهن. ئىسانىڭ بۇنىڭدىن كېيىنكى پۈتۈن ياشلىق دهۋرى ھهققىده بىرهر مهلۇمات يوق. بۇ ھهقته ئىنجىلدا ئهڭ كىچىك بىر يىپ ئۇچىنىمۇ ئۇچراتقىلى بولمايدۇ. بۇ مهلۇم بولمىغان دهۋىردىن كېيىن ئىسانىڭ تهبلىغ دهۋرى باشلىنىدۇ. بۇ دهۋىرنىڭ يهھيا چۆمۈلدۈرگۈچى) (سۇغا ۋاپتىزچى تۇققىنى يېشىدا 30 تهخمىنهن ئۇ بېشىدا (يهھيا پهيغهمبهر) تهرىپىدىن سۇغا چۆمۈرۈلگهن. بىر مۇددهتتىن كېيىن ئىنسانلارنىڭ تهۋبه قىلىپ، تهڭرى پادىشاھلىقىغا كىرىشى ئۈچۈن تهبلىغ قىلىشقا باشلىغان. ئۇنىڭ تهبلىغ پائالىيهتلىرى شۇ دهۋىردىكى ئىمتىيازلىق كىشىلهرنىڭ قارشىلىقىغا ئۇچرىغان. ھۆكۈملهرگه ۋه چۈشهنچه دىنىي مهۋجۇت ئۇنىڭ زاتلىرى دىنىي يهھۇدى بولۇپمۇ قاراتقان تهنقىدلىرىدىن راھهتسىز بولۇپ، ئىسانى يۇقۇتۇشنىڭ يوللىرىنى ئىزدهشكه باشلىغان. ئىسانىڭ ھاۋارىلىرىدىن ياھۇدا ئىشكارىيوپ ئىساغا خىيانهت قىلىپ ئۇلارغا ياردهم قىلغان. ئۇ يهھۇدى دىنىي زاتلىرىنى ئىسا تۇرۇۋاتقان يهرگه باشلاپ بېرىپ، ئىسانىڭ تۇتۇلۇشىغا ۋاسته بولغان. يهھۇدىلار ئىسانى سانھهدرىن دهپ ئاتىلىدىغان ئالى مهھكىمىده سوتلىغاندىن كېيىن، جازالاش ئۈچۈن رىم ۋالىسى فىلاتوسقا ئىلتىماس قىلغان. ۋالى ئىسانىڭ جازالاندۇرىلىشىنى مۇۋاپىق كۆرمىگهن بولسىمۇ، ئهمما يهھۇدىلار بىلهن بۇنىڭ تۇرۇۋالغان. قىلىپ تهلهپ كېلىشنى ئېلىپ مهيدانىغا كرېست ئۇنى ئىسا جۈمه كۈنى قۇددۇستا كرېستقا مىخلىنىپ ئۆلتۈرۈلۈپ، كهچكه يېقىن كۆمۈلگهن. تهڭرىنىڭ ئىرادىسى بىلهن يهكشهنبه ئهتىگهن تىرىلىپ، 40-كۈنىگىچه ھاۋارىلارنىڭ ئارىسىدا ياشاپ، ئۇلارغا نهسىھهت قىلغان. كېيىن دادا دهپ نام بېرىلگهن تهڭرىنىڭ يېنىغا ئۆرلهپ، ئۇنىڭ ئوڭ يېنىدا ئولتۇرغان. كېيىن خرىستىئان جامائىتىنى قوغداش

ئۈچۈن مۇقهددهس روھنى ئهۋهتكهن. ئىسلام ئهقىدىسىده ئاللاھ ئهۋهتكهن بىر پهيغهمبهر ھهزرىتى ئىسا تۇغۇلىشى ۋه ھاياتىدىكى پهۋقۇلئادده ئهھۋاللار تۈپهيلىدىن خرىستىئانلار ئۇنى پهرىقلىق چۈشهنگهن. ئۇلار ھهزرىتى ئىسانى ئاللاھنىڭ ئوغلى دهپ تونىغان. ئۇلارنىڭ ئهقىدىسىده ھهزرىتى ئىنسانلارنى ئاللاھ ئهمهستۇر. پهيغهمبهر بىر ئۇ تهڭرىدۇر. بىر قۇتقۇزغۇچى ئىسا قۇتقۇزۇش ئۈچۈن ئۇنى ئىنسانلار ئارىسىغا ئهۋهتكهن. كرېستقا مىخلىنىپ ئۆلتۈرۈلىشى ئىنسانلارنىڭ گۇناھىغا كهففارهت بولغان. ئۇنىڭ قۇتقۇزغۇچى تهڭرىلىكىگه ئىشىنىپ ۋاپتىز بولغانلار نىجاتلىققا ئېرىشىدۇ. ئاللاھقا ئوخشاش بىر تهڭرى بولغان ھهزرىتى ئىسا قىيامهت كۈنى ئىنسانلارنى سوتلاپ، ياخشى ئىش قىلغانلارنى جهننهتكه، يامان

ئىش قىلغانلارنى دهۋزهخكه ئهۋهتىدۇ.

2.2.1.3. مۇھهممهد سهللهللاھۇ ئهلهيھى ۋهسهللهم

ئاللاھ ئهۋهتكهن پهيغهمبهرلهرنىڭ ئهڭ ئاخىرقىسى بولغان مۇھهممهد سهللهللاھۇ ئهلهيھى ۋهسهللهم مىلادى 571-يىلى مهككىده دۇنياغا كهلگهن. ئائىلىسى مهككىنىڭ

94

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ئىسىل نهسهپلىك كىشىلىرىدىن ھاشىم ئوغۇللىرى قهبىلىسىگه مهنسۇپتۇر. دادىسىنىڭ ئىسمى ئابدۇللا، ئانىسىنىڭ ئىسمى ئامىنىدۇر.

كىچىك ياشتا يېتىم قالغانلىقى ئۈچۈن ئالدى بىلهن چوڭ دادىسى ئابدۇلمۇتتهلىپ، كېيىن تاغىسى ئهبۇ تالىپنىڭ ھىمايىسىده چوڭ بولغان. پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالام 25 يېشىغا كىرگهن ۋاقىتتا ھهزرىتى خهدىچه بىلهن توي قىلغان. 40 ياشقا كىرگهنده تهرىپىدىن خهلقى ئوخشاش پهيغهمبهرلهرگه بارلىق قىلغان. پهيغهمبهر ئۇنى ئاللاھ چهتكه قېقىلغان. پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالام مهككه مۇشرىكلىرىنىڭ ئۆزىنى ئۆلتۈرۈشنى پىلانلىشى نهتىجىسىده مهدىنىگه ھىجرهت قىلغان. ۋاپاتىغىچه پهيغهمبهرلىك ۋهزىپىسىنى

ئۇ يهرده داۋاملاشتۇرغان.ئهۋهتكهن ئىلگىرى ئاللاھنىڭ ئهلهيھىسسالام پهيغهمبهر ئهقىدىسىده ئىسلام ئهڭ دىننىڭ باشلانغان بىلهن ئهلهيھىسسالام ئادهم ئۇ بىرىدۇر. پهيغهمبهرلىرىدىن ئۈچۈن ئېتىلگهنلىكى يولى پهيغهمبهرلىك بىلهن ئۇنىڭ پهيغهمبىرىدۇر. ئاخىرقى ئهلهيھىسسالامنىڭ مۇھهممهد سهۋهپتىن بۇ كهلمهيدۇ. پهيغهمبهر كېيىن ئۇنىڭدىن پهيغهمبهرلىكى ئۇنىڭ ئهمهس. چهكلىك بىلهنلا قهۋمى ئۆز پهقهت پهيغهمبهرلىكى ئالهمشۇمۇلدۇر. ئۇ قىيامهتكچه كىلىدىغان بارلىق ئىنسانلارنىڭ پهيغهمبىرى ۋه ھىدايهت

رهھبىرىدۇر. بۇ ئۈستۈن ئالاھىدىلىكىگه قارىماي، پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالام قۇرئاننىڭ بايان قىلىشىچه، ئىنساندىن ھالقىغان بىر ئالاھىدىلىككه ئىگه ئهمهستۇر. ئۇ پۈتكۈل ئىنسانلارغا ئوخشاش بىر ئىنساندۇر. باشقا ئىنسانلاردىن پهرقى، ئۇنىڭغا پهقهتلا پهيغهمبهرلىك ئايرىپ ئىنسانلاردىن باشقا ئهلهيھىسسالامنى پهيغهمبهر بېرىلگهنلىكىدۇر. ۋهزىپىسى دېيىلىگهن: مۇنداق قۇرئان-كهرىمده ھهقته بۇ ئالاھىدىلىگىدۇر. بۇ تۇرىدىغىنى ئهلچى مهن تۇتىمهن. يىراق نوقسانلاردىن ھهرتۈرلۈك راببىمنى «دېگىنكى،

بولغان بىر ئىنساندىن باشقا ئىنسان ئهمهسمهن.» (ئىسرا سۈرىسى، 93-ئايهت)

2.2.1.4. زهردۈشتلىك

زهردۈشت چىققان. ئوتتۇرىغا 6–ئهسىرده ئىلگىرىكى مىلادىدىن زهردۈشتلىك دىنىنىڭ ئىجاد قىلغۇچىسى پهيغهمبهردۇر. زهردۈشت ئهقىدىسىده ئۇنىڭ نهسلى ئىران

ئهپسانىلىرىدىكى تۇنجى ئىنسان دهپ قوبۇل قىلىنغان گايومارتقىچه يېتىپ بارىدۇ. ئىسىل بىر ئائىلىدىن كىلىپ چىققان زهردۈشت ئىراننىڭ غهربىده ئهزهربهيجاندا تۇغۇلغان. 30 يېشىغا كهلگهنده ئۇنىڭغا پهيغهمبهرلىك بېرىلگهن. زهردۈشت پهيغهمبهر قىلىپ ۋهزىپىلهندۈرۈلگهندىن كېيىن ئهگهشكۈچىلىرىدىن بىر قىسمىنى يېنىغا ئېلىپ، ئايۋىتاك سۈيى ئهتراپىدا ئېتىكاپقا كىرگهن. ئېتىكاپقا كىرىشىنىڭ 45-كۈنىده، كېچىده

95

ئهقىدە دىنلاردا

نوقتىسىغا يۇقىرى يۈكسىلىشنىڭ مهنىۋى چىقىپ، «مېراج»غا يېقىن يۇرۇشقا تاڭ چىققان.

ۋۇھۇمهناھ (بهھمهن) دهپ ئاتىلىدىغان پهرىشته ئۇنى جهننهتكه ئېلىپ بارغان. ئاھۇرا تهڭرى كېيىن زهردۈشت كۆرسهتكهن. ھۆرمهت ئۇنىڭغا پهرىشتىلهر يهرده ئۇ مازداھنىڭ ھۇزۇرىغا چىقىپ «خهير (ياخشىلىق) دىنى»نىڭ ھۆكۈملىرىنى ئۆگهنگهن. ئاھۇرا مازداھ زهردۈشتكه يۇلتۇز ۋه پلانتلارنىڭ ھهرىكهتلىرىدىن خهۋهر بېرىپ جهننهت، دهۋزهخنى كۆرسهتكهن. ئاھۇرا مازداھ يهنه ئۇنىڭغا ھهممه نهرسىنىڭ ئىلمىنى ئۆگهتكهن. پهرىشتىلهر كېيىن زهردۈشتنىڭ كۆكسىنى يېرىپ ئىچىدىكىلهرنى ئېلىپ پاكىزلىغاندىن كېيىن قايتىدىن ئورنىغا سېلىپ قويغان. بۇلارنىڭ ئاخىرىدا ئاھۇرا مازداھ زهردۈشتنى ھهقىقهتنى تارقىتىش ۋه ئۆگىتىش ئۈچۈن ۋهزىپىلهندۈرگهن. يهنه ئۇنىڭغا مۇقهددهس

كىتاب «ئاۋهستا»نى بهرگهن. زهردۈشت «مېراج سهپىرى»دىن قايتقاندىن كېيىن ئېلىپ كهلگهن دىنىنى ئىككى

يىل تهبلىغ قىلىغان بولسىمۇ، لېكىن مۇۋهپپىقىيهتكه ئېرىشهلمىگهن.

2.2.1.5. بۇددا

6-ئهسىرده ئىلگىرىكى مىلادىدىن بۇددا قىلغۇچىسى ئىجاد بۇددىزمنىڭ دۇنياغا رايۇندا بىر چېگرىسىدىكى نېپال بىلهن ھىندىستان شىمالى كۈنىمىزدىكى كهلگهن. ئىسىل نهسهپلىك بىر ئائىلىنىڭ پهرزهنتى بولۇپ دۇنياغا كهلگهن بۇددانىڭ

ئهسلى ئىسمى سىدھارتاگۇتامادۇر. بۇددا ياشلىق دهۋرىده جاپا-مۇشهققهت تارتماي، بهختلىك بىر ھايات كهچۈرگهن. بېلى كهتكهنلىكىدىن ياشىنىپ ۋاقتىدا، چىققان سىرتىغا ساراي كۈنى بىر لېكىن ئېگىلگهن بىر بوۋاي بىلهن، ئىككىنچى كۈنى ئېغىزى ئاغرىۋاتقان بىر كېسهل ئادهم بىلهن، ئۈچىنچى كۈنى بىر جىنازا ئهتراپىدا يىغلىشىۋاتقانلار بىلهن ئۇچراشقان. بۇ پهرىقلىق ياشاۋاتقاندىن ئۆزى ھاياتنىڭ بۇددا بولغان يېرىم كۆڭلى كۆرگهنلىرىدىن ئىكهنلىكىنى ھېس قىلغان. بۇنىڭغا ئاساسهن، بۇددا ئۆيىنى تهرك قىلىپ ئورمانلىقتا ئىنزىۋا (يالغۇزلۇق)قا ئۆتكهن. ئالته يىلغىچه ھاياتنىڭ مهنىسىنى بىلىشكه تىرىشىپ، ئارزۇ ئۆزى ھاياتىمۇ رىيازهت ئېغىر لېكىن ياشىغان. ھاياتىدا رىيازهت ئېغىر ئهڭ ئىزدهشكه ئاماللار يېڭى ئۈچۈن، بولمىغانلىقى ياردهمچى تېپىشتا نهرسىنى قىلغان تاپقۇچه ھهقىقهتنى ئولتۇرۇپ، ئاستىدا دهرهخنىڭ بىر مهقسهتته بۇ باشلىغان. كېيىن، تهپهككۇردىن چوڭقۇر كۈنلۈك 49 قىلغان. قارار ئايرىلماسلىققا ئۇيهردىن كېيىن «قهلبى شۇندىن تاپقان. ھهقىقهتنى يهرده دېگهن گايا بۇدھى بىھاردىكى

يورىغان كىشى» مهنىسىنى بىلدۈرىدىغان بۇددا ئىسمى بىلهن ئاتىلىشقا باشلىغان.

96

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

بۇددا ئۆزى بايقىغان ھهقىقهتنى باشقا ئىنسانلارغىمۇ بىلدۈرۈشنى نىيهت قىلىپ دىننى بۇ ئۆمرىنى يىللىق 45 كېيىنكى بۇنىڭدىن ئۆزىنىڭ باشلىغان. نهسىھهتكه تارقىتىشقا ئاتاپ، مىلادىدىن ئىلگىرىكى 483-يىلى ئۇتتار پىرادهشتتىكى كۇسھىنارادا

ۋاپات بولغان.

2.2.2. دىنلاردىكى ئورنى

پهيغهمبهر ۋه دىن ئىجاد قىلغۇچىلار دىنلاردا مۇھىم ئورۇننى ئىگهللهيدۇ. ئاللاھنىڭ بۇيرۇقىنى ئىنسانلارغا يهتكۈزۈشكه ۋهزىپىلهندۈرۈلگهن پهيغهمبهرلهر ئاللاھتىن كېيىن 2-ئورۇندا تۇرىدۇ. ئۇلارنىڭ ئاللاھنىڭ بۇيرۇقلىرىنى يهتكۈزۈشتهك مۇھىم ۋهزىپىسى بار. بۇ جهھهتتىن پهيغهمبهرلهر پهقهتلا ئاللاھنىڭ بۇيرۇقلىرىنى يهتكۈزىدىغان كىشىلهر بولۇپلا قالماستىن، دىننىڭ تهشكىللىنىشىده ئۇلارنىڭ سۆز-ھهرىكهتلىرىمۇ مۇھىم رول ئوينايدۇ. بۇنىڭ بىلهن بىرلىكته پهيغهمبهرلهرنىڭ ئاللاھنىڭ بۇيرۇقلىرىغا ئارىلىشىش كۈچى يوق. يهھۇدى دىنىي ئالىملىرىنىڭ پىكرىچه، باشتا ھهزرىتى مۇسادىن باشلاپ ئاللاھنىڭ پهقهت ئۇلار چىقىرالمايدۇ. بۇيرۇق ئالدىغا ئۆز پهيغهمبهر بىر ھهرقانداق

كۆرسهتكىنىنى ئىنسانلارغا يهتكۈزىدۇ خالاس.ئىسلام ئهقىدىسىده ئاللاھنىڭ ئىنسانلارغا ئهۋهتكهن ئاخىرقى پهيغهمبىرى بولغان مۇھهممهد سهللهللاھۇ ئهلهيھى ۋهسهللهممۇ ئۆز ئالدىغا دىنىي ھۆكۈم ئوتتۇرىغا قۇيالمايدۇ. قىلىنىشىدا ئىجرا ۋه ئىزاھلىنىشى بۇيرۇقلىرىنىڭ ئاللاھنىڭ بىلهن سۈننىتى ئۇ ئىنسانلارغا يول كۆرسىتىدۇ. بۇ جهھهتتىن مۇھهممهد ئهلهيھىسسالام مۇسۇلمانلار ئۈچۈن

ھهقىقى بىر ئۆرنهكتۇر. ئىسا ھهزرىتى قىلىنغان قوبۇل دهپ تهڭرى تهرىپىدىن خرىستىئانلار ئۇنىڭ پۈتۈنلهي خرىستىئانلىق قىلىدۇ. تهشكىل ئاساسىنى خرىستىئانلىقنىڭ ئهتراپىغا تىرىلىشى قايتىدىن ۋه ئۆلتۈرۈلىشى مىخلاپ كرېستقا تۇغۇلىشى، سىرلىق ۋه ھاياتىنى سىرلىق ئىسانىڭ ھهزرىتى ئىنجىل كۈنىمىزدىكى مهركهزشلهشكهن. سۆزلىرىنى بايان قىلىدىغان بىر تهرجىمىھال كىتابى بولۇشتهك ئالاھىدىلىكلهرگه ئىگه. ئىنجىلدا تهۋرات ۋه قۇرئاندىكىگه ئوخشاش ئاللاھنىڭ بۇيرۇقلىرى يوق. بۇ جهھهتتىن

خرىستىئانلىقتا ھهزرىتى ئىسا ئاللاھتىن ئىلگىرى كېلىدۇ. خرىستىئانلىققا ئوخشاش بۇددىزممۇ بۇ دىننىڭ ئىجاد قىلغۇچىسى بۇددانىڭ ھاياتى ۋه پهلسهپىسى ئهتراپىدا شهكىللهنگهن. بۇ سهۋهپتىن شۇنداق دېيىشكه بولىدۇكى، بۇددا بۇددىزمنىڭ ھهممه نهرسىسىدۇر، ھهتتا بۇددىزم ماھايانا مهزھىبىدىكى ئهقىدىگه ئاساسهن، تهڭرىلارنىڭ ئۈستىدىكى تهڭرىدۇر. سهرۋادا مهزھىبىده بولسا بۇددا كېلىپ كهتكهن ئهڭ بۈيۈك ئىنسان ۋه ئهڭ بۈيۈك رهھبهر بولۇپلا قالماي، تارىختا بىر قېتىم

ياشاپ ئۆزىنى تاماملىغان بىر ئادهمدۇر.

97

ئهقىدە دىنلاردا

2.3. ئاخىرهت ئهقىدىسى

دىنلارنىڭ كۆپ قىسمىدا دۇنيادا قىلغان ئىشلار سهۋهبىدىن ئىنساننىڭ ھېسابقا ئهقىده بۇ بار. قارىشى كۆرىدىغانلىق نهتىجىسىنى ئهمهلىنىڭ ۋه تارتىلىدىغانلىقى

يهھۇدىلىك، خرىستىئانلىق ۋه ئىسلامنىڭ ئهقىده ئاساسلىرىدىمۇ مهۋجۇت. ئىشىنىشنىڭ ئاخىرهتكه ۋه بارلىقى ئاخىرهتنىڭ كىتابىدا مۇقهددهس يهھۇدى دىن يهھۇدى بىرلىكته بىلهن بۇنىڭ يوق. مهلۇمات بىر ئېنىق ھهققىده لازىملىقى ئاساسى ئىمان بىر ئىشىنىشنى بارلىقىغا ئاخىرهتنىڭ راببىلهر، بولغان ئالىملىرى يهھۇدىلار 8-ئهسىرده مايمۇنىدهس ئالىمى يهھۇدى مهشھۇر كهلتۈرگهن. شهكلىگه ئۈچۈن تۈزگهن ئىمان ئاساسلىرىدا ئاخىرهتكه ئىمان ماددىسىنىمۇ كىرگۈزگهن. لېكىن بۇ ماددا بارلىق يهھۇدىلار تهرىپىدىن قوبۇل قىلىنمىغان. بهزى يهھۇدى مهزھهپلىرى

ئاخىرهت ئهقىدىسى تهۋراتتا بولمىغانلىقى ئۈچۈن ئاخىرهتكه ئىشهنمهيدۇ. خرىستىئانلىقتىكى ئاخىرهت چۈشهنچىسى ئىسا مهسىھ رهھبهرلىكىده قۇرۇلىدىغان تهڭرى پادىشاھلىقى ئهقىدىسىگه تايىنىدۇ. خرىستىئانلىقتا ھهزرىتى ئىسا كۈتۈلۈۋاتقان مهسىھتۇر. ئۇنىڭ كېلىشى بىلهن تهڭرى پادىشاھلىقىنىڭ قۇرۇلۇش باسقۇچى باشلىنىدۇ. ھهزرىتى ئىسا ئىنجىلدا بۇنى ئۆزى خهۋهر بهرگهن. ئۇنىڭ قارىشىچه، بۇ دۇنيا تهڭرى پادىشاھلىقىنىڭ ئېتىزلىقىدۇر. ئىنسان بۇ دۇنيادا نېمه تېرىسا، كېيىنكى دۇنيادا ئۇنىڭ

نهتىجىسىنى كۆرىدۇ. ئاخىرهت ئهقىدىسى ئىسلام دىنىنىڭ ئهڭ مۇھىم ئهقىده ئاساسلىرىدىن بىرسىدۇر. بۇ سهۋهپتىن ئاخىرهت كۈنىگه ئىشىنىش، قۇرئانى-كهرىمنىڭ كۆپلىگهن ئايهتلىرىده ئاللاھقا ئىمان ئېيتىش بىلهن تهڭ تىلغا ئېلىنغان. بۇ ئايهتلهردىن بىرسىده مۇنداق ئىش ياخشى ئىشىنىپ ھهقىقى كۈنىگه ئاخىرهت ۋه «ئاللاھقا دېيىلگهن: يوقتۇر. قورقۇش ئۇلارغا باردۇر. مۇكاپات دهرگاھىدا ئاللاھنىڭ قىلغانلارغا مۇھهممهد پهيغهمبىرى ئىسلامنىڭ 4-ئايهت) سۈرىسى، (بهقهره ئازاپلانمايدۇ.» ئۇلار ئهلهيھىسسالاممۇ كۆپلىگهن ھهدىسلىرىده ئاخىرهتكه ئىشىنىشنىڭ ئهھمىيىتىنى سۆزلهپ،

ئاخىرهت ھاياتى ھهققىده تهپسىلى مهلۇمات بهرگهن.كېلىش دۇنياغا قېتىم كۆپ ۋه قارما ئهقىدىسى ئاخىرهت دىنلىرىدا ھىندى سىستېمىسىدا ئهقىده بۇ ئهقىدىدۇر. بىر باغلىنىشلىق بىلهن ئهقىدىسى (تهناسۇھ) تولۇق كامالهتكه ئېرىشهلمىگهن كىشىلهر ئۆلگهندىن كېيىن باشقا بىر ھاياتتا ياشاشنى

داۋاملاشتۇرىدۇ. بارلىق ھىندى دىنلىرىدا بۇ ئهقىده مهركىزى ئورۇندا تۇرىدۇ.

98

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

2.3.1. ئاخىرهت ئالىمىنىڭ ماھىيىتى

يهھۇدى ۋه خرىستىئان دىنلىرىدا ئاخىرهت ئالىمى ئىچىده ياشاۋاتقان بۇ ئالهمنىڭ يېڭىلانغان بىر شهكلىدۇر. بۇ ئالهمنىڭ يېڭىلىنىشى بىلهن بارلىققا كېلىدىغان ئاخىرهت ئالىمىده جهننهت ۋه جهھهننهم دېيىلىدىغان يهرلهر بار. ياخشىلار جهننهتته ئىلاھىي ئالهمنىڭ ئهبهدى نېمهتلىرىنى تېتىيدۇ. ئهسكىلهر بولسا جهھهننهمده ئازاپ-ئوقۇبهتكه ئۇچرايدۇ. ئىسلام ئهقىدىسىده ئاخىرهت ئالىمى بۇ دۇنيادىن پهرىقلىق بولۇپ، ھازىر مهۋجۇتتۇر. ئاخىرهت دۇنياسى مهھشهر، جهننهت ۋه جهھهننهمدىن تهركىپ تاپقان. بېرىلىدىغان مۇكاپات ۋه جازا جهھهننهم بىلهن جهننهت يېرى، توپلىنىش مهھشهر

يهرلهردۇر. قۇرئانى-كهرىمده بۇ يهرلهر تهپسىلى بايان قىلىنغان.ھىندى دىنلىرىدىكى ئاخىرهت چۈشهنچىسىنىڭ ناھايىتى ئاز قىسمى يهھۇدىلىك، خرىستىئانلىق ۋه ئىسلامدىكى ئاخىرهت چۈشهنچىسىگه ئوخشايدۇ. ھىندۇئىزم، بۇددىزم دىنلىرىدا ئۆلگهن كىشىنىڭ تهكرار دۇنياغا كېلىشىدىن ئىلگىرى مهلۇم ۋاقىت جهننهت ۋه جهھهننهم ھاياتى ياشايدىغانلىقىغا ئىشىنىلىدۇ. تولۇق كامالهتكه يېتىپ كۆپ قېتىم دۇنياغا كېلىش ئازابىدىن قۇتۇلغان كىشىلهرنىڭ بارىدىغان يهرلىرى ھهققىده يېتهرلىك

مهلۇمات يوق.

2.3.2. ھېساب بېرىش

بىلىدىغان ئىشلىرىنى بارلىق ئىنسانلارنىڭ ئهقىدىسىده ئىسلام ۋه يهھۇدى ئاللاھ ئۇلارنى ئاخىرهت كۈنىده ھېسابقا تارتىپ، قىلغان ئىشلىرىغا قاراپ مۇكاپاتلايدۇ ياكى جازالايدۇ. خرىستىئانلىقتا ئىنسانلارنى ھهزرىتى ئىسا ھېسابقا تارتىدۇ. ھهزرىتى چۈشۈپ يۈزىگه يهر ئاسماندىن بىرلىكته بىلهن پهرىشتىلهر كېيىن قىيامهتتىن ئىسا ياخشىلارنى ئهۋهتىپ، جهھهننهمگه ئهسكىلهرنى ئۇ تارتىدۇ. ھېسابقا ئىنسانلارنى

يېنىدا ئېلىپ قالىدۇ. ھېسابقا تارتىلىش ئهقىدىسى ھىندۇئىزم ۋه بۇددىزمدىمۇ مهۋجۇتتۇر. ھىندىلارنىڭ مۇقهددهس كىتابلىرىدىن بىرسىده كىشىنىڭ ئهمهللىرىنىڭ تارازىدا تارتىلىدىغانلىقى، ئهسكى ئهگهر مۇكاپاتلىنىدىغانلىقى، بولسا قىلغان ئىشلارنى ياخشى شهخس ئهگهر تولۇق بۇددىستلاردىمۇ كۆرسىتىلگهن. جازالىنىدىغانلىقى بولسا، قىلغان ئىشلارنى كامالهتكه يېتهلمىگهن، دۇنيا ئارزۇ-ئۈمىدلىرىدىن قۇتۇلالمىغان جهسهتلهرنىڭ ئهمهللىرى

ھىندى ئۆلۈم تهڭرىسى يامانىڭ ئۆيىده ھېسابقا تارتىلىدۇ، دهيدىغان ئهقىده بار.

2.3.3. جازا ۋه مۇكاپات

يهھۇدىلار قىلغان ئىش ياخشى دۇنيادا ئهقىدىسىده ئاخىرهت يهھۇدىلارنىڭ جهننهت نېمهتلىرى بىلهن مۇكاپاتلاندۇرۇلۇپ، جهننهتته ئىلاھىي ئالهمنىڭ لهززىتىنى

99

ئهقىدە دىنلاردا

تېتىيدۇ. گۇناھ قىلغان يهھۇدىلار بولسا 12 ئاي جهھهننهمده جازالاندۇرۇلىدۇ. بوزۇق ۋه كاپىرلار ئۆمۈر بۇيى جهھهننهمده قالىدۇ.

نهتىجىسىنى ئهمهللىرىنىڭ شهخس چۈشهنچىسىده ئاخىرهت خرىستىئانلىقتىكى ئۆلگهندىن كېيىن قهبرىده كۆرۈشكه باشلايدۇ. ياخشى ئادهم قهبرىده راھهت كۆرىدۇ. ئهسكى ئادهم ئازاپ تارتىدۇ. (لۇقا، 16: 19-31) قىيامهتتىن كېيىنكى ئاخىرهت ھاياتىدا كۆرۈش ئاللاھنى يهرده ئۇ ئۇلار ياشايدۇ. مهڭگۈ ماكانىدا بهخت ئهبهدى ياخشىلار مهڭگۈ جهھهننهمده ئهگهشكۈچىلىرى ۋه شهيتان ئهسكىلهر، ئېرىشىدۇ. نېمىتىگه

قېلىپ جازالاندۇرۇلىدۇ. ئىسلامنىڭ ئاخىرهت چۈشهنچىسىده ئىنسان ئادىل ھېسابقا تارتىلغاندىن كېيىن قۇرئانى- ئىشىنىلىدۇ. ئىكهنلىكىگه ھهق ئېرىشىدىغانلىقىنىڭ مۇكاپاتقا ياكى جازا كهرىمده بۇنىڭغا مۇناسىۋهتلىك ئايهتلهرده ياخشى ئهمهلى كۆپ بولغانلارنىڭ سائادهت جازالاندۇرۇلىشى بولغانلارنىڭ كۆپ ئىشلىرى ئهسكى جهننهتته، بولغان يۇرتى ئۈچۈن جهھهننهمگه تاشلىنىدىغانلىقى بايان قىلىنغان. (مۇئمىنۇن سۈرىسى، 103-102-دىنلاردىن باشقا قارىشى، مۇكاپات ۋه جازا بۇددىزمدىكى بىلهن ھىندۇئىزم ئايهت) بىر ئاز پهرقلىق. بۇ دىنلاردا كىشىلهر ئۆلگهندىن كېيىنكى ھاياتلىرىدا ئهمهللىرىنىڭ

نهتىجىسىنى كۆرىدۇ.

2.3.4. ئاخىرهت ئهقىدىسىنىڭ ئىجرا قىلدۇرۇش كۈچى

قىلغان دۇنيادا بۇ ئهھۋالى ھاياتىدىكى ئاخىرهت ئىنساننىڭ دىنلاردا بارلىق ھاياتىدا ئاخىرهت كىشىلهر قىلغان ئىش ياخشى بهلگىلىنىدۇ. قاراپ ئىشلىرىغا ئهبهدى بهخت-سائادهتنى قولغا كهلتۈرىدۇ. ئهسكى ئىش قىلغان كىشىلهر ئاخىرهت ھاياتىدا داۋاملىق ئازاپتا قالىدۇ. دىنلار ئاخىرهت ھاياتىدا ئىنسانلار ئۇچرايدىغان جازا قىلىشقا ئىش ياخىشى ھاياتىدا دۇنيا ئىنسانلارنى تهكرارلاپ، كۆپ مۇكاپاتلارنى ۋه

رىغبهتلهندۈرىدۇ. ئهبهدى ھاياتىنىڭ ئاخىرهت ئىكهنلىگى، ۋاقىتلىق ھاياتىنىڭ دۇنيا مۇئمىنلهر ئهتراپىدا تهۋسىيىلىرى ۋه نهسىھهت دىننىڭ مۇئمىنلهر ئىشىنىدۇ. ئىكهنلىكىگه بۇ جهھهتتىن تۇرۇپ، ياخشى ئىشلارنى قىلىشقا تىرىشىدۇ. يىراق ئىشلاردىن يامان ئاخىرهت ئهقىدىسى دۇنيا ھاياتىدا ياخشى ئىشلارنى قىلىشقا تۈرتكه بولىدۇ. ئاخىرهت ئهقىدىسىنىڭ بۇ تۈرتكىلىك كۈچى بارلىق دىنلاردا مهۋجۇتتۇر. مهسىلهن: بۇددىستلار ئهبهدى سائادهت يۇرتىغا ئېرىشىش ئۈچۈن ھاياتىدا دۇرۇست بولۇشقا تىرىشىدۇ. بۇ ئهھۋال ئۇلارنىڭ زىنا، ئوغرىلىق، جىنايهت ۋه ھايۋانلارغا زىيان سالماسلىق قاتارلىق

بارلىق ناچار ئىشلاردىن يىراق تۇرۇشىغا سهۋهپ بولىدۇ.

100

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

2.4. مهھدى، مهسىھ ئهقىدىسى

قۇتقۇزغۇچىلارنى چىقىدىغان ئوتتۇرىغا زاماندا ئاخىر قارىشى مهسىھ مهھدى، مهسىھ ئهرهپچه، ئاتالغۇسى مهھدى ئاتالغۇلاردۇر. قوللىنىلىدىغان ئۈچۈن تهرىپلهش ئاتالغۇسى ئىبرانىچىدىن كېلىپ چىققان. مهھدى، مهسىھ ئهقىدىسىنى كۈنىمىزدىكى ۋه ئۆتمۈشتىكى بارلىق دىنلاردا ئۇچراتقىلى بولىدۇ. بۇ ئهقىده تارىخنىڭ ھهرقايسى دهۋىرىلىرىده كۆپلىگهن دىنىي ۋه سىياسىي خۇسۇسىيهتلىك ھهرىكهتلهرنىڭ ئىلھام مهنبهسى بولغان. بۇ جهھهتتىن مهھدى، مهسىھ قارىشىنىڭ باشقا ئهقىدىلهر ئارىسىدىكى

ئورنى پهرقلىقتۇر.

2.4.1. مهھدى، مهسىھ

مهھدى، مهسىھ ئهقىدىسى ئهڭ ئىپتىدائى دىنلاردىن تارتىپ ئهڭ تهرهققى قىلغان ئامېرىكا قهدىمقى مهۋجۇتتۇر. ھهممىسىده دىنلارنىڭ پۈتكۈل بولغان دىنلارغىچه (كۇئاتىل) كۇئهتزال قۇتقۇزغۇچىغا كهلگۈسىدىكى ئازتهكلهر بولغان يهرلىكلىرىدىن ئىسمىنى قويغان. مايالار بۇ قۇتقۇزغۇچىنى كوكۇلكان دهپ ئاتىغان. بۇ ئىككى قهۋم بۇ قۇتقۇزغۇچىنىڭ ئاخىر زاماندا كېلىدىغانلىقىغا ۋه ئۆزلىرىنى دۈشمهنلىرىدىن قۇتقۇزۇپ

ئىلاھىي ئادالهتنى تۇرغۇزىدىغانلىقىغا ئىشهنگهن. زاماندا ئاخىر ھىندۇئىزمدا بولغان قهدىمىي ئهڭ جهھهتته تارىخى كۈنىمىزده ھىندى دېيىلىدۇ. كالكى ھۆكۈمدارغا قۇتقۇزغۇچى ئىشىنىلىدىغان كېلىدىغانلىقىغا دۇنيانى ۋه كېلىدۇ ۋاقىتتا يامرىغان ئادالهتسىزلىك دۇنيادا كالكى ئهقىدىسىده ئهخلاقسىزلىقلاردىن تازىلايدۇ. باشقا ھىندى مهنبهلىك بىر دىن بولغان بۇددىزمدىمۇ ئاخىر زاماندا كېلىدىغانلىقىغا ئىشىنىلىدىغان قۇتقۇزغۇچى مائىترهيا دېيىلىدۇ. مائىترهيا ئهقىدىسى مائىترهيا بولىدۇ. رهھمهت ئالهمگه تاماملاپ دىننى تاماملىيالمىغان بۇددا بۇددىزم كهڭ تارقالغان دۆلهتلهرنىڭ بهزىلىرىده تهسىرى كۈچلۈك بولغان قاراشتۇر.

ئىشىنىلىدىغان كېلىدىغانلىقىغا زاماندا ئاخىر زهردۈشتلىكته دىنلىرىدىن ئىران قۇتقۇزغۇچى سائۇشيانهتتۇر. زهردۈشتلىكنىڭ ئىجاد قىلغۇچىسى زهردۈشتنىڭ نهسلىدىن كهلگهن سائۇشيانىت دۇنيانىڭ بهلگىلهنگهن ئۆمرى تۈگىگهندىن كېيىن كېلىپ، مىڭ ئاھۇرا تهڭرى تۈگىتىپ، ئىشلارنى ناچار كېيىن كۆرسهتكهندىن تىرىشچانلىق يىل

مازدانى ھۆكۈمران قىلىدۇ. يهھۇدىلىكته كېلىشى ئۈمىد قىلىنىۋاتقان مهسىھ يهھۇدىلارنىڭ قارىشىچه ھهزرىتى يېرىگه ھهممه دۇنيانىڭ ۋاقىتتا، كهلگهن مهسىھ كېلىدۇ. نهسلىدىن داۋۇدنىڭ چېچىلىپ كهتكهن يهھۇدىلارنى ۋهده قىلىنغان زېمىنغا توپلاپ، ئۇ يهرده بىر ئىلاھىي ئىمپېراتورلۇقنى قۇرىدۇ. يهھۇدىلار ئۇنىڭ دهۋرىده بهختلىك بولىدۇ. خرىستىئانلىقنىڭ

101

ئهقىدە دىنلاردا

قارىشىچه يهھۇدىلار كۈتۈۋاتقان بۇ مهسىھ ھهزرىتى ئىسادۇر. ھهزرىتى ئىسا تهڭرىنىڭ ئالهمشۇمۇل قۇتۇلۇش پىلانىغا ئاساسهن كرېستقا مىخلىنىپ ئۆلتۈرۈلۈپ، كېيىن ئاسمانغا ئۆرلىگهن. ئۇ بهلگىلهنگهن ۋاقىتتا قايتىدىن زېمىنغا چۈشۈپ تهڭرى پادىشاھلىقىنى

قۇرىدۇ. بۇ يهرده ئىساغا ئىشهنگهنلهر ئهبهدى بهختلىك ھاياتتا ياشايدۇ. بىرلىكته بىلهن بولماسلىق ئهقىدىسى مهسىھ مهھدى، ئاساسلىرىدا ئىسلام مۇسۇلمانلار ئارىسىدا بۇ ئهقىدىمۇ كهڭ تارقالغان. بولۇپمۇ شىئىلهرده مهھدى ئهقىدىسى ناھايىتى كۈچلۈك. شىئىلهر 12-ئىمام بولغان مهھدىنىڭ ئۆلمهي يۇشۇرۇنغانلىقى ۋه بىر كۈنى ئۆزىنى ئاشكارلاپ مۇسۇلمانلارنىڭ بېشىغا ئۆتۈپ، ئۇلارنى باشقۇرىدىغانلىقىغا ئىشىنىدۇ. بۇنىڭدىن باشقا يهنه بهزى مۇسۇلمانلار ھهزرىتى ئىسانىڭ مهسىھ بولۇپ،

دۇنياغا قايتىپ كېلىدىغانلىقىغا ئىشىنىدۇ.

2.4.2. مهھدى، مهسىھ ئهقىدىسىنىڭ مهنبهسى

خرىستىئانلىقنىڭ ئاساسىنى قۇتقۇزغۇچى مهھدى ئهقىدىسى تهشكىل قىلغانلىقى ئۈچۈن بۇ ئهقىدىنىڭ يىلتىزى ۋه تهرهققىياتى غهربلىك تهتقىقاتچىلار تهرىپىدىن تهتقىق قىلىنغان. بهزى ئالىملار بۇ ئهقىدىنىڭ قهدىمقى مهدهنىيهتلهردىن يهھۇدىلىك ۋاستىسى قارىشىچه، ئالىملارنىڭ بۇ قىلغان. بايان ئۆتكهنلىكىنى خرىستىئانلىققا ئارقىلىق مهھدى، مهسىھ ئهقىدىسى تۇنجى قېتىم سۈمهرلهرده بارلىققا كېلىپ بابىللىقلار بىلهن

مىسىرلىقلاردا تهرهققى قىلىپ، بۇ ئىككى يولدىن دۇنياغا تارقالغان. شۇكى، پىكىر بىر يهنه قىلىنغان قوبۇل تهرىپىدىن كىشىلهر سانلىق كۆپ ۋه پىسخولوگىيهلىك تارىخىي، ئىچىده ئۆز دىننىڭ ھهر ئهقىدىسى مهسىھ مهھدى، چىقىشىدا ئوتتۇرىغا ئهقىدىنىڭ بۇ چىققان. كېلىپ ئهھۋالىدىن جهمئىيهتشۇناسلىق دىنلارنىڭ ئۆزئارا تهسىرلىرى ئاساسلىق سهۋهپ ئهمهس. بۇنىڭ بىلهن بىرلىكته مهھدى، مهسىھ ئهقىدىسىنىڭ شهكىللىنىپ تهرهققى قىلىشىدا دىنلار ۋه مهدهنىيهتلهرنىڭ بىر-

بىرىگه كۆرسهتكهن تهسىرىنىمۇ يوققا چىقىرىشقا بولمايدۇ.

2.4.3. مهھدى، مهسىھ ئهقىدىسىنىڭ دىنلاردىكى ئورنى

قىلىدۇ. تهشكىل ئاساسىنى دىننىڭ دىنلاردا بهزى ئهقىدىسى مهسىھ مهھدى، يهھۇدىلىكتىكى كېلىدۇ. باشتا ئىچىده دىنلارنىڭ بۇ خرىستىئانلىق ۋه يهھۇدىلىك بۇ ئهقىده 13 ماددىلىق ئىمان ئاساسلىرىنىڭ ئىچىده مهۋجۇد. يهھۇدىلار ھهر كۈنكى ئهتىگهنلىك ئىبادىتىده: «كېچىككهن بولسىمۇ مهسىھنىڭ كېلىدىغانلىقىغا ئىشىنىمهن»

جۈملىسىنى ئىمان ئىقرارى دهپ تهكرارلايدۇ. ئورتودوكس بولۇپمۇ ئىچىده يهھۇدىلار ئهقىدىسى مهسىھ يهھۇدىلىكتىكى قارىشىچه، يهھۇدىلىرىنىڭ ئورتودوكس تارقالغان. كهڭ ئارىسىدا يهھۇدىلىرى

102

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ھالهتكه قىلىنىدىغان ئىجرا قايتىدىن ئىبادهتلىرىنىڭ ۋه ئورگان يهھۇدىلىكنىڭ قارىشىچه، گۇرۇپلارنىڭ دىنىي بهزى ھهتتا باغلىق. كېلىشىگه مهسىھنىڭ كېلىشى دۆلهتنىڭ قۇرۇلىشىمۇ مهسىھكه مۇناسىۋهتلىك. بۇ خىل قاراشتىكى يهھۇدىلار مهسىھ

كېلىشتىن بۇرۇن قۇرۇلغان بۈگۈنكى ئىسرائىل دۆلىتىنىمۇ ئېتىراپ قىلمايدۇ.دىندۇر. بىر خاراكتېرلىق مهسىھ خرىستىئانلىقمۇ ئوخشاش يهھۇدىلىككه ھاۋارىلهرنىڭ ئهقىده سىستېمىسىدا ئىسا مهسىھنىڭ قايتىپ كېلىدىغانلىقىغا ئىشىنىش ئىماننىڭ بىر ئاساسىدۇر. بۇ سهۋهپتىن بارلىق خرىستىئان مهزھهپلىرى ئىسا مهسىھنىڭ بۇ مهزھىبىده پروتهستان ئىشىنىدۇ. چۈشۈدىغانلىقىغا يۈزىگه يهر زاماندا ئاخىر ئهقىده تېخىمۇ كۈچلۈك. پروتهستان خرىستىئانلار ئىسا مهسىھنىڭ تۇيۇقسىز كېلىشى مۇمكىنلىكىگه ئىشىنىپ، ھاياتىنى بۇ قاراشقا ئاساسهن پىلانلايدۇ. كاتولىك مهزھىبىگه تهۋه بولغان خرىستىئانلار بۇ ۋهقهنىڭ يېقىن بىر زاماندا يۈز بهرمهيدىغانلىقى، شۇنىڭ ھاجهتسىزلىكىنى پىلانلاشنىڭ قاراپ چۈشهنچىگه بۇ تۇرمۇشنى كۈندىلىك ئۈچۈن

بايان قىلىدۇ.

ئىسلامنىڭ مهھدى ۋه مهسىھ ئهقىدىسىگه بولغان قارىشى قانداق؟

قۇرئانى- ئهمهس. بىرى ئاساسلىرىدىن ئىسلامنىڭ ئهقىدىسى مهسىھ مهھدى، كهرىمده ھهزرىتى ئىسا ھهققىده: «مهريهم ئوغلى ئىسا» دهپ زىكىر قىلىنغان بولسىمۇ، بۇ ئايهتنىڭ خرىستىئانلىقتىكى مهسىھ ئهقىدىسى بىلهن بىر ئالاقىسى يوق. چۈنكى تاللىغان دهپ پهيغهمبهر ئاللاھ ئىسا ھهزرىتى بايان قىلىشىچه، قۇرئانى-كهرىمنىڭ بىر ئىنساندۇر. بۇنىڭ بىلهن بىرلىكته بۇنىڭغا ئوخشاش ئايهتلهردىن چىقىش قىلىپ، مۇسۇلمانلار ئهقىدىسى چۈشۈدىغانلىق يۈزىگه يهر زاماندا ئاخىر ئىسانىڭ ھهزرىتى ئارىسىغىمۇ تارقالغان. لېكىن بۇ ئهقىده خرىستىئانلىقتىكىگه ئوخشاش، ئىسلام دىنىنىڭ

ئاساسىنى تهشكىل قىلمايدۇ. ھهزرىتى ئىسانىڭ يهر يۈزىگه چۈشىدىغانلىقى ھهققىدىكى قاراش پهقهتلا ئاخىر زامانغا مۇناسىۋهتلىك ئهقىدىلهردىن بىرىدۇر. بۇنىڭ بىلهن بىرلىكته مهھدى ئهقىدىسى شىئىلىكنىڭ مۇھىم ئهقىدىلىرىدىن بىرىنى تهشكىل قىلىدۇ. شىئىلهر يۇقاپ كهتكهن

12-ئىمامنىڭ بىر كۈنى تهكرار قايتىپ كېلىدىغانلىقىغا ئىشىنىدۇ. ھىندۇئىزم ۋه بۇددىزم قاتارلىق كۈنىمىزدىكى بۈيۈك دىنلاردىمۇ مهھدى-مهسىھ خرىستىئانلىقتىكىگه ۋه يهھۇدىلىك ئهقىده بۇ بىرلىكته بىلهن بولۇش ئهقىدىسى

ئوخشاش دىننىڭ ئاساسىنى تهشكىل قىلمايدۇ.

103

ئهقىدە دىنلاردا

2.5. مۇقهددهس كىتاب ئهقىدىسى

ئىپتىدائى قهبىله دىنلىرى دهپ ئاتىلىدىغان ئهنئهنىۋى دىنلاردىن باشقا بارلىق دىنلارنىڭ مۇقهددهس كىتابلىرى بار. بۇ جهھهتتىن مۇقهددهس كىتابلار دىنلارنىڭ ئاساسىنى ۋه ھهرتۈرلۈك دىنىي چۈشهنچه، ھۆكۈملهرنىڭ چىقىش نوقتىسىنى تهشكىل

قىلىدۇ. كىتابلار مۇقهددهس قارىلىدىغان دهپ سۆزى تهڭرى دىنلاردا قىسىم كۆپ ئىشهنگۈچىلهرنىڭ نهزىرىده ھۆرمهتكه سازاۋهردۇر. ئىنسانلار تهڭرى سۆزى دهپ قوبۇل

قىلغان بۇ كىتابلارغا ئىشىنىپ، ئۇلارنى ئالاھىده ھۆرمهت قىلىدۇ. مهۋجۇت. شهكىللهرده خىل ھهر دىنلاردا ئهقىدىسى كىتاب مۇقهددهس يهھۇدىلىككه ئوخشاش بهزى دىن مهنسۇپلىرى پهقهت ئۆزىنىڭلا مۇقهددهس كىتابىغا ئىشىنىدۇ. خرىستىئانلار ئۆزلىرىنىڭ مۇقهددهس كىتابلىرى بىلهن بىرگه يهھۇدىلارنىڭ مۇقهددهس كىتابلىرىغىمۇ ئىشىنىپ، تهستىقلايدۇ. مۇسۇلمانلار ھهر ئىككىلا كىتابلارنىڭ ئهسلىدىكى نۇسخىسىغا ئىشىنىدۇ. كۈنىمىزده يهھۇدى ۋه خرىستىئانلارنىڭ قولىدىكى

كىتابلىرىنىڭ ئۆزگىرىپ كهتكهنلىكى بايان قىلىنىدۇ.

2.5.1. مۇقهددهس كىتابلارنىڭ تۈرلىرى ۋه مهنبهسى

دىنلارنىڭ مۇقهددهس كىتابلىرىنى بىرىنچى دهرىجىدىكى مۇقهددهس كىتابلار ۋه ئىككىنچى دهرىجىدىكى مۇقهددهس كىتابلار دهپ ئىككىگه ئايرىش مۇمكىن. بىرىنچى دهرىجىدىكى مۇقهددهس كىتابلار پۈتۈنلهي تهڭرى سۆزى دهپ قوبۇل قىلىنىدۇ. بۇ خىل كىتابلار دىنلارنىڭ ئاساسى بولغان ئهقىده، ئىبادهت ۋه ئهخلاق پرىنسىپلىرىنى

ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ. مۇقهددهس دهرىجىدىكى بىرىنچى كىتابلار مۇقهددهس دهرىجىلىك ئىككىنچى ئاللاھقا ھالدا قىسمهن كىتابلارمۇ خىل بۇ دهرىجىسىدىدۇر. ئىزاھاتى كىتابلارنىڭ ئىجرا ۋه ئىزاھلاش پرىنسىپلىرىنى دىننىڭ كىتابلارمۇ بۇ سهۋهپتىن بۇ تايىنىدۇ.

قىلىشتا ئاساسى مهنبه بولالايدۇ.

2.5.1.1. يهھۇدىلىكنىڭ مۇقهددهس كىتابلىرى

يهھۇدىلىكنىڭ مۇقهدهس كىتابلىرى يېزىقچه ۋه ئېغىزچه دهپ ئىككىگه بۆلىنىدۇ. يېزىقچه مۇقهددهس كىتابلىرى تۈركچه «كونا ئهھده» (كېلىشىم) دهپ بىلىنىدىغان «نهۋىئىم» (تهۋرات)، «تورا» «تاناھ» ئېلىنىدۇ. تىلغا بىلهن ئىسمى «تاناھ» بۇلاردىن تاپقان. تهركىپ قاتارلىقلاردىن (كىتابلار) «كهتۇۋىم» ۋه (پهيغهمبهرلهر) «تورا» ھهزرىتى مۇساغا بېرىلگهن دهپ قارىلىدۇ. «تورا» دۇنيانىڭ يارىتىلىشىدىن باشلاپ، ھهزرىتى مۇسانىڭ ئۆلۈمىگىچه بولغان ۋهقهلهر ۋه تهڭرىنىڭ ھهزرىتى مۇساغا

104

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

بابى ئىككى باشقا ئالىدۇ. «تاناھ»نىڭ ئىچىگه ئۆز قانۇنلىرىنى دىنىي ئهۋهتكهن بولغان «نهۋىئىم»، «كهتۇئىم» بولسا، بهنى ئىسرائىلنىڭ ھهزرىتى مۇسادىن كېيىنكى تارىخلىرى بىلهن باشقا ئىسرائىل پهيغهمبهرلىرىگه ئهۋهتىلگهن ۋهھيىلهرنى ئۆز ئىچىگه

ئالىدۇ. ئېغىزچه مۇقهددهس كىتابلار يېزىقچه مۇقهددهس كىتابلارنىڭ تهپسىرىدۇر. بۇلار: «مىشنا» ۋه «تالمۇت»تىن ئىبارهت. «مىشنا» ۋه «تالمۇد» «ئېغىزچه تورا» دهپمۇ ئاتىلىدۇ. بۇلارنىڭ ئېغىزچه دېيىلىشىنىڭ سهۋهبى ئىسلام مهنبهلىرىده ھهدىسكه ئوخشاش قىلىنغانلىقىدۇر. نهقىل دهپ شىپاھى قالدۇرۇلماي، يېزىپ دهۋىرلهرده دهسلهپكى

كېيىن يۇقۇلۇپ كېتىشتىن ئهنسىرىگهنلىكى ئۈچۈن يېزىپ قالدۇرغان. تهڭرى ھهممىسىنىڭ كىتابلارنىڭ بۇ يهھۇدىلار باغلىق مهزھىبىگه ئورتودوكس تهرىپىدىن پهيغهمبهرلهرگه ۋهھيى قىلىنغانلىقىغا ئىشىنىدۇ. باشقا يهھۇدى مهزھهپلىرى ھهر تارىخنىڭ تهرىپىدىن ئاتىلىرى ئوغۇللىرىنىڭ ئىسرائىل كىتابلارنىڭ بۇ بولسا

قايسى باسقۇچلىرىدا يېزىلغان دهپ قارايدۇ.

2.5.1.2. خرىستىئانلىقنىڭ مۇقهددهس كىتابلىرى

ئهھده» «يېڭى ۋه ئهھده» «كونا كىتابلىرى مۇقهدهس خرىستىئانلىقنىڭ دېيىلىدىغان ئىككى قىسىمدىن تهركىپ تاپقان. بۇ كىتابلار «كىتابى مۇقهددهس» بولغان كىتابى مۇقهددهس يېزىقچه يهھۇدىلارنىڭ ئهھده» ئاتىلىدۇ. «كونا دهپمۇ قىلىپ، ئېتىراپ دهپ كىتاب مۇقهددهس «تاناھ»نى خرىستىئانلار «تاناھ»تۇر.

ئۇنىڭغا ئىشىنىدۇ. ئىنجىل، تۆت ئهھده» «يېڭى كىتابى مۇقهددهس ئهسلى خرىستىئانلىقنىڭ بابى ۋهھيى ۋه مهكتۇپ 21 بولغان ئائىت ھاۋارىلارغا ئىشلىرى»، «رهسۇللهرنىڭ قاتارلىق 27 كىتابتىن تهركىپ تاپىدۇ. بۇ كىتابلارنىڭ كۆپ قىسمى ھهزرىتى ئىسادىن ئهھده» يېزىلغان. «يېڭى ۋاقىتتا بىر ئۇزۇن باشلاپ دهۋرىدىن كېيىنكى يىل 30ئىچىدىكى تۆت ئىنجىل: ماتتا، ماركوس، لوقا ۋه يۇھهننا دهپ ئاتىلىدۇ. بۇلاردىن ئوخشىغانلىقى بىرىگه بىر جهھهتتىن مهزمۇنى ۋه ئۇسلۇبى ئىنجىل ئۈچ ئالدىنقى

ئۈچۈن «سىنوپتىك ئىنجىللهر» دهپ ئاتالغان. ھهزرىتى بولغان شهكلى ئورالغان جىسىمغا سۆزىنىڭ تهڭرى خرىستىئانلىقتا يادقا تهرىپىدىن جامائىتى خرىستىئان تۇنجى ئىلگىرى سۆز–ھهرىكهتلىرى ئىسانىڭ بۇلار كېيىن بېرىلگهن. قىلىپ بايان ئېغىزچه نهسىللهرگىچه كېيىنكى ئېلىنىپ، خرىستىئان رهھبهرلىگىده روھنىڭ مۇقهددهس نهتىجىده، باشلىغان. يېزىلىشقا جامائىتى تۆت ئىنجىل بىلهن بىرگه كۆپلىگهن كىتابلار ئىچىدىن 27 كىتابنى تاللىغان. بۇلارنى تهڭرى ۋهھيىسى بىلهن يېزىلغان مۇقهددهس كىتابلار دهپ قوبۇل قىلغان.

105

ئهقىدە دىنلاردا

بۇلارنىڭ سىرتىدا قالغان يۈزگه يېقىن ئىنجىل ۋه مهكتۇپلارنى سهھىھ ئهمهس دهپ قوبۇل قىلمىغان.

كۈنىمىزده مهزمۇنى بىر-بىرىگه ئوخشىمايدىغان تۆت خىل ئىنجىل مهۋجۇت. بۇ مهزمۇنىدىكى خرىستىئانلار قارىغان دهپ (توغرا) سهھىھـ ھهممىسىنى ئىنجىللارنىڭ ئوخشىماسلىقلارنى نورمال دهپ قارايدۇ. چۈنكى ئۇلارنىڭ پىكرىچه، ئىنجىل ھهزرىتى ئىساغا ۋهھيى قىلىنمىغان. ھهزرىتى ئىسا بىۋاسته ئۆزى تهڭرىنىڭ بهدهنلهشكهن سۆزى مهۋجۇت كۈنىمىزدىكى بېرىلمىگهن. كىتاب بىر ئايرىم ئۇنىڭغا ئۈچۈن بولغانلىقى بىر ھهر يېزىلغان. تهرىپىدىن باشقىلار نازارىتىده روھنىڭ مۇقهددهس ئىنجىللار سهۋهپتىن بۇ يازغان. ئاڭلىغانلىرىنى ۋه كۆرگهن ئۆزىنىڭ يازغۇچىسى ئىنجىلنىڭ

ئىنجىللار ئوتتۇرىسىدا پهرق بولىشى تهبىئى ئهھۋال.

2.5.1.3. ئىسلامىيهتنىڭ مۇقهددهس كىتابلىرى

ئىسلامىيهتنىڭ مۇقهددهس كىتابلىرى دېيىلگهن ۋاقىتتا قولىمىزغا قۇرئان چىقىدۇ. قۇرئانى-كهرىم ئىسلام دىنىنىڭ ئاساسى مهنبهسىدۇر. ئىسلامنىڭ ئىبادهت ۋه ئهخلاق

پرىنسىپلىرى قۇرئاننى ئاساس قىلىدۇ. قۇرئانى-كهرىم ئاللاھ ئهۋهتكهن پهيغهمبهرلهرنىڭ ئاخىرقىسى بولغان پهيغهمبهر مۇھهممهد ئهلهيھىسسالامغا 20 يىلدىن كۆپ بىر ۋاقىتتا ۋهھيى قىلىنغان بولۇپ، ئۆزىدىن ئىلگىرى ئهۋهتىلگهن ئىلاھىي كىتابلارنى تهستىقلاپ، ئۇنى تاماملىغان ئاخىرقى ئىلاھىي

كىتابتۇر. (بهقهره سۈرىسى، 97-ئايهت) ۋه نهسىھهتلهر ئاساسلار، دىنىي بولغان مهۋجۇت ئىنجىلدا زهبۇر، تهۋرات، ئۇ ئىنسانلار ئىپادىلىگهن. ھالهتته چۈشىنىشلىك مهسىلىلهرنى ئىزدهۋاتقان ئىنسانلار ئاللاھ بهرگهن. كۆرسىتىپ يولىنى قىلىش ھهل مهسىللىلهرنى يېڭى ئۇچرىغان قۇرئانى-كهرىم بىلهن ئىنسانلارغا ئهۋهتكهن بۇيرۇقلارنى تاماملاپ، ھهممه ئادهمنىڭ قۇرئانى-كهرىمگه ئهمهل قىلىشىنى تهلهپ قىلغان. بۇ سهۋهپتىن قۇرئانى-كهرىم زامان

ۋه ماكان ئايرىماي پۈتۈن ئىنسانىيهتكه ئهۋهتىلگهن بىر كىتابتۇر. تۇتىدۇ. ئورۇن مۇھىم ھهدىسلهرمۇ كېيىن قۇرئانى-كهرىمدىن دىنىدا ئىسلام پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالامنىڭ سۆز-ھهرىكهتلىرىنى تېما قىلغان بۇ ھهدىسلهر قۇرئانى-بۇ كۆرسىتىدۇ. يول مۇسۇلمانلارغا قىلىنىشىدا ئىجرا ۋه ئىزاھلىنىشى كهرىمنىڭ جهھهتتىن ھهدىسلهر قۇرئانى-كهرىمدىن كېيىن مۇراجىئهت قىلىنىدىغان ئهڭ مۇھىم مهنبهدۇر. «كۇتۇبى سىتته» دهپ ئاتىلىدىغان ئالته ھهدىس كىتابى بار. سهنهت ۋه ئىباره تهنقىدىگه تهۋه بولغان ھهدىسلهر مۇتهۋاتىر، ئهھهد، سهھىھ، ھهسهن، زهئىپ

دېگهن تۈرلهرگه ئايرىلىدۇ.

106

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

2.5.1.4. ھىندۇئىزمنىڭ مۇقهددهس كىتابلىرى

ھىندۇئىزمنىڭ ئىجاد قىلغۇچىسى ۋه ئهقىده سىستېمىسى بولمىسىمۇ، لېكىن بىر نهچچه مۇقهددهس نوملىرى بار. ھىندۇئىزمنىڭ مۇقهددهس نوملىرى خېلى مول. بۇ مۇقهددهس نوملار «سىرۇتى» (ئاڭلىنىدىغان) ۋه «سىمرىتى» (خاتىرلىنىدىغان) دهپ

ئىككى قىسىمغا بۆلىنىدۇ. ۋهھيى ئىلىملهرگه مۇقهددهس ئاتىلىدىغان دهپ «رىشى» نوملار سىروتى قىلىنغان. تۇنجى مۇقهددهس تېكىستلارنى تهشكىل قىلىدىغان تۆت «ۋهدا» بۇ قىسىمغا كىرىدۇ. «ۋهدالار» ھىندى ئهقىدىسىنىڭ ئاساسى مهنبهلىرىدۇر. «ۋهدا» بىلهن بىرگه

بىراخمانلار، ئارانياكالار ۋه ئۇپانشادلارمۇ «سىرۇتى نوملار» تهركىۋىگه كىرىدۇ. سىمرىتى نوملار «ۋهدالار» ھهققىده قىلىنغان ئىزاھات ۋه داستانلاردىن بارلىققا توپلانغان. يېزىپ ئاخىرىدا تارقىلىپ، نهسىلدىن-نهسىلگه نوملار بۇ كهلگهن. «سۇترالار» قانۇنلىرى»، «مانۇ بىلهن داستانلىرى «ماھاپھاراتا» ۋه «رامايانا» داستانلىرى «رامايانا» ۋه «ماھاپھاراتا» كىرىدۇ. كاتېگورىيىگه بۇ «پۇرانالار» ۋه كۆپلىگهن ھىندى ئاممىسى ئهھمىيهت بېرىدىغان مۇقهددهس نوملاردۇر. ھىندىلارنىڭ بولۇپمۇ چىقىرىدۇ. كىتابلاردىن بۇ غايىلىرىنى ۋه پرىنىسپ ئهخلاقى قىسمى كۆپ «ماھاپھاراتا»نىڭ بىر قىسمى بولغان «باگاۋات گىتا» ھىندىلار ئارىسىدا مهشھۇردۇر. بۇ داستاندا خۇلاسه ئۇچۇرلار بېرىلگهن. مىليۇنغا يېقىن ھىندى بۇ كىتابنى ئۇقۇيدۇ. داستاننى بۇ ئولتۇرۇپ، يىغىلىپ يهرلهرگه بىر مهلۇم شهھهرلهرده يېزا-كهنت،

تىڭشايدۇ.

2.5.2. مۇقهددهس كىتابلارنىڭ دىنلاردىكى ئورنى ۋه ئىمتىيازى

مۇقهددهس كىتابلارنىڭ دىنلاردىكى ئورنى ۋه ئىمتىيازى دىنلارغا قاراپ ھهر خىل بولىدۇ. بىرىنچى دهرىجىدىكى مۇقهددهس كىتابلار كۆپلىگهن دىنلار ۋه ئىبادهتلهرده دۇئا كىتابى سۈپىتىده ئىشلىتىلىدۇ. يهھۇدىلارنىڭ «تاناھ»ى، خرىستىئانلارنىڭ «كىتابى مۇقهددهس»ى، مۇسۇلمانلارنىڭ «قۇرئانى-كهرىم»ى بۇنىڭغا مىسال بۇلالايدۇ. دىنىي ئاساسلارنىڭ ئىزاھلىنىشى ۋه ئىجرا قىلىنىشىدا ئادهتته تهپسىر تۈرىدىكى مۇقهددهس ئادهم ھهممه ئاساسهن ئادهتكه ئهنئهنىۋى چۈنكى قىلىنىدۇ. مۇراجىئهت كىتابلارغا

بىرىنچى دهرىجىدىكى مۇقهددهس كىتابلارنى ئوقۇپ ئىزاھلىيالمايدۇ.يهھۇدى ئهنئهنىسىده يېزىقچه مۇقهددهس «تاناھ»نى ئوقۇپ ئىزاھلاش، ھهممه ئادهم قىلالايدىغان ئىش ئهمهس. بۇ مۇپهسسىرلهرگه خاس ئىش. بۇ سهۋهپتىن تارىختا ئېغىزچه مۇقهددهس ئىبارىلهر ھېسابلانغان «تالمۇد» ئالدىنقى قاتارغا ئۆتۈپ، دىنىي ھۆكۈملهرنى ئۆگىنىشنى ئارزۇ قىلغانلارنىڭ «تالمۇد»قا مۇراجىئهت قىلىشى تهۋسىيه قىلىنغان. بۇ سهۋهپتىن «تالمۇد»نىڭ ئىمتىيازىنى ئېتىراپ قىلغان. يهھۇدىلار دىنىي

107

ئهقىدە دىنلاردا

ناس مهنبهسى سۈپىتىده «تالمۇد»قا مۇراجىئهت قىلىدۇ. «تالمۇد»نىڭ ئىمتىيازىنى قوبۇل قىلمىغانلار كۇپۇرلۇق قىلغان بولىدۇ. كۈنىمىزدىكى ئورتودوكس يهھۇدىلارمۇ بۇ پىكىرنى قوللايدۇ. باشقا يهھۇدى مهزھهپلىرىگه مهنسۇپ بولغانلار بۇ پىكىرنى قوبۇل

قىلمايدۇ. خرىستىئان ئهھمىيىتى ۋه ئورنى خرىستىئانلىقتىكى مۇقهددهس»نىڭ «كىتابى بولغانلار «كىتابى تهۋه مهزھىبىگه كاتولىك بولىدۇ. خىل ھهر قاراپ مهزھهپلىرىگه مۇقهددهس»نى يېگانه ھۆكۈم قىلغۇچى دهپ قوبۇل قىلمايدۇ. ئۇلار چىركاۋ ئاتىلىرى «كىتابى قىلىدۇ. ئاساس ئىزاھاتلىرىنىمۇ ئالىملىرىنىڭ دىن بهرگهن نام دهپ مۇقهددهس»نى بۇ ئىزاھاتلارغا قاراپ چۈشىنىدۇ. بۇ جهھهتتىن كاتولىك مهزھىبىده دىنىي ئهنئهنه «كىتابى مۇقهددهس»تىن ئۈستۈن تۇرىدۇ. ھهتتا بۇ سهۋهپتىن مهشھۇر چىركاۋ ئاتىلىرىدىن ئۇلۇغ ئائۇگوستىنوس: «ئهگهر چىركاۋ تهستىق قىلمىغان بولسا پهقهتلا مهزھىبىده پروتهستان قارشى بۇنىڭغا دېگهن. ئىشهنمهيتتىم» ئىنجىلغا چىركاۋ ۋه ئىزاھاتى ئاتىلىرىنىڭ چىركاۋ قىلىنىدۇ. ئاساس مۇقهددهس» «كىتابى

ئادهتلىرىگه ئېتىبار قىلىنمايدۇ. ئىسلام دىنىدا قۇرئانى-كهرىم ئاساسى مهنبهدۇر. ئىسلامنىڭ ئهقىده، ئىبادهت ۋه ئهخلاق ئاساسلىرى قۇرئانى-كهرىمگه تايىنىدۇ. لېكىن ئىسلام ئالىملىرىنىڭ قارىشىچه، قۇرئانى-كهرىمنىڭ ئۆزىگه خاس ئۇسلۇبى سهۋهبىدىن بۇ ئاساسلارنى چۈشىنىش ۋه ۋه ئىزاھلىنىشى ئاساسلارنىڭ بۇ ھهدىسلهر بولمايدۇ. ئاسان ۋاقىت ھهر ئىزاھلاش ئىجرا قىلىنىشىدا مۇسۇلمانلارغا يول كۆرسىتىدۇ. بۇ جهھهتتىن ھهدىسلهر ئىسلام دىنىدا ئىككىنچى ئاساسى مهنبهنى تهشكىل قىلىدۇ. بۇنىڭ يېنىدا قۇرئانى-كهرىمنى تولۇق چۈشىنىش ئۈچۈن تهپسىر ۋه ئۇسۇلى فىقىھ ئالىملىرىنىڭ تهتقىقاتىدىنمۇ پايدىلىنىدۇ. ھىندىلاردا دىنىي ئهقىدىنىڭ مهنبهسى «سىرۇتى» دهپ ئاتىلىدىغان مۇقهددهس كهڭ تېكىستلىرى ئارىسىدا «سىمرىتى» خهلق بولسىمۇ، تاپقان تهركىپ نوملاردىن تارقالغان. بولۇپمۇ داستان ئالاھىدىلىكىگه ئىگه بولغان «ماھاپھاراتا» ۋه «رامايانا»

ئىسىملىك كىتابلار ھىندىلار تهرىپىدىن ئومۇمى يۈزلۈك قوبۇل قىلىنغان.

109

5-باب. دىنلاردا ئىبادهت ۋه ئىبادهت يهرلىرى

دىنلاردا ئىبادەت .1دىنلارنىڭ مهۋجۇتلۇق سهۋهبى ئىنسانلارنى نىجاتلىققا ئېرىشتۈرۈشتىن ئىبارهت. ھهر بىر دىن ئىنسانلارنى ئهبهدى ھاياتتا نىجاتلىققا ئېرىشتۈرىدىغان پرىنسىپلارنى ئوتتۇرىغا قويغان. دىنلارنى بىر-بىرىدىن ئايرىپ، پهرىقلىققا ئىگه قىلىدىغىنىمۇ بۇ پرىنسىپلاردۇر. دىنلار ئوتتۇرىغا قويغان پرىنسىپلارنىڭ ئىككى تهرىپى بار. بۇلار، ئهقىده ۋه ئهمهلدۇر. دىنلار ئهگهشكۈچىلىرىنىڭ نىجاتلىققا ئېرىشىشىنى قولغا كهلتۈرۈش ئۈچۈن بىر قىسىم بۇ نىجاتلىقنىڭ مهنسۇپلىرىغا قويغان. ئوتتۇرىغا پرىنسىپلىرىنى ئىبادهت ۋه ئهقىده

پىرىنسىپلارغا ئهمهل قىلىش ئارقىلىق قولغا كېلىدىغانلىقىنى سۆزلىگهن. دىنلار ئىبادهت ۋه ئهخلاققا ئهھمىيهت بېرىدۇ. ھهر بىر دىن ئهقىده شهكلىگه قاراپ پهرىقلىق ئىبادهت شهكىللىرىنى ئوتتۇرىغا قۇيىدۇ. لېكىن ئهخلاقى پرىنسىپلىرى

ئوتتۇرىسىدا ھهر قانداق بىر ئوخشىماسلىق يوق. ئۇسۇللاردا پهرىقلىق ئىبادهت بولغان بىرى ئهمهللىرىدىن ئاساسى دىنلارنىڭ ۋه ئىشهنگهن ئۆزى بهندىنىڭ ئىبادهت چۈشهندۈرۈشته خىل بىر چۈشهندۈرىلىدۇ. باغلانغان مۇقهددهس مهۋجۇدات ئالدىدا ئىبادهت ۋهزىپىسىنى ئورۇنلىشى ۋه ئۇنىڭ بىلهن مهنىۋى مۇناسىۋهت ئورنىتىشقا تىرىشىشىدىن ئىبارهت دهپ ئېيتىلسا، باشقا بىر تهبىرده ئىبادهت ئىنسان تهڭرىنىڭ رىزاسىغا ئېرىشىش ئۈچۈن قىلغان ھهرىكهت، ياراتقۇچى

بىلهن ئالاقه باغلاشنى ئهمهلگه ئاشۇرىدىغان بىر بۇرۇلۇش دهپ چۈشهندۈرىدۇ.كۈنىمىزده يهر شارىدا كۆپلىگهن دىنلار مهۋجۇت. بۇ دىنلاردىكى ئىبادهتلهر شهكىل جهھهتتىن ھهرخىل بولسىمۇ، ئهمما خۇسۇسىيهت، مهقسهت ۋه مهنه جهھهتتىن بىر-ساماۋى پۈتكۈل قىلىش قۇربانلىق ۋه ھهج سهدىقه، روزا، ناماز، يېقىندۇر. بىرىگه دىنلاردا مهۋجۇت بولغان ئىبادهتلهردۇر. بۇ سهۋهپتىن دىنلاردىكى ئىبادهتلهرنىڭ ئاساسى جهھهتتىن ئوخشاش بىر مهنبهدىن كهلگهنلىكىنى ئېيتىشقا بولىدۇ. چۈنكى ھهج سۈرىسى 67-ئايىتىده ئاللاھتائالا: «ھهر ئۈممهتكه بىر ئىبادهت شهكلى كۆرسهتتۇق» دېگهن. باشقا ئايهتلهردىمۇ تارىختا مهۋجۇت بولغان بارلىق مىللهتلهرگه پهيغهمبهرلهر ۋاستىسى بىلهن ۋهھيى ئهۋهتىلگهنلىكى، روزا، ناماز ۋه زاكات قاتارلىق ئىبادهتلهرنىڭ بۇ پهيغهمبهرلهرگه شۇنداقلا ئۇممىتىگه پهرز قىلىنغانلىقى بايان قىلىنغان. (بهقهره سۈرىسى، 83، 125، 183؛ ھهج

سۈرىسى، 26؛ ئىبراھىم سۈرىسى، 40؛ مهريهم سۈرىسى، 58؛ مائىده سۈرىسى، 12)

110

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

1.1. دۇئا ۋه ناماز

ناماز ئىسلام دىنىنىڭ ئاساسلىق ئىبادهتلىرىدىن بىرسىدۇر. بۇ ئىبادهت قۇرئانى-سالات: بولغان سۆز بىر ئهرهپچه ئىپادىلىنىدۇ. بىلهن كهرىمده «سالات»كهلىمىسى ئىگه. مهنالارغا قاتارلىق بولۇش ئارزۇ-ئىستهكته ياخشى يالۋۇرۇش، قىلىش، دۇئا قىلغان كهبىده ئىسقىرتىپ ۋه سىلكىپ قوللىرىنى مۇشرىكلارنىڭ قۇرئانى-كهرىمده سالات جهھهتتىن بۇ سۈرىسى، 35) (ئهنفال ئىپادىلهيدۇ. سۆزىنى سالات ئىبادهتلىرىمۇ سۆزىنىڭ مهنىسىدىن يولغا چىقىپ، ئىسلام دىنىدىكى ناماز ئىبادىتىنىڭ يېنىدا باشقا دىنىنىڭ ئىسلام ئىپادىلىيهلهيمىز. دهپ ناماز ئىبادهتلهرنىمۇ ئوخشاش دىنلاردىكى ئاساسلىق ئىبادهتلىرىدىن بىرى بولغان ناماز تهكبىر بىلهن باشلىنىپ، سالام بىلهن ئاخىرلىشىدىغان مهلۇم ھهرىكهت ۋه دۇئالاردىن تهركىپ تاپقان ئىبادهتنى كۆرسىتىدۇ. نامازنىڭ كۆپلىگهن تۈرلىرى بار. كۈنلۈك بهش ۋاقىت ناماز بىلهن ھهپتىلىك جۈمه ۋه ھهرىكهت خۇسۇسي قىسىم بىر نامازلار بارلىق نامازلاردۇر. بولغان پهرز نامىزى

دۇئالارنى ئۆز ئىچىگه ئالىدۇ. ئاللاھتائالا نامازنى تهئدىل-ئهركان بىلهن ئوقۇشقا ئهمىر قىلغان. بۇ خىل ھالهتته تۇتىدىغانلىقىنى يىراق ئهخلاقسىزلىقلاردىن ھاياتىنى ئىنسان نامازنىڭ ئۇقۇلغان بىلدۈرگهن. قۇرئانى-كهرىم بۇ ئالاھىدىلىگى بىلهن نامازنى ئىلگىرىكى ئۇممهتلهرگه ھهزرىتى مهريهم، ھهزرىتى كهلگهنلهرگه، نهسلىدىن ئۇنىڭ ۋه ئىبراھىم ھهزرىتى ئىساغا زاكات بىلهن بىرلىكته ئهمرى قىلغانلىقىنى بايان قىلىدۇ. بهش ۋاقىت ناماز پهرز قىلىنىشتىن ئىلگىرى مۇھهممهد ئهلهيھىسسالامنىڭ ئهتىگهن ۋه خۇپتهن دهپ كۈنده باشقا نامىزىدىن شام ۋاقىتلاردا دهسلهپكى مهلۇم. ئۇقۇغانلىقى ناماز ۋاقىت ئىككى بارلىق ۋاقىتلاردا ئىككى رهكئهتتىن ئوقۇلغان پهرز نامازلار ھىجرهتتىن تهخمىنهن بىر يىل كېيىن تۆت رهكئهتكه چىقارتىلغان. بۇنىڭ بىلهن بىرگه سۈننهتلهرمۇ قۇشۇمچه

قىلىنغان. ناماز كۈنىمىزگىچه بۇ ھالهتته داۋاملىشىپ كهلمهكته. دۇئانى ئۆز ئىچىگه ئالغان ئىبادهت گهرچه ھهرخىل شهكىللهرده بولسىمۇ، لېكىن كۈنى ھهر يهھۇدىلار كۈنىمىزده مۇمكىن. ئۇچرىتىش دىنلاردا كۆپلىگهن كۈنىمىزده ئهتىگهن، ئهسىر ۋه ئاخشامدىن ئىبارهت ئۈچ ۋاقىت ناماز ئۇقۇيدۇ. نامازدىن ئىلگىرى پاكىزلىنىش ئۈچۈن قوللىرىنى يۇيىدۇ، ناماز جهريانىدا «سىددۇر» دهپ ئاتىلىدىغان ئوقۇلىدىغان ئهسلى نامازدا قىلىدۇ. دۇئا ئوقۇپ ئابزاسلارنى مهلۇم كىتابىدىن دۇئا ئابزاس «ئامىدا» دهپ ئاتىلىدىغان ۋه ئۈره تۇرۇپ قىلىنىدىغان دۇئادۇر. «ئامىدا»دا قىلىدۇ. ھهرىكهتلىرىنى ئوخشايدىغان رۇكۇغا نامازدىكى مۇسۇلمانلارنىڭ يهھۇدىلار ئوڭ قولى بىلهن مهيدىسىگه ئاستا ئۇرۇپ، قىلغان گۇناھلىرىغا پۇشايمان قىلغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ نامازلار سىناگوگ دهپ ئاتىلىدىغان يهرلهرده جامائهت بولۇپ ئۇقۇلۇش

111

يهرلىرى ئىبادەت ۋە ئىبادەت دىنلاردا

بىلهن بىرگه شهخسي ئوقۇلسىمۇ بولىدۇ. نامازنى يىغىلىپ ئوقۇش ئۈچۈن جامائهتته بىلهن جامائهت نامازنى لازىم. بولىشى كىشى ئهر ئون ئاز ئهڭ چوڭ ياشتىن 13ئوقۇغان ۋاقىتتا بېشىغا كىپا دهپ ئاتىلىدىغان بۆك ياكى بۇنىڭغا ئوخشايدىغان بىر

نهرسه كىيىدۇ.يهھۇدىلار نامازدا بىر قىسىم نهرسىلهرنى ئىشلىتىدۇ. بۇلار دۇئا كىتابى «سىددۇر»، «تهفىلىن» ۋه «تاللىت»تۇر. تهفىلىن ئىچىده تهۋراتنىڭ بهزى جۈملىلىرى يېزىلغان ئىككى قۇتا ۋه بىر تېره تاسمىدىن ئىبارهت. شهنبه كۈنىدىن باشقا كۈنلهرده ئهتىگهنلىك نامازلىرىدا ئهرلهر بۇ ئىككى قۇتىنى قارا تاسما بىلهن قائىدىسى بويىچه پىشانىسىگه ۋه سول بىلىكىگه باغلايدۇ. «تاللىت» ئهتراپىدا پۆپۈگى بار، ئۈستىده تهۋراتتىن پارچىلار رهخت نىپىز بۇ ئىشلىتىلىدىغان تهرىپىدىن ئهرلهر پهقهتلا شارپىدۇر. بىر يېزىلغان (شارپا) ناماز جهريانىدا دولىسىغا ئېسىپ قۇيىلىدۇ. بۇلارنىڭ سىرتىدا روش، ھاشانا ئىشلىتىلىدىغان كۈنلهرده مۇھىم قاتارلىق كۈنى) كىپپۇر(تهۋبه يوم ۋه يىل) (يېڭى ياسىلىدىغان مۈڭگۈزدىن شۇپار شوپار1دۇر. ئهسۋاپ بۇ بار. ئهسۋاپمۇ بىر خۇسۇسى

نهپهسلىك بىر چالغۇدۇر. يهھۇدىلارنىڭ كۈنلۈك ئۈچ ۋاقىت نامازلىرىدىن باشقا ھهپتىلىك ۋه يىللىق بايرام بايرام ۋه نامىزى شابات نامىزىدۇر. شابات ناماز ھهپتىلىك بار. نامازلىرىمۇ (ھېيت)

نامازلىرى جامائهت بىلهن سىناگوگلاردا ئوقۇلىدۇ. خرىستىئانلىقنىڭ ئالدىنقى ئۈچ ئهسىرلىك دهۋرىده مهلۇم بىر ناماز يوق ئىدى. قىلىدىغان كۈندىلىك قهدهر يېرىمىغا ئىككىنچى 4-ئهسىرنىڭ سهۋهپتىن بۇ ئىبادهت ھۆكمى بولمىغان. بۇ دهۋىرگىچه ئىنسانلار ئۆز ئالدىغا ياكى ئائىله ئىچىده كۈنلۈك دۇئالارنى قىلىش بىلهن كۇپايىلهنگهن. ئىلگىرى بۇ دۇئالاردا يهھۇدىلارنىڭ مۇقهددهس كىتابى «كونا ئهھده»نىڭ «مهزمۇرلار» قىسىمدىن پارچىلار ئوقۇلاتتى. پارچىلار ئهھده»دىن دۇئالاردا «يېڭى كېيىن كهلگهندىن بارلىققا ئهھده» «يېڭى پاپازنىڭ ۋه چىركاۋدا ئادهتته ئىبادهتلىرى ناماز كۈندىلىك باشلىغان. ئوقۇلۇشقا نازارىتىده قىلىنىدۇ. ئىبادهتلهرده «يېڭى ئهھده»دىن ۋه «كونا ئهھده»دىن بولۇپمۇ

«مهزمۇرلار» قىسمىدىن پارچه ۋه ئىلاھىيلار (دىنىي ناخشا) ئوقۇلىدۇ. ھهپتىلىك قىلىنىدۇ. كۈنى يهكشهنبه ئىبادىتى ناماز ھهپتىلىك خرىستىئانلىقتا يهكشهنبه نامىزى جامائهت بىلهن ئۇقۇلىدىغانلىقى ئۈچۈن يهكشهنبه كۈنى چىركاۋغا ئىبادهت مۇھىم ئهڭ خرىستىئانلىقتا كۈنده بۇ چۈنكى مۇھىم. ناھايىتى بېرىش بىلهن ھاۋارىلىرى ئىسانىڭ ئۆتكۈزىلىدۇ. مۇراسىمى ئهۋخارىستىيا ھېسابلىنىدىغان كىتابتىن مۇقهددهس مۇراسىمدا بۇ ئۆتكۈزۈلىدىغان ئۈچۈن خاتىرسى تاماقنىڭ

1. شوپار ئۇيغۇرلاردىكى نهيگه ئوخشايدىغان بىر چالغۇ.

112

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

پارچىلار ئوقۇلۇپ، ئىلاھىيلار(دىنىي ناخشىلار) ئېيتىلىدۇ ۋه ۋهز-نهسىھهت بىلهن دۇئا قىلىنىدۇ.

خرىستىئانلىقتا يىللىق بايرام نامازلىرىمۇ بار. بۇ بايراملارنىڭ بىر قىسمى مۇقىم كۈنلهرده، يهنه بىر قىسمى ھهر يىلى ھهرخىل زامانلاردا تهبرىكلىنىدۇ. خرىستىئانلىقتىكى

ناماز ئىبادىتىنىڭ قىلىنىش شهكلى، ۋاقتى مهزھهپلهرگه قاراپ ھهر خىل بولىدۇ. ئىجاد دىننىڭ بۇ ئىبادىتى ناماز بۇددىزمدا چىققان كېلىپ ھىندۇئىزمدىن قىلغۇچىسى بۇددانىڭ ھهيكهللىرىگه چوقۇنۇش شهكلىده قىلىنىدۇ. بۇددىستلار بىر كۈننىڭ ھهرخىل ۋاقىتلىرىدا ئۆز ئىختىيارلىقى بىلهن ھهيكهل ئالدىدا ناماز ئوقۇيدۇ. نامازنىڭ مهلۇم قائىدىسى بولمىغانلىقى ئۈچۈن، شهخس ئۆز ئالدىغا خالىغان شهكىلده، ھهيكىلىنىڭ بۇددا ئادهم باشلايدىغان نامازنى قىلىدۇ. ئىبادهت ۋاقىتتا خالىغان ئالدىدا تىزلىنىپ، ئىككى ئالقىنىنى بىر بىرىگه جۈپلهپ، يۈزىنىڭ ئۇدۇلىدا تۇتۇپ، ساڭھاياغا ۋه دىھامما «بۇددا، باشلايدۇ. بىلهن سۆزى ھۆرمهت بۇدداغا نامازنى ئىلتىجا قىلىمهن» سۆزى بىلهن بهزى مۇقهددهس نوملارنى ئاھاڭغا سېلىپ ئوقۇپ، نامازنى داۋاملاشتۇرىدۇ. بۇنىڭ كهينىدىن بهش چهكلىمىنى خاتىرلىتىدىغان سۆزلهر تهكرارلىنىدۇ. بهزى ۋاقىتلاردا ئهڭ يۇقىرى سهۋىيىدىكى ھۆرمهتنىڭ ئىپادىسى شهكلىده ناماز سهجده بىلهن ئاخىرلىشىدۇ. بهزى چاغلاردا جامائهت بىلهن ئىبادهت قىلىنغان ۋاقىتلاردا ۋاراڭ-چۇرۇڭلۇق بىر دۇمباق ئاۋازى بىلهن راھىپ بۇددا ھهيكىلىگه گۈل ۋه گۈرۈچ تهقدىم قىلىدۇ. كۈندىلىك ئىبادىتىنى قىلماقچى بولغان ھىندى سهھهرده تاڭ سۆزى باشلىنىش ئىبادهتنىڭ ھىندۇئىزمدىكى تۇرۇپ، ئورنىدىن ئىلگىرى ئېتىشتىن بېشىنىڭ چېچىنى قىلىدۇ. زىكىر ئىسمىنى تهڭرىنىڭ بىلهن سۆزى بولغان «ئوم» ئۈستىده يىغىپ، پۇتى ۋه بېلىنىڭ ئۈستى قىسمى يالىڭاچ ھالدا شهرق تهرهپكه قاراپ، بهدهشقان قۇرۇپ ئولتۇرىدۇ. چوڭقۇر ئويغا چۆكۈپ نهپهسىنى كونترول ئاستىدا تۇتىدۇ. بۇ ۋاقىتتا گاياترى ئىلاھىيسى (ناخشسى) ۋه مۇقهددهس كىتاب «ۋهدالار»دىن دۇئالار ئوقۇپ، تهڭرى بۇتقا سۇ سېپىپ، ئۇنىڭغا ھهرخىل قۇربانلىق تهقدىم قىلىدۇ. بۇنىڭغا

ئوخشاش ئىبادهتنى بىر ئاز قىسقارتىپ ئاخشام ۋاقتىدىمۇ تهكرارلايدۇ. مۇشرىكلارنىڭ ئىبادىتى ناماز بۇددىزمدىكى ۋه ھىندۇئىزم دىنلىرىدىن ھىندى قۇرئانى-كهرىمده بايان قىلىنغان ناماز ئىبادىتىگه ئوخشايدۇ. ھىندۇئىزمغا باغلانغان قىلىدۇ. ئۈچۈن بۇتلىرى تهڭرىلهرنىڭ ئىشهنگهن ئۆزى ئىبادىتىنى ناماز ھىندىلار ھهر ئادهم ئۆز تهڭرىسىنىڭ بۇتىغا ئىبادهت قىلغانلىقى ئۈچۈن ھىندۇئىزمده ۋاقتى ۋه

شهكلى تهرتىپلىك بولغان بىر ناماز ئىبادىتى يوق.ئىسلام دىنىنىڭ ئاساسلىق ئىبادهتلىرىدىن بىرسى بولغان نامازنى باشقا دىنلاردىكى كۆرهلهيمىز. بارلىقىنى پهرق كۆپ ئوتتۇرىدا سېلىشتۇرساق، بىلهن ئىبادىتى ناماز ئىنتىزامى ۋه تهرتىپى نامازنىڭ ئىسلامدىكى بىرسىده قانداق ھهر دىنلارنىڭ باشقا

113

يهرلىرى ئىبادەت ۋە ئىبادەت دىنلاردا

ئۇقۇش ناماز بىلهن جامائهت دىنلاردا باشقا خرىستىئانلىقتىن ۋه يهھۇدىلىك يوق. ھۆكمى يوق. ھىندۇئىزم ۋه بۇددىزم قاتارلىق دىنلاردا ناماز بۇتلار ئۈچۈن ئوقۇلىدۇ. خرىستىئانلىقنىڭ نامىزىدا ھهزرىتى ئىسا ئۇلۇغلىنىدۇ ۋه ئۇنىڭغا ھۆرمهت كۆرسىتىش

مهقسهت قىلىنىدۇ.

1.2. رامىزان

روزا جىىسمانى ئارزۇ-ئىستهكلهرنى ئاجىزلىتىپ، مهنىۋى دۇنيانى كۈچلهندۈرۈشنى مهقسهت قىلىدىغان، مهلۇم ۋاقىتلاردا يېمهك-ئىچمهك، جىنسىي مۇناسىۋهت قاتارلىق نهپسانىي ئىستهك ۋه شهھۋانىي ئارزۇلارنى تىزگىنلهيدىغان بىر ئىبادهتتۇر. روزا يېمهك-پهقهت بىرلىكته بىلهن ئىپادىلىنىش شهكلىده تۇرۇش يىراق پۈتۈنلهي ئىچمهكتىن

بهزى يېمهك-ئىچمهكلهردىن يىراق تۇرۇش شهكلىدىمۇ ئىپادىلىنىدۇ. بارلىق ئوخشاش زاكاتقا ۋه ناماز روزا، قىلىشىچه بايان قۇرئانى-كهرىمنىڭ «ئى قۇرئانى-كهرىمده: ھهقته بۇ ئىبادهتتۇر. بىر قىلىنغان پهرز مىللهتلهرگه مۇئمىنلهر! روزا سىلهردىن ئىلگىرىكىلهرگه پهرز قىلىنغىنىغا ئوخشاش سىلهرگىمۇ

مهلۇم كۈنلهرده پهرز قىلىندى.» (بهقهره سۈرىسى، 83-ئايهت) دېيىلگهن. روزا ئىبادىتى بارلىق مىللهتلهرگه پهرز قىلىنغان بىر ئىبادهت بولغانلىقى ئۈچۈن، كۈنىمىزده ئىسلامدىن باشلاپ كۆپ قىسىم دىنلاردىمۇ مهۋجۇت. بۇ دىنلارنىڭ بهزىلىرىده

روزا يېمهك-ئىچمهك ۋه جىنسىي ئالاقىدىن يىراق تۇرۇش دهپ ئېيتىلغان. ئىسلامدا دىنىي بۇيرۇقلارنى ئورۇنلاشقا مهسئۇل بولغان ھهر مۇسۇلمان بىر ئايلىق رامىزان روزىسى توتىشى لازىم. رامىزان روزىسى ئىسلامنىڭ بهش شهرتىدىن بىرىدۇر. قىلىشتىن ھىجرهت مهدىنىگه مهككىدىن ئهلهيھىسسالام پهيغهمبهر روزىسى رامىزان ئىككى يىل ۋه قىبلىنىڭ ئالماشتۇرۇلىشىدىن كېيىن شهئبان ئېيىنىڭ 10-كۈنى پهرز قىلىنغان. ئىسلامدا رامىزان روزىسىدىن باشقا ئۈچ ئايلار روزىسى، دۈشهنبه، پهيشهنبه روزىسى قاتارلىق ھهپتىنىڭ مهلۇم كۈنلىرىده تۇتۇلىدىغان روزىلار، مۇھهررهم ئېېيىنىڭ 10-كۈنىده تۇتۇلىدىغان ئاشۇرا روزىسى، قازا ۋه كهپپارهت روزىسى قاتارلىق روزىلارمۇ بار. لېكىن بۇ روزىلارنى ھهممه ئادهمنىڭ تۇتۇشى شهرت ئهمهس، بۇلارنىڭ بهزىلىرى كىشىنىڭ ئۆز ئارزۇسىغا باغلىق. كهففارهت ۋه قازا روزىلىرىنى پهقهت مۇناسىۋهتلىك

كىشىلهرلا تۇتۇشقا مهجبۇردۇر. ئىسلام دىنىدىكى روزا تاڭ ئاتقاندىن باشلاپ قۇياشنىڭ كىرىپ كېتىشىگچه بولغان شهكلىده تۇرۇش يىراق مۇناسىۋهتتىن جىنسىي ۋه يېمهك-ئىچمهك ئىچىده ۋاقىت بولىدۇ. روزا تۇتقان ئادهم روزىدار بولغان ۋاقىت ئىچىده گۇناھ ۋه يامان ئىشلاردىن

يىراق تۇرۇشقا تىرىشىدۇ. يوقسۇل ۋه ياردهمگه موھتاج كىشىلهرگه ياردهم بېرىدۇ.

114

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

يهھۇدىلىكته روزا چۈشهنچىسى قانداق؟

ئهسكىلىكلهرنى ئۆتمۈشتىكى ياكى بولۇش كهففارهت گۇناھلارغا يهھۇدىلىكته ئهسلهش ۋه يىغا-زاره قىلىش مهقسىدى بىلهن پۈتۈن كۈن روزا تۇتىلىدۇ. بۇلاردىن يوم يهنى روزىسى، كهففارهت روزا تۇتۇلىدىغان 10-كۈنىده ئېينىڭ تىشرى بىرسى قۇياشنىڭ ئىلگىرى كۈن بىر روزا بۇ ئاتىلىدىغان دهپمۇ كۈنى) (كهپپارهت كىپۇر2 پېتىشى بىلهن باشلايدۇ ۋه 24 سائهت داۋام قىلىدۇ. بۇ ۋاقىت ئىچىده يېمهك-ئىچمهك ۋه جىنسىي مۇناسىۋهتتىن يىراق تۇرىلىدۇ. قۇددۇستىكى سۇلايمان مابهدىنىڭ ئىككى قېتىم يىقىلىشىنى ئهسلهپ، ئاپ ئېيىنىڭ 9-كۈنى تۇتىلىدىغان ۋه تهشا-بهئاۋ روزىسى دهپ ئاتىلىدىغان بۇ روزىدا يوم كىپور روزىسىنىڭ قائىدىلىرىگه رىئايه قىلىنىدۇ. بۇ ئىككى روزىنىڭ سىرتىدىكى روزىلار تاڭ ئاتقاندىن باشلاپ كۈن پاتقىچه داۋاملىشىدۇ. خرىستىئانلىقتا روزا چۈشهنچىسى پهرىقلىقتۇر. ئادهتته تىرىلىش كۈنى بايرىمىدىن بۇ لېكىن قىلىنىدۇ. قوبۇل دهپ ۋاقتى روزا دهۋرى لهنت كۈنلۈك 40 ئىلگىرىكى كۈنلهرده تۇتۇلغان روزا يېمهك-ئىچمهكتىن پۈتۈنلهي يىراق تۇرۇش شهكلىده ئهمهس. خرىستىئانلار بۇ كۈنلهرده پهقهت بىر ۋاخ تاماق يهپ روزا تۇتىدۇ. بۇنىڭدىن باشقا كاتولىك مهزھىبىگه باغلىق بولغان خرىستىئانلار جۈمه كۈنى، شهرق چىركاۋلىرىغا يهنى گۆش كۈنلىرى جۈمه ھهم چارشهنبه خرىستىئانلار مهنسۇپ مهزھىبىگه ئورتودوكس يېمهيدۇ. 40 كۈنلۈك روزا مهجبۇر ئهمهس. مهجبۇرى روزا بۇ كۈنلهر ئىچىدىن پهقهت بىر كۈندۇر. بهزى گۇرۇپلاردىن باشقا پروتهستان مهزھىبىگه مهنسۇپ خرىستىئانلار روزىنى

قوبۇل قىلمايدۇ ۋه روزا تۇتمايدۇ. ھىندۇئىزم ۋه بۇددىزمغا ئوخشاش كۈنىمىزدىكى مهۋجۇت بولغان باشقا دىنلاردىمۇ روزا ئالاھىدىلىكىده پهرھىز شهكلىده تۇرۇش يىراق يېمهك-ئىچمهكلهردىن بهزى

تۇتۇشلار بار.

1.3. ھهج

ۋه يوللاردىن ساقلايدىغان مۇناسىۋهتنى ئوتتۇرىسىدىكى ئىنسان بىلهن ئاللاھ ئىزلىرىنى ئىبادهتنىڭ بۇ ئىبادىتىدۇر. ھهج بىرى ئىباهتلهردىن بولغان مۇھىم ئهڭ دىنلاردا بارلىق ھهج بولىدۇ. ئۇچراتقىلى سىستېمىلاردىمۇ دىنىي ۋه دىنلار بارلىق

2. يوم كىپور روزىسى: مۇھهررهم روزىسى بولۇپ، مۇسۇلمانلار تهرىپىدىنمۇ تۇتىلىۋاتىدۇ.

115

يهرلىرى ئىبادەت ۋە ئىبادەت دىنلاردا

تارىختىن كۈنىمىزگىچه ھهرخىل يوللار بىلهن ساقلىنىپ كهلگهن مۇھىم ئىبادهتلهردىن بىرىدۇر.

مهلۇم يهرلهر باشقا يهرلهرگه قارىغاندا ئۇلۇغلىنىپ، بۇ يهرلهرنى بىر قېتىم بولسىمۇ دىن بهزى ھېسسىياتنى خىل بۇ ئىنسانلاردىكى بولغان ئارزۇسىدا قىلىش زىيارهت

ئالىملىرى ئىپتىدائى مايىللىق دهپ قارىغان. ئهمىلىيهتته بۇ خىل ئىبادهت باشقا ئىبادهتلهرگه ئوخشاش ئىلاھىي مهنبهنى ئاساس قىلىدۇ. ھىندىستانلىق مهشھۇر مۇسۇلمان ئالىمى شاھ ۋهلىييۇللاھ دهھلهۋى ئىسلامدىكى ھهج ئىبادىتىنى چۈشهندۈرگهنده «بۇ ئىبادهتنىڭ ئهسلىده بارلىق دىنلاردا مهۋجۇت» ئىكهنلىكىنى ئېيتقان. دهھلهۋىنىڭ بۇ سۆزى يۇقىرىدىكى چۈشهنچىنى تهستىقلايدۇ.

1.3.1. ھهج مهركهزلىرى

ئالاھىده (خرىستىئانلىق قىسمىدا كۆپ دىنلارنىڭ بولغان مهۋجۇت كۈنىمىزده بىر ئهھۋال) ئهگهشكۈچىلىرى مۇقهددهس ھهج يېرى دهپ قوبۇل قىلغان ئۇلۇغلۇقىنى مۇقهددهس كىتابلارغا تاياندۇرىدىغان بىر ھهج مهركىزى بار. كۆپ قىسىم ھىندىلارنىڭ دىنى بولغان ھىندۇئىزمدا بهنارهس (ۋاراناسى)؛ بۇددىزمدا بۇدھى گايا؛ ياپۇنلارنىڭ مىللى دىنى شىنتۇئىزىمدا ئىسه؛ يهھۇدىلىكته قۇددۇس؛ خرىستىئانلىقتا قۇددۇس ۋه رىم؛ ئىسلامدا مهككه قاتارلىق يهرلهرنىڭ ھهممىسى ھهج مهركهزلىرىدۇر. ھهر دىندار ئۆمرىده بىر قېتىم بۇ يهرلهرگه ھهجگه بېرىشى، ھهتتا بۇ يهرلهرده ۋاپات بولۇشنى ئارزۇ قىلىدۇ. ئىنسانلار بۇ ھهج يهرلىرىنى ئۆزلىرى تاللىمىغان. بۇ يهرلهرنى ئىلھام ياكى ۋهھيى يولى بىلهن بايقىغان. دىنلارنىڭ كۆپ قىسمىدا مهركىزىي ھهج يهرلىرى ئاساسى جهھهتتىن ئوخشاش ئالاھىدىلىكلهرگه ئىگه. مۇقهددهس كىتابلاردا بۇ يهرلهرنىڭ باشقا يهرلهردىن ئۈستۈن ئىكهنلىكى بايان قىلىنىپ، بۇ يهرلهرگه ھهجگه بېرىش تهۋسىيه قىلىنغان. ھهج يهرلىرىنىڭ كۆپ قىسمىنىڭ ئهتراپىنى، چېگرىلىرىنى باشقا يهرلهردىن ئايرىش ئۈچۈن تاش، تام، ياغاچ ۋه ئوخشاش تىپتىكى مۇقهددهس ئىشارهتلهر (بهلگىلهر)

قويۇلغان. بۇ ئىشارهتلهر ئوتتۇرىسىغا جايلاشقان ماكان مۇقهددهس ھېسابلانغان.

1.3.2. ھهج قىلىش ئۇسۇللىرى

ھهج يهھۇدىلىكته بولىدۇ. ھهرخىل ئۇسۇلى قىلىش ئادا ئىبادىتىنى ھهج ئىبادىتى باشقا ئىبادهتلهرگه ئوخشاش، تارىختا كۆپلىگهن ئۆزگىرىشلهرنى بېشىدىن بهزى ياشىغانلىقى، ھاياتتا كۆچمهن ۋاقىت كۆپ ناھايىتى يهھۇدىلار كهچۈرگهن. ۋاقىتلاردا ھهزرىتى مۇسا ۋه باشقا پهيغهمبهرلهرنىڭ بۇيرۇقلىرىنى ئاڭلىماي، بۇتپهرهس ئادهتلهرگه كۆڭلىنى بهرگهنلىكى ئۈچۈن، ئىسلامدىن ئىلگىرىكى مۇشرىك ئهرهپلهرگه قېتىم، ئۈچ يىلدا تهۋراتتا يهھۇدىلار بۇزغان. شهكلىنى ئهسلى ھهجنىڭ ئوخشاش

116

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

فىسىھ، سوككوت ۋه شاۋۇئوت بايراملىرىدا قىلىشقا ئهمرى قىلىنغان ھهجگه ھهمىشه يېتهرلىك ئهھمىيهت بهرمىگهن. پهقهت مىلادىدىن ئىلگىرىكى 587-يىلى قۇددۇسنىڭ بابىللىقلار تهرىپىدىن ئىشغال قىلىنىشى بىلهن، ھهزرىتى سۇلايمان بىنا قىلغان مابهت بىرلىكنى مىللى كېيىن، يېقىلغاندىن دهيدۇ) ھهمىكداش بهت بۇنىڭغا (يهھۇدىلار

ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن ھهج ماۋسۇمىدا قۇددۇسقا بېرىشقا ئهھمىيهت بهرگهن. مىلادىدىن كېيىنكى 70-يىلى ھهزرىتى سۇلايمان بىنا قىلغان مابهدنىڭ رىملىقلار كهلگهن. ھالغا بىر سىمۋوللۇق ھهج باشلاپ، يىقىلىشىدىن پۈتۈنلهي تهرىپىدىن مابهدنىڭ يىقىلىشىنى باھانه قىلغان يهھۇدىلار تهۋراتنىڭ بىر نهچچه ھۆكمىنى ئىجرا بار. ھۆكۈملهرمۇ مۇناسىۋهتلىك ھهجگه ئىچىده ھۆكۈملهر بۇ توختاتقان. قىلىشنى مهسىھ كېلىپ يهھۇدى پادىشاھلىقىنى قۇرغاندىن كېيىن بۇ ھۆكۈملهر قايتىدىن ئىجرا كۈنىمىزده ئۈچۈن، كهلمىگهنلىكى مهسىھ ھازىرغىچه بېرىلىدۇ. رۇخسهت قىلىنىشقا بولماي، مهجبۇرى ھهج بۇ لېكىن قىلماقتا. ھهج شهكىلده سىمۋوللۇق يهھۇدىلار ئارزۇغا باغلىق بولىدۇ. قۇددۇستىكى يىغلاش تېمى (ئىبرانىچىده «كوتهل») يهھۇدى ھاجىلارنىڭ ئىبادهت يېرىدۇر. ھاجىلار بۇ تامنىڭ ئالدىدا تهۋرات ۋه دۇئا كىتابىدىن غهرق تهپهككۇرغا ۋاقىتلاردا بهزى يىغلايدۇ. بىلهن ئاۋاز يۇقىرى ئوقۇپ، پارچىلار پارچىلىرىنى قهغهز يېزىلغان ئارزۇ-تهلهپلهر يېرىقلىرىغا تېمىنىڭ يىغلاش بولىدۇ.

تىقىپ قويىدۇ. خرىستىئانلىقتىكى ھهجده، ھهزرىتى ئىسا ئهقىده ۋه ئىبادهت ئاساسلىرى بىلهن بىر قىلغان. قوبۇل پۈتۈنلهي پرىنسىپلىرىنى تهۋراتنىڭ مهسىلىلهرده دىنىي بهزى ئىبادهت بولغان ھهجمۇ بۇنىڭغا تهۋه. بۇ جهھهتته ئىنجىلدا ھهج بىلهن مۇناسىۋهتلىك ئايرىم ھۆكۈم يوق. لېكىن مىلادىدىن كېيىنكى 49-يىلى ئېچىلغان تۇنجى خرىستىئان كېڭىشىده تهۋراتنىڭ تۆت مهسىلىدىن باشقا ھهر قانداق بىر ھۆكمىنىڭ باغلىغۇچىلىكى قالمىغانلىقى قارار قىلىنغان. بۇنىڭغا ئهگىشىپ ھهج ۋه قۇربان ئىبادهتلىرىنىمۇ يوققا چىقارغان. پاۋلۇس ئىزاھاتلاردا بۇ ئىبادهتلهرگه باتىنى (مهخپى) مهنا بهرگهن. ئىنجىل يازغۇچىلىرىمۇ پاۋلۇسنىڭ نهزىرىيىسىنى قوبۇل قىلىپ، ئىنجىلدا يهھۇدىلارنىڭ ھهج يىرى قۇددۇسقا قارشى بىر سهلبى كۆرۈنۈش ھاسىل قىلغان. بۇ سهۋهپتىن پاۋلۇستىن كېيىنكى نهسىل قۇددۇسقا ھهج زىيارىتى قىلىشنى تهركهتكهن. لېكىن خرىستىئانلاردىكى قايتىدىن زىيارىتىنى ھهج بۇ ئارزۇسى كۆرۈش يهرلهرنى ياشىغان ئىسا ھهزرىتى جانلاندۇرغان. لېكىن بۇ زىيارهت بىر ھهج ئىبادىتى كۆرۈنۈشىدىن يىراق. خرىستىئان چىركاۋلىرى قۇددۇسنى بىر ھهج مهركىزى دهپ قارىمايدۇ ۋه خرىستىئانلارنى بۇ يهرگه ھهجگه كېلىشكه تهشۋىق قىلمايدۇ. بۇنىڭغا ئهگىشىپ خرىستىئان دۇنياسىغا تامامهن ھهتتا بولىدۇ. ئىگه زىيارهتلىرىگه ھهج قىلىنغان قۇددۇسقا ئۈچۈن بولۇش ھاكىم رىم كاتولىك چىركاۋى خرىستىئان دۇنياسىدا ھاكىمىيهت قۇرۇش غايىسى بىلهن رىم

117

يهرلىرى ئىبادەت ۋە ئىبادەت دىنلاردا

شهھرىنى ھهج مهركىزى ئېلان قىلىپ، قۇددۇسقا بارىدىغان خرىستىئان ھاجىلارنى بۇ يهرگه تارتىش ئۈچۈن ھهرخىل ماددى ياردهملهرنى قىلغان. كۈنىمىزده خرىستىئانلارنىڭ ئىلاھىي شهكىلده تولۇق زىيارهتلىرى ھهج قىلغان رىمغا ياكى ئهتراپىدا قۇددۇس ۋهھيىگه تايانمايدۇ. بۇنىڭ ئۈچۈن خرىستىئانلار ئارىسىدا ھهج مهسىلىسىده بىرلىك كرېستتقا تۇغۇلىشى، ئىسانىڭ كۈنىمىزده خرىستىئانلار ئهگىشىپ بۇنىڭغا يوق. مىخلىنىشى، قايتىدىن تىرىلىشىنى خاتىرلهپ قۇددۇس ۋه بهتلهھهمگه ھهج زىيارىتى يۈز ۋهقهلهر بۇ قىلىدىغان تهشكىل باسقۇچىنى ئۈچ ھاياتىنىڭ ئىسانىڭ قىلىدۇ. بهرگهن كۈنلهر خرىستىئان ھهججىنىڭ ۋاقتىنى كۆرسىتىدۇ. قۇددۇس ۋه بهتلهھهم (ئىسانىڭ تۇغۇلغان يېرى)دىكى ھهج، كۆپ ھاللاردا ئهرمهنى، قىبتى، يۇنان، روس، سۇرىيه، ئهتوپيا ۋه باشقا شهرق خرىستىئانلىرى ئۈچۈن ئاساسى جهھهتتىن ئوخشاشتۇر. سۇغا دهرياسىدا ئىئوردانىيه بىلهن ئالدى ئۈچۈن پاكلىنىش گۇناھلاردىن ھاجىلار چۆمۈلىدۇ. كېيىن رهت تهرتىۋى بىلهن ئىسا ياشىغان مۇھىم يهرلهرگه زىيارهتكه بارىدۇ. ئادهتته ئويلايدۇ. ئۆلۈمنى قىلىپ تهۋبه ئوقۇپ، پارچىلار ئىنجىلدىن يهرلهرده بۇ خرىستىئان ھاجىلارنىڭ ئورتاق ئارزۇسى بۇ ھهج زىيارىتى جهريانىدا ۋاپات بولۇشتۇر. ۋاقىتلىرىدا ياشانغان قىسمى كۆپ نامزاتلىرىنىڭ ھاجى خرىستىئان ئۈچۈن بۇنىڭ (ئورتودوكسلار) خرىستىئانلىرى شهرق بارىدۇ. ئېلىپ بىرگه كىپهنلىرىنىمۇ ھهجگه مهنسۇپ چىركاۋلىرىغا پروتهستان ۋه كاتولىك قارشى ھهرىكهتلىرىگه خىل بۇ نىڭ جايلاشقان پاپالىق ئۈچۈن ھهج ئادهتته كاتولىكلار قىلمايدۇ. بۇنداق خرىستىئانلار ئىتالىيهدىكى رىم شهھرىگه بارىدۇ. پروتهستان مهزھىبىده ھهج دهيدىغان بىر ئىبادهت

يوق. ئىسلام دىنىنىڭ بهش شهرتىدىن بىرسى بولغان ھهج پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالامنىڭ ھهر يهتكهن ئىمكانى قىلىنغان. پهرز 9-يىلى قىلىشىنىڭ ھىجرهت مهدىنىگه

مۇسۇلماننىڭ ئۆمرىده بىر قېتىم ھهجگه بېرىشى پهرزدۇر. مۇقهددهس ئهتراپىدىكى ۋه كهبه كۈنلىرىده ھېيت قۇربان ئىبادىتى ھهج ئىلگىرى چىقىشتىن سهپىرىگه ھهج باشلىنىدۇ. بىلهن قىلىش زىيارهت ماكانلارنى قهرزى بولسا بۇنى ئادا قىلىپ، گۇناھلىرىغا تهۋبه قىلىدۇ. مهككه يېقىنىدىكى مىقات تاھارهت ياكى غۇسۇل قىلىپ، تازىلىق كهلگهنده، ئېغىزىغا كىرىش دېيىلىدىغان ئېلىنىدۇ. بۇنىڭدىن كېيىن ئهرلهر كىيىملىرىنى چىقىرىپ، ئىھرام دېيىلىدىغان ئىككى پارچه ئاق رهختنى بهدىنىگه ئۇراپ ئىھرامغا كىرىدۇ. بېشى ئۇچۇق ۋه پۇتلىرىغا ئاياق «ئاللاھىم، كېيىن: كىرىدۇ. ئىھرامغا بىلهن كىيىملىرى نۇرمال ئاياللار كېيمهيدۇ. سىنىڭ رىزالىقىڭ ئۈچۈن ھهج قىلىشنى ئارزۇ قىلىمهن، ماڭا ئاسانلىق ئاتا قىلغىن ۋه ھهججىمنى قوبۇل قىلغىن.» دهپ ھهجگه نىيهت قىلىپ، تهلبىيه ئېيتىدۇ. ھهرهم

118

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

دهپ ئاتىلىدىغان چهكلهنگهن رايۇنغا كىرگهندىن كېيىن ئىھرامنىڭ چهكلىمىلىرىگه رىئايه قىلىدۇ.

مهككىگه بارغاندا تۇنجى تاۋاپ (قۇدۇم تاۋىپى) ئۈچۈن دهرھال مهككىگه بارىدۇ. ھهجهرۇلئهسۋهدنى سالاملاپ، تاۋاپقا باشلايدۇ. تاۋاپ جهريانىدا ھهر خىل دۇئا قىلىدۇ. كهبىنىڭ ئهتراپىدا سولغا قاراپ يهتته قېتىم ئايلىنىش شهكلى بىلهن تۇنجى تاۋاپ تاماملىنىدۇ. تاۋاپتىن كېيىن ماقامى ئىبراھىمنىڭ ئالدىدا ئىككى رهكئهت ناماز ئوقۇيدۇ. سالام كېلىپ ئالدىغا ھهجهرۇلئهسۋهدنىڭ تهكرار كېيىن قىلغاندىن تاۋاپنى تۇنجى كۆرگىلى كهبىنى چىقىدۇ. ئېگىزلىكىگه ساپا ئۈچۈن قىلىش ساي كېيىن بېرىدۇ. ساي قىلپ دۇئا پايدىلىق چىقىپ، يىرىگه بىر ئېگىز ئېگىزلىكنىڭ بۇ بولىدىغان باشلايدۇ. ساي ۋهزىپىسى يهتته قېتىم ساپا بىلهن مهرۋه ئېگىزلىكى ئارىسىدا كېلىپ-كېتىپ، مهرۋه ئېگىزلىكىده تاماملىنىدۇ. ساي قىلغان ۋاقىتتا تاۋاپتىكىگه ئوخشاش ھهر

خىل دۇئالار قىلىنىدۇ.ئۈچۈن قىلىش ئادا ۋهزىپسىنى ۋاقپه بولغان بىرسى پهرزلىرىدىن ھهجنىڭ بىر يهرده بىر خالىغان بارغاندا ئهراپاتقا بارىدۇ. ئهراپاتقا مهككىدىن كۈنى ئهرهپه مۇددهت ساقلاپ ۋاقپه ۋهزىپىسنى تاماملايدۇ. ۋاقپه قىلغان ۋاقىتتا يهنه دۇئا قىلىپ، گۇناھلىرىغا تهۋبه قىلىدۇ. كېيىن شۇ كۈنى مۇزدهلىپىگه قاراپ يولغا چىقىدۇ. قۇربان ھېيتنىڭ بىرىنچى كۈنىنىڭ ئهتىگىنىده مۇزدهلىپىدىكى ۋاقپه ۋهزىپىسنى تاماملاپ، كۈن چىقىشتىن بۇرۇن ساپاغا بارىدۇ. مىنادا شهيتانغا تاش ئېتىپ بولغاندىن كېيىن چاچنى ئالدۇرۇپ ئىھرامدىن چىقىدۇ. ئاياللار چېچىنىڭ ئۇچىدىن بىر ئاز كهسكهندىن كېيىن ئىھرامدىن چىقىدۇ. بۇنىڭدا بىر چهكلىمىدىن باشقا ئىھرام چهكلىمىلىرى تاماملىنىدۇ. كېيىن ھېىيتنىڭ تۇنجى كۈنى ياكى 2-، 3-كۈنلىرىنىڭ بىرسىده مهككىگه بېرىپ، تاماملانغان ۋهزىپىسى ھهج بىلهن بۇنىڭ قىلىدۇ. تاۋىپىنى زىيارهت بولغان پهرز

بولىدۇ. ئىبادىتى ھهج ھىندۇئىزمده تۇرىدۇ. ئورۇندا مۇھىم دىنلىرىدىمۇ ھىندى ھهج قارىلىدۇ. دهپ يولى ئۇيغۇن ئهڭ ئېرىشىشنىڭ نىجاتلىققا پاكلىنىپ، گۇناھلاردىن بۇنىڭ ئۈچۈن ھىندى ھاجىلار مۇشهققهتلىك بىر زۇھد ۋه جاپالىق سهپهرگه چىقىپ ھهج ۋهزىپىسىنى ئادا قىلىدۇ. تهڭرى شىۋانىڭ مۇقهددهس شهھرى بولغان بهنارهسقا ھهجگه بارىدىغان ھىندىلار گانجى دهرياسىدا سۇغا چۈشۈپ، مۇقهددهس يهرلهرنىڭ ئهتراپىدا تاۋاپ قىلىدۇ. ئوخشاش ئۇسۇلدا بۇددىسىت ھاجىلارمۇ جاپالىق بىر سهپهرگه چىقىپ باشتا بۇدھى گايا دىن باشلاپ بۇددانىڭ ھاياتى ئۆتكهن يهرلهرنى زىيارهت

قىلىدۇ. مۇقهددهس يهرلهرنى زىيارهت شهكلىدىكى ھهج ئىبادىتى باشقا دىنلاردىمۇ مۇھىم

ئورۇندا تۇرىدۇ.

119

يهرلىرى ئىبادەت ۋە ئىبادەت دىنلاردا

1.3.3. ھهجنىڭ ئىجتىمائىي رولى

ھهج بىر ئىبادهت بولۇش بىلهن بىرلىكته ھهرخىل يهرلهرنى كۆرۈش، ھهرخىل ئىنسانلار بىلهن ئۇچرىشىش ئىمكانىيىتى يارىتىپ بېرىدۇ. بۇ سهۋهپتىن ھهج ئىنساننى يارىتىپ ئىمكان قۇرۇشقا مۇناسىۋهت ئىجتىمائىي ۋه سىياسى تهربىيىلهيدىغان، ۋه سىياسى ئوخشاشلا دىنلاردا بارلىق ھهج سهۋهپتىن بۇ ئىبادهتتۇر. بېرىدىغان

ئىجتىمائىي رولىنى جارى قىلىدۇ. دۇنيانىڭ ھهر تهرىپىگه چېچىلىپ كهتكهن يهھۇدىلار قهدىمقى دهۋىرلهرده ھهج ۋاستىسى بىلهن قۇددۇستا بىر يهرگه جهم بولاتتى. قۇددۇستا قوبۇل قىلىنغان ئورتاق پىكىرلهر ھاجىلار تهرىپىدىن يهھۇدى دۇنياسىغا يهتكۈزۈلهتتى. بۇنىڭ بىلهن يهھۇدىلار كاتولىك ئىدى. قالغان ساقلاپ كىملىكىنى مىللى ۋه دىنىي تارتىپ ئهسىرلهردىن بهرمىگهنلىكىگه ئورۇن ھهجگه ئىچىده چىركاۋلار خرىستىئان باشقا ۋه چىركاۋى

قارىماي، ھهجنىڭ بۇ ئالاھىدىلىگى سهۋهبىدىن ھهجنى تهشۋىق قىلغان.

ئىسلامدا ھهجنىڭ ئىجتىمائىي رولى نېمه؟

ئىسلامدا ھهجنىڭ ئىجتىمائىي مۇناسىۋهتلهرده كۆزگه كۆرىنهرلىك مۇھىم رولى بار. ھهممىدىن ئاۋۋال ھهج تىلى، ئىرقى، كىيىمى ۋه ئادىتى ھهرخىل بولغان مۇسۇلمانلار ئوتتۇرىسىدا يېقىنلىشىش پهيدا قىلىدۇ. ھهرخىل ئىرق ۋه مهزھهپكه مهنسۇپ مۇسۇلمانلار

بىر-بىرلىرىنى يېقىندىن تۇنۇش پۇرسىتىگه ئىگه بولىدۇ. بارلىق دىنلاردا ھهجنىڭ بىر قىسىم ئىجتىمائىي رولى بار. لېكىن ھهر قانداق بىر دىندىكى ھهج ئهنئهنىسى دۇنيانىڭ ھهرقايسى تهرهپلىرىدىن كهلگهن ھهر خىل ئىرق ۋه ھهرخىل ئىنسانلارنى ئوخشاش ۋاقىتتا، ئوخشاش ماكاندا توپلاپ، ئۇلار ئارىسىدا كۆڭۈل بىرلىكى قۇرۇش جهھهتته ئىسلامدىكى ھهج ئهنئهنىسىگه ئوخشاش كۈچلۈك تهسىرگه ئىگه ئهمهس. ھهج بارلىق تهرهپلىرى بىلهن ئهڭ مۇكهممهل خوسۇسىيهتنى

ئىسلامدا تاپقان.

1.4. سهدىقه

سهدىقه موھتاج ئهھۋالدىكى كىشىلهرگه ياردهم بېرىشنى ئويلاپ، ئاللاھ رىزاسى ۋه ھهمكارلىقى جهمئىيهت سهدىقه دېگهنلىكتۇر. ئىئانه ياردهم، قىلىنغان ئۈچۈن دۇئا سهدىقه سهۋهپتىن بۇ بىرسىدۇر. يوللىرىدىن كۈچلۈك ئهڭ ياردهملىشىشنىڭ

120

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

تهۋسىيه قهتئىي ئىشهنگۈچىلهرگه دىنلاردا بارلىق بىرلىكته بىلهن تۇتۇش روزا ۋه قىلىنغان.

يهھۇدىلىكته ھهر ئادهم كۈچى يېتىشىچه سهدىقه بېرىشكه مهسئۇلدۇر. چۈنكى تهۋراتتا «كۈچۈڭنىڭ يېتىشىچه ياخشى ئىشلارنى قىلغىن.» دېيىلگهن. بۇ ئهمىر باي ياكى كهمبهغهل بولسۇن، ھهر تهبىقىدىكى شهخسلهر ئۈچۈن بۇيرۇلغان. ھهتتا ئۆزى ياردهمگه موھتاج بولغان ئىنسانلارمۇ سهدىقه بېرىشى كېرهك. بۇنىڭ ھېكمىتى سهدىقىنىڭ

ئىنساننىڭ قهلبىنى يۇمشىتىپ، شهخسكه ئىنسانىي خىسلهتنى خاتىرلىتىشىدۇر. سهۋهبى بولۇش بىرسى بۇيرۇقلاردىن مۇھىم قىلىنغان ئهمىر تهۋراتتا سهدىقه بىلهن بۇ ئهمىر تهۋراتتا سىستېمىلاشقان. ئۆتمۈشته ئاھالىلار ئولتۇراقلاشقان يهرلهرده ساندۇقتىن بۇ كىشىلهر موھتاج كۈنى جۈمه ھهر ئىدى. بار ساندۇقى جامائهت بىر يېمهك-ئىچمهك ۋه كىيىم–كېچهك ئېھتىياجى ئۈچۈن پۇل ئالاتتى. بۇ پائالىيهت ھهرخىل شهكىللهرده كۈنىمىزدىمۇ داۋاملىشىۋاتىدۇ. بۇ ھۆكۈمنىڭ مهقسىدى موھتاج ئهھۋالدىكى كىشىلهرنىڭ تىلهمچىلىك قىلىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىش ۋه ئۇلارنىڭ ئىززىتىنى ساقلاپ

قېلىشتىن ئىبارهت. خرىستىئانلىقتا سهدىقه كىشىنىڭ گۇناھلىرىنى يۇيېدىغان سهمىمى بىر تهۋبىدۇر. سهدىقه بهرگهن ئادهم ئۆزى، تهڭرىسى ۋه ئهتراپىدىكىلهر بىلهن تىنچلىقتا ئۆتىدۇ. بۇنىڭ ئۈچۈن سهدىقه خرىستىئان ھاياتىدا مۇھىم ئهھمىيهتكه ئىگه. لېكىن سهدىقه باشقىلارغا كۆرسىتىش ئۈچۈن بېرىلمهسلىكى كېرهك. ماتتا ئىنجىلىدا بۇ ھهقته مۇنداق

دېيىلگهن:«سهدىقه بهرگهن ۋاقتىڭدا ئىككى يۈزلۈك ئادهملهرنىڭ ئىنسانلارنىڭ ھۆرمىتىگه چالدۇرما! كاناي قىلغىنىدهك، ئالدىدا كوچىلار ۋه چىركاۋ ئۈچۈن بولۇش سازاۋهر توغرىسى سىلهرگه شۇنى دهيمهنكى، ئۇلار نهتىجىسىنى كۆردى. لېكىن سهدىقه بهرگهن مهخپى سهدىقه بىلمىسۇن. قىلغانلىقىنى نېمه قولۇڭنىڭ ئوڭ قولۇڭ سول ۋاقىتتا

بولسۇن.» ( ماتتا، 6: 4-2)جۈمه ۋاقتى ئۇيغۇن ئهڭ بېرىشنىڭ سهدىقه خرىستىئانلىرىدا كاتولىك بولۇپمۇ تهۋبه كۈن بۇ بولۇپ، بولغان ۋاپات كۈنى جۈمه ئىسا ھهزرىتى چۈنكى كۈنىدۇر. قوبۇل بولىدىغان كۈندۇر. بۇ سهۋهپتىن خرىستىئانلار جۈمه كۈنى كۆپ سهدىقه بېرىپ تهۋبه قىلىشى كېرهك. ئىسلام دىنىدا سهدىقه باشقا دىنلاردىكىگه ئوخشاش مۇھىمدۇر. ئىسلام چۈشهنچىسىده ئىنسانلارنىڭ قولىدىكى ماللارنىڭ ھهقىقى ئىگىسى ئاللاھتۇر. بۇ سهۋهپتىن كىشى قولىدا بولغان ماللاردىن ئاللاھ رىزاسى ئۈچۈن سهدىقه بېرىپ،

ياخشى ئىشلارنى قىلىشى كېرهك.

121

يهرلىرى ئىبادەت ۋە ئىبادەت دىنلاردا

سهدىقه قىلىنغان. تهشۋىق سهدىقه ئايهتلىرىده كۆپلىگهن قۇرئانى-كهرىمنىڭ بىلهن نېمهتلهر بۈيۈك ۋه قىلىنىدىغانلىقى ئهپۇ تهرىپىدىن ئاللاھ بهرگۈچىلهرنىڭ

مۇكاپاتلاندۇرۇلىدىغانلىقى بىلدۈرۈلگهن. (ئهھزاپ سۈرىسى، 35- ئايهت)پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالام بىر ھهدىسىده: «ھهر مۇسۇلمان ئۈچۈن سهدىقه بېرىش بىر ۋهزىپىدۇر» (بۇخارى، سهھىھ، «زاكات»، 30) دېگهن. ئۇنىڭ پىكرىچه بىر ئادهم بۇ ۋهزىپىنى ئادا قىلىش ئۈچۈن ئىشلهپ پۇل تېپىپ، سهدىقه بېرىشى كېرهك. بۇنىڭ

بىلهن ئۆزىگه ھهم باشقىلارغا پايدىلىق بولغان بولىدۇ. بېرىشكه، سهدىقه تهرهپتىن بىر مۇسۇلمانلار ھهدىسلهرده ۋه قۇرئانى-كهرىم باشقىلارغا مهرتلىك بىلهن ياردهم قىلىشقا، يهنه بىر تهرهپتىن ئىشلهپ پۇل تېپىپ ئۆز

كۈچى بىلهن ھايات كهچۈرۈشكه چاقىرىلغان. سهدىقىگه سهدىقه ئۈچۈن، ئېرىشىش ساۋاپقا بولىدىغان ھاسىل سهدىقىدىن سهدىقه بولۇپمۇ كېرهك. بېرىلىشى قىلماي رىيا ساقلىماي، قايتۇرۇلۇشىنى جاۋاب ئالغان ئادهم مىننهت ئاستىدا قالماسلىقى كېرهك. چۈنكى مۇنداق قىلىش بېرىلگهن «ئى دهيدۇ: مۇنداق قۇرئانى-كهرىمده ئاللاھتائالا چىقىرىدۇ. بىكارغا سهدىقىنى مۇئمىنلهر، ئاللاھقا ۋه ئاخىرهت كۈنىگه ئىشهنمهي تۇرۇپ، مېلىنى كۆرسىتىش ئۈچۈن خهجلىگهن كىشىگه ئوخشاش، بېشىغا قېقىش ۋه دىل ئازار قىلىش بىلهن

سهدىقىلىرىڭلارنى بىكار قىلماڭلار» (بهقهره سۈرىسى، 264-ئايهت)

1.5. قۇربانلىق قىلىش

ئۆتمۈشته ئۇزۇندۇر. ئوخشاش تارىخىغا دىننىڭ تارىخى ئىبادىتىنىڭ قۇربان ئىنسانلار ئېتىقاد قىلىدىغان مۇقهددهس مهۋجۇداتلارنى خۇشال قىلىش ئۈچۈن ئۇلارغا ھهرخىل قۇربانلار تهقدىم قىلغان. قۇربانلىق قىلىش شهكىللىرى خهلقنىڭ ئهقىدىسىگه قاراپ ئۆزگىرىدۇ. بهزى دىنلاردا ھايۋانلارنىڭ يېنىدا ئاشلىق بىلهن زىرائهت ياكى مال قۇربانلىققا ئاتالغان. بهزى قهدىمىي مىللهتلهرده ئىنسانلار قۇربانلىق قىلىنغان. بولۇپمۇ يېزا ئىگىلىگى بىلهن شۇغۇللىنىدىغان خهلقلهرده ئىنساننى قۇربانلىق قىلىش ئادىتى كهڭ تارقالغان. بۇ ھهقته ئېلىپ بېرىلغان تهتقىقاتلاردا ئوتتۇرا ۋه شىمالى ئامېرىكا، ئىنسانلارنىڭ رايونلاردا ئهتراپىدىكى مىسسوپوتامىيه يهرلىرى، بهزى ئافرىقىنىڭ

قۇربانلىق قىلىنغانلىقىغا ئائىت يىپ ئۇچى تېپىلغان. ئىبادهتتۇر. بىر تارقالغان كهڭ قىسمىدا كۆپ دىنلارنىڭ كۈنىمىزده قۇربانلىق ئىبادهتنىڭ قۇربانلىق يهھۇدىلىكته ئىلگىرى، يىقىلىشىدىن مابهتنىڭ قۇددۇستىكى ئۆزى ئىدى. بۇ ئىبادهت ھايۋاننى كۆيدۈرۈپ قۇربانلىق قىلىش ۋه ھهرخىل نهرسىلهردىن كۆيدۈرۈپ ھايۋاننى ئايرىلغان. قىسىمغا ئىككى دهپ قۇربانلىق قىلىنغان تهقدىم ھايۋاننى قىلىنىدىغان قۇربانلىق سۇپىسىدا تاش مابهتنىڭ قىلىش، قۇربانلىق

122

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

چىققان گۆشىتن قۇربانلىق دېيىلىشچه، تهۋراتتا قىلىنغان. ئارقىلىق كۆيدۈرۈش داۋاملىق ياھوۋا خۇرسهن بولىدۇ. بۇ سهۋهپتىن ئۇنىڭغا تهڭرى ھورلاردىن ئىسسىق ھايۋان كۆيدۈرۈش قۇربانى تهقدىم قىلىنغان. مابهت مىلادىدىن كېيىنكى 70-يىلى رىملىقلار تهرىپىدىن چېقىپ تاشلانغاندىن كېيىن قۇربانلىق ئىشلىرى توختىتىلغان. قۇربانلىق توخۇ ياكى خوراز ئۈچۈن پاكلىنىش گۇناھلىرىدىن يهھۇدىلار كۈنىمىزده

قىلىدۇ ۋه بۇ قۇربانلىقنىڭ گۆشىنى پېقىرلارغا تارقىتىپ بېرىدۇ. ئىنساننى خهلقلهردىكى قهدىمقى چۈشهنچىسى قۇربانلىق خرىستىئانلىقتىكى قۇربانلىق قىلىشقا ئوخشايدۇ. خرىستىئانلىقتا ئىنسانلارنىڭ گۇناھلىرىنىڭ ئهپۇ قىلىنىشى ئۈچۈن ھهزرىتى ئىسا قۇربانلىق قىلىنغان. بۇ سهۋهپتىن خرىستىئانلارنىڭ قۇربانلىق قىلىشىغا كېرهك قالمىغان. بازار كۈنلىرى ۋه تىرىلىش كۈنى بايرىمىدا ئۆتكۈزىلىدىغان نان-شاراپ مۇراسىمى قۇربانلىققا ھېساب بولىدۇ. خرىستىئانلار بۇ مۇراسىمدا ھهر قېتىم ھهزرىتى ئىسانى تهڭرىگه قۇربانلىق قىلىدۇ. بۇنىڭ بىلهن تهڭرىگه رهھمهت ئېيتىپ،

ئۇنىڭ بىلهن يېقىن بولۇپ، گۇناھلىرىنى كهچۈرۈم قىلدۇرىدۇ. ھىندۇئىزمدا قۇربانلىق ئىبادهتنىڭ ئۆزىدۇر. قۇربان تهقدىم قىلىش، ھىندۇئىزمدا كۈندىلىك تۇرمۇشنىڭ بىر پارچىسىدۇر. چۈنكى قۇربانلىق ئىنساننىڭ تهڭرى بىلهن قۇربانلىق ئىنسانلار ئهقىدىسىده، ھىندى ئاشۇرىدۇ. ئهمهلگه ئۆتۈشىنى ياخشى ئۈنمهيدۇ. نهرسه بىر ئېتىزلىقتا ياغدۇرمايدۇ، يامغۇر تهڭرىلهر ۋاقىتلىرىدا قىلمىغان تهڭرىلهر ۋاقىتتا ئۇ توختاتسا، قىلىشنى قۇربانلىق ۋاقىت ئۇزۇن ئىنسانلار ئهگهر ئۆلۈپ كېتىدۇ. چۈنكى قۇربان ئۇلارنىڭ ھايات مهنبهسىدۇر. ئوتتا كۆيدۈرلۈپ تهقدىم قىلىنغان قۇربانلاردىن چىققان ئىسسىق ھورلار ئۇلارنىڭ كۈچىنى يېڭىلاپ كۆپهيتىدۇ. ئۆزلىرىگه ئۇلارنى قىلىپ، تهقدىم قۇربانلىق تهڭرىلارغا ھىندىلار سهۋهپتىن بۇ

قاراتقانلىقىغا (بېقىندى قىلغانلىقىغا) ئىشىنىدۇ. گۈل، ھهيكهللىرىگه بۇددانىڭ بۇددىستلار بۇددىزمدىمۇ دىنلىرىدىن ھىندى ئىسرىقدان قاتارلىق نهرسىلهر بىلهن راھىپلارنىڭ ئېھتىياجىنى ھهل قىلىدىغان يېمهك-

ئىچمهكلهرنى سۇنۇپ، بۇددانىڭ ئۆزىنى نىرۋاناغا يهتكۈزۈشىنى تهلهپ قىلىدۇ.

ئىسلامنىڭ قۇربانلىق چۈشهنچىسى بىلهن باشقا دىنلارنى سېلىشتۇرۇڭ؟

ئىسلامدا قۇربانلىقنىڭ مهلۇم ئۇسۇلى، شهرتى، ۋاقتى، مهقسىدى بار. ئىسلامدا قۇربانلىق مهلۇم خۇسۇسىيهتلهرگه ئىگه بولغان بىر ھايۋاننى ئىبادهت مهقسىدى بىلهن مهلۇم بىر ۋاقىتتا بوغۇزلاش دېگهنلىكتۇر. قۇربانلىق قىلىش ۋاقتى قۇربان ھېيتنىڭ

123

يهرلىرى ئىبادەت ۋە ئىبادەت دىنلاردا

قولغا رىزالىقىنى ئاللاھنىڭ جانابى قۇربانلىق بولىدۇ. ئىچىده كۈنى ئۈچ ئالدىنقى كهلتۈرۈش ۋه بهندىنىڭ ئۇنىڭغا بولغان رهھمهت قهرزىنى ئادا قىلىش ئۈچۈن قىلىنىدۇ. قۇربانلىق مۇسۇلمانلارنىڭ قارالغان دهپ باي ئاساسهن ئۆلچهملهرگه بهلگىلهنگهن قىلىشى بىر دىنىي ۋهزىپىدۇر. بۇنىڭ بىلهن بىرلىكته قۇربانلىق ناماز، روزا، زاكات ۋه

ھهجگه ئوخشاش مهجبۇرى ئىبادهت ئهمهس. ئىسلامدا قۇربانلىق قىلىدىغان كىشىلهر ئهقلى-ھۇشى جايىدا، بالاغهتكه يهتكهن، ئهركىن، مۇقىم (سهپهرده بولمىغان) ۋه قۇربانلىق قىلالايدىغان دهرىجىده باي بولغان

بولىشى كېرهك. ئىسلامدا قۇربانلىق قىلىنىدىغان ھايۋانلاردا بهزى شهرتلهر تهلهپ قىلىنىدۇ. بۇ قاتارلىقلاردىن قوي ئۆچكه، كالا، تۆگه، ھايۋان قىلىنىدىغان قۇربانلىق شهرتلهر: بولىشى كېرهك. توخۇ ۋه خورازغا ئوخشاش كاتهك ھايۋانلىرى بولسا بولمايدۇ. تۆگه ئهڭ ئاز بهش ياش، مۇزاي ئىككى ياش، قوي ۋه ئۆچكه بولسا بىر ياشقا توشقان بولىشى كېرهك. يهنه بۇ ھايۋانلار ساغلام بولىشى لازىم. قوي ۋه ئۆچكىنى پهقهت بىر ئائىله،

مۇزاي ۋه تۆگىنى ئالته ياكى يهتته ئائىله ئورتاقلىشىپ قۇربانلىق قىلسا بولىدۇ. ئىسلام دىنىدا قۇربانلىق ماددى ياكى مهنىۋى ئېھتىياجىنى ھهل قىلىش ئۈچۈن قىلىنمايدۇ. چۈنكى ئاللاھتائالانىڭ ئىنسانلارنىڭ مېلىغا ئېھتىياجى يوقتۇر. بۇ ھهقته ئاللاھتائالا قۇرئانى-كهرىمده مۇنداق دېگهن: «ئهلۋهتته قۇربانلىقنىڭ گۆشى، قېنى ئاللاھقا يېتىپ بارمايدۇ. سىلهردىن ئۇنىڭغا يېتىپ بارىدىغىنى پهقهت سىلهردىكى تهقۋالىقتۇر.» (ھهج سۈرىسى، 37-ئايهت) بۇ ئايهتته ئىپادىلهنگىنىگه ئوخشاش قۇربانلىق

قىلغان ئادهمنىڭ پهقهت ئىبادىتىلا ئاللاھقا يېتىپ بارىدۇ.

1.6. مۇقهددهس كۈن، كېچه ۋه بايراملار

ئىبادهتلهرمۇ يىللىق بىرگه بىلهن ئىبادهتلهر ھهپتىلىك ۋه كۈندىلىك دىنلاردا بار. يىللىق ئىبادهتلهر مۇقهددهس كۈن، كېچه ۋه بايراملاردا قىلىنىدۇ. بۇلارنىڭ ۋاقتى بهزى دىنلاردا قهمهرىيه كالىندارىغا قاراپ بېكىتىلىدۇ. شۇڭا يىلنىڭ مهلۇم بىر ئېيىدا

مۇقىم تۇرماي، يىلنىڭ پۈتۈن پهسىللىرىنى ئايلىنىپ چىقىدۇ. ئىسلامدىكى مۇقهددهس كۈن، كېچه، ھېيت بايراملار بۇنىڭ ئوچۇق مىسالىدۇر. قاراپ كالىندارىغا شهمسىيه ھهم قهمهرىيه ھهم ۋاقتى بۇلارنىڭ دىنلاردا بهزى بېكىتىلىدۇ. بۇ دىنلاردىكى مۇقهددهس كۈن، كېچه، بايراملار ھهر يىلى ئوخشاش بىر كۈنده كهلمىسىمۇ، مهلۇم بىر پهسىلنىڭ سىرتىغا چىقالمايدۇ. مهسىلهن: يهھۇدىلىكته ئهھۋال مۇشۇنداقتۇر. بىر قىسىم دىنلاردا بهزى بايراملار قهمهرىيه كالىندارىغا، بهزىلىرى

شهمسىيه كالىندارىغا قاراپ بېكىتىلىدۇ.

124

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

دىنىي ياكى قىلغۇچىلارنىڭ ئىجاد دىن بايراملار كېچه، كۈن، مۇقهددهس جهھهتتىن مۇقهددهس دهپ قارالغان كىشىلهرنىڭ ھاياتىنىڭ مۇھىم قىسىملىرى بىلهن مۇناسىۋهتلىك. دىنلاردا بۇ كىشىلهرنىڭ تۇغۇلىشى، ۋاپاتى ۋه ھاياتلىرىدىكى مۇھىم بۇرۇلۇش نوقتىلىرىنى تهشكىل قىلىدىغان ۋهقهلهر مۇقهددهسلهشتۈرۈلگهن. ھهر يىلى بۇ ۋهقهلهر يىل خاتىرسىده مهخسۇس ئىبادهت ۋه دىنىي مۇراسىملار بىلهن تهبرىكلىنىدۇ. ياشاپ، شهكىلده مهنىۋى ۋهقهلهرنى بۇ تهبرىكلىگهنده خاتىرىسىنى يىل ئىنسانلار

روھى لهززهت ئالىدۇ.

1.6.1. مۇقهددهس كۈن ۋه كېچىلهر

مۇقهددهس كۈن ۋه كېچىلهر كۆپ ھاللاردا پهيغهمبهرلهر، دىن ئىجاد قىلغۇچىلار مۇھىم ھاياتلىرىنىڭ كىشىلهرنىڭ ھېسابلانغان مۇقهددهس جهھهتتىن دىنىي ۋه ۋهقهلىرىنى خاتىرىلهش ئۈچۈن بېكىتىلگهن ۋاقىتلاردۇر. ئىنسانلار بۇ كۈن ۋه كېچىده ھهرخىل ئىبادهتلهرنى قىلىدۇ. بۇ ئهھۋال مۇسۇلمانلاردا بارائهت كېچىسى تهۋبه، ئهپۇ قىلىنىش كۈنى دهپ قوبۇل قىلىنغان بولسا، يهھۇدىلىكته روش ھاشانا ۋه يوم كىپور كۈنلىرى دهپ قوبۇل قىلىنغان. روش ھاشانا ۋه يوم كىپور كۈنلىرى يهھۇدىلىكته ئهڭ

مۇقهددهس كۈنلهر ھېسابلىنىدۇ. روش ھاشانا يهھۇدى كالىندارىدا ئىيۇل، ئاۋغۇست ئېيىغا توغرا كېلىدىغان بىر كائىناتنىڭ ھاشانا روش ئهقىدىسىده يهھۇدى تهبرىكلىنىدۇ. كۈن ئىككى ۋاقىتتا ئىككى بۇ يهھۇدىلار ئىپادىلهيدۇ. بهلگىلهشنى يېڭىدىن تهقدىرىنى ئىنساننىڭ ۋه ھاشانىڭ روشا كىپور يوم تىرىشىدۇ. ئۆتكۈزۈشكه بىلهن تهۋبه ۋه ئىبادهت كۈننى ئاخىرىدىكى ۋاقتىنىڭ تهۋبه كۈنلۈك ئون قىلىدىغان داۋام باشلاپ 1-كۈنىدىن كهففارهت كۈنىدۇر. يهھۇدى ئهقىدىسىده، ئىنساننىڭ روش ھاشانادا پىلان قىلىنغان بىر يىللىق تهقدىرى يوم كىپوردا ئاخىرقى شهكلىنى ئېلىپ مۆھۈرلىنىدۇ. بۇ سهۋهپتىن ھېچقانداق يهھۇدىلار كۈنده ئۇ كۈندۇر. بىر ئهھمىيهتلىك يهھۇدىلىكته كىپور يوم

ئىش قىلمايدۇ. پهقهتلا ئىبادهت ۋه تهۋبه بىلهن مهشغۇل بولىدۇ. ئىسا ھهزرىتى قىسمى كۆپ كېچىلهرنىڭ ۋه كۈن مۇقهددهس خرىستىئانلىقتا بىلهن مۇناسىۋهتلىكتۇر. خرىستىئانلار ھهزرىتى ئىسانىڭ ھاياتىنىڭ مۇھىم قىسىملىرىنى بىلهن ئۇلۇغلار ۋه مهريهم باشقا بۇنىڭدىن خاتىرلهيدۇ. بىلهن ئىبادهتلهر ھهرخىل بۇددىزمدىمۇ دىنلىرىدىن ھىندى بار. كېچىلهرمۇ كۈن، مۇقهددهس مۇناسىۋهتلىك بۇددانىڭ تۇغۇلىشى، ھهقىقهتنى تېپىشى ۋه نىرۋاناغا يېتىشى بىلهن مۇناسىۋهتلىك مۇقهددهس كۈنلهر بار. بۇددىستلار بۇ كۈنلهرده بۇدداغا دۇئا قىلىپ، ئۇنىڭ ھهيكىلىگه

ھهدىيه تهقدىم قىلىدۇ.

125

يهرلىرى ئىبادەت ۋە ئىبادەت دىنلاردا

1.6.2. بايرام ( ھېيت)لار

ھاياتىدىكى ئىنسانلار ئىگه. ئهھمىيهتكه مۇھىم ھاياتىدا ئىنسانلارنىڭ بايراملار مۇھىم ۋهقهلهرنى خۇشاللىنارلىق ۋهقه دهپ قارايدۇ. كۆپ قىسىم بايراملار خهلق تهرىپىدىن ئورنى ھاياتىدىكى ئىنسان بايراملارنىڭ دىنىي تهبرىكلىنىدۇ. شهكىلده كوللىكتىپ تېخىمۇ ئۆزگىچه. دىنىي جامائهتلهر دىنلىرىدىكى مۇھىم ھهقىقهتلهرنى ياكى ۋهقهلهرنى بىۋاسته ياشاش ئۈچۈن بايرام قىلىدۇ. بۇ بايراملاردا ئۆزلىرىنى باشقا ۋاقىتلارغا قارىغاندا

دىنلىرىغا تېخىمۇ مهھكهم باغلانغاندهك ھېس قىلىدۇ. (ھېيتى) بايرىمى ئىككى تهبرىكلهيدىغان ئورتاق مۇسۇلمانلارنىڭ ئىسلامدا بار. بۇلار رامىزان ۋه قۇربان ھېيتلىرىدۇر. رامىزان ئېيىدا روزا تۇتقان مۇسۇلمانلار بۇ ئىبادهتنى تاماملىغانلىقىنىڭ خۇشاللىقى بىلهن ھېيت قىلىدۇ. جامائهت بىلهن ھېيت

نامىزى ئوقۇپ بولغاندىن كېيىن ئۆزئارا ھېيتلىشىدۇ. روزا ھېيتتىن تهخمىنهن ئىككى ئاي ئون كۈن ئۆتكهنده قۇربان ھېيت تهبرىكلىنىدۇ. قۇربان ھېيت تۆت كۈن داۋام قىلىدۇ. ھېيتنىڭ بىرىنچى كۈنى ئهتىگهنده جامائهت قۇربانلىق كېيىن ھېيتلىشىلىدۇ. كېيىن نامازدىن ئوقۇلىدۇ. نامىزى ھېيت بىلهن كهلتۈرۈش قولغا رازىلىقىنى ئۇنىڭ ۋه يېقىنلىشىش ئاللاھقا كىشىلهر قىلالايدىغان يوقسۇللارغا قىسمىنى بىر گۆشىنىڭ قۇربانلىق قىلىدۇ. قۇربانلىق بىلهن مهقسىتى

تارقىتىپ بېرىدۇ. نىشانىسى. بىر ئورتاقلىقنىڭ ۋه ھهمكارلىق جهمئىيهتتىكى ھېيتلار ئىسلامدا موھتاج ياخشىلايدۇ. مۇناسىۋىتىنى ھېيتتا قالغانلار يىرىكلىشىپ مۇناسىۋىتى جهھهتته بۇ بولىدۇ. خۇشال كىشى ھهممه قىلىنىدۇ. ھهل ئېھتىياجى بولغانلارنىڭ

ھېيتنىڭ مۇسۇلمان خهلقلهر ئوتتۇرىسىدىكى ئهھمىيىتى زوردۇر. بۇلار: بار. بايرام ئۈچ قىلىنغان ئهمىر تهۋراتتا كىتاب مۇقهددهس يهھۇدىلىكته

فىسىخ، سوككوت ۋه شاۋۇئوت بايراملىرىدۇر. تهبرىكلهيدىغان خاتىرلهپ چىققانلىقىنى مىسىردىن يهھۇدىلارنىڭ فىسىخ: بايرامدۇر. مارت ۋه ئاپرىل ئايلىرى ئارىسىدا سهككىز كۈن ئۆتكۈزىدۇ. بۇ بايرامنىڭ

ئالاھىدىلىگى بايرام جهريانىدا بولدۇرغان (ئېچىتقان) خېمىرلىق تاماق يېمهيدۇ. شاۋۇئوت: تهۋراتنىڭ تهڭرى تهرىپىدىن يهھۇدىلارغا بېرىلگهنلىكىنى خاتىرلهپ ئىيۇن، شاۋۇئوت ئاتىلىدىغان دهپمۇ بايرام ھهپتىلىك بايرامدۇر. تهبرىكلىنىدىغان

ئىيۇل ئايلىرىدا تهبرىكلىنىدۇ. ئايلىنىپ چۆلده يىل 40 كېيىن چىققاندىن مىسىردىن يهھۇدىلار سوككوت: كۈندۇر. سهككىز بايرام بۇ بايرامدۇر. تهبرىكلىنىدىغان خاتىرلهپ يۈرگهنلىكىنى بايرىمىدا سوككوت يهھۇدىلار بايرامدۇر. بولىدىغان كۆپ ئويۇن–تاماشا بايرام بۇ

126

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

مىللى زىننهتلهپ، بىلهن تاللىرى ياغاچ تىكىپ، چېدىر بىر باغچىسىغا ئۆيلىرىنىڭ ئويۇنلار ئوينايدۇ.

دىنىي بايرىمىدۇر. ھهج يهنه يهھۇدىلىكته سوككوت ۋه شاۋۇئوت فسىخ، بېرىشقا ھهجگه قۇددۇسقا بايراملاردا بۇ يىلى ھهر يهھۇدىلار ئاساسهن ھۆكۈملهرگه مهجبۇردۇر. سۇلايمان مابهدى يىقىلغانلىقى ئۈچۈن كۈنىمىزده ھهج ئىبادىتى سىمۋوللۇق

شهكىلده قىلىنىدۇ. يهھۇدىلىكته بۇ ئۈچ بايرامدىن باشقا بايراملارمۇ بار. خرىستىئانلىقتا ھهزرىتى ئىسانىڭ تۇغۇلىشى، ئۆلۈمى، تىرىلىشى، ئاسمانغا ئۆرلىشى قاتارلىق ۋهقهلهرنى خاتىرلهش ئۈچۈن ئىككى مۇھىم بايرام بار. بۇلار: روژېستوۋا ۋه

تىرىلىش كۈنى بايرىمىدۇر. دۇنياغا ئىسانىڭ ھهزرىتى قىلىنغان قوبۇل دهپ ئوغلى تهڭرىنىڭ روژېستوۋا: كېلىشىنى خاتىرلهش ئۈچۈن تهبرىكلىنىدۇ. بۇ بايرامنىڭ ۋاقتى ھهققىده خرىستىئانلار 25-دىكابىردا، روژېستوۋانى پروتهستانلار ۋه كاتولىك بار. ئىختىلاپ ئوتتۇرىسىدا

ئورتودوكسلار بولسا 6-يانۋاردا تهبرىكلهيدۇ. روژېستوۋادا خرىستىئانلار مۇراسىم ئۆتكۈزىدۇ. ئۆيمۇ-ئۆي بېرىپ ھۆكمهت (دىنىي ناخشىلار) ئوقۇپ ئۆزئارا ھهدىيه بېرىشىدۇ. يهنه بۇ بايرامدا دوختۇرخانا ۋه يېتىم بالىلار زىيارهت قىلىنىدۇ. روژېستوۋا دهرىخى ۋه روژېستوۋا بوۋاي روژېستوۋا بايرام تهبرىكىنىڭ روژېستوۋا ئۆيلىرىنى خرىستىئانلار بايرىمىدا روژېستوۋا ئالاھىدىلىكىدۇر. مۇھىم ئهڭ

دهرىخى بىلهن زىننهتلهيدۇ. خاتىرلهپ تىرىلىشىنى كېيىن ئۆلگهندىن ئىسانىڭ ھهزرىتى كۈنى: تىرىلىش تهبرىكلىنىدىغان بايرامدۇر. بۇ بايرامدىن ئىلگىرى 40 كۈنلۈك تهۋبه ۋه پهرھىز ۋاقتى بار. بۇ 40 كۈنلۈك ۋاقىتنىڭ ئاخىرقى جۈمه كۈنى ھهزرىتى ئىسانىڭ كرېستقا مىخلانغانلىق كۈنى دهپ خاتىرلىنىدۇ. بۇ كۈنىنى ئىبادهت بىلهن ئۆتكۈزىدۇ. جۈمهدىن ئىككى كۈن كېيىنكى دۈشهنبه كۈنى تىرىلىش كۈنى بايرىمى يهنى ھهزرىتى ئىسانىڭ تىرىلىش كۈنى دهپ تهبرىكلىنىدۇ. باھاردا تهبرىكلىنىدىغان تىرىلىش كۈنى بايرىمىنىڭ تارىخى ئۆزگىرىپ تۇرىدىغانلىقى ئۈچۈن ئېنىق ۋاقتى چىركاۋ مهسئۇللىرى تهرىپىدىن ھهر يىلى

يېڭىدىن بېكىتىلىدۇ. تهبرىكلىنىش بۇلارنىڭ بار. بايراملار كۆپلىگهن تهبرىكلىنىدىغان ھىندۇئىزمدا كهڭ- بۇددىستلار بۇددىزمدا ئۆزگىرىدۇ. قاراپ ماكاندىن-ماكانغا ۋاقتى ۋه شهكلى كۈلهمده تهبرىكلهيدىغان ۋهساك بايرىمى بار. ۋهساك بايرىمى بۇددانىڭ تۇغۇلىشى، ئېيىنىڭ ماي خاتىرلهپ، بارغانلىقىنى يېتىپ نىرۋاناغا ۋه ئېرىشىشى ھهقىقهتكه ۋه بۇتخانىلاردا بۇددىستلار ئهر-ئايال بايرامدا بۇ تهبرىكلىنىدۇ. كۈنىده تولۇنئاي مۇقهددهس يهرلهرده ئايلىنىپ يۈرۈپ ئىبادهت قىلىدۇ. يهنه يول، بۇتخانا ۋه ئۆيلهرنى

زىننهتلهيدۇ.

127

يهرلىرى ئىبادەت ۋە ئىبادەت دىنلاردا

دىنلارنىڭ ئىبادەت يهرلىرى .2

ئىبادهت دېگهن ۋاقتىمىزدا بىر يهرگه جهم بولۇپ قىلىنىدىغان ئىبادهت يهرلىرى ئهقلىمىزگه كېلىدۇ. ھهممه دىنلاردا بىر يهرده ئىبادهت قىلىش ئېھتىياجى سهۋهبىدىن ۋاقىتنىڭ ئۆتىشىگه ئهگىشىپ ئىبادهت يهرلىرى بىنا قىلىنغان. بۇ ئىبادهت يهرلىرى دىنلارنىڭ ئالاھىدىلىكى، جۇغراپىيىلىك ئورنى ۋه مهدهنىي ئادهتلىرىگه قاراپ شهكىل ئالغان. ئىبادهت يهرلىرىگه ئىبادهت قىلىنىدىغان يهر دېگهن مهنىنى ئىپادىلهيدىغان

مابهت دېگهن ئىسىم بېرىلگهن. كهبهدۇر. مهككىدىكى يېرى ئىبادهت تۇنجى يۈزىدىكى يهر قۇرئانى-كهرىمده ئىسلام يېرىدۇر. ئىبادهت تۇنجى مۇسۇلمانلارنىڭمۇ كهبه بولغان قهلبى ئىسلامنىڭ مهككىنىڭ سىرتىغا تارقالغان ۋاقىتتا مۇسۇلمانلار ياشاۋاتقان يهرلىرىگه ئىبادهت يهرلىرى مهسجىد يهر مهناسىدىكى سهجده قىلىنىدىغان يهرلىرىگه ئىبادهت بۇ قىلغان. بىنا ئىسمى بېرىلگهن. مهسجىدلهرنىڭ چوڭى جامى دېيىلگهن. كۈنىمىزده ھهر ئىككىلىسى

مۇسۇلمانلارنىڭ ئىبادهت يهرلىرىنىڭ ئىسمى بولۇپ قوللىنىلماقتا. مهسجىد ۋه جامىلهرنىڭ مهلۇم روللىرىغا قاراپ ئىسىملهندۈرۈلگهن بهزى يهرلىرى بار. بۇلار مىھراپ، مۇنبهر ۋه تهبلىغ ئورنىدۇر. ناماز ئوقۇغان ۋاقىتتا ئىمامنىڭ تۇرىدىغان يېرى مىھراپ، خۇتبه ئوقۇلىدىغان يهر مۇنبهر، تهبلىغ قىلىدىغان يهر تهبلىغ ئورنى يېتىشهلمىگهنلهرگه ۋاقتىدا جامائهتكه يېرى، مۇئهززىن جامىلهرده بهزى دېيىلىدۇ. ئوقۇشى ناماز سۇلتانلارنىڭ جامىلهرگه سالغان سۇلتانلار ئورنى، جامائهت ئاخىرقى ئۈچۈن ئايرىلغان ھۇنكار (پادىشاھ) ئورنى سېلىنغان. ئهزان مۇنارلىرى بىلهن تاھارهت

ئالىدىغان فونتانلىق كۆل (شادىرۋان) جامىلهرنى تاماملىغان يهرلهردۇر. ئۈچۈن بولغانلىقى يهرلهر قىلىدىغان ئىبادهت ئاللاھقا جامىلهر ۋه مهسجىد مهدهنىيىتىده ئىسلام چۈنكى يوقتۇر. ھهيكهل ۋه رهسىم يهرلهرده بۇ مۇقهددهستۇر.

رهسىم ۋه ھهيكهل مهۋجۇت بولغان يهرلهرده ئىبادهت قىلىش ياخشى ئهمهستۇر. يهھۇدىلىكته ئىبادهت يېرى مابهت مهركهزلىرىدۇر. بۇ مابهت بولسا تۇنجى قېتىم پادىشاھ سۇلايمان (سۇلايمان ئهلهيھىسسالام) تهرىپىدىن بىنا قىلىنغان قۇددۇستىكى تامامهن مابهت بۇ 70-يىلى مىلادى ھامىكداش)دۇر. (بهت مابهدى سۇلايمان توختىتىپ قىسمى بىر ئىبادهتلهرنىڭ قىلىنغان ئهمىر تهۋراتتا ئۈچۈن يىقىلغانلىقى قويۇلغان. كۈنىمىزده كۈندىلىك ئىبادهتلهر مابهدنى تهمسىل قىلىدىغان سىناگوگ دهپ

ئاتىلىدىغان ئىبادهت يهرلىرى ياكى ھهرقانداق بىر يهرده قىلىنماقتا. كوللىكتىپ يهردۇر. قىلىنىدىغان ئىبادهت كوللىكتىپ يهھۇدىلىكته سىناگوگ ئىبادهت قىلىش بالاغهتكه يهتكهن (ئهڭ كىچىگى 13 ياش) ئهڭ ئاز ئون كىشى بىلهن قىلىنىدۇ. ئىبادهتكه ھاھام ياكى جامائهتتىن بىرسى رهھبهرلىك قىلىدۇ. سىناگوگلارنىڭ

128

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

مهلۇم بىر بىناكارلىق ئالاھىدىلىگى يوق. رايونلارغا ئاساسهن شهكلى ئۆزگىرىپ تۇرىدۇ. لېكىن بارلىق سىناگوگلاردا ئۈچ نهرسه مۇتلهق بولىشى كېرهك. بۇلار: ئارۇن-ھاكۇدهش تهۋادۇر. ۋه لامپا) تۇرۇدىغان يېنىپ (داۋاملىق نهر-ھاتامىد ئىشكاپ)، (مۇقهدهس ئارۇن-ھاكۇدهش ئىچىده قول يازما تهۋرات تومارلىرى بولغان بىر ئىشكاپتۇر. بۇ بىر جهھهتتىن سىناگوگدىكى مىھراپنى ئىپادىلهيدۇ. نهر-ھاتامىد بولسا يېنىپ تۇرىدىغان بىر لامپىدۇر. تهۋا بولسا ئارۇن-ھاكۇدهشنىڭ ئۇدۇلىدا يهر ئالغان بىر يهردۇر. ئىبادهت جهريانىدا ئارۇن-ھاكۇدهشتىن چىقىرىلغان تهۋرات تۇمارى ھاھام تهرىپىدىن بۇ يهرده

ئوقۇلىدۇ. رهسىم سىناگوگلارغا بار. مۇقهددهسلىكى ئوخشاش جامىلهرگه سىناگوگلارنىڭ قىلىش ئىبادهت يهرده بار نهرسىلهر بۇ چۈنكى بولمايدۇ. قويۇشقا ھهيكهل ۋه بېشى كىرىلىدۇ. يۆگهپ باشنى ۋه كىيىپ كىيىم ئۇيغۇن سىناگوگقا چهكلهنگهن. ئۇچۇق كىرىش تهڭرىگه ھۆرمهتسىزلىك ھېسابلىنىدۇ. بۇنىڭ ئۈچۈن يهھۇدى ئهرلهر ئاياللارمۇ كىيىۋالىدۇ. نهرسه بىر ئوخشايدىغان دوپپىغا ئاتىلىدىغان دهپ «كىپا»

باشلىرىنى يۆگهيدۇ. تۈپهيلىدىن زۇلۇم ئىدى. يوق يېرى ئىبادهت باشلانغۇچىدا خرىستىئانلىقنىڭ تۇنجى خرىستىئانلار ئىبادهتلىرىنى مهخپى يهرلهرده قىلاتتى. 4-ئهسىرده خرىستىئانلىق رىملىقلار تهرىپىدىن ئهركىن قۇيۇپ بېرىلگهندىن كېيىن ئىبادهت يهرلىرى بىنا قىلىنىشقا ۋه كىچىك كاتهدرال، بولغانلىرى كۆركهم ۋه بۈيۈك يهرلىرىنىڭ ئىبادهت باشلىدى.

ئاددى بولغانلىرى چىركاۋ دېيىلىدۇ. ئىبادهت بۇ بار. ئالاھىدىلىگى ئورتاق كۆپلىگهن كاتهدرالنىڭ ۋه چىركاۋ يهرلىرىنىڭ چوڭ دهرۋازىسى شهرق تهرهپته بولىدۇ. دهرۋازىنىڭ دهل ئۇدۇلىدا ۋاپتىز (سۇغا چۆمۈلدۈرۈش)، گۇناھ ئېتىراپى ۋه نىكاھ مۇراسىملىرى قىلىنىدىغان مىھراپ بار. راھىپ سۆز قىلىدىغان تهبلىغ ئورنىمۇ بۇ يهردىدۇر. مىھراپ ۋه تاملار ھهزرىتى ئىسا ۋه ئۇلۇغلارنىڭ رهسىم ۋه ھهيكهللىرى بىلهن بىزهلگهن. كاتولىك مهزھىبىگه ئائىت چىركاۋلارنىڭ كىرىش تهرىپىده مۇقهددهس سۇ توشقۇزۇلغان بىر قاچا بولىدۇ. يهنه خرىستىئان بار. يهرلهر ئايرىلغان ئۈچۈن ئهتىرتى مۇزىكا تهرىپىده ئىكى مىھراپنىڭ ئىبادهت يهرلىرىده ئاياللار، ئهرلهر ۋه بالىلار بىرلىكته ئولتۇرىدۇ. ئىبادهت يهرلىرىده

بېشىنى يۆگهش مهجبۇرىيىتى يوق. لېكىن بولمىسىمۇ، ئهنئهنىسى قىلىش ئىبادهت بىلهن جامائهت ھىندۇئىزمدا يېرى سېلىنىدىغان مابهتلهرنىڭ بار. ئهھمىيىتى ئالاھىده يهرلىرىنىڭ ئىبادهت يۇلتۇزلارنىڭ ئهھۋالى ۋه مانتىرا دهپ ئاتىلىدىغان مۇقهددهس نوملارغا قاراپ بېكىتىلىدۇ. بېكىتىش ئىشىنى براھمان دهپ ئاتىلىدىغان راھىپلار قىلىدۇ. راھىپ دۇنيانى كۆتۈرۈپ

129

يهرلىرى ئىبادەت ۋە ئىبادەت دىنلاردا

تۇنجى كهلگۈدهك تهڭ بېشىغا يىلاننىڭ مۇقهددهس ئىشىنىلىدىغان تۇرۇۋاتقانلىقىغا قۇزۇقنى يهرگه قاقىدۇ. بۇنىڭدىن كېيىن مابهتنىڭ سېلىنىشى تاماملىنىدۇ.

يۇيۇنۇش زال، تۆۋرۈكلۈك ھويلا، ھوجرا، كۆپلىگهن بۇتخانىلىرى شهھهر ھهتتا مهكتهپ ماناستىر، بۇتخانىلاردا بهزى ئالىدۇ. ئىچىگه ئۆز كۆلچهكلىرىنى دۇختۇرخانىلارمۇ بار. بۇ جهھهتتىن شهھهر مابهتلىرى كۈللىيهگه (ھهممه نهرسه تهل

بولغان يهرگه) ئوخشايدۇ. بۇددىزمدا ئىبادهت يهرلىرى بۇت ئۆيى مهنىسىنى ئىپادىلهپ، پاگودا دېيىلىدۇ.

پاگودالاردا بۇددانىڭ ھهيكهللىرى بار.

131

6-باب. دىنلاردا ئهخلاق ئاساسلىرى

توغرىلىق .1

توغرىلىق بىر كىشىنىڭ سۆز، چۈشهنچه، ھهرىكهتلىرىده توغرا ۋه دۇرۇست بولىشى دېگهنلىكتۇر. باشقىچه ئېيتقاندا، توغرىلىق شهخسنىڭ ئۆزى بىلهن سۆزىنىڭ ئوخشاش يهھۇدىلىكته: مهسىلهن بېرىلگهن. ئهھمىيهت دىنلاردا بارلىق توغرىلىققا بولىشىدۇر. «باشقىسىنىڭ مېلىنى ئوغرىلاش، ھىله قىلىش، يالغان ئېيتىش ۋه يالغان يهرگه قهسهم چهكلهنگهن.» قىلمىشلار ناچار بولىدىغان توسالغۇ بولۇشقا توغرا قاتارلىق قىلىش يهھۇدىلىكنىڭ مۇقهددهس كىتابى تهۋراتتا بۇ ھهقته مۇنداق دېيىلگهن: «ئوغرىلىق قىلماڭلار، ھىيلىگهرلىك قىلماڭلار ۋه سهۋهپسىز يالغان ئېيتماڭلار، مېنىڭ ئىسمىم بىلهن

يالغان يهرگه قهسهم قىلماڭلار.» (لهۋىللهر، 19: 12-11) ئىنجىلدا ھهزرىتى ئىسا راستچىللىق ھهققىده ئىنسانلارغا ئاگاھلاندۇرۇش بېرىپ: «ئهڭ كىچىك ئىشلاردا توغرا بولۇشنى ئهمهلگه ئاشۇرالىغانلار، بۈيۈك ئىشلاردىمۇ توغرا بولالايدۇ. كىچىك ئىشلاردىمۇ توغرا بولالمىغانلار، ھهرقانداق بىر ۋاقىتتا توغرا بولۇشنى

ئهمهلگه ئاشۇرالمايدۇ» دېگهن. (لوقا، 16: 10)قىلىدىغان تهسىر (ئهمهللىرىگه) قارماسىغا كىشىنىڭ توغرىلىق ھىندۇئىزمدا تۈزىتىدۇ. قارماسىنى كىشىنىڭ توغرىلىق بىرىدۇر. پرىنسىپلاردىن ئهخلاقى مۇھىم بۇنىڭ بىلهن ئادهم قايتا-قايتا دۇنياغا كېلىش ئازابىدىن قۇتۇلغان بولىدۇ. كۈنىمىزده پرىنسىپ ئاساسى توغرىلىق بۇددىزمدا بولغان بىرسى دىنلىرىدىن بۈيۈك دۇنيانىڭ يېتىپ نىرۋاناغا قۇتۇلۇپ، ئازاپ-ئوقۇبهتلىرىدىن دۇنيانىڭ بۇددىزمدا قىلىنىدۇ. ۋه ھۇزۇر بېرىپ، يېتىپ نىرۋاناغا ئىنسانلار ئۆتىدۇ. توغرىلىقتىن يولى بېرىشنىڭ بهختنى قولغا كهلتۈرۈش ئۈچۈن چۈشهنچىسى، نىيىتى، قارارى، سۆزى، ھهرىكىتى،

كهسپى، قىسقىسى ھاياتىنىڭ ھهر باسقۇچىدا توغرا بولىشى كېرهك. ئهمىرلىرى دىنىنىڭ ئىسلام توغرىلىق ئۈچۈن بولغانلىقى پايدىلىق ئىنسانلارغا مۇسۇلمانلارغا ۋه ئهلهيھىسسالام پهيغهمبهر قۇرئانى-كهرىمده ئالغان. يهر ئارىسىدا خىتاپ قىلغان بىر ئايهتته ئاللاھتائالا مۇنداق دهيدۇ: «(ئى مۇھهممهد!) ئاللاھ سېنى بۇيرۇغاندهك توغرا يولدا بولغىن، ساڭا ئىمان ئېيتقانلارمۇ توغرا يولدا بولسۇن. (مهنئى قىلىنغان ئىشلارنى قىلىپ) ئاللاھنىڭ چهكلىرىدىن چىقىپ كهتمهڭلار، -112 سۈرىسى، (ھۇد تۇرغۇچىدۇر.» كۆرۈپ قىلمىشىڭلارنى ئاللاھ شۈبھىسىزكى،

132

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ئايهت) قۇرئانى-كهرىمده توغرا بولۇشنىڭ يوللىرى كۆرسىتىلگهن. قۇرئانى-كهرىمدىكى نهسىھهتلهرگه ئاساسهن توغرا بولۇش ئۈچۈن، توغرا بولغانلار بىلهن بىرگه بولۇش ۋه

توغرا ئىنسانلار بىلهن دوست بولۇش لازىمدۇر. (تهۋبه سۈرىسى، 119-ئايهت)پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالام بىر ھهدىسىده توغرىلىقنىڭ ئىسلام دىنىدىكى ئهھمىيىتى ياخشىلىق ياخشىلىققا، توغرىلىق دېگهن: «شۈبھىسىز، مۇنداق توختىلىپ ھهققىده توغرا نهزىرىده ئاللاھ ئادهتلهنسه، سۆزلهپ توغرا كىشى بارىدۇ. ئېلىپ جهننهتكه ئىنسان دهپ يېزىلىدۇ. يهنه شۈبھىسىز، يالغان ئهسكىلىككه، ئهسكىلىك جهھهننهمگه ئېلىپ بېرىدۇ. كىشى يالغان ئېيتىۋىرىپ، ئاللاھ نهزىرىده يالغانچى دهپ يېزىلىدۇ.»

(رىيازۇسسالىھىن تهرجىمىسى، 86 /1) دىنلارنىڭ باشقا ۋه ئىسلامنىڭ توغرىلىق كۈرۈۋالالايمىزكى، شۇنى بۇلاردىن ئىنساندا بولىشىنى تهلهپ قىلىدىغان ئهڭ مۇھىم ئالاھىدىلىكلىرىدىن بىرسىدۇر. ھهتتا شۇنداق دېيىشكه بولىدۇكى، بارلىق دىنلارنىڭ ئاساسى مهقسىدى توغرا، دۇرۇست ۋه ئىشهنچىلىك ئىنسانلار يېتىشتۈرۈشتىن ئىبارهتتۇر. بۇ سهۋهپتىن تارىخ بويىچه بارلىق ئاشۇرۇش ئهمهلگه بولىشىنى توغرا ئىنسانلارنىڭ رهھبهرلهر دىنىي ۋه پهيغهمبهرلهر

ئۈچۈن تىرىشچانلىق كۆرسهتكهن.

پاكىزلىق .2

دىنلارنىڭ ئهمىر-چهكلىمىلىرى تهتقىق قىلىنغان ۋاقىتتا ھهممىسىده شهخس ۋه جهمئىيهتكه بولغان پايدىسىغا دىققهت قىلىۋاتقانلىقىنى كۆرگىلى بولىدۇ. بۇ جهھهتته دىنلار شهخس ۋه جهمئىيهتكه نىسبهتهن پايدىلىق بولغان پاكىزلىققا ناھايىتى ئهھمىيهت

بېرىدۇ. دىنلاردا پاكىزلىق ماددى ۋه مهنىۋى دهپ ئىككى قىسىمغا ئايرىلىدۇ. بهزى دىنلاردا ئهھمىيهت نىسبهتته ئوخشاش ئىككىلىسىگه ھهر دىنلاردا بهزى پاكىزلىققا، مهنىۋى

بېرىدۇ. توختالغان. ئالاھىده ئۈستىده پاكىزلىك مهنىۋى ۋه ماددى يهھۇدىلىك يۇيۇنىشى، ئۈچۈن قىلىشى خوش ئاللاھنى «ئىنسان قارىشىچه، يهھۇدىلىكنىڭ پاكىزلىنىشى ۋه ھهر تۈرلۈك خام-خىياللاردىن پاكىزلىنىشى كېرهك.» (ئىشايا، 1، 17-16)

ھهزرىتى قىلىدۇ. ئاساس مهنىۋىياتنى چۈشهنچىسى پاكىزلىق خرىستىئانلىقتا ئىسا تاشقى پاكىزلىققا قارىغاندا ئىنساننىڭ ئىچكى پاكىزلىقى ھهققىده تېخىمۇ كۆپ قارىغانلارنى سهل پاكىزلىققا ئىچكى بېرىپ ئهھمىيهت پاكىزلىققا تاشقى توختالغان. ھهزرىتى ئىسا مۇنداق ئاگاھلاندۇرغان: «قهلبىڭىز بارلىق ناچار خىياللاردىن پاكىزلىنىپ بولغاندىن كېيىن ھهرىكهتلىرىڭىز بىلهن ماڭا چوقۇنۇڭ.» بۇنىڭ بىلهن بىرلىكته بۇ دىنلاردا سىرتقى پاكىزلىققىمۇ سهل قارالمىغان. ھىندۇئىزمنىڭ كۆپلىگهن كىتابلىرىدا

133

ئاساسلىرى ئهخلاق دىنلاردا

مۇنچىغا چۈشۈش ئۇسۇلى، ۋاقتى ۋه پايدىلىرى ھهققىده تهپسىلى توختالغان مهزمۇنلار بار.

پاكىزلىققا ئىسلامنىڭ بهرگهن. ئهھمىيهت زور ناھايىتى پاكىزلىققا دىنى ئىسلام بهرگهن ئهھمىيىتى تۈپهيلىدىن، پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالامغا تۇنجى كهلگهن ئايهتلهرده پاكىزلىق تىلغا ئېلىنغان. جانابى ئاللاھ بۇ ئايهتلهرده پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالامغا مۇنداق دېگهن: «ئى (ۋهھيى نازىل بولغان چاغدا) كىيىمگه چۈمكىلىۋالغۇچى (پهيغهمبهر!) تۇر! (ئىنسانلارنى) ئاللاھنىڭ ئازابىدىن ئاگاھلاندۇر! پهرۋهردىگارىڭنى ئۇلۇغلا! يىراق ئىشلاردىن) قالدۇرىدىغان ئازابقا (يهنى ئازابتىن تۇت. پاك كىيىمىڭنى بول.» (مۇددهسىر سۈرىسى، 1-5-ئايهتلهر) بۇنىڭغا ئوخشاش پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالام ۋه ئۇنىڭ ۋاستىسى بىلهن مۇسۇلمانلارغا كىيىملىرىنى پاكىز تۇتۇشقا، جىسمانى پاكىزلىققا ئهمىر پاكىزلىققىمۇ مهنىۋى بىلهن تۇرۇش يىراق ئىشلاردىن ناچار قىلىپ، دىققهت

قىلغان. (نىسا سۈرىسى، 36-ئايهت)يېمهك-ئىچمهك، بهدهن، ئىنساننىڭ ۋاقىتتا دېيىلگهن پاكىزلىق ئىسلامدا كىيىم–كېچهك، تۇرۇۋاتقان مۇھىت ۋه ئهتراپىنىڭ پاكىز تۇتىلىشى، كۆڭۈلنىڭ ھارام دهپ قارالغان ناچار پىكىرلهردىن پاكىزلىنىشىنى كۆرسىتىدۇ. بۇ سهۋهپتىن مۇسۇلمانلار

كۈندىلىك تۇرمۇش ۋه ئىبادهتلىرىده پاكىز بولىشى كېرهك.خۇلاسه قىلىپ ئېيتقاندا، دىنلاردا ئىنساننىڭ جىسمانىي جهھهتته پاكىز بولىشى مهنىۋى جهھهتته پاكىز بولىشى بىلهن بىرلهشكهندىلا ئاندىن ھهقىقى پاكىزلىق مهيدانغا كېلىدىغانلىقى سۆزلهنمهكته. شۇڭا ئىنسانلار كىيىم-كېچهكلىرى، بهدىنى ۋه مۇھىتىنى پاكىز تۇتقاندهك قهلبىنىمۇ پاكىز تۇتىشى كېرهك. چۈنكى ھهممه جهھهتته پاكىز بولغان ئىنسان ئۆزىگه ئىشىنىدىغان، ھهممه نهرسىنىڭ ياخشى تهرىپىنى كۆرىدىغان، يامانلىق ئويلىمايدىغان، نازاكهتلىك ۋه بهختلىك ئىنساندۇر. مۇشۇنداق ئىنسانلاردىن تهركىپ كېلىدۇ. قولغا بهخت-سائادهت ۋه ھۇزۇر-ھالاۋهت ئىتتىپاقلىق، جهمئىيهتته تاپقان

بۇنداقتا دىننىڭ مهقسىدىمۇ ئهمهلگه ئاشقان بولىدۇ.

ياخشىلىق ۋە ياردەملىشىش .3

مىھرى-شهپقهت سۆيگۈ، قهلبىگه ئىنساننىڭ ياردهملىشىش ۋه ياخشىلىق تهشكىل ئاساسىنى ھهمكارلىشىشنىڭ ئىجتىمائىي يهرلهشتۈرىدىغان، تۇيغۇلىرىنى قىلىدىغان تهشهببۇس يېتىلدۈرۈشنى ئهخلاق گۈزهل پهزىلهتلهردۇر. قىلىدىغان دىنلار ياخشىلىق قىلىش ۋه ياردهملىشىشكه ناھايىتى ئهھمىيهت بېرىدۇ. بۇ سهۋهپتىن ياردهم قىلىش بارلىق دىنلارنىڭ ئورتاق دېيىشكه بولىدۇكى، ياخشىلىق قىلىش ۋه

ئالاھىدىلىكلىرىدىن بىرىدۇر.

134

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

يېتىشىچه كۈچىنىڭ شهخس ھهر تهۋراتتا، كىتابى مۇقهدهس يهھۇدىلىكنىڭ خهير-ساخاۋهت قىلىشقا ئهمىر قىلىنغان. يهھۇدى ئالىملىرىنىڭ قارىشىچه، بۇ ھۆكۈم باي ياكى كهمبهغهل بولسۇن ھهممىگه ئورتاقتۇر. ھهممه ئادهم كۈچى يهتكهن نىسبهتته ياردهم قىلىشى كېرهك. يهنه تهۋراتنىڭ قارىشىچه، ئىنسانلار يۇمشاق خۇيلۇق بولىشى ئۈچۈن ياخشىلىق قىلىشى، پېقىر-يۇقسۇل ۋه ياردهمگه موھتاج كىشىلهرگه ياردىمىنى

ئايىماسلىقى كېرهك. ياردهملىشىشنىڭ ۋه ياخشىلىق ئىنجىلدا كىتابى مۇقهددهس خرىستىئانلىقنىڭ ئهھمىيىتى ھهققىده كۆپ توختالغان. ھهزرىتى ئىسا ئهبهدى بهختنى قولغا كهلتۈرۈش ئۈچۈن ياخشى ئىشلارنى قىلىشنى ۋه ياردهمگه موھتاجلارغا ياردهم بېرىشنى نهسىھهت قىلغان. ئۇ ياخشىلىق قىلغان ۋاقىتتا جاۋاب قايتۇرۇلۇشىنى ئويلىماي قىلىشنىلا بۇيرۇپ،

پهقهتلا ئۆزىگه ياخشىلىق قىلغانلارغا ياخشىلىق قىلىشنى قاتتىق تهنقىد قىلغان. ھىندۇئىزم ۋه بۇددىزمدا ياخشىلىق ۋه ياردهملىشىش شهخسنىڭ ئهبهدى بهختنى قولغا كهلتۈرۈشىنىڭ يولى دهپ كۆرسىتىلگهن. بۇددىزمنىڭ قۇرغۇچىسى بۇددا ئىنسان يېتهرلىك سالماسلىقنىڭ زىيان باشقىلارغا ئۈچۈن، ئېرىشىش بهختكه ئهبهدىي ئوتتۇرىغا ئىكهنلىكىنى شهرت قىلىشنىڭ ياخشىلىق ئىنسانلارغا بولمايدىغانلىقى،

قويغان. ئهمىر دىنى ئىسلام ئالدىراش قىلىشقا ياردهم ئىنسانلارغا ۋه قىلىش ياخشىلىق قىلغان مۇھىم ۋهزىپىلهردىن بىرى. جانابى ئاللاھ قۇرئانى-كهرىمده بۇ ھهقته مۇنداق شېرىك نهرسىنى ھېچقانداق ئۇنىڭغا قىلىڭلار، ئىبادهت «ئاللاھقا دهيدۇ: خوشنا، يېقىن يېتىم،-يوقسۇل، ئورۇق-تۇققان، ئاتا-ئانا، كهلتۈرمهڭلار، مۇساپىر يولۇچى، سهپهرداش)، (ساۋاقداش، ھهمراھ ياندىكى خوشنا، يىراق ئاللاھ شۈبھىسىزكى، قىلىڭلار. ياخشىلىق كىشىلهرگه ئاستىڭلاردىكى قول ۋه ياقتۇرمايدۇ.» مۇتهكهببىرلهرنى ۋه ماختانچاق چاغلايدىغان بىلهرمهن ئۆزىنى

(نىسا سۈرىسى، 36-ئايهت)

ياخشىلىق قىلىنغان قىلماي خىجىل ئۇلارنى تهگمهي، غورورىغا ئىنسانلارنىڭ «دىن ئهلهيھىسسالام: پهيغهمبهر ياخشىسىدۇر. ئهڭ گۈزهللىكلهرنىڭ ئىسلامدا قېرىندىشىغا بىلدۈرمهستىن ياردهم قىلغان ئادهمگه ئاللاھ دۇنيا ۋه ئاخىرهتته ياردهم

قىلىدۇ.» دېگهن. (بهيھاقى، «جامىئۇس سهغىر»، «شابۇل ئىمان»)ئىسلام ۋه باشقا دىنلاردا ياخشىلىق قىلىشنىڭ بىر نهچچه يولى بار. ياخشىلىق قىلىش ۋه ياردهم قىلىش ئۈچۈن مۇتلهق باي بولۇش شهرت ئهمهس. يوقسۇلغا پۇل بېرىش بىر ياخشىلىق بولغىنىدهك، يولۇچىغا يول كۆرسىتىپ بېرىشمۇ بىر ياخشىلىقتۇر. قارىتا ئىنسانلارغا ياخشىلىقتۇر. بىر يوقلاشمۇ كېسهللهرنى ۋه يېتىملهر ياشانغانلار، ياخشى مۇئامىله قىلىش ۋه كۈلۈمسىرهشمۇ بىر ياخشىلىقتۇر. ھهتتا كىشى ئۆز قهلبىده

135

ئاساسلىرى ئهخلاق دىنلاردا

ئىنسانلارنىڭ ئازاپ-ئوقۇبهتلىرىنى ئويلاپ ئىچ ئاغرىتىشمۇ بىر ياخشىلىقتۇر. چۈنكى خىيالىدا كىشىنىڭ ۋاقىتلاردا بولمىغان ئىمكانى قىلىش ياردهم ئۇسۇلدا بىر مهلۇم گۈزهللىشىشىگه جهھهتتىن ئهخلاقى شهخسنىڭ ئۇ ئويلىشى قىلىشنى ياخشىلىق كهلتۈرۈشكه قولغا بهخت-سائادىتىنى مهڭگۈلۈك ئىنساننىڭ بۇلار بولىدۇ. سهۋهپ

تۈرتكه بولىدۇ. قۇرئانى-كهرىمده ياخشىلىقلار مۇتلهق نهتىجىسىنى كۆرىدۇ، دېيىلگهن. ئاللاھتائالا مۇنداق ھهقته بۇ ئو قايتۇرىدۇ. جاۋابىنى ياردهملهرنىڭ ۋه ياخشىلىق قىلىنغان كىرىدۇ.» جهننهتكه قىلغانلار ئىش ياخشى مۆمىنلهردىن «ئهر-ئايال دېگهن:

(نىسا سۈرىسى، 7-8-ئايهت)

چوڭلارغا هۆرمهت .4

بۇ ئىنسانلاردۇر. بولغان ئۈستۈن جهھهتته تهجرىبه ۋه بىلىم ياش، چوڭلار توپلىشىپ مهسىلهن: قىلىدۇ. تهلهپ ھۆرمهت كىچىكلهردىن چوڭلار سهۋهپتىن ئولتۇراقلاشقان يهرلهرده ئۆزلىرىگه يهر بېرىلىشىنى، سۆزلىرىنىڭ تىڭشىلىشىنى، ئۆزلىرىگه قارىتا ھۆرمهتسىزلىك قىلىنماسلىقىنى ئۈمىد قىلىدۇ. ھهر ئادهمنىڭ ياشانغاندىن كېيىن باشقا ۋه ئىسلام چۈنكى ئهھۋالدۇر. تهبىئى قىلىشى تهلهپ ھۆرمهت كىچىكلهردىن

دىنلاردا چوڭلارغا ھۆرمهت قىلىش ئهمىر قىلىنغان. چوڭلارغا ھۆرمهت قىلىش ئالدى بىلهن ئائىله چوڭلىرىدىن يهنى ئاتا-ئانىدىن باشلىنىدۇ. ئائىلىنىڭ ئاساسىنى تهشكىل قىلىدىغان ئانا ۋه دادا شهخسنىڭ ئۆسۈپ-يېتىلىشىگه كۆپ ئهجىر سىڭدۈرىدۇ. بۇ سهۋهپتىن، دىنلار ئاتا-ئانىغا ھۆرمهت قىلىشنى بىرىنچى ئورۇنغا قويغان. ھهزرىتى مۇساغا ئهۋهتىلگهن ئون ئهمىردىن بىرسىده: «ئانا ۋه داداڭغا ھۆرمهت قىل» (چىقىش: 20-12) دېيىلگهن. بىر ئادهم ھهزرىتى ئىسادىن مهڭگۈلۈك بهخت-سائادهتنى قانداق قولغا كهلتۈرىمهن دهپ سورىغان ۋاقىتتا، ئاتا-

ئانىغا ھۆرمهت قىلىشقا بۇيرىغان. ھېسابلىنىدۇ. گۇناھ قىلىش ھۆرمهتسىزلىك ئاتا-ئانىغا قۇرئانى-كهرىمده قۇرئانى-كهرىمده بۇ ھهقته كۆپلىگهن ئايهتلهر بار. بۇ ئايهتلهردىن بىرسىده ئاللاھتائالا مۇنداق دهيدۇ: «راببىڭ پهقهت ئۆزىگه ئىبادهت قىلىشىڭلارنى، ئاتا-ئاناڭلارغا ئىككىسى ياكى بىرسى ئۇلاردىن قىلدى. ئهمىر قىلشىڭلارنى مۇئامىله ياخشى سېنىڭ يېنىڭدا ياشىنىپ قالسا ئۇلارغا «ئوھ!» دېمىگىن، ئۇلارغا ئازار بهرمه،

ئىككىلىسىگه گۈزهل سۆزلهر سۆزله.» (ئىسرا سۈرىسى، 23-ئايهت)ئىسلام ئهمهس. خاس چوڭلىرىغىلا ئائىله پهقهت قىلىش ھۆرمهت چوڭلارغا ھۆرمهت چوڭلارغا بولمىسۇن، ياكى بولسۇن ئائىلىسىدىن دىنلاردا باشقا ۋه دىنىي قىلىشنى تهۋسىيه قىلغان. مهسىلهن: تهۋراتتا: «ئاق چاچلىق كىشىلهرنىڭ ئالدىدا

136

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

(لهۋىلىلهر، 19: 32) قورققىن.» ئاللاھتىن ۋه قىل ھۆرمهت چوڭلارغا تۇر! ئورنىڭدىن ئاتا-ئانىغا قالغان ياشىنىپ كىتابلىرىدا مۇقهددهس خرىستىئانلارنىڭ دېيىلگهن. پهيغهمبىرىمىز قىلىنغان. تهۋسىيه قىلىش مۇئامىله ياخشى ئۇلارغا قىلىش، ھۆرمهت قىلمىغانلار شهپقهت كېچىكلهرگه ھۆرمهت، «چوڭلارغا ئهلهيھىسسالام: مۇھهممهد بىزدىن ئهمهستۇر.» (تىرمىزى: «بىرر») دهپ، چوڭلارغا ھۆرمهت قىلىشنىڭ ئىسلامدىكى

ئورنىنىڭ مۇھىملىقىنى تهكىتلىگهن.

باشقىلارغا زىيان سالماسلىق .5

بار. ھهقلىرى قىسىم بىر شهخسلهرنىڭ قىلىدىغان تهشكىل جهمئىيهتنى بىر بۇلارنىڭ بېشىدا ھايات، تهپهككۇر، ئهقىده، مال-مۈلۈك ئىگىسى بولۇش، ئىپپىتىنى بۇ بولىدۇ. ئۆتۈشكه ساناپ ھهقلىرىنى قاتارلىق قوغداش ئهركىنلىكىنى قوغداش، ھهقلهرنىڭ مۇداپىئه قىلىنىشى جهمئىيهتتىكى كىشىلهرنىڭ بىر-بىرسىنىڭ ھهقلىرىگه رىئايه قىلىش بىلهن مۇمكىندۇر. كىشىلهرنىڭ ھۇقۇقلىرىغا رىئايه قىلىنغان جهمئىيهتته

خاتىرجهملىك ئهمهلگه ئاشىدۇ. ئىنسانلارنىڭ بهخت-سائادىتىنى ئاساسى ئۆلچهم قىلىدىغان دىنلار باشقىلارنىڭ ئۆلچىمى ئاساسى ئهخلاقنىڭ گۈزهل ۋه دىندارلىق قىلماسلىقنى تاجاۋۇز ھهققىگه قىلغان. بۇنىڭ ئۈچۈن ئۆزىگه قىلىنىشنى خالىمىغان بىر نهرسىنى باشقىلار ئۈچۈنمۇ ھىندۇئىزم، تهۋسىيهنى بۇ قىلىنغان. تهۋسىيه دىنلاردا كۆپلىگهن خالىماسلىق بۇددىزم، جاينىزم، كۇڭزىچىلىق، يهھۇدىلىك، خرىستىئانلىق ۋه ئىسلامدا ھهر خىل شهكىلده ئۇچراتقىلى بولىدۇ. بۇ ھهقته پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالام بىر ھهدىسىده: «بىر ئادهم ئۆزى ئۈچۈن ئارزۇ قىلغان نهرسىنى باشقىلار ئۈچۈنمۇ ئارزۇ قىلمىغۇچه ھهقىقى مۇئمىن بولالمايدۇ.» (بۇخارى، سهھىھ، «ئىمان») دېگهن. پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالامنىڭ بۇ ھهدىسىگه ئاساسهن بىر مۇئمىن ئۆزىگه زىيان سېلىشنى خالىمىغاندهك، باشقىلارغىمۇ

زىيان سېلىشنى خالىماسلىقى كېرهك. پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالام باشقا بىر ھهدىسىده مۇسۇلماننى باشقىلارغا قولى ۋه تىلى

بىلهن زىيان سالمىغان ئادهم دهپ ئىزاھلىغان. سالىدىغان زىيان باشقىلارغا دىنلاردا بارلىق باشلاپ ئىسلامدىن نهتىجىده، سېلىش زىيان ئىپپىتىگه ۋه مېلى جېنى، باشقىلارنىڭ چهكلهنگهن. ھهرىكهتلهر ئهڭ چوڭ ئهخلاقسىزلىق ھېسابلىنىپ، بۇ خاتالىقلارنى قىلغانلار ئىنسانىيهت ئۈچۈن

زىيانداش ھاشارهت دهپ قارالغان.

137

ئاساسلىرى ئهخلاق دىنلاردا

5.1. قان تۆكمهسلىك

ئىسلام ۋه باشقا دىنلار چهكلىگهن ئهڭ ئېغىر گۇناھلاردىن بىرى ئادهم ئۆلتۈرۈشتۇر. ئۆلتۈرۈش ئىنساننىڭ تۇغۇلۇشىدىن باشلاپلا ئىگه بولغان ھهقلىرىدىن بىرى بولغان قهستهن ھالدا سهۋهپسىز ئىنساننى بىر دېگهنلىكتۇر. يوقۇتۇش ھهققىنى ياشاش گۇناھلاردىن ئېغىر ئهڭ بولسا جهھهتته دىنىي جىنايىتىدۇر. ئىنسانلىق ئۆلتۈرۈش

بىرىدۇر. بۇ سهۋهپتىن بارلىق دىنلاردا جىنايهت قىلىش چهكلهنگهن. ھهقته بۇ ئۆتكۈزمهسلىكتۇر. جىنايهت بىرى ئاساسىدىن ئون يهھۇدىلىكنىڭ يهھۇدىلارنىڭ مۇقهددهس كىتابى تهۋراتتا: «ئۆلتۈرمه» (چىقىش، 20: 14) ئهمرى بار. بۇ ئهمىر بىلهن ئىنساننىڭ ئهڭ مۇھىم قىممىتى بولغان ياشاش ھهققى قوغدىلىپ، يهنه بىلهن ئهمىر بۇ بېرىلگهن. كۆرسىتىپ مۇقهددهسلىگى ھاياتنىڭ ئىنسانىي

جهمئىيهتنىڭ تىنچ-ئامانلىقىنىڭ ساقلىنىشى مهقسهت قىلىنغان. مهڭگۈلۈك ئىشلهش جىنايهت ئىنجىلدا كىتابى مۇقهددهس خرىستىئانلىقنىڭ مهڭگۈلۈك ئىسا ھهزرىتى سهۋهپتىن بۇ قارالغان. دهپ تۇسالغۇ ئالدىدىكى بهخت بېشىدا پرىنسىپلارنىڭ تېگىشلىك قىلىشقا رىئايه ئۈچۈن كهلتۈرۈش قولغا بهختنى

جىنايهت ئۆتكۈزمهسلىكنى ئېيتقان. ھىندى دىنلىرىدىمۇ جىنايهت ئىشلهش ئىنساننىڭ ئهبهدى بهخت-سائادىتىنى قولغا كهلتۈرۈشىدىكى تۇسالغۇلاردىن بىرى دهپ قارالغان. مهسىلهن، بۇددىزمدا ئىنسان دۇنيانىڭ ئازاپ-ئوقۇبهتلىرىدىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن بهش چهكلىمىدىن بىرى بولغان

جنايهت سادىر قىلىشتىن يىراق تۇرۇشقا بۇيرۇلغان. ئىسلام دىنى ئىنساننى مهخلۇقاتلارنىڭ ئهڭ قهدىرلىكى ۋه ئهڭ ئۈستۈنى، ئىنسان سهۋهپتىن بۇ ھېسابلايدۇ. دهپ نىشانى ئاساسىي دىننىڭ قوغدىلىشىنى ھاياتىنىڭ ئىسلامدا ئىنسان جېنىغا قهست قىلىش ئهڭ ئېغىر گۇناھ دهپ قارىلىدۇ. قۇرئانى-چىقماي قارشى قىلىشقا بۇزغۇنچىلىق يۈزىده يهر «كىم ھهقته: بۇ كهرىمده (ھهقسىز يهرگه) قان تۆكسه، پۈتۈن ئىنسانلارنى ئۆلتۈرگهندهك بولىدۇ. ھهركىم بىر جاننى قۇتقۇزسا، پۈتۈن ئىنسانلارنى قۇتقۇزغاندهك بولىدۇ.» (مائىده سۈرىسى،

32-ئايهت) دېيىلگهن.

5.2. ئوغرىلىق قىلماسلىق

دىنلارنىڭ ئالهمشۇمۇل تهۋسىيهلىرىدىن بىرى ئوغرىلىق قىلماسلىقتۇر. بۇ تهۋسىيه ئهڭ مۇھىم ئهخلاقى ۋه دىنىي تهربىيهدۇر. دهسلهپكى دهۋىرلهردىن باشلاپ بۇ ئهمىر

داۋاملىق ئىنسانىيهتنىڭ كۈنتهرتىۋىده بولغان.

138

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ئوغرىلىق شهخس ۋه جهمئىيهت ئۈچۈن زىيىنى چوڭ بولغان بىر ئهخلاقسىزلىق بولغانلىقى ئۈچۈن ئىسلام دىنىدىن باشلاپ بارلىق دىنلاردا چهكلهنگهن. مهسىلهن: يهھۇدىلار رىئايه قىلىشقا تېگىشلىك بولغان ئون ئهمىرنىڭ بىرى «ئوغرىلىق قىلما» چهكلىنىپ، قهتئى ئوغرىلىق بىلهن ئهمىر بۇ (15:20 (چېقىش، ئهمىردۇر. دېگهن ئوچۇق-ئاشكارا قىلىنغان. مهقسهت قوغداش ھۇقۇقىنى ئىگىدارچىلىق شهخسنىڭ مېلىنى باشقىلارنىڭ بىلهن ئالدامچىلىق ۋه ھىله بىرگه بىلهن قىلىش ئوغرىلىق

ئىگهللىۋېلىشمۇ ئوغرىلىق تۈرلىرى قاتارىدا چهكلهنگهن. يىراق ئوغرىلىقتىن ئىسا ھهزرىتى ئنجىلدا كىتابى مۇقهدهس خرىستىئانلارنىڭ بىرى ھۆكۈملىرىدىن ئاساسى تېگىشلىك قىلىشقا رىئايه خرىستىئانلىقنىڭ تۇرۇشنى

دهپ كۆرسهتكهن. سهۋهپ كىرلىتىشكه شهخسىيىتىنى كىشىنىڭ ئوغرىلىق دىنلىرىدا ھىندى بولىدىغان ئهخلاقسىزلىق دهپ ھېسابلانغان. بۇ سهۋهپتىن ھهقىقهتكه يېتىشنى ئارزۇ قىلغان كىشىلهر جىنايهت سادىر قىلىشتهك ئهخلاقسىز ھهرىكهت ۋه ئوغرىلىقتىن يىراق

تورۇشى كېرهك. گۇناھلاردىن بۈيۈك ئهڭ قىلىنىپ، ھارام قىلش ئوغرىلىق دىنىدىمۇ ئىسلام بولىدۇ. سهۋهپ يېيىشىگه ھهققىنى باشقىلارنىڭ ئوغرىلىق چۈنكى سانالغان. مۇتلهق قىلىنماي كهچۈرۈم تهرىپىدىن ئاللاھ بولسا، يېيىش ھهققىنى باشقىلارنىڭ

جازاسى بېرىلىدىغان گۇناھلاردۇر. نهرسىلهرنى ھالال تاپقان بىلهن ئهمگىگى ئۆز ئىشلهپ، ئادهم ھهممه ئىسلامدا يېيىشى كېرهك. ئۆز ئهمگىگى بىلهن تاپقان پۇل ھالالدۇر. بۇ سهۋهپتىن كىشى ئۆزى ۋه ئائىلىسىنىڭ تۇرمۇشىنى ھالال يولدىن قامدىشى كېرهك. ئۆزىنىڭ مېلىنى قانچىلىك

مۇھىم دهپ بىلسه، باشقىلارنىڭ مېلىنىمۇ شۇنداق مۇھىم دهپ بىلىشى كېرهك. قىلمىشتىن ئهخلاقسىز چهكلىگهن دىنلار باشقا ۋه ئىسلام ئوغرىلىق نهتىجىده بىرىدۇر. چۈنكى ئوغرىلىق ئىنسان شهرىپىگه توغرا كهلمهيدىغان، شهخس، جهمئىيهتكه زىيان سالىدىغان ناچار قىلمىشتۇر. ئوغرىلىق باشقىلارنىڭ ئهمگىكىگه ھۆرمهتسىزلىك سهۋهپتىن بۇ قىلغانلىقتۇر. تاجاۋۇز ھۇقۇقىغا ئىگىدارچىلىق ئىنسانلارنىڭ بولۇپ، ئوغرىلىق دىن ۋه ئهخلاق قائىدىلىرىگه ئۇيغۇن كهلمىگىنىدهك، قانۇنلارغىمۇ ئۇيغۇن

كهلمهيدۇ.

5.3. زىنا قىلماسلىق

زىنا ئوتتۇرىسىدا نىكاھ بولمىغان كىشىلهر ئوتتۇرىسىدىكى جىنسىي مۇناسىۋهتتۇر. تهھدىت نهسلىنى ئىنسان ۋه ئائىلىسى شهرىپى، ئىپپىتى، شهخسنىڭ مهلۇم زىنا قىلىدىغان زىيانلىق بىر ئىشتۇر. بۇ سهۋهپتىن زىنا بارلىق دىنلار ۋه قانۇن-تۈزۈملهرده

139

ئاساسلىرى ئهخلاق دىنلاردا

ئوتتۇرىغا تهدبىرلهر ئالىدىغان ئالدىنى ئهخلاقسىزلىقنىڭ خىل بۇ چهكلىنىپ، قويۇلغان.

يهھۇدىلىكنىڭ ئاساسى ئهمىرلىرىدىن بىرى «زىنا قىلماسلىق» (چىقىش 20: 14) ئهمرىدۇر. بۇ ئهمىر ئاساسىدا يهھۇدىلىك زىنا ھېسابلىنىدىغان قىلمىشلارنى كۆرسىتىپ، بۇ قىلمىشلارغا ھهرخىل جازالار بهرگهن. يهھۇدىلىكته ئۆيلىنىشتىن ئىلگىرى قىلىنغان

جىنسىي مۇناسىۋهت زىنا دائىرىسىگه كىرىدۇ. خرىستىئانلىق يهھۇدىلىكنىڭ «زىنا قىلما» دېگهن پرىنسىپىنى ئهينهن قوبۇل قىلغان. ھهزرىتى ئىسا بۇ ئهمىرنى ئىنسانلارغا قايتىدىن خاتىرلىتىپ، ئۇنى چوڭقۇر مهناغا ئىگه قىلغان. ھهزرىتى ئىسانىڭ ئىنجىلدىكى سۆزلىرىده بىر ئايالغا يامان نىيهت بىلهن قاراشمۇ زىنا ھېسابلىنىدۇ. بۇ سهۋهپتىن شهخسنى زىناغا يېقىنلاشتۇرىدىغان ھهر

تۈرلۈك ھهرىكهتلهردىن يىراق تۇرۇش كېرهك. (ماتتا، 5: 30-27) بهش تېگىشلىك تۇرۇشقا يىراق ئىنسان زىنا بۇددىزمدا دىنلىرىدىن ھىندى نىرۋاناغا قۇتۇلۇپ ئازاپ-ئوقۇبهتلىرىدىن دۇنيانىڭ بۇ بىرسىدۇر. چهكلىمىدىن يېتىشنى خالىغان ئادهم زىنانىڭ ھهر تۈرلۈكىدىن يىراق تۇرۇشى كېرهك. ھهتتا بىر ئىجاد بۇددىزمنىڭ كېرهك. ئهيلىشى ھهزهر قاراشتىنىمۇ بىلهن نىيهت يامان ئايالغا قىلغۇچىسى بۇددا كىشىنى زىناغا يېقىنلاشتۇرىدىغان ھهر تۈرلۈك ھهرىكهتلهردىن يىراق

تۇرۇشنى بۇيرىغان3. مۇھىم ئهڭ ئهر-ئايالنىڭ مۇسۇلمان قوغداش ئىپپهتنى شهرهپ، دىنىدا ئىسلام ۋهزىپىلىرىدىن بىرىدۇر. قۇرئانى-كهرىمده «زىناغا يېقىنلاشما! چۈنكى ئۇ بىر ھاياسىز ۋه ئهخلاقسىز ھهرىكهتتۇر» (ئىسرا سۈرىسى، 32-ئايهت) دېيىلگهن. بۇ ئارقىلىق زىنانىڭ ئىنساننى بىلدۈرۈپ، ئىكهنلىكىنى چىققانلىق يولدىن ۋه ئهخلاقسىزلىق بىر ئوچۇق

زىناغا يېقىنلاشتۇرىدىغان ھهرىكهتلهر ھهققىده ئاگاھلاندۇرۇش بهرگهن. ئۇرۇق- دوستلۇق، پارچىلىنىشى، ئائىلىنىڭ بۇزۇلىشى، جهمئىيهتنىڭ زىنا قارىشىنىڭ ئهخلاق جهمئىيهتنىڭ ئۈزۈلىشى، رىشتىنىڭ مهنىۋى قاتارلىق تۇققانلىق يۇقۇلىشىغا سهۋهپ بولىدىغان ھهرىكهت بولغانلىقى ئۈچۈن ئىسلام دىنى بۇ ھهرىكهتنى

قاتتىق چهكلىگهن. بارلىق باشقا ھهرىكهتلهردىن دىنىي بۇزۇق ئوخشاش ساتانىزمغا ۋه مازدهكىزم

دىنلار ۋه دىنىي ئېقىملار زىنادىن يىراق تۇرۇشنى بۇيرۇيدۇ.

3. پائۇل كاروس: «بۇددانىڭ تهۋسىيهلىرى»، تهرجىمان: تىئومان ئوچگون، رم نهشرىياتى، ئىستانبۇل،

1984. 176-بهت.

140

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

5.4. يالغان گۇۋاھلىق بهرمهسلىك

يالغان بىرى قىلمىشلىرىدىن ئهخلاقسىز چهكلىگهن ئىنسانلارنى دىنلارنىڭ گۇۋاھلىق بېرىشتۇر. ھهممىمىزگه مهلۇم بولغىنىدهك، يالغانچىلىق باشقىلارنى ئالداش مهقسىدى بىلهن بىلىپ تۇرۇپ ھهقىقهتكه خىلاپ سۆزلهرنى قىلىشتۇر. بۇ سهۋهپتىن

يالغان ئېيتىش بارلىق دىنلاردا چهكلهنگهن.ۋهقه بىر بولغان مهلۇماتى ھهققىده كۆرگهن، ئىنسان بىر بېرىش گۇۋاھلىق ئوتتۇرىغا توغرىنىڭ بېرىش گۇۋاھلىق دېگهنلىكتۇر. بېرىش گۇۋاھلىق ھهققىده

چىقىشى ۋه ئادالهتنىڭ ئىجرا قىلىنىشىدا مۇھىم ئهھمىيهتكه ئىگه. دىنىدا ئىسلام قىلىش، شاھىتلىك ساقلاشتا تىنچ-ئامانلىقىنى جهمئىيهتنىڭ مۇھىم ۋهزىپه ھېسابلىنىدۇ. قۇرئانى-كهرىم ھهر قانداق بىر ۋهقه ھهققىده خهۋىرى ئهمهسلىگىنى ياخشى تۇرۇشىنىڭ يىراق بېرىشتىن گۇۋاھلىق كىشىلهرنىڭ بار ئوتتۇرىغا قويغان. ئاللاھتائالا بۇ ھهقته: «چاقىرغان ۋاقىتتا گۇۋاھچىلار كهلمهي

تۇرۇۋالمىسۇن» (بهقهره سۈرىسى، 282-ئايهت) دېگهن. يالغاندىن گۇۋاھلىق بېرىش يالغان ئېيتىشتىمۇ قاتتىق گۇناھتۇر. چۈنكى يالغان گۇۋاھلىق بېرىش ئادالهتنىڭ ئىجرا قىلىنىشىغا توسالغۇ بولىدۇ. بۇ بهزى ئىنسانلارنىڭ زۇلۇمغا ئۇچراپ زىيان تارتىشىنى كهلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇ سهۋهپتىن يالغان گۇۋاھلىق بېرىش ئاقىۋىتىنى مۆلچهرلىگىلى بولمايدىغان پالاكهتلهرنى كهلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. شۇڭا قۇرئانى- ئاللاھتائالا چهكلىگهن. قهتئى بېرىشنى گۇۋاھلىق يالغان دىنى ئىسلام ئهمىر بېرىشنى گۇۋاھلىق توغرا ھهققىدىمۇ ئىنسانلار چهكلهپ، بۇنى كهرىمده قىلغان. بۇ ھهقته ئاللاھتائالا مۇنداق دهيدۇ: «ئى مۇئمىنلهر، ئاللاھ ئۈچۈن ھهقنى سۆزلهيدىغان، ئادالهت بىلهن گۇۋاھلىق بېرىدىغان كىشىلهردىن بولۇڭلار، بىر خهلققه بولغان نهپرىتىڭلار سىلهرنى ئادىل مۇئامىله قىلىشتىن يىراق قىلمىسۇن.» (مائىده سۈرىسى،27-ئايهت) پهيغهمبهر ئهلهيھىسسالام بىر ھهدىسىدىمۇ يالغان يهرگه قهسهم

قىلىپ، گۇۋاھلىق بېرىشنى چوڭ گۇناھلاردىن ھېسابلىغان. يهھۇدىلار مهسىلهن: چهكلهنگهن. دىنلاردىمۇ باشقا بېرىش گۇۋاھلىق يالغان يالغان قارشى «خوشناڭغا بىرسىده: ئهمىردىن تۆت تېگىشلىك قىلىشقا رىئايه گۇۋاھلىق بهرمهيسهن» (چېقىش، 16:20) دېيىلگهن. بۇ ئهمىر خرىستىئانلار تهرىپىدىنمۇ كېرهك قىلىش ئىشلارنى ياخشى قانداق ئىنجىلدا ئىسا ھهزرىتى قىلىنغان. قوبۇل جاۋاب دهپ (19-18 (ماتتا،19: بهرمه» گۇۋاھلىق بىرسىگه: «يالغان سورىغان دهپ

بهرگهن.

141

7-باب. كۆپ دىنلىق، دىئالوگ ۋه مىسسىئونېرلىق

كۆپ دىنلىق .1كۆپ خىل دىنلىق ھهر خىل دىنلاردىكى ئىنسانلارنىڭ ئۆزئارا دۈشمهنلهشمهي، بىرلىكته ياشىشى دېگهنلىكتۇر. بۇنداق بىر مۇھىتتا ھهممه ئادهم بىر-بىرىنىڭ دىنىي ئهقىدىسى، ئۆرپ-ئادهتلىرىگه ھۆرمهت قىلىدۇ. ھهرقانداق بىر ئادهم باشقا بىرسىنىڭ ئادهم: ھهممه قىلمايدۇ. ھاقارهت قىلمايدۇ، تهنقىد ئادهتلىرىنى مىللى ۋه دىنىي «سېنىڭ دىنىڭ ساڭا، مېنىڭ دىنىم ماڭا» پىكرىگه ھۆرمهت قىلىدۇ. بۇ خىل قاراش

كۆپ خىل دىنلىقنىڭ جهمئىيهت خاراكتېرلىق ئاددى شهكلىدۇر. كۆپ خىل دىنلىقنىڭ يهنه كالامى تهرىپىمۇ بار. كۆپ خىل دىنلىق بۇ ئالاھىدىلىگى بىلهن دىنلارنىڭ تهڭرىگه بارىدىغان ئوخشاش يوللاردىن كهلگهنلىكىنى قوبۇل قىلىدۇ. بۇ چۈشهنچىگه ئاساسهن دىنلار ئوتتۇرىسىدا، بولۇپمۇ دىننىڭ مېغىزىدا ھهر قانداق بىر پهرق يوق. بارلىق دىنلار توغرىدۇر ۋه ھهقتۇر. دىنلار ئوتتۇرىسىدىكى پهرق ئۇلارنىڭ تهڭرى چۈشهنچىسى ۋه تهجرىبىسى ھهققىده تهقدىم قىلغان مېتودلاردا بولىدۇ. بۇنداق دېگهنلىك يهھۇدىلىك، خرىستىئانلىق، ھىندۇئىزم، بۇددىزم ۋه ئىسلام قاتارلىق بارلىق قىلىش قوبۇل يهتكۈزىدىغانلىقىنى بهخت-سائادهتكه ئهگهشكۈچىلىرىنى دىنلارنىڭ دېگهنلىكتۇر. بىرىنچى شهكلى بىلهن كۆپ خىل دىنلىق يهرشارىلاشقان دۇنيايىمىزدا قىلماي ئۇرۇش-جېدهل ئىنسانلارنىڭ بولىدۇ. ئىگه ئهھمىيهتكه كۈندىن-كۈنگه قىلىش ھۆرمهت ئۆرپ-ئادهتلىرىگه ۋه ئېتىقادى دىنىي بىر-بىرلىرىنىڭ تىنچلىقتا ئۈچۈن بۇنىڭ ئېلىنىۋاتىدۇ. تىلغا تهرىپىدىن جامائهتچىلىكى دۇنيا چۈشهنچىسى ئىمكانلىرىنى ھاياتنىڭ ئورتاق كېلىپ، يهرگه بىر ئىنسانلار دىنلاردىكى ھهرخىل

كۆرۈشۈپ مۇزاكىره قىلىۋاتىدۇ.

ئىسلامنىڭ كۆپ دىنلىققا بولغان قارىشى قانداق؟

بۇ خىل كۆپ دىنلىق دهسلهپكى دهۋىرلهردىن باشلاپ ئىسلامدا ئۇيغۇن كۆرۈلگهن. ئىسلام بۇ مهقسهت بىلهن ھهر خىل دىنلاردىكى ئىنسانلارنىڭ بىر يهرده ياشىشىنى

142

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ئهمهلگه ئاشۇرىدىغان ھۆكۈملهر ئوتتۇرىغا قويغان. بۇ سهۋهپتىن زامانىۋى مهنىدىكى كۆپ دىنلىق ئىسلامغا ناتۇنۇش بولغان بىر نهرسه ئهمهس.

كۆپ دىنلىقنىڭ ئىككىنچى شهكلى غهربتىكى بهزى خرىستىئان ئىلاھىييهتچىلهر كۆپ خرىستىئانلارنىڭ ئاز. ناھايىتى سانى بۇلارنىڭ ئېلىنماقتا. تىلغا تهرىپىدىن قىسمى خرىستىئانلىق بىلهن باشقا دىنلارنىڭ ئوخشاش كۆرۈلۈشىنى قوبۇل قىلمايدۇ. ئۇلارنىڭ قارىشىچه، خرىستىئانلىق ئىنسانلارنى تهڭرى ۋه نىجاتلىققا ئېرىشتۈرىدىغان

يېگانه يولدۇر.

دىنلار ئاراسى دىئالوگ .2ئىنسانلارنىڭ مهنسۇپ مهدهنىيهتلهرگه ۋه دىن خىل ھهر دىئالوگ ئارا دىنلار بىر يهرگه كېلىپ، بىر-بىرىگه ئۆز پىكرىنى تاڭماي، بىر-بىرلىرىنى ئالدىماي، ھهر خىل مهسىلىلهر ھهققىده مۇزاكىره ئېلىپ بېرىپ، مهۋجۇت مهسىلىلهرنى بىرلىكته ھهل قىلىش يولى ئىزدهش دېگهنلىكتۇر. بۇ خىل دىئالوگ ئىنسانىي ۋه ئهخلاقى بولۇپ،

ئىنسانغا خاس بىر ھهرىكهتتۇر. ئۆزئارا ئىنسانلارنىڭ بولغان ئىگه قاراشقا دۇنيا ۋه مهدهنىيهت دىن، ھهرخىل مۇناسىۋهت ئورنىتىشى كۈنىمىزده تۇنجى قېتىم بولغان ۋهقه ئهمهس. تارىختا مۇسۇلمانلار، خرىستىئانلار ۋه يهھۇدىلار ئوتتۇرىسىدا بهزى ۋاقىتلاردا ياخشى مۇناسىۋهت قۇرۇلغان. بىر- كېلىپ، يهرگه بىر مهنسۇپلىرى دىننىڭ ئۈچ ماكانلاردا ۋه دهۋىرلهر ھهرخىل بىرىنى ئهيىپلىمهي، دىنىي مهسىللهرده تالاش-تارتىش قىلغان. تارىخ كىتابلىرىدا بۇ ھهقته ئۆرنهكلهر بار. لېكىن بۇ خىل دىئالوگ پائالىيهتلىرى كۈنىمىزدىكىگه ئوخشاش

سىستېمىلىق شهكىلده ئېلىپ بېرىلمىغان. كاتولىك قويغانلار كۈنتهرتىپكه پىكرىنى دىئالوگ ئاراسى دىنلار كۈنىمىزده داۋاملاشقان يىل ئۈچ ئارىسىدا 1962-1965-يىللىرى كاتولىكلار خرىستىئانلاردۇر. بىلهن مهنسۇپلىرى دىنلارنىڭ سىرتىدىكى خرىستىئانلىق كېڭىشىده Ⅱ-ۋاتىكان دىئالوگ قۇرۇشنى قارار قىلغان. بۇ كېڭهشته مۇسۇلمانلار ۋه يهھۇدىلاردىن باشلاپ، ھىندى، بۇددىست ۋه باشقا دىنلارنىڭ مهنسۇپلىرىنى ھۆرمهت بىلهن تىلغا ئېلىپ، ۋه دىن باشقا يهنه ماختىغان. جهھهتتىن خرىستىئانلىق ئهقىدىلىرىنى ئۇلارنىڭ ئهگهشكۈچىلىرى بىلهن يىغىلىش، ئۇلار بىلهن دىئالوگ قىلىش ھهققىده خرىستىئانلارغا ئۈچۈن ئاشۇرۇش ئهمهلگه دىئالوگنى ئاراسى دىنلار كاتولىكلار قىلغان. تهۋسىيىلهر ھهرخىل ئورۇنلار تهسىس قىلىپ، مۇتهخهسسلهر يېتىشتۈرگهن. كۈنىمىزده كاتولىك ھهرقايسى دۇنيانىڭ بىلهن ۋاستىسى مۇتهخهسسىسلهر ۋه ئورۇنلار بۇ خرىستىئانلار ئاراسى دىنلار كاتولىكلار لېكىن ئاتلىنىۋاتىدۇ. پائالىيهتلىرىگه دىئالوگ جايلىرىدا دىئالوگنى ئىنسانلارنى خرىستىئانلاشتۇرۇش ئۈچۈن بىر مېتود قىلىۋاتىدۇ. بۇ سهۋهپتىن

143

مىسسىئونېرلىق ۋە دىئالوگ دىنلىق، كۆپ

خرىستىئانلارنىڭ ئۆتمۈشتىكى مىسىئونېرلىك پائالىيهتلىرىنى كۆز ئالدىدا تۇتقان باشقا بۇ قاراپ، بىلهن شۈبھه پائالىيهتلىرىگه بۇ كاتولىكلارنىڭ مهنسۇپلىرى دىنلارنىڭ ھهرىكهتنىڭ مىسسىئونېرلىق ئۈچۈن قىلىنىۋاتقانلىقىدىن ئهندىشه قىلماقتا. ھالبۇكى، ھهر مهسىلىدۇر. بىر بولۇۋاتقان موھتاج ناھايىتى كۈنىمىز دىئالوگ ئاراسى دىنلار خىل دىنلار ۋه مهدهنىيهتتىكى ئىنسانلارنىڭ بىر يهرگه كېلىپ، بىر-بىرىنى تونىشى ۋه ئورتاق مهسىلىلهرگه چاره تېپىش ئۈچۈن پىكىر ئالماشتۇرىشى كۈنىمىزده دۇنيادا بۇ ئىگه. ئهھمىيهتكه مۇھىم ئېلىشتا ئالدىنى ئۇرۇش-جېدهللهرنىڭ بىرىۋاتقان يۈز سهۋهپتىن سهمىمى تۇيغۇلار بىلهن دىنلار ئاراسى دىئالوگ پائالىيهتلىرى داۋاملىشىشى

كېرهك.

مىسسىئونېرلىق .3كهلىمىسىدىن «مىسسىئو» لاتىنچه جهھهتته يىلتىز كهلىمىسى «مىسسىئونېر» كېلىپ چىققان. بۇ سۆزنىڭ لۇغهتتىكى مهنىسى ۋهزىپه، قانۇن، ۋهكالهت، بىر ئادهمگه بىر ئىشنى قىلىش ئۈچۈن بېرىلگهن خۇسۇسى ۋهزىپه دېگهن مهنالارنى ئىپادىلهيدۇ. بۇ سهۋهپتىن مىسسىئونېر ئىمتىيازلىق، ۋهزىپىلىك، ئۆزىنى بىر ئىدىيىنىڭ تارقىلىشىغا

ئاتىغان ئادهم دېگهنلىك بولىدۇ. تارقىلىش سىستېمىلىق ساھهده دىنىي كۈنىمىزده ئاتالغۇسى مىسسىئونېرلىق تارقىلىشچان جهھهتته ئومۇمى ئىشلىتىلىۋاتىدۇ. ئۈچۈن ئىپادىلهش پائالىيهتلىرىنى كۆپ ئاتالغۇ، بۇ ئشلىتىلىدىغان ئۈچۈن دىنلار بارلىق بولغان ئىگه خاراكتېرگه دىن خرىستىئانلار چۈنكى ئىپادىلهيدۇ. كېڭهيمىچىلىگىنى خرىستىئان ھاللاردا تارقىتىش پائالىيهتلىرىنى ئهڭ سىستېمىلىق ئۇسۇلدا، مهخسۇس تهشكىلاتلار ۋاستىسى ئارقىلىق قىلىۋاتىدۇ. خرىستىئانلاردىن باشقا كۈنىمىزده ياھوۋا شاھىتلىرى، ھىندىلار،

بۇددىستلارمۇ تهشكىللىك ھالدا مىسسىئونېرلىق پائالىيهتلىرى قىلىۋاتىدۇ.

مىسسىئونېرلىق بىلهن تهبلىغ ئوتتۇرىسىدا قانداق پهرق بار؟

بىلهن باشقىلار نهرسىلهرنى ئىشهنگهن ئىكهنلىكىگه توغرا مىسسىئونېرلىق ئورتاقلىشىش مهقسىدى بىلهن قىلىنىدىغان تهبلىغگه ئوخشىمايدۇ. تهبلىغ ئىنسانىي ۋه ئهخلاقى مهناغا ئىگه. ئىنسان ئۆزى ئىگه بولغان ئۇلۇغ ھېكمهت ۋه دىنىي ھهقىقهتلهردىن بۇ ئىشتۇر. بىر نورمال كۆرسىتىش تىرىشچانلىق ئۈچۈن پايدىلىنىشى باشقىلارنىڭمۇ سهۋهپتىن ئۆزىده ھهقىقهت، توغرىلىق بار بولغان خرىستىئانلىق، ئىسلام ۋه باشقا دىن

144

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

مهنسۇپلىرىنىڭ ئۆزى ئىگه بولغان دىنىي ھهقىقهتلهرنى كۈچى يهتكهن مىقداردا باشقا خاتالىق يهردىكى بۇ ئىشتۇر. بىر نورمال غايهت تىرىشىشى يهتكۈزۈشكه ئىنسانلارغا ھىله يوللىرىغا مۇراجىئهت قىلىپ، ئىنسانلارنىڭ بىر قىسىم ئىقتىسادى ۋه ئىجتىمائىي ھهرىكهت بۇ مهجبۇرلاشتۇر. ئالماشتۇرۇشقا دىن ئۇلارنى پايدىلىنىپ، ئاجىزلىقىدىن تهبلىغنىڭ روھىغا ئۇيغۇن كهلمهيدۇ، ئهمما بۇ مېتودنى كۆپ ھاللاردا مىسسىئونېرلار مىسسىئونېرلىق بولغاچقا پهرق خىل بۇ مېتودتا ۋه مهقسهت كېلىۋاتىدۇ. ئىشلىتىپ

تهبلىغگه ئوخشاش ياخشى تهسىر قالدۇرالمايدۇ.

3.1. تۈركىيهده پائالىيهت قىلىۋاتقان مىسسىئونېر تهشكىلاتلار

دۆلهتتۇر. بىر مۇھىم تۇرىدىغان تۇتاشتۇرۇپ ياۋرۇپانى بىلهن ئاسىيا تۈركىيه تۈركىيه تۇپراقلىرى تارىخ بۇيىچه كۆپلىگهن دىنىي ئهقىده ۋه مهدهنىيهتلهرنىڭ بۆشۈگى بولغان. كۈنىمىزده دۇنيادا نوپۇس جهھهتتىن ئهڭ كۆپ بولغان خرىستىئانلىق تۈركىيه خرىستىئانلارنىڭ داۋاملىق تۈركىيه جهھهتتىن بۇ قىلغان. تهرهققى تۇپراقلىرىدا دىققىتىنى جهلپ قىلىپ كهلگهن. تۈركىيهنى خرىستىئانلاشتۇرۇش ئۈچۈن ئوسمانلىنىڭ پائالىيهتلىرىنى مىسسىئونېرلىق گۇرۇپلار خرىستىئان باشلاپ دهۋرىلىرىدىن ئاخىرقى داۋاملاشتۇرغان. خرىستىئان گۇرۇپلارنىڭ سىرتىدا تۈركىيهده پائالىيهت قىلىۋاتقان باشقا گۇرۇپلارمۇ بار. بۇلار ياھۇۋا شاھىتلىرى، باھائىلهر بولۇپ، يهنه كېيىنكى ۋاقىتلاردا

باشقا دىنىي ھهرىكهتلهرمۇ تۈركىيهده تهرهپدار توپلاشقا تىرىشىۋاتىدۇ.

3.1.1. خرىستىئان گۇرۇپلار

خرىستىئانلىق مىسسىئونېر خاراكتېرلىق بىر دىندۇر. خرىستىئانلىق بۇ خاراكتېرىنى ھهزرىتى ئىسانىڭ ئىنجىلدىكى سۆزلىرى بىلهن پاۋلۇسنىڭ مهكتۇپلىرىدىكى سۆزلهردىن ھهزرىتى ئېلىنغان تىلغا قىسمىدا ئاخىرقى 28-بابىنىڭ ئىنجىلىنىڭ ماتتا ئالغان. قىلىدۇ: تهشكىل ئاساسىنى ئىنجىلدىكى مىسسىئونېرلىقنىڭ سۆزلىرى شۇ ئىسانىڭ «ھازىر سىلهر بېرىپ بارلىق مىللهتلهرنى ئوقۇغۇچۇمغا ئايلاندۇرۇڭلار! ئۇلارنى دادا، ئوغۇل ۋه مۇقهددهس روھقا ۋاكالىتهن ۋاپتىز (سۇغا چۆمۈلدۈرۈش) قىلىڭلار! سىلهرگه ئهمىر قىلغان نهرسىلهرنى ئىجرا قىلىشنى ئۇلارغا ئۆگىتىڭلار. مهن پۈتۈن كۈن بويىچه، دۇنيانىڭ ئاخىرغىچه سىلهر بىلهن بىلله بولىمهن.» خرىستىئانلىق ئالهمشۇمۇل نىجاتلىق قارىشىغا ئىگه ئىكهنلىكىنى سۆزلهپ، پۈتۈن دۇنياغا تارقىلىشنى مهقسهت قىلىدۇ. بۇ جامائهت خرىستىئان يهرلىرىده ھهممه دۇنيانىڭ چىركاۋلىرى خرىستىئان سهۋهپتىن شهكىللهنگۈچه مىسسىئونېرلىق پائالىيهتلىرىنى داۋاملاشتۇرۇشنى ئۆزلىرىگه دىنىي بىر

ۋهزىپه دهپ بىلىدۇ.

145

مىسسىئونېرلىق ۋە دىئالوگ دىنلىق، كۆپ

ئاخىرقى ئوسمانلىنىڭ ھهرىكهتلىرى مىسسىئونېرلىق تۇنجى قارىتا تۈركىيهگه پروتهستان ۋه كاتولىك خرىستىئان، باشلىغان. ئارىسىدا ئهرمهنىلهر ۋاقىتلىرىدا ئهرمهنىلىرى تۈركىيه ئۈچۈن تارتىش مهزھهپلىرىگه ئۆز ئهرمهنىلهرنى گۇرۇپلار كاتولىك ئارىسىدا ئهرمهنىلهر بارغان. ئېلىپ پائالىيهتلىرى مىسسىئونېرلىق ئارىسىدا مىسسىئونېرلىگى 130 يىل داۋاملاشقان. بۇنىڭ نهتىجىسىده ئهرمهنىلهرنىڭ بىر قىسمى كاتولىكلىقىنى قوبۇل قىلىپ، ئايرىم بىر كاتولىك چىركاۋى قۇرغان. ئوسمانلى دۆلىتى 1830-يىلى فرانسىيهنىڭ ۋاستىسى بىلهن كاتولىك ئهرمهنىلهرنى ئايرىم بىر جامائهت دهپ تونىغان. كېيىن ئامېرىكىلىق پروتهستان مىسسىئونېرلىرىنىڭ تىرىشچانلىقى بىلهن پروتهستان ئهرمهنى چىركاۋى قۇرۇلغان. ئوسمانلى دۆلىتى بۇ چىركاۋنى ئهنگىلىيهنىڭ

تهلىۋىگه ئاساسهن 1847-يىلى رهسمىي تونىغان. تۈركىيهدىكى گۇرۇپلىرىنىڭ پروتهستان ۋه كاتولىك ۋاقىتلاردا كېيىنكى ھۆكۈمهت دىننى داۋاملاشقان. ھالهتته كۈچلۈك پائالىيهتلىرى مىسسىئونېرلىق جۇمھۇرىيىتى تۈركىيه قۇرۇلغان ئاساسىغا (ئىلمانىلىق) ئارىلاشتۇرماسلىق ئىشلىرىغا دۆلىتىنىڭ دهسلهپكى يىللىرىدا تۈركىيهدىكى مىسسىئونېرلىق پائالىيهتلىرى قىسمهن تۈركىيهدىكى گۇرۇپلارنىڭ پروتهستان بولۇپمۇ يىللاردا كېيىنكى لېكىن ئازايغان. ئۆزىنى ۋه باپتىستلهر ئادۋهنتىستلهر، جانلانغان. پائالىيهتلىرى مىسسىئونېرلىق تۈركىيهدىكى گۇرۇپلار پروتهستان باشقا تونۇتقان دهپ ئىشهنگۈچىلىرى» «مهسىھ بۇلاردىن داۋاملاشتۇرۇۋاتىدۇ. ھالهتته كۈچلۈك پائالىيهتلىرىنى خرىستىئانلاشتۇرۇش كۆزگه بهكرهك تۈركىيهده پائالىيهتلىرى ئىشهنگۈچىلىرى»نىڭ «مهسىھ بولۇپمۇ

كۆرۈنىۋاتىدۇ. بىز بۇ يهرده بۇ گۇرۇپلارنى قىسقىچه تونۇشتۇرىمىز.

3.1.1.1. باپتىستلهر

باپتىستلهر 17-ئهسىرده گوللاندىيهده بارلىققا كهلگهن بىر پروتهستان ئېقىمدۇر. ۋاپتىز پهرقى مۇھىم ئهڭ تۇرىدىغان ئايرىلىپ گۇرۇپلىرىدىن پروتهستان باشقا بالاغهتكه پهقهت ۋاپتىزنى ساكرامهنتلهردىن خرىستىئان باپتىستلهر مهسىلىسىدۇر. يهتكهنلهرگىلا ئىجرا قىلىشنى پرىنسىپ قىلىدۇ. ئۇلارنىڭ قارىشىچه، ۋاپتىز ئىنساننىڭ ئۆز ئىرادىسى بىلهن ئىسا مهسىھكه ئىمان ئېيتىشنىڭ ئېنىق بىر سىمۋولىدۇر. بوۋاقلار ۋاپتىزنىڭ مهنىسىنى چۈشۈنۈپ يېتهلمىگهنلىكى ئۈچۈن ئۇلارغا ۋاپتىز ئىجرا قىلىنمايدۇ. ئىجرا بىلهن شهكلى چۆمۈلدۈرۈش سۇغا پۈتۈنلهي بهدهننى ۋاپتىزنى باپتىستلهر

قىلىدۇ. بۇ گۇرۇپ تۇنجى پروتهستان مىسسىئونېرلىگىنى باشلاتقانلىقى بىلهن مهشھۇردۇر. دۇنيانىڭ ھهممه تهرهپلىرىده مىسسىئونېرلىق تهشكىلاتى ۋه چىركاۋلىرى بار. كۈنىمىزده

دۇنيادا تهخمىنهن سانى 40 مىليون ئهتراپىدا بولۇپ، ئىستانبۇلدا بىر چىركاۋى بار.

146

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

3.1.1.2. ئادۋهنتىستلهر

ئىسىملىك (1849-1742) مىللهر ۋىللىئام 1831-يىللىرىدا ئادۋهنتىزم بۇ ھهرىكهتتۇر. دىنىي بىر مهسىھچى قورۇلغان ئامېرىكىدا تهرىپىدىن دېھقان بىر دۇنياغا قايتىدىن «ئىسانىڭ تۇرىدىغان ئورۇندا مۇھىم خرىستىئانلىقتا مهزھهپ كېلىش چۈشهنچىسى» ئاساسىغا قورۇلغان. ئىسمىنى بۇ چۈشهنچىنى ئىپادىلهيدىغان

ئادۋهنتىست كهلىمىسىدىن ئالغان. ئادۋهنتىزمدىن كېلىپ چىققان بىر نهچچه گۇرۇپ بار. بۇلارنىڭ ئىچىدىن 7-كۈن ئادۋهنتىستلىرى مىسسىئونېرلىق جهھهتتىن مۇھىمدۇر. بۇلارغا «7-كۈن ئادۋهنتىستلىرى» دېيىلىشنىڭ سهۋهبى بۇلار باشقا خرىستىئان گۇرۇپلىرىنىڭ ئهكسىچه، مۇقهددهس دهم

ئېلىش كۈنىنى شهنبه دهپ قوبۇل قىلغانلىقىدا. 7-كۈن ئادۋهنتىستلىرى «كىتابى مۇقهددهس»نىڭ بۇيرۇقلىرىغا قاتتىق ئهمهل قىلىدۇ. 1884-يىلىدا ئىسانىڭ «تاللانغانلىرى»نىڭ يېزىلىشىنى باشلاتقانلىقىنى قوبۇل قىلىدۇ. يهھۇدى مۇقهددهس كىتابلىرىغا مهھكهم باغلانغان. مۇقهددهس دهم ئېلىش كۈنىنى يهكشهنبىنىڭ ئورنىغا شهنبه كۈنى دهپ قوبۇل قىلىپ شهنبه چهكلىمىلىرىگه نهرسىلهرنى قاتارلىق ھاراق تاماكا، چاي، قهھۋه، يىمهيدۇ، گۆش قىلىدۇ. ئهمهل ئىشلىتىشتىن يىراق تۇرىدۇ. ۋاپتىزنى سۇغا چۆكۈرۈش شهكلىده ئىجرا قىلىدۇ. بهزى بىلهن شاھىتلىرى ياھۇۋا ۋاقىتلاردا بهزى بىلهن قېلىشى ئوخشاپ بۇيرۇقلىرىنىڭ

ئارىلىشىپ كېتىدۇ. پائالىيهتلىرىنىڭ مىسسىئونېرلىق قارىتا تۈركىيهگه ئادۋهنتىستلىرىنىڭ 7-كۈن تۈركلهر قارىشىچه، بۇلارنىڭ ئهمهس. تېپىش خرىستىيانلار يېڭى پهقهت مهقسىدى خرىستىئانلىقنىڭ كېڭىيىشىگه توسقۇنلۇق پهيدا قىلغان. بۇ سهۋهپتىن ئىسا مهسىھنىڭ كېلىشىنى قايتا مهسىھنىڭ 2-قېتىم ئىسا كېچىكتۈرگهن. كېلىشىنى قايتا 2-قېتىم 7-كۈن سهۋهپتىن بۇ لازىم. يۇقۇتۇلىشى توسقۇنلىقىنىڭ تۈرك ئۈچۈن تىزلىتىش

ئادۋهنتىستلىرى تۈركىيهنىڭ پارچىلىنىشى ئۈچۈنمۇ ھهرىكهت قىلىۋاتىدۇ. قولى تۈركىيهده ئادۋهنتىستلىرىمۇ 7-كۈن ئوخشاش مىسسىئونېرلارغا بارلىق گۇرۇپ بۇ تاللىغان. ئامىللارنى خرىستىئان سۈپىتىده دهرهخ تۇنجى يېتىدىغان

1958-يىلىدىن باشلاپ تۈركىيهده ماكانلاشقان بىر چىركاۋغا ئىگه.

3.1.1.3. مهسىھ ئىشهنگۈچىلىرى

ۋاقىتلاردا بهزى ئىشهنگۈچىلىرى، مهسىھ ۋاقىتلاردا كۆپىنچه ئۆزىنى تۈركىيهده دۇنياسىدا خرىستىئان گۇرۇپ بۇ تونۇتقان دهپ (ئىنجىلچىلار) خوشخهۋهرچىلهر مۇقهددهس»نى «كىتابى مهشھۇردۇر. بىلهن نامى خرىستىئانلار» «ئهۋانجهلىك ئهۋانجهلىك پروتهستانلار بارلىق قىلغان قوبۇل دهپ قىلغۇچى ھۆكۈم يېگانه دىندا

147

مىسسىئونېرلىق ۋە دىئالوگ دىنلىق، كۆپ

(ئنجىلچىلار) بولۇش سۈپىتى بىلهن بىرلىكته پروتهستانلار ئىچىده بىر گۇرۇپ ئۆزىنى ئهۋانجهلىك خرىستىئانلار دهپ تونىتىۋاتىدۇ. ئهۋانجهلىك خرىستىئانلار 18-ئهسىرده جوھن ۋاسله ۋه گىئورگى ۋاتىفىئهلد تهرىپىدىن ئهنگىلىيهده قۇرۇلغان. ئهۋانجهلىك خرىستىئانلار 1846-يىلى (Evangelical Alliance) ئهۋانجهلىكال ئهللىئانس ئىسمىنى پىرهسبىتهريان توپلانغان. ئاستىدا قۇرۇلىشى تهشكىلاتنىڭ بىر خهلقئارالىق ئالغان رهھبهرلىگى تهشكىلاتنىڭ بۇ گۇرۇپلار پروتهستان مهسىھچى ئوخشاش مېتودىستقا

ئاستىدا خهلقئارا ساھهده مىسسىئونېرلىق قىلىۋاتىدۇ. ئېۋانجالىكال ئاللىئانس تهشكىلاتى ئاستىدا توپلانغان بۇ گۇرۇپلار توققۇز ئاساسى

پرىنسىپتا بىرلهشكهن. بۇ توققۇز پرىنسىپ: «كىتابى مۇقهددهس» (تهۋرات ۋه ئىنجىل) ئىلاھىي ۋهھيىدۇر، دىندا يېگانه .1

ھۆكۈم قىلغۇچى «كىتابى مۇقهددهس»تۇر. ئۇ خرىستىئانلار ئۈچۈن كۇپايىدۇر. كىتابى مۇقهددهسنى ھهممه ئادهم ئوقۇسا بولىدۇ. ھهممه ئادهم بۇ ھۇقۇققا .2

ئىگه. ئۈچ شهخستىن بارلىققا كهلگهن تهڭرى بىردۇر. .3

ئىنسانلىق ئهسلى (تۇغۇلۇشتىنلا بار بولغان) گۇناھ بىلهن كىرلهنگهن. .4ئۆزىنى چۈشۈپ، يۈزىگه يهر شهكلىده ئىنسان ئىسا ئوغلى تهڭرىنىڭ .5

گۇناھكارلار ئۈچۈن قۇربان قىلغان. ئۇ قۇتقۇزغۇچى، ۋاستىچى ۋه پادىشاھتۇر. ئىسا مهسىھكه ئىمان ئېيتىش گۇناھلارنىڭ يۇيۇلىشى ئۈچۈن يېتهرلىكتۇر. .6

مۇقهدهس روھ گۇناھكارلارنىڭ تهۋبه قىلىشى ئۈچۈن تىرىشىدۇ. .7مهسىھ ئىسا ئىنسانلارنى تىرىلىدۇ، بىلهن بهدهن ئىنسانلار ئۆلمهيدۇ. روھ .8

ھېسابقا تارتىدۇ. ئۇلار ھهققىده ئىسا مهسىھ ھۆكۈم بېرىدۇ. خرىستىئان تهڭرى ئىلاھىيدۇر. تهشكىللىنىشى جامائىتىنىڭ خرىستىئان .9جامائىتىنى تهشكىل قىلىپ، بېشىغا داھىلار قويغان. يهنه ئهينى شهكىلده ۋاپتىز ۋه

ئهۋخارىستىيانىڭ شهكىللىنىشىمۇ ئىلاھىيدۇر. ئۈچۈن ئۇلار قىلىدۇ. قوبۇل پرىنسىپلارنى بۇ خرىستىئانلار ئهۋانجهلىك بارلىق «كىتابى مۇقهددهس» بولۇپمۇ «يېڭى ئهھده» ئىنتايىن مۇھىم. ئۇلار «يېڭى ئهھده»ده بولمىغان ھهرقانداق ئهقىده ۋه ھۆكۈملهرنى تونىمايدۇ. كىتابى مۇقهددهسكه قىلىنغان ھهر قانداق بىر تهنقىدكه قاتتىق قارشى چىقىدۇ. كىتابى مۇقهددهسنىڭ تهڭرى سۆزى مۇناسىۋهتلىك مۇقهددهسكه كىتابى ئۆزلىرىدىن تىرىشىدۇ. ئىسپاتلاشقا ئىكهنلىكىنى جاۋاب قاراپ مۇقهددهسكه كىتابى يېنىدىكى دهرھال ۋاقىتتا سورالغان سوئال بىر بېرىدۇ. ئۇلار ئۈچۈن پهقهتلا ئىمان مۇھىم. ئىبادهت شهكىللىرىنىڭ ئارتۇق ئهھمىيىتى

يوق. بۇجهھهتته كاتولىكلارنى قاتتىق تهنقىتلهيدۇ.

148

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ئۆزىنى ئهۋانجهلىك خرىستىئانلار دهپ ئاتىغان خرىستىئان گۇرۇپلار، تۈركىيهده خوشخهۋهر داۋاملاشتۇرۋاتىدۇ. پائالىيهتلىرىنى مىسسىئونېرلىق شهكىلده جانلىق نهشرىياتى، لوتۇف نهشرىياتى، كىتابى مۇقهددهس شىركىتى قاتارلىق نهشىر ئورگانلىرى ۋه ئىسىملىرى مهخپى بولغان بىر نهچچه نهشرىيات تۈركچه كىتاب، رىساله نهشىر قىلىپ ھهقسىز تارقىتىۋاتىدۇ. گېزىت-ژورناللاردا «كىتابى مۇقهددهس» بىلهن مۇناسىۋهتلىك

ئېلانلار بېرىۋاتىدۇ. ئۆزگهرتىلمىگهنلىكى، مۇقهددهسنىڭ كىتابى رىسالىلهرده ۋه كىتاب تۈركچه قۇرئانى-كهرىم تهرىپىدىن سهھىھ قوبۇل قىلىنغانلىقىنى قايتا-قايتا چۈشهندۈرىدۇ. بۇ

ھهقته قۇرئانى-كهرىمدىن بهزى ئايهتلهرنى دهلىل قىلىپمۇ كۆرسىتىدۇ. يهرلهرده بۇ تۇتۇپ، ئۆي يهرلهرده يىراق كۆزدىن تهرىپىده، ھهر تۈركىيهنىڭ نوقتىلىق ھهققىده ئامىلى سۆيگۈ خرىستىئانلىقتىكى ئېچىپ، كۇرسلىرى ئىنجىل قۇربان ئۆزىنى ئۈچۈن سۆيگهنلىكى ئىنسانلارنى مهسىھنىڭ ئىسا توختىلىپ،

قىلغانلىقىنى چۈشهندۈرۋاتىدۇ. ئىسا مهسىھنىڭ بىر قۇتقۇزغۇچى تهڭرىلىقىغا ئىشهنگهنلهرنىڭ قهتئى جهھهننهمگه بارمايدىغانلىقىنى سۆزلهيدۇ. بۇلار ھهر قانداق بىر سىياسى ۋه ئىقتىسادى مهنپهئهتنى بهختلىك ئۇلارنى ۋه قۇتقۇزۇش ئىنسانلارنى مهقسىدىنىڭ قىلمىغانلىقى، مهقسهت

قىلىش ئىكهنلىكىنى تهشۋىق قىلىۋاتىدۇ.

3.1.2. ياھوۋا شاھىتلىرى

ياھوۋا شاھىتلىرى يهھۇدىلىك ۋه خرىستىئانلىقنىڭ ئارلاشمىسىدىن شهكىللهنگهن بىر دىنىي ھهرىكهت بولۇپ، 19-ئهسىرده بارلىققا كهلگهن مهسىھچى ۋه مىسسىئونېر

خاراكتېرلىق دىنىي ھهرىكهتتۇر.ياھوۋا شاھىتلىرىنىڭ ئىجاد قىلغۇچىسى چارلىس تازه راسسىل (1852ـ1916)دۇر. شىتاتىغا پېنسىلۋانىيه ئامېرىكىنىڭ 16-فېۋرالدا 1852-يىلى راسسىل تازه چارلىس قارايدىغان پىتتىسبۇره شهھرىده تۇغۇلغان. راسسىل دىندار بىر ئائىله مۇھىتىدا چوڭ بولغان. راسسىل 23 يېشىدا پهلسهپىسىنى ھهزرىتى ئىسانىڭ قايتا كېلىش ئهقىدىسى ئۈستىگه بىنا قىلغان ئادۋهنتىست خرىستىئان چىركاۋ گۇرۇپى بىلهن تونۇشقان. ئۇ تهسىرىگه پىكرىنىڭ باشقۇرىدىغان دۇنيانى كىلىپ، تهكرار ئىسانىڭ گۇرۇپنىڭ بۇ قارىشىچه، ئۇنىڭ ئىشهنگهن. بېرىدىغانلىقىغا يۈز يېقىندا ۋهقهنىڭ بۇ ئۇچراپ، «يېڭى ئهھده»ده ئېيتىلغان ئارماگهدون ئۇرۇشى 1914-يىلى پارتلاپ، قىيامهت قايىم

بولىدۇ.

149

مىسسىئونېرلىق ۋە دىئالوگ دىنلىق، كۆپ

1914-يىلى راسسىلنىڭ بىشارهتلىرى ئهمهلگه ئاشمىغاندا، بۇ قېتىم ئۇ كۆرسهتكهن ۋاقىتنىڭ قىيامهت ئالامهتلىرىنىڭ باشلانغۇچ يىلى ئىكهنلىكىنى جاكارلاپ، جامائهتنىڭ

پارچىلىنىپ كېتىشىنىڭ ئالدىنى ئالغان. 1916–يىلى راسسىلنىڭ ئۆلۈمىدىن كېيىن ئۇنىڭ ئورنىغا جامائهتنىڭ ئادۇكاتى ج. فى. راتھىرفورد چىققان. راتھىرفورد ئۇ ۋاقىتقىچه «راسسىلىستلار» دهپ ئاتالغان جامائهتنىڭ ئىسمىنى «ياھوۋا شاھىتلىرى» دهپ ئۆزگهرتكهن. ئۇ ئۆيمۇ-ئۆي بېرىپ، كېيىن ئامېرىكىدىن دهۋرىده ئۇنىڭ باشلاتقان. ئادىتىنى قىلىش مىسسىئونېرلىق گىرمانىيه ياھوۋا شاھىتلىرىنىڭ مهركىزى بولغان. نهتىجىده ئارزۇسىنى ئهمهلگه ئاشۇرالماي

ئۆلگهن. ئۇنىڭغا ئهگىشىپ ياھوۋا شاھىتلىرى كۈندىن-كۈنگه كۈچلهنگهن. بىلهن ئۇرۇشى ئارمهگهدون داھىلار كهلگهن بېشىغا شاھىتلىرىنىڭ ياھوۋا 1975-يىلى ئىچىده تارىخلار بۇ كۆرسهتكهن. تارىخلارنى خىل ھهر مۇناسىۋهتلىك ئۇرۇشىنىڭ ئارمهگهدون ئورگانلىرىدا نهشىر ھهرىكهتنىڭ 1960-يىلى مۇھىمدۇر. قىيامهتنى ئاساسهن بۇنىڭغا قىلىنغان. ئېلان پارتلايدىغانلىقى يانۋاردا 1975-يىلى مال-مۈلكىنى ئايرىلىپ، ئىشىدىن قىسمى كۆپ ئهگهشكۈچىلىرىنىڭ كۈتىۋاتقان سېتىپ، پۇلىنى جامائهتنىڭ نهشىر ئورگانى بولغان تاراسۇت راۋىقىغا ئىئانه قىلغان. 1975-يىلىنىڭ كېلىشى بىلهن قىيامهتنىڭ قوپماسلىقى ياھوۋا شاھىتلىرىنى قاتتىق ۋاقىت بۇنىڭدىن فرانس، فرهدىرىك ھهرىكهتنىڭ 4-رهئىسى ئۈمىدسىزلهندۈرگهن. بېكىتىشنىڭ توغرا بولمايدىغانلىقىنى، ياھوۋا شاھىتلىرى ۋه ئارمهگهدون ئۇرۇشىنىڭ قاچان يۈز بېرىدىغانلىقىنى ئويلىماي، ياھوۋا شاھىتلىرىغا خىزمهت قىلىش لازىملىقىنى

ئوتتۇرىغا قويغان. قوبۇل جهھهننهمنى لېكىن ئىشىنىدۇ، بارلىقىغا جهننهتنىڭ شاھىتلىرى ياھوۋا قىلمايدۇ. بۇنىڭ ئورنىغا ئهبهدى ئۆلۈم جازاسىغا ئىشىنىدۇ. كىتابى مۇقهددهسته 30 دىن كۆپ جهھهننهم كهلىمىسى بولىشىغا قارىماي، جهھهننهمنىڭ خاتا چۈشىنىشتىن بىرلىكته بىلهن ئۆلۈم روھنىڭ سۆزلهيدۇ. ئىكهنلىكىنى ئهقىده بىر چىققان كېلىپ يۇقىلىدىغانلىقىغا ئىشىنىدۇ. ئۇلارنىڭ قارىشىچه، قىيامهتتىن كېيىن 144 مىڭ كىشى چىقىلىدۇ. ئېلىپ جهننهتكه ئاسماندىكى تاللىنىپ، ئارىسىدىن شاھىتلىرى ياھوۋا بۇ ئىنسانلارنىڭ بېشىدا ھهزرىتى ئىسا بولۇپ، دۇنيانى باشقۇرىدۇ. بۇ دۇنيا تهڭرى بهرگهن پۇرسىتى سىناق قېتىملىق ئىككىنچى يىللىق مىڭ ئىنسانلارغا ياھوۋانىڭ دۇنيا بولىدۇ. مىڭ يىل ئىچىده ئهركىن ئىرادىسى بىلهن ياھوۋاغا ئىبادهت قىلغانلار قۇتۇلىدۇ. باشقا ئىنسانلار ئهبهدى ئۆلۈم بىلهن جازالاندۇرىلىدۇ. بۇ ئىككىنچى ھايات دهۋرىده مۇۋهپپىقىيهت قازانغان ئىنسانلارنىڭ جهننىتى دۇنيا بولىدۇ. باشقا بىر ئىپاده

بىلهن دۇنيا جهننهتكه ئايلىنىدۇ.

150

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ياھوۋا شاھىتلىرى قان ۋه ئورگان ئالماشتۇرۇشقا قارشى چىقىپ، بۇ ھهرىكهتنىڭ تهڭرىگه قارشى قىلىنغان بىر گۇناھ ئىكهنلىكىگه ئىشىنىدۇ. ياھوۋا شاھىتلىرى ئۇرۇش ۋه ئىشلىتىش قۇرال سهۋهپتىن بۇ تۇرىدۇ. قارشى ئىدىئولوگىيهگه ھهرتۈرلۈك ۋه ئهسكهرگه بېرىشنى رهت قىلىدۇ. ئۇلارنىڭ قارىشىچه، مىللى مارش ئېيتىش ۋه بايراققا

سالام بېرىش ياھوۋا پادىشاھلىقىغا قارشى قىلىنغان بىر گۇناھتۇر. مىسسىئونېرلىق ئىگه ئىرادىگه مۇستهھكهم ۋه سىستېمىلىق شاھىتلىرى ياھوۋا مهكتهپلىرىده مىسسىئونېر شاھىتلىرى ياھوۋا مهشھۇردۇر. بىلهن پائالىيهتلىرى چۈشهنچىلىرىنى بېرىپ، ئۆيمۇ-ئۆي ۋاقتىدا خالىغان كۈننىڭ بىر يېتىشتۈرىلىدۇ، تهرىپىدىن باشلىقلىرى گۇرۇپ پائالىيهتلىرى بۇ ئۇلارنىڭ تىرىشىدۇ. تارقىتىشقا سائهت قانچه قاچان، مىسسىئونېرنىڭ قايسى پىلانلىنىپ، بىلهن ئهستايىدىللىق

ئىشلهيدىغانلىقى كۆرسىتىپ بېرىلىدۇ.

ياھوۋا شاھىتلىرىنىڭ تۈركىيهدىكى پائالىيهتلىرى ھهققىده نېمىلهرنى بىلىسىز؟

ياھوۋا شاھىتلىرىنىڭ تۈركىيهگه قارىتا ئېلىپ بارغان پائالىيهتلىرى ھهرىكهتنىڭ تۇنجى كۆرسىتىلىشىچه، دوكلاتلىرىدا راۋىقىنىڭ تاراسسۇت بولغان ئورگىنى نهشىر ئوقۇيدىغان راۋىقىدا تاراسسۇت ئىزمىردا دهۋىرده بۇ باشلانغان. 1909-يىلى قېتىم پائالىيهت شاھىتلىرىنىڭ ياھوۋا تۈركىيه بىلهن بۇنىڭ شهكىللهنگهن. گۇرۇپ بىر ئۈچۈن بولغانلىقى دۆلهت بىر كىملىكتىكى مۇسۇلمان تۈركىيه كىرگهن. ساھهسىگه ياھوۋا شاھىتلىرىنىڭ تۈركىيهدىكى تهرهققىياتى خرىستىئان دۆلهتلهرگه سېلىشتۇرغاندا ناھايىتى ئاستا بولغان. ياھوۋا شاھىتلىرى دهسلهپته ئهرمهنى ۋه رۇم نهسىللىك تۈركىيه پۇخرالىرى ئارىسىغا تارقالغان. كېيىنچه مۇسۇلمان تۈرك ئائىلىسىدىن كېلىپ چىققان تۇنجى مىۋىسىنى 1959-يىلى ئوفىتسىر بىر دادىنىڭ ئوغلى بولغان مهته سۇئهر بىلهن بهرگهن. 1959-يىلىدا ياھوۋا شاھىتلىرى بىلهن تونۇشقان مهته سۇئهر 1963-يىلى

ۋاپتىز بولغان. تۇرىدۇ. ئىزمىر 1-ئورۇندا دوكلاتىدا ئائىت 1997-يىلىغا شاھىتلىرىنڭ ياھوۋا زالى (مابهد) بار. ئىزمىردىن كېيىن ئىستانبۇل، ئهنقهره، ئىزمىردا تۆت پادىشاھلىق

مهرسىن قاتارلىق شهھهرلهردىمۇ بۇ خىل زاللىرى بار.

3.1.3. باھائىلار

باھائىلار ئىسلامدىكى شىئه مهزھىبىدىكى شهيخىلىك تهرىقىتىدىن كېلىپ چىققان ئارىلاشما (شالغۇت) دىنىي ھهرىكهت بولغان باھائىلىققا مهنسۇپتۇر.

151

مىسسىئونېرلىق ۋە دىئالوگ دىنلىق، كۆپ

باشلانغان. بىلهن مۇھهممهت ئهلى مىرزا چىقىشى ئوتتۇرىغا باھائىلىكنىڭ شهيخىلىك تهرىقىتىگه مهنسۇپ بولغان مىرزا مۇھهممهت، ئۆزىنىڭ شىئىلهر كۈتۈۋاتقان مهھدىگه ئېچىلىدىغان باب (ئىشىك) ئىكهنلىكىنى ئېيتقان. بۇ سهۋهپتىن ئۇ قۇرغان ھهرىكهتكه «بابىلىك» ئىسمى بېرىلگهن. كېيىن ئۆزىنىڭ مهھدى ئىكهنلىكىنى ئېلان قىلىپ، «ئهل بايان» ئىسمىدا بىر كىتاب يازغان. بۇ كىتاب بىلهن قۇرئانى-كهرىمنىڭ ئهمهلدىن قالدۇرۇلغانلىقىنى بايان قىلغان. مىرزا ئهلى مۇھهممهت 1850-يىلى ئۆلگهندىن ھهرىكهتنى بۇ (1892-1817) ئهلى ھۈسهين مىرزا ئۆتكهن ئورنىغا ئۇنىڭ كېيىن تېخىمۇ تهرهققى قىلدۇرغان. ئۇ مىرزا مۇھهممهت كېلىشىنى ۋهده قىلغان شهخسنىڭ ئۆزى ئىكهنلىكىنى ئېلان قىلىپ، بابىلارنى ئۆز ئهتراپىدا توپلىنىشقا چاقىرغان. كېيىن «باھائۇللاھ» دهپ ئاتالغان مىرزا ئهلى ھۈسهين بىلهن بۇ ھهرىكهت باھائىلىك ئسمىنى ھۈسهين مىرزا بىلهن پهرمانى ئابدۇلئهزىزنىڭ سۇلتان پادىشاھى ئوسمانلى ئالغان. ئابباس ئوغلى چوڭ ئورنىغا ئهلى مۇھهممهت مىرزا قىلىنغان. سۈرگۈن ئاققاغا ئهلى

ئهپهندىنى قويۇپ، 1892-يىلى ئۆلگهن. قىسقا باھائىلىكنىڭ ئهپهندى ئابباس بولغان مهشھۇر بىلهن لهقىمى ئابدۇلبابا

ۋاقىتتا مىسىر، ياۋرۇپا ۋه ئامېرىكىغا تارقىلىشىنى ئهمهلگه ئاشۇرغان. نهۋرىسى چوڭ ئورنىنى ئىلگىرى ئۆلۈشتىن ھايپادا 21-نۇيابىردا 1921-يىلى

شهۋكى ئهپهندىگه بهرگهن. شهۋكى ئهپهندى 1897-يىلى ئاققادا تۇغۇلغان. بهيرۇت ۋه ئهنگىلىيهده ئوكسىفورد ئونۋېرىستىتىدا ئىلىم تهھسىل قىلغان. 1937-يىلى ئامېرىكىلىق باھائى بىر ئائىلىنىڭ قىزى بىلهن ئۆيلهنگهن. 1957-يىلدىكى ئۆلۈمىگىچه بولغان ئارىلىقتا باھائىلىكنىڭ

تهرهققىياتى ئۈچۈن تىرىشقان. ئۇنىڭ ئورنىغا ۋارىسلىق قىلىدىغان بىر ۋارىسى بولمىغانلىقى ئۈچۈن باھائىلىك ئىسرائىلىيىنىڭ ھايپا شهھرىده قورۇلغان «ئومۇمى ئادالهت ئۆيى» تهرىپىدىن ئىداره جهمئىيهتلهرده ئاتىلىدىغان دهپ «ماھپىل» دۇنيادا پۈتۈن باشلىغان. قىلىنىشقا تهشكىلاتلانغان. ماھپىللهر مهركىزى ماھپىللهر ۋه مهھهللىۋى ماھپىللهر دهپ ئىككىگه

بۆلىنىدۇ. باھائىلىكته سۆزلهيدۇ. بارلىقىنى قارىشى دىنىي بىر مۇستهقىل باھائىلىك يهھۇدىلىك، خرىستىئانلىق، ئىسلامدىن تاللاپ تهشكىل قىلىنغان بىر قىسىم ئىتىقادى ۋه ئهسلى ئامىللار بار. باھائىلارنىڭ قارىشىچه ئاللاھقا، كىتابلىرىغا، پهيغهمبهرلىرىگه، ئاخىرهتكه باھائىلىكته بىرىدۇر. ئاساسلىرىدىن ئىمان ئىشىنىش باھائۇللاغا ۋه باپقا ئىشىنىش يوقتۇر. 15 يېشىنى تاماملىغان ھهر ئادهم 70 يېشىغىچه باھائىلىكنىڭ دىنىي ھۆكۈملىرىنى ئىجرا قىلىشقا مهسئۇلدۇر. بۇ دىنىي ھۆكۈملهر ناماز، روزا، ھهج، زاكات

152

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

ۋه مۇقهددهس ئىبارىلهرنىڭ ئوقۇلىشىدۇر. باھائىلارنىڭ مۇقهدهس كىتابى باھائۇللاھ يازغان «كىتابى ئاقدهستۇر».

بۇ دىنىي ھۆكۈملهر بىلهن بىرگه باھائىلىكنىڭ بىر قىسىم ئاساسى پرىنسىپلىرىمۇ بار. بۇ پرىنسىپلار ئىنسانلارنىڭ بىرلىگى، بارلىق دىنلارنىڭ بىرلىگى، تىل، نهشرىيات قالدۇرۇلىشى، مۇتهئهسسىپلىكىنىڭ تۈرلۈك ھهر باراۋهرلىگى، ئهر-ئايال بىرلىگى، دىن بىلهن ئىلىم ئوتتۇرىسىدا تهڭپۇڭلۇقنىڭ ساقلىنىشى، مهجبۇرى مائارىپ ۋه دۇنيا

تىنچلىقىدىن ئىبارهت. كۈنىمىزده تارقالغان. تىزلىكته دۇنياغا كېيىن ئورۇشىدىن 2-دۇنيا باھائىلىك دۇنيادا بهش مىليۇن ئهگهشكۈچىسى بار. باھائىلار دۇنيادىكى پائالىيهتلىرىگه ئوخشاش ئېلىپ ھازىرغىچه داۋاملاشتۇرۇۋاتىدۇ. پائالىيهتلىرىنى مىسسىئونېرلىق تۈركىيهدىمۇ بېرىلغان تهتقىقاتلاردىن مهلۇم بولىشىچه، ئىستانبۇلدا بىر مهركىزى ماھپىل بىلهن بىرگه 48 ۋىلايهتته بىردىن ماھپىلى بار. بۇ ماھپىللهرگه باغلىق 5.500 ئهتراپىدا باھائىنىڭ سىۋاستا 580 سىۋاستۇر. 1990-يىلى ۋىلايهت جايلاشقان كۆپ ئهڭ مهلۇم. بارلىقى

نهپهر باھائىنىڭ مهۋجۇتلىقى ئېنىقلانغان. تهستىقلانمىغان دهپ دىن بىر تهرىپىدىن ئورگانلار رهسمىي باھائىلىك باھائىلار بېرىۋاتىدۇ. ئېلىپ ئهركىن پائالىيهتلىرىنى تۈركىيهدىكى لېكىن بولسىمۇ، باھائىلىك باراۋهرلىگى، ئهر-ئايال قېرىنداشلىق، ئالهمشۇمۇل ئىتتىپاقى، دىنلارنىڭ بىلهن شۇئارلىرى قاتارلىق قارشىلىقى بولغان ئورۇش-جېدهلگه تهڭپۇڭلىقى، بىلىم تۈركىيهنىڭ باھائىلىك قارىشىچه، ئۇلارنىڭ داۋاملاشتۇرۇۋاتىدۇ. تهشۋىقاتلىرىنى شهرىئهت بىلهن ھۆكۈمهت ئىشلىرى بىر-بىرىدىن ئايرىۋېتىلگهن ئىلمانى تۈزۈمىگه ئهڭ

ئۇيغۇن بىر دىن ئىمىش. باھائىلار دىنىي تهشۋىقاتلىرىدا ئىسلامدىنمۇ پايدىلىنىۋاتىدۇ. ئۇلارنىڭ قارىشىچه، ئىسلام باھائىلىك ئوتتۇرىغا چىقىشتىن ئىلگىرى ھهق دىن ئىدى. باھائىلىك ئوتتۇرىغا چىقىش بىلهن بىكار قىلىنغان. باھائۇللاھنىڭ پهيغهمبهرلىگى قۇرئانى-كهرىمده ئاللاھ

تهرىپىدىن بىلدۈرۈلگهن.

3.1.4. باشقا دىنىي گۇرۇپلار

قۇرۇلغان ئامېرىكىدا 1830–يىلى تهرىپىدىن سىمىت جوسهپ مورمۇنلار: خرىستىئان مهنبهلىك دىنىي ھهرىكهتتۇر. مورمۇنلار ئۆزىنى «ئاخىرقى كۈن ئهۋلىيالىرى»

دهپ ئاتايدۇ. نهشىر كىتاب بىر ناملىق كىتابى» «مورمۇن 1830–يىلى سىمىت جوسهپ يهرگه يېزىلىپ تهرىپىدىن پهيغهمبهر بىر ئىسمىدا مورمۇن كىتاب بۇ قىلدۇرغان.

153

مىسسىئونېرلىق ۋە دىئالوگ دىنلىق، كۆپ

كۆمۈلگهنلىگى ۋه ئۇنىڭ ئوغلى مورۇنى تهرىپىدىن ئۆزىگه ئورنىنىڭ بىلدۈرۈلگهنلىكىنى ئېيتقان. كېيىن ۋاپتىزچى يهھيا تهرىپىدىن يېڭى بىر چىركاۋ قۇرۇشقا بۇيرۇلغان.

سىمىت قىسقا ۋاقىتتا كۆپلهپ تهرهپدار توپلاپ، 1844-يىلى تۈرمىده ئۆلتۈرۈلگهن. ئۇنىڭ ئورنىغا كهلگهن بىرىگھام يوڭ خهتهردىن ساقلىنىش ئۈچۈن جامائهتنى ئوتاھ

رايۇنىغا يۆتكىگهن. كېيىن سالت لاپىك شهھرى مورمۇنلارنىڭ مهركىزى بولغان. گۇرۇپلىرىدىن خرىستىئان باشقا بىلهن پائالىيهتلىرى ۋه ئهقىدىسى مورمۇنلار بىلهن ئىشىنىش مۇقهددهس»كه «كىتابى ۋه «تهسلىس» مورمۇنلار پهرىقلىقتۇر. بىرلىكته مورمۇن كىتابىنىڭ ئىمتىيازىنى قوبۇل قىلىدۇ. ئۇلارنىڭ قارىشىچه، ھهزرىتى ئىسانىڭ تهكرار كېلىدىغان يېرى ئامېرىكىدۇر. ۋهھيى كىتابىدا ئىسمى تىلغا ئېلىنغان مورمۇن بولۇشتۇر. مورمۇن يولى يېگانه نىجاتلىقنىڭ قۇرۇلىدۇ. ئامېرىكىدا قۇددۇس مىسسىئونېر بىر مۇتلهق مورمۇن ھهر قۇتۇلالمايدۇ. قىلمىغانلار قوبۇل ئهقىدىسىنى سىرتىدىكى دېڭىز يىل ئىككى ئاز ئهڭ ياشلار كىرگهن ياشقا 18 كېرهك. بولىشى بار. ھاياتى بىر تهرتىپلىك ئۇلارنىڭ بارىدۇ. قىلىشقا مىسسىئونېرلىق دۆلهتلهرگه ۋه ئائىله ئىچمهيدۇ. نهرسىلهر قىلغۇچى مهست ۋه تاماكا قهھۋه، چاي، مورمۇنلار

كوللىكتىپ تۇرمۇشقا ئهھمىيهت بېرىدۇ. مورمۇنلار تۈركىيهدىمۇ پائالىيهت قىلىپ، مورمۇن كىتابىنىڭ تۈركچه تهرجىمىسىنى

ھهقسىز تارقىتىۋاتىدۇ. تهرىپىدىن مۇن مىيۇڭ سۇن كورىيهلىك 1954-يىلى مۇنجۇلۇق مۇنجۇلار: خرىستىئانلىقنىڭ ھهرىكهت. دىنىي بىر يېڭى خاراكتېرلىق مىسسىئونېر قۇرۇلغان تهڭرى يۈزىده يهر 1936-يىلى مۇن، بولغان مهنسۇپ چىركاۋىغا پىرهسبتهريان پادىشاھلىقىنى قۇرۇشقا ۋهزىپىلهندۈرۈلگهنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويغان. ئۇنىڭ بۇ خىل پىكرى پىرهسبىتهريان چىركاۋى تهرىپىدىن بۇزۇلغان دهپ تهنقىد قىلىنىپ، چىركاۋدىن ھهيدهپ چىقىرىلغان. مۇن كېيىنكى ۋاقىتلاردا تهڭرىدىن ۋهھيى كهلگهنلىكى، مۇسا باشلىغان. سۆزلهشكه كۆرۈشكهنلىكىنى بىلهن داھىلار دىنىي ئوخشاش بۇدداغا ۋه بۇلارنىڭ ئاخىرىدا مۇنجۇلارنىڭ مۇقهددهس كىتابى «ئىلاھىي پرىنىسىپ» ئوتتۇرىغا

چىققان. غهربته ۋه شهرق يىراق مۇنجۇلۇقمۇ ئوخشاش، ھهرىكهتلهرگه دىنىي بارلىق تهرهپدار توپلىغان. قىسقا ۋاقىتتا چوڭىيىپ تهرهققى قىلغان. مۇنجۇلۇق بارلىق دىنلارنى بىرلهشتۈرۈش پىكرى بىلهن «بىرلهشكهن چىركاۋ» ئىسمىنى ئالغان. مالىيه مهنبهسىنى

ھهل قىلىش ئۈچۈن شىركهتلىشىپ، بىر نهچچه ساھهگه قول تىققان. كوللىكتىپ بىرى پائالىيهتلىرىدىن تارتىدىغان دىققهت ئهڭ مۇنجۇلارنىڭ ئۆيلىنىش مۇقهددهس ئۆتكۈزىلىدىغان يىلى ھهر مۇراسىملىرىدۇر. ئۆيلهندۈرۈش

154

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

بىر پاكىز ھېكمىتى بۇنىڭ ئۆيلهندۈرىدۇ. قىز-يىگىتنى جۇپ 100 مۇراسىملىرىدا ئىنسان نهسلىنى بارلىققا كهلتۈرۈشتىن ئىبارهت.

ئهسلى قىلغان ھاۋانىڭ بىلهن ئادهم نهسلى ئىنسان قارىشىچه، مۇنجۇلارنىڭ تىرىشقان قۇتقۇزۇشقا گۇناھدىن بۇ ئىنسانىيهتنى ئىسا كىرلهنگهن. بىلهن گۇناھى ئاشۇرالمىغان. ئهمهلگه بۇنى ئۈچۈن قۇرالمىغانلىقى ئائىله بىر ئۆيلىنىپ بولسىمۇ، تهرتىپلىك ئۇلار تىرىشىدۇ. كهلتۈرۈشكه بارلىققا نهسلى ئىنسان بىر پاكىز مۇنچىلار ئائىله ھاياتىغا ئهھمىيهت بېرىدۇ، غهيرى مۇناسىۋهتلهرده بولمايدۇ. تاماكا ۋه مهست

قىلغۇچى نهرسىلهردىن يىراق تۇرىدۇ. ئوخشىمىغان يىلى ھهر پائالىيىتى بىر يهنه تارتىدىغان دىققهت مۇنجۇلارنىڭ دىندىكى خىل ھهر مۇنجۇلار ئويۇشتۇرىشىدۇر. پائالىيىتى لاگېر ياشلار دۆلهتلهرده قاتناشقانلارمۇ چاقىرتىلىپ لاگېرغا بۇ تۈركىيهدىن چاقىرىدۇ. لاگېرغا بۇ ياشلارنى بار. بۇ لاگېرنى ئورۇنلاشتۇرغانلارنىڭ مهقسىدى دىنلارنى بىرلهشتۈرۈپ، بىرلهشكهن

چىركاۋ ئاستىدا توپلاشتىن ئىبارهت. لېكىن بۇ مهقسىتىنى ئوچۇق سۆزلىمهيدۇ. مۇنجۇلار دۇنيادا سانى كۆپ بولماسلىق بىلهن بىرلىكته تۈركىيهگىمۇ مىسسىئونېرلار يىغىن بىر نامىدا كېڭىشى» دىنلىرى «دۇنيا ئىستانبۇلدا 1991-يىلى ئهۋهتتى.

ئاچتى.

155

پايدىلانغان ماتېرىياللار

Abdurrahman Küçük, Ermeni Kilisesi ve Türkler, Ankara 1997.Alban G. Widgery, Tarih Boyunca Büyük Öğretiler, Çeviren:

Gülçiçek Soytürk, Milliyet Yayınları, İstanbul 1971Ali Erbaş, Hıristiyan Ayinleri (Sakramentler), İstanbul 1998.Ali İhsan Yitik, Hint Kökenli Dinlerde karma İnancının Tenasüh

İnancıyla İlişkisi, İstanbul 1996.Ali İsra Güngör, Vatikan, Misyon ve Diyalog, Töre Yayınları, Ankara

1998.Ali Rafet Öskan, Yedinci Gün Adventizmi, Seba Yayınları, Ankara

1998.Ananda Coomaraswamy, Hinduizm ve Budizm, Çeviren: İsmail

Taşpınar, Kaknüs YayınlarıAvner Levi, Türkiye Cumhuriyetinde Yahudiler, İletişim Yayınları,

İstanbul 1996.Baki Adam, Dinler Tarihi, Açık Öğretim Fakültesi Yayını, Eskişehir

2000.Baki Adam, “Yahudiliğin Hıristiyanlığa ve İslama Bakışı”, A. Ü.

İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 37, Ankara 1997.Baki Adam, Yahudi Kaynaklarına Göre Tevrat, Pınar yayınları,

Ankara 2001 (İkinci Basım)Bernard Lewis, İslam Dünyasında Yahudiler, Çeviren: Bahadır Sina

Şener, İmge Yayınları, Ankara 1996.Derman Bayladı, Dinler kavşağı Anadolu, İstanbul 1998.Edward Evans-Prichard, İlkellerde Din, Çeviren: Hüsen Portakal,

Öteki Yayın Evi, Ankara 1998.Ekrem Sarikçioğlu, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, İstanbul

1983. Ekrem Sarikçioğlu, Dinlerde Mehdi İnancı ve Tasavvurları, Samsun

1997.

156

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

Erol Kirşehiroğlu, Türkiyede Misyonerlik Faaliyetleri, İstanbul 1963.

Francis Dornik, Konsiller Tarihi-İznik’ten Π.Vatikan’a , Çeviren: Mehmet Aydın, Türk Tarih Kurumu Basım evi, Ankara 1990.

Günay Tümer, Hrıstiyanlikta ve İslamda Hazreti Meryem, TDV Yayınları, Ankara 1997.

Günay Tümer, Yeni Dokümanlar Işığında Yehova Şahitleri, İstanbul 1987.

Günay Tümer-Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, Ocak Yayınları, Ankara 1997

Hakan Olgun, Luther ve Reformu Katolisizm’i Protesto, Fecr yayın Evi, Ankara 2001.

Harun Güngör-Ünver Günay, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, Ocak Yayınları, Ankara 1997.

Ilgaz Zorlu, Evet Ben Selanikliyim: Türkiye Sabatayçılığı, İstanbul 1998.

İskender Cedid, Yehova Şahitleri ve Öğretileri, Umut Çağrısı Yayınlar, Stuttgart 1984.

J .Nuener-J. Dupis, The Christian Faith, New Delhi 1982.Kaan H. Ötken, Hristianlikta İnancın Yenilenmesi, Mavi Ada

Yayıncılık, İstanbul 2002.Katolik Kilisesi Din ve Ahlak İlkeleri, Çeviren. Dominik Pamir,

İstanbul 2000.Kürşat Demirci, Dinler Tarihinin Meseleleri, İnsan yayınları, İstanbul

1997.Kürşat Demirci, Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar, İstanbul

1991.Kürşat Demirci, Yahudilik ve Dini Çoğulculuk, Ayışığı Kitapları,

İstanbul 2000.Leo Tolstoy, Din Nedir, Çeviren: Murat Çiftkaya, Şule Yayınları,

İstanbul 1997.Louis Renou, Hinduizm, Çeviren: Maide Selan, İletişim Yayınları,

Ankara 2001.

157

ماتېرىياللار پايدىلانغان

Mahmut Aydın, Monologdan Diyaloga, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2001.

Maurice Borrmanns, Müslümanlarla Hıristiyanlar Arasında Diyaloga Yönelişler, Çeviren: Mehmet Ümit, İstanbul 1998.

Maurice Olender, Cennetin Dilleri, Çeviren: Nevzat Yılmaz, Dost Kitap Evi, Ankara 1998.

Mehmet Aydın, Hıristiyan kaynaklarına Göre Hıristiyanlık, TDV Yayınları, Ankara 1995.

Mehmet Katar, Hıristiyanlık, Yahudilik ve İslam’da Tövbe, Ankara 1997.

Mehmet Katar, “Dinlerde Günlük İbadet Uygulamaları” Dini Araştırmalar, C. 1.Sayı 1, Mayıs 1998.

Mircea Eliade, Mitlerin Özellikleri, Çeviren, Sema Rifat, Simavi Yayınları, İstanbul 1993.

Moshe Sevilla-Sharon, İsrail Ulusunun Tarihi, Yeruşayalım 1981.Muhsin Abdülhamit, İslam’a Yönelen Yıkıcı Hareketler (Babilik ve

Bahailiğin İçyüzü), Çeviren: M. Saim Yeprem-Hasan Güleç, Ankara 1984.

Paul Johnson, Yahudi Tarihi, İstanbul 1987.Phlippe Borgeaud, Karşılaşma Karşılaştırma: Dinler Tarihi

Araştirmaları, Çeviren: Mehmet Emin Özcan, Dost Kitap Evi, Ankara 1999.

Sarkis Paşaoğlu, Yehova Şahitleri-İddiaları ve Yanılgıları, Lütüf Yayıncılık, İstanbul 1999.

Swami Nikhilananda, Ruhun Kurtuluşunda Hinduizm, Çeviren: Sedat Umran, İstanbul 1968.

Şinasi Gündüz, Pavlus Hıristiyanlığın Mimarı, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2001.

Thomas Michel, Hristiyan tanrıbilimine Giriş, İstanbul 1992.Türkiye’de misyonerlik Faaliyetleri, TDV Yayınları, Ankara 1996.W. Doniger O’Filaherty, Hindu Mitolojisi, Çeviren: Kudret Emiroğlu,

İmge Yayınları, Ankara 1996.W. Montgomary Watt, Müslüman-Hıristiyan Diyalogu, Çeviren:

158

سېلىشتۇرما دىنلار تارىخى

Fuat Aydın, Birey Yayıncılık, İstanbul 2000.Yahudilikte kavram ve Değerler, Hazirlayanlar: Suzan alalu ve

diğerleri, Gözlem Yayın Evi, İstanbul 1996.Yaşar Kutluay, İslam ve Yahudi Mezhepleri, Anka Yayınları, İstanbul

2001.Yorgo Benlisoy-Elçin Macar, Fener Patrikhanesi, Ankara 1996.Yusuf Baseasel, Yahudi Ansiklopedisi, Gözlem Yayın Evi, İstanbul

2001.Zerdüşt’ün Gataları, Çeviren: Ali Nihat Tarlan, İstanbul 1935.

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................