T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2061

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1095

Anadolu niversitesilhiyat nlisans Program

DN SOSYOLOJS

EditrProf.Dr. Talip KKCAN

YazarlarProf.Dr. Ejder OKUMUfi (nite 3, 4)

Prof.Dr. Mehmet BAYYT (nite 1, 2)Prof.Dr. Talip KKCAN (nite 5, 10)

Do.Dr. Mustafa TEKN (nite 6, 7)Do.Dr. Vejdi BLGN (nite 8, 9)

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2010 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

Genel Akademik KoordinatrlerProf.Dr. brahim Hatibolu (anakkale Onsekiz Mart niversitesi)

Prof.Dr. Ali Erbafl (Sakarya niversitesi)

Program KoordinatrDo.Dr. Cemil Ulukan

Uzaktan retim Tasarm BirimiGenel KoordinatrProf.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr Yardmcsretim Tasarmcs

Do.Dr. Mjgan Bozkaya

retim Tasarmcs YardmclarArfl.Gr. Mehmet Frat

Arfl.Gr. Nur zer

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz

lme Deerlendirme Sorumlusur.Gr. Zeliha fienel

Kitap Koordinasyon BirimiDo.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Din Sosyolojisi

ISBN 978-975-06-0744-8

3. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 30.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Ocak 2013

iii

NDEKLER

nite 1: Din Sosyolojisinin Douu ve Geliimi .. 2

nite 2: slam Dnyasnda ve Trkiyede Din Sosyolojisi 32

nite 3: Dinin Sosyolojik Manas . 56

nite 4: Toplumsal Deiim ve Din .. 80

nite 5: Din ve Devlet likileri ....104

nite 6: Kreselleme ve Din ....126

nite 7: Kamusal Alan ve Din ...148

nite 8: Gndelik Hayatta Din ..170

nite 9: Yeni Din Hareketler ...194

nite 10: Din ve Terr .....222

iv

v

NSZ

Din, bireysel ve toplumsal boyutlar olan bir fenomendir. Dinin inan, iman ve dua gibi bireyi ilgilendiren ve etkileyen ynleri yannda ekonomi, kltr, ahlak ve siyaset gibi kurumlar ilgilendiren ve etkileyen ynleri de vardr. Karlkl olan bu ilgi ve etkiler dinin toplumsal ynn oluturur. Din sosyo-lojisi, dinin toplumsal boyutunu, yani dini inan ve kurumlarn toplum ze-rindeki etkilerini, toplumdaki dier kurumlar ile etkileimlerini inceler.

Din, dnr ve bilim insanlarnn uzun zamandr zerine mesai harca-d, anlamaya ve zmlemeye alt ok ynl bir olgudur. te bu ne-denle felsefe, tarih, siyaset, psikoloji ve antropoloji yannda toplumu ilgilen-dirmesi ve etkilemesi mnasebetiyle sosyolojinin de ilgi alanna girmektedir.

Sosyolojinin kurucular arasnda saylan A. Comte, E. Durkheim, M. We-ber ve K. Marks gibi bilim insanlarnn hepsi Din Sosyolojisi adnda bir bi-lim dal ortaya kmadan nce dinin toplumsal ynlerine ilikin almalar yrtmtr. slam bilim geleneinde ise bn Haldun gibi dnrler dinin toplumsal boyutlarna ilikin grler ne srmlerdir. Bu da bize gsteriyor ki, din, toplumlar ve uygarlklar anlayabilmek iin ihmal edilemeyecek ka-dar nemli bir aratrma ve inceleme konusu olarak grlmtr.

Sosyolojinin bir alt dal olarak Din Sosyolojisi, nispeten yeni bir bilim dal saylr. Ancak yeni olmasna karn zerinde alt konunun geni, karmak ve ok ynl olmasndan dolay giderek dikkatleri zerine ekmek-tedir. Bugn geldiimiz noktada Avrupa, ABD ve Trkiye bata olmak pek ok lkede lisans ve lisansst dzeylerde Din Sosyolojisi dersleri okutul-maktadr. Ayrca, dinin modern toplumlarndaki yeri ve etkisini tahlil edebil-mek, gelecekte alaca ekillere ilikin fikir yrtebilmek iin niversite bn-yelerinde veya bamsz aratrma ve dnce merkezleri kurulmaktadr.

Din, reti ve kurumlar ile geleneksel toplumlarda ok etkili olmutur. Modern toplumlarda ise dinin bir geleceinin olmayaca, kentleme ve eitim seviyelerinin artmas ile birey ve toplumlarn daha aklc olacaklar ve kutsal kkenli dnce ve yaay biimlerinden kopacaklar tahmin edili-yordu. Bu yndeki gelimeler sonucunca Bat Avrupada geleneksel ve ku-rumsal din, yani kilise etkisini kaybetmi, dini kurumlarn toplumsal etkileri zayflam ve sekler bir toplum yaps olumutur. Ancak ABD bata olmak zere dnyann pek ok yerinde din nemli bir olgu olarak varln sr-drmekte, insanlar derinden etkilemekte ve toplumsal kurumlar ile etkile-ime girebilmektedir. te tpk geleneksel toplumlar anlamada din nasl mer-

vi

kezi bir konuma sahip idiyse gnmz de sosyolojik olarak aratrlmas ihmal edilemeyecek kadar nemli bir olgudur.

Din Sosyolojisi bugnn olduu kadar yarnn da nemli bir bilim dal olarak karmza kacaktr. nk konusu, yntemi, bak as ve dier bi-lim dallar ile ilikileri toplumu doru anlamada Din Sosyolojisini anahtar bir bilim yapmaktadr.

Youn bir ortak emein rn olan elinizdeki Din Sosyolojisi kitab, sizi bu alanda bilgi sahibi yapacak, din-toplum, din-kltr, din-siyaset, din-ekonomi, din-iddet, din-kreselleme, din-kamusal alan ilikileri gibi gn-mz toplumlarn ilgilendiren nemli konular anlama ve zmleme imkn verecektir.

Prof. Dr. Talip KKCAN (Editr)

1

2

Amalarmz Bu niteyi tamamladktan sonra;

Sosyolojiyi ve din sosyolojisini tanmlayabilecek,

Din sosyolojisinin konusunu aklayabilecek,

Din sosyolojisinde kullanlan yntem ve teknikleri deerlendirebilecek, Din sosyolojinin ksa tarihi zetleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

Sosyoloji

Din Sosyolojisi

Yntem ve Teknikler

Pozitivizm

Anlayc Sosyoloji

Grnmeyen Din

Sivil Din

neriler

Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

Yukardaki anahtar kavramlar iin Gordon Marshalln Sosyoloji Sz-lne bavurunuz.

nver Gnayn Din Sosyolojisi adl kitabnn Birinci Blmn ince-leyiniz.

3

GR

Sosyoloji ve din sosyolojisi, felsefe ve tarih gibi bilim dallar ile kar-latrldnda en gen bilimlerden saylr. Hatta din sosyolojisinin konular, snrlar, yntemi gibi konularda bile tartmalar halen devam etmektedir. Din sosyolojisinin, neredeyse hayatn her alanna giren, alabildiine geni ve dinamik yaps, ona, farkl ve snrlarn zorlayan bir bilim olma zellii ver-mektedir. Bu nitede, sosyolojinin bir alt dal olarak Din sosyolojisi biliminin konu, yntem ve ksa tarihini bulabileceimiz temel bilgilere yer verilmitir. Bylece, din sosyolojisi konularna girmeden nce, din ve toplum ilikileri-nin aratrlmas serveninin gzden geirilmesi, dinisosyal gerekliin daha iyi anlalmasna katk salayacaktr.

Ayrca, din ve dinden kaynan alan sosyal olaylar, insanlk tarihi bo-yunca en ok tartlan konulardandr. Dinin neminin azalaca, ilevini yiti-recei varsaym tartlrken, dinin ve dini deerlerin yeniden ykselie ge-mesi, her ada insan ve toplumlar derinden etkileyen bir olgu olarak varl-n srdrmesi ne kadar etin bir sorunsalla kar karya olduumuzun gs-tergesidir. Dinisosyal gereklii anlamaya almak, din sosyolojisinin en -nemli yntemsel abasdr. nk onu anlamak belki de kendimizi, toplu-mumuzu, yaadmz dnyay anlamak ve anlamlandrmak iin n koul gibi grnmektedir. Bu nedenle genel ve zel din sosyolojisi her geen gn ne-mini artran bir bilim olma zelliini srdrmektedir.

SOSYOLOJ

Sosyolojinin sistemlemesi, kurumsallamas ve kendini felsefeden syra-rak bamsz bir bilim haline gelmesi 19. yzyln ortalarnda gereklemitir. lk defa Aguste Comte (1839) tarafndan kullanlan sosyoloji kelimesi, Latince socio (toplum) ve Greke logie (bilim) kelimelerinin birleme-sinden meydana gelmitir.

Sosyoloji dilimize nce, lm-i ctima ve itimaiyat olarak evril-mitir. Gnmzde toplumbilim olarak Trkeletirilse de, btn dnyada olduu gibi, lkemizde de sosyoloji olarak kullanm rabet grmektedir. Eti-molojik anlamyla Sosyolojiyi toplumsal olann bilimi olarak nitelendi-rebiliriz.

Din Sosyolojisinin Douu ve Geliimi

4

Fransz Burjuva Devrimi ile ngilterede ortaya kan Sanayi Devrimi, Bat Avrupa lkelerinde ksa zamanda etkisini gstermi, sadece devletlerin anayasalarnn deimesiyle snrl kalmam, toplumlarn temellerini sarsan devrim ve ayaklanmalarn patlak vermesine, politik ve ekonomik alkan-tlara, toplumsal yapda kkl deiikliklere, mlkiyet dzeninin altst ol-masna, yeni bir sosyal tabakalamaya ve benzeri byk sarsnt ve bunalm yaratan olaylara neden olmutur. Bylesine sorun ve amazlarn zmlene-bilmesi hususunda mevcut bilimlerin yetersizlikleri, aydnlar yeni araylara sevk etmitir. te sosyoloji, 19. yzylda ilkin Fransada bunalmlar iinde kvranan toplumun sorunlarna zm retmek iin ortaya km ve Fransa ile snrl kalmayp ksa zamanda dier lkelere de yaylm bir bilimdir.

Konu

Bir sosyal bilim olan sosyoloji, dier bilimlerden konusu ve alan itibariyle farkllk gsterir. Sosyolojinin konusu insan toplumlardr. Toplumu ve orada meydana gelen sosyal olaylar inceler. Toplum iinde ortaya kan sosyal ili-kileri, sosyal olaylar, sosyal kurumlar, sosyal yaplar ve bu yapdaki dei-meleri kendine konu edinir.

Sosyoloji, toplumsal hayatn bilimidir. Toplumsal hayat iki veya daha fazla insann bilinli ilikileriyle ilintilidir. nsanlar aras ilikiler yani her hangi bir ekilde iliki halindeki birden fazla insan, insan gruplar ve bunlar arasndaki olup - bitenlerdir. Bu sonsuz ilikiler andan, toplumsal olaylar (somut-zel), olgular (soyut-genel), kurumlar, gruplamalar meydana gelir.

Toplumsal hayatn bu karmak ve dinamik yapsn anlamaya ve ak-lamaya alan sosyolojiyi, toplumsal ilikilerin ve bunlarn rgtlenme bi-imlerinin bilimsel adan incelenmesi olarak da tanmlayabiliriz.

Konulara yaklam biimi itibariyle sosyoloji, dier sosyal bilimlerden farkl baz zelliklere sahiptir. Toplumsal olay ve olgular inceleyen sosyo-loji; bireyle ilgilenmez. Tek tek bireylerin sorunlaryla deil toplumsal sorun-larla ilgilenir. Olmas gerekeni deil, olan olduu gibi inceler. Ahlak, hukuk, din gibi bireylerin nasl davranmas gerektiine ilikin kurallar koymaz. Bu anlamda kural koyucu/deer hkm verici (normatif) deildir; objektiftir. Di-er sosyal bilimler toplumsal hayatn farkl ynlerini ayr ayr incelerken, sosyoloji toplumu bir btn olarak ele alr. Btn oluturan eler arasndaki ilikileri aratrr. Olaylar sebep-sonu ba iinde inceler. Ken-dine zg yntemi vardr.

zel Sosyolojiler

Sosyoloji bir takm dallara ayrlmtr. Toplum hayatnda meydana gelen sosyal deimeler ve yeni gelimeler, zel sosyolojilerin douunu zorunlu klmtr. 19. yzyln sonlaryla zellikle, 20. yzylda meydana gelen; sos-yal, kltrel, ekonomik ve teknolojik gelimeler uzmanlamay kanlmaz hale getirmitir. Bu durum, yeni bir takm alt sosyal bilim alanlarnn doma-sna sebep olmutur.

Dier bilim dallarnda olduu gibi, sosyolojide de bu dnemde yeni alt dallar olumaya balam, ayn zamanda deneysel sosyoloji araylar da yine bu dnemde ortaya kmtr.

5

Bundan dolay, sosyolojiyi genel ve zel sosyoloji olarak iki kategoriye ayrmak mmkndr:

Genel sosyoloji, sosyoloji biliminin tanm, konusu, alan, yntemi, dier bilim dallar ile ilikiler, sosyoloji ekolleri gibi teorik temellerini aratrma konusu yaparken, zel sosyoloji dallar da, toplumun ve toplumsal hayatn belirli bir ynnn sosyolojik aratrlmasdr. Baka bir ifadeyle, belli bir alan kendisine konu edinen ve orada derinleen zel sosyolojiler, ilgili bulunduklar eitli toplumsal kurum ve konular incelerler.

Uzmanlam sosyoloji alt dallarn (zel sosyoloji disiplinleri) ylece sralayabiliriz.

Din Sosyolojisi Eitim Sosyolojisi Ky Sosyolojisi Kent Sosyolojisi Siyaset Sosyolojisi rgt Sosyolojisi Hukuk Sosyolojisi Sanayi Sosyolojisi Salk Sosyolojisi Sanat Sosyolojisi Edebiyat Sosyolojisi Dil Sosyolojisi Tarih Sosyolojisi letiim Sosyolojisi Bilgi Sosyolojisi evre Sosyolojisi Spor Sosyolojisi Serbest Zaman Sosyolojisi Su Sosyolojisi Bilgi Sosyolojisi- Aile Sosyolojisi-Mzik Sosyolojisi G Sosyolojisi- ve Meslek Sosyolojisi Genlik Sosyolojisi Yallk Sos-yolojisi Etnik Sosyoloji Ynetim Sosyolojisi Nfus Sosyolojisi Kltr Sosyolojisi Kurumlar Sosyolojisi

Buna gre din sosyolojisi de, sosyolojinin zel bir daldr.

Muhakkak toplumsal hayatn bir ynn kendisine konu edinen ve saylar srekli artan zel sosyoloji dallar bunlarla snrl deildir. zel sosyolojilerin, sosyokltrel hayatn geliimine gre, yenileriyle daha da zenginleecei anlalmaktadr.

Yukarda verilen uzmanlam sosyoloji alt dallarn yeniden gzden geiriniz ve siz de baka rnekler bulmaya alnz.

DN SOSYOLOJS

Sosyoloji nasl gen bir bilim ise, din sosyolojisi de onun bir alt dal olarak daha gen bir bilimdir. Din Sosyolojisi terimini ilk defa Emile Durkheim 1899da bir yazsnda kullanmtr. Din sosyolojisinin 20. yzyln banda kurulduunu sylemek mmkndr.

lkemizde de hemen hemen ayn yllarda lm-i ctima-i Dini veya Dini ctimaiyat adyla karln bulan bu bilim dal, uzun yllardan beri Din Sosyolojisi adyla, bilim dnyasndaki yerini almtr.

Konu

Balangta din sosyolojisi, 19. yzyln pozitivist ve evrimci bilim anlayndan hareketle, ilkel diye nitelendirilen dinlerin etnolojik ve daha sonra da evrensel dinlerin tarihi sosyolojik aratrlmasn kendine konu edinmitir. Bu yzyl neredeyse tmyle din duygusunun kayna ve doas konusunda pozitivist din anlayna taraftar olanlarla kar teoriler gelitirenlerin tartmalarnn en youn yaand bir dnem olmutur.

6

20. yzyln balarnda, ayn zamanda sistematik ve bamsz din sosyolojisinin de kurucusu kabul edilen Max Weber, kendisinden ncekilerin aksine din sosyolojisinin grevinin, dinin zn, kaynan, doasn veya dini deerlerin doruluk ve yanlln aratrmak olmayp, din-toplum ilikileri balamnda, din ile dier sosyal kurumlar arasndaki karlkl etkileimi, dini inanlardan kaynan alan sosyal davranlarn incelenmesi olduunu syleyerek yeni bir sosyoloji anlaynn ncln yapmtr. Ona gre, din sosyolojisi, ncekilerin yapt gibi, dinin mahiyeti ile deil, toplumsal davrann belli bir eklinin etkileri ve artlarn incelemelidir.

Weberden sonra, Joachim Wach, din sosyolojisini din ve toplum ara-sndaki iliki ve onlar arasndaki etkileimin ekilleri olarak tanmlayarak, bu alana yeni bir alm kazandrmtr. Din sosyolojisi, 20. yzyln ikinci yar-sndan itibaren de gnmz toplumlarnn din ve toplum ilikilerine ynelmi bulunmaktadr.

Ksaca belirtmek gerekirse, din sosyolojisi, adndan da anlalaca gibi, din ve toplum sorunsali ile ilgilenir. Din ve toplum ilikileri, karlkl etkileimi yani dinin/dini hayatn toplum zerindeki etkileri ile toplu-mun/toplumsal hayatn din ve dini hayat zerindeki etkileri, dini grup-lamalar/cemaatler, dini kurumlar/rgtlenmeler, din sosyolojisinin en temel konulardr.

Esasen din sosyolojisinin konular hayatn neredeyse tm alanlarn iine alr. Burada btn konularn dkmn yapmak sz konusu deildir. Sadece genel bir perspektif oluturabilmek amacyla baz konular yle sra-layabiliriz: * Dinin toplumla balant noktalar, * Dinin toplum hayatndaki rol ve ilevleri, * Dinin veya dini gruplarn ortaya kt toplumsal artlar, bunlarla din veya dini olgular arasndaki ilikiler, * Dini hayat ve gruplarn eitli ekillere brnmelerinde toplumsal glerin oynadklar roller, * Toplumun tabakalamas, hareketlilii ve farkllamasnn yani ya, cinsiyet, eitim, servet, sosyal stat ve prestije gre blnmesinin din zerinde veya herhangi bir grubun dine duyduu ilgi zerindeki etkileri, * Sosyal gruplarn birleip btnlemesi veya paralanp blnmesi ve dalmasnda dinin rol, * Morfolojik faktrlerin yani sosyal hayatn maddi dayanaklarnn dini hayat, inanlar, dnceler, davranlar, gruplar ve cemaatler zerindeki etkileri, * Sosyal yap ve deimelerin dinle ilikileri, * Toplumun din zerindeki et-kileri ile dinin sosyal grevi, ilevi ve sosyokltrel hayat zerindeki etkileri, * Dini gruplarn douu, gelimesi, ve k, * Dini gruplarn boyutlar, amalar, yntemleri ve baka gruplarla olan ilikileri, * man ve ibadetin sosyal etkileri ve ynleri ile cemaatin iman ve ibadet hayatndaki rol, * Topumda dini inan ve ibadetlere balln iddeti ve bunda rol alan eitli faktrler, * Dini cemaatin yaps, tekilat ve dini otorite tipleri. Btn bunlar din sosyolojisinin toplum hayat ierisinde dinin bizzat kendine zg yaps ve yaantsyla ilgili zel konulardr. Din ve toplum ilikileri balamnda dinin iktisat, siyaset, sanat, ahlak, hukuk, devletle olan ilikileri bulunmak-tadr. Bu ilikilerin aratrlmas da din sosyolojisinin konular arasndadr.

zellikle 20. yzyln son eyreiyle gnmzde, toplumlarn yaad hzl deimelerle din ve toplum ilikileri de yeni biim almakta, toplumsal sorunlarn farkllamas ve eitlenmesiyle, bu dnemde din sosyolojisi aratrmalar da yeni bir ivme ve konular itibariyle eitlilik kazanmaktadr.

rnein, gnlk hayatta din, din ve ekonomi, modernleme/seklerleme, sivil din, yeni dini akmlar/hareketler, dini inan, tutum ve davranlar, gelenekselgei toplumlarnda ve modern toplumlarda din, dini hayat,

7

dindarlk tipolojileri, sosyal deime gelime farkllama btnleme atma tabakalama ve din, dinin bireysellemesi, entegrasyong ve din, devlet din ilikileri, kreselleme, kamusal alan ve din, iddet terr ve din vb daha niceleri ada din sosyolojisinin eildii konulardr.

Bilimler Snflamasndaki Konumu

alar boyunca, gerek slm dnrleri arasnda, gerekse Bat bilim dn-yasnda bilimlerin snflamas, her birinin kendine zg yaklam biimlerine gre yaplmtr. Bu yzden, farkl ltlere gre, birok Bilimler Snf-lamasdan (tasnifi) sz edilebilir.

Btn bu snflamalarn deerlendirilmesi konumuz dndadr. Bilim dalmzn, bilimler arasndaki konumunu belirleyebilmek iin, amzda bi-lim alannda yadrganmayan bir snflamaya gre, bilimleri e ayrmak mmkndr:

1. Doa Bilimleri (Doa ve doa olaylar ile ilgilenen bilimler: Fizik, Kimya, Biyoloji, Astronomi vb.)

2. nsan Bilimleri (insan, insann tarihi, kltrel, toplumsal dnyasn konu edinen bilimler, Tarih, Antropoloji, Sosyoloji, Psikoloji, Siyaset Bilimi vb.)

3. Din Bilimleri (Dinleri sosyal bilimler perspektifinden, olgusal temelde aratran bilimler: Dinler Tarihi, Din Sosyolojisi, Din Psikolojisi, Din Antropolojisi, Din Fenomenolojisi vb.)

Din sosyolojisinin konumu, insan bilimleriyle din bilimlerini birbirine balayan kprde aranmaldr. Baka bir deyile din sosyolojisinin, bir yandan toplumun incelenmesi dier yandan dinin incelenmesine dayal iki kanatl durumu, onun sosyal bilimlerle ilahiyat (teoloji) bilimleri arasnda bulunmasn zorunlu klmaktadr.

zel Din Sosyolojileri

Sosyoloji de olduu gibi din sosyolojisi de uzmanlam alt dallara ayrl-mtr. Btn dinlerin sosyolojik incelemesini kendine konu edinen genel din sosyolojisi ile yalnz bir dine ait sosyolojik konular ele alan zel din sos-yolojileri vardr.

Genel din sosyolojisi, konu, yntem, teorik temellerin aratrlmasnn yan sra, btn dinlerin din ve toplum ilikileri ve etkileimi balamnda inanlar, pratikleri, gruplar ve rgtlenmelerinin genel ve karlatrmal incelemesini yaparken, zel din sosyolojileri, belli bir dinin, dini grubun, dou, geliim ve rgtlenmeleri ile oradaki dini sosyal olaylar aratrma ve aklamay kendine konu edinmitir. rnein, Hristiyan din sosyolojisi, Yahudi din sosyolojisi, slam din sosyolojisi vb.

Ernst Troeltschin Hristiyan Kilise ve Gruplarnn Toplumsal retisi (1912), JeanPaul Charnayn slamn Dini Sosyolojisi (1977), lyas BaYunus, Ferit Ahmetin slam Sosyolojisi: Bir Giri (1985), Ymni Sezenin slamn Sosyolojik Yorumu (2000) adl almalar zel din sosyoloji-lerine rnek olarak verilebilir.

8

Yukarda verilen zel din sosyolojileri rneklerini gzden geirerek, siz de 4 farkl din sosyolojisi dal bulmaya alnz.

Din sosyolojisindeki ada tartma konular iin Ian Thompsonn Odaktaki Sosyoloji: Din Sosyolojisine Giri adl kitabn okuyunuz.

YNTEM VE TEKNKLER

Yntem (metot, usul); belli bir amaca, hedefe ulaabilmek iin izlenilmesi gereken yol, sre, sistem anlamna gelir. Teknikler ise; seilen ynteme bal olarak belirlenen ve kullanlan bilgi edinme aralardr.

Din sosyolojisi, dinin toplumsal boyutunu, sosyal gereklik olarak ele alp incelerken genel sosyolojinin yntem ve tekniklerinden yararlanr. Baka bir ifade ile din sosyolojisi, sosyolojinin yntem ve yaklamlarnn dini-sosyal alana uygulanmasdr.

Bu nedenle, sosyoloji gibi, din sosyolojisi de tmevarmc (zelden genele, paradan btne, tikelden tmele varmak iin kullanlan akl yrtme) yntemi kullanan, tmden gelimi (genelden zele, btnden par-aya gidi yntemi) de yeri geldiince uygulayan, sosyal olay ve olgular neden- sonu balam iinde ele alan, ok faktrl oulcu yaklam esas alan bir bilimdir.

Aratrmaclarn, yine din sosyolojisinin bilimsellik niteliklerine uygun olarak objektif (nesnel, tarafsz) olmak, betimsel bir yaklamla, olan olduu gibi tespite almak gibi temel zorunluluklar, aratrma boyunca srekli gz nnde bulundurmalar gerektii srarla vurgulanmaldr. nk, bilimsel aratrmalarn n art, n yarglardan arnmaktr.

Bilimsel bir aratrmada, konunun belirlenmesi, konu ile ilgili gerekli literatr taramas yaplp varsaymlarn oluturulmasndan sonra, yntem ve tekniklerin seilmesi aamasna gelinir. Verilerin toplanmas, analizi, kar-latrmalar yapldktan sonra aklama ile sonulara ulalm olur.

Din sosyolojisinde yntem ve tekniklerle ilgili geni bilgi iin Mehmet Tap-lamacolu'nun Genel Sosyoloji zerine Bir Deneme adl kitabnn kinci Blm'n de inceleyiniz.

Din sosyolojisinin kendine zg, genel sosyolojiden ayr yntem ve tek-niklerinin olmadn, bu konuda Genel Sosyoloji ile bir paylam iinde ol-duunu sylemitik. imdi, sosyolojik bir aratrmada, doal olarak din sos-yolojisi incelemelerinde de kullanlan aamal uygulamadan sz edilebilir.

1. Gzlemleme

2. Karlatrma

3. Aklama

Burada konuya genel izgileriyle ksaca deinilecektir.

9

Gzlemleme

Sosyolojik bir aratrmada ilk aama gzlemlemedir. Buna genel bir ifade ile sosyal olaylarn gzlemi denir.

Durkheim, sosyal olaylarn gzleminin tam olarak yaplabilmesi iin bir takm artlarn gereinden sz eder. Yaplan gzlemlerde bu artlara uyul-mazsa sosyal gereklii olduu gibi tanmak mmkn olamayacaktr.

Her eyden nce sosyal olaylarn bir obje olarak yani dmzdaki bir eya gibi incelenmeleri gerekir. Toplum olaylar ruhsal durumlar gibi deil, fizik olaylar gibi ele alnmaldr. nk bu, sosyolojinin objektif bilim olmasnn gereidir. kinci art olarak, nyarglardan syrlmak gerekir. Bir toplum olayn gzlemlerken o olayla ilgili dnce, duygu ve inanlarmz ie kartrmak doru sonulara varmamz engeller. Gzlemin tam olarak yaplabilmesi iin dier bir art da, sosyal olaylarn tanmlanmas ve snrlandrlmasdr. Biyolojik ve ruhsal olaylarla kartrlmamas, sosyal olmayan olaylardan ayrt edilerek incelenmesi gerekir. Sosyal gzlem bu kurallara uyularak yaplmaldr.

Sosyal gzlem iki ekilde yaplr:

1. Dolayl (vastal) gzlem.

2. Dolaysz (vastasz) gzlem.

Dolayl Gzlem

Tarihin verileriyle yani belgelerle yaplan gemile ilgili bir gzlemdir. Tarihte kalm, toplumlardaki dini-sosyal olgularn sosyolojik aratrmalar klasik dnem din sosyolojisinde nemli bir yer tutmaktadr. Batda Max Weber, slm dnyasnda bn Haldun bata olmak zere pek ok din sosyologu bu tarihi yntemi kullanarak almalarn gerekletirmilerdir.

Dinler tarihi, tarih, etnoloji/etnografya, folklor, arkeoloji ve antropoloji bilimlerinin yan sra; hukuk, ahlak ve ilahiyat gibi bilimler de aratrmalarn yaparken tarihi yntemi uygulayan din sosyologlarna byk yararlar salamaktadrlar.

Sosyoloji / din sosyoloji aratrmalarnda dolayl gzlem yapacak aratrmac iin eit materyal vardr:

1. Szl gelenekler: Masallar, efsaneler, vecizeler, ataszleri, trkler, menkbeler, iirler, destanlar, dini hikyeler vb szl gelenek kaynaklardr. Btn bunlar, ait olduklar dnemle ve toplumla, dini-sosyal olay ve olgularla ilgili nemli bilgiler ve izler tarlar.

2. Yazl belgeler: Yazl Belgeler, aratrmaclar iin ok deerli veriler sunarlar. Ariv belgeleri, eriyye sicilleri, fetvalar, vakfiyeler, fermanlar, kanunnameler, hatrat kitaplar, seyahatnameler gibi her trl eski eserler yazl kaynaklar arasnda yer alr. Gemite ve hatta gnmzde yaayan topluluklarn sosyo-kltrel hayat biimlerinden, dini-sosyal olaylarn aydnlanmasna kadar her alanda nemli kaynaklar olutururlar.

10

3. ekillenmi antlar: Tanr ve tanmaz her trl sanat eserleri bu grupta yer alan bilgi kaynaklardr. Dini mimari yaplardan, hal, kilim, hat ve minyatrlere kadar her eit eser ve kullanlan eyalar, toplumlarn dini hayatlarnn sosyolojik incelenmesinde nemli yer tutarlar.

Dolaysz Gzlem

Gnmz toplumlarn dorudan doruya veya birinci elden yerinde izlemek ve incelemektir. Bilim dalmz asndan, dini hayatn, dini-sosyal gerekliin dolaysz / aracsz gzlenmesidir.

Dolaysz gzlem, kendi iinde ikiye ayrlr. Geni topluluklarn dini hayatlar iin rneklem kullanlrsa bu yolla derinlemesine bir analiz yap-lamayacandan, yaygn bir gzlem yaplm olur ki, buna yaygn gzlem denir. Dar, kk topluluklarn dini-sosyal hayatlarnn daha yakndan in-celenmesi iin yaplan gzleme de youn gzlem denilmektedir. Bu du-rumda niceliksel olarak alandan/genilikten kaybedilmekle birlikte derin-lemesine bir analiz gerekletirmek mmkn olur.

Dolaysz gzlemi yapacak aratrmacnn, aratrma konusuyla ilgili unsurlara bakmasn ve sergiledikleri incelikleri grmesini bilmesi gerekir. Ayrca, gzlemin ynetilmesi de nemlidir. Dolaysz gzlemin kendine zg bir teknii vardr. Burada srasyla renme, hazrlanma ve sezmeden sz edilebilir.

renme: yi bir gzlemcinin, gzlemini yapt toplumu tanmas gere-kir. O, aratrma yapt toplumla ilgili tarihinden diline, oradan gnlk haya-tna kadar birok konuda bilgi sahibi olmaldr. Bu tanma da, ancak o toplum iinde uzun bir zaman yaamakla gerekleir. Ayn zamanda gzlemcinin gzlemini yapt toplumda gven salayabilmesi gerekir ki, bu da onlarn ibadetlerine, trenlerine, sosyo-kltrel hayatlarna katlmakla salanr.

Hazrlanma: Gzlem iin ikinci aamada, hazrla gereksinim vardr. Hazrlk neyi, nasl yapacan bilmekle ilgilidir. Bunun iin de, aratrmann kavramsal, kuramsal erevesinin oluturulmas, varsaymlarnn belirlenmesi ve gzlem plannn hazrlanmas gerekmektedir.

Sezme/Sezgi: Dolaysz gzlemde nc aamadr. Gzlemin iyi olmas, doru karsamalar yapabilmesi iin gzlemcinin anlayl ve sezgili olmas nemlidir. nk eldeki malzeme becerikli ve ustalkla kullanlmazsa her trl aba, alma bo ve deersiz kalr.

Bu genel bilgilerden sonra, dolaysz gzlemde kullanlan veri toplama tekniklerine ksaca bakabiliriz. Teknikler, yaplacak aratrmann amacna gre seilmelidir. Bu erevede imdi, sosyal bilimlerde ve din sosyolojisinde en ok kullanlan veri toplama aralarna rnek oluturmas asndan balca aratrma tekniklerine ait tantc bilgilere yer verilecektir.

Balca Aratrma Teknikleri

Alan (Saha) Aratrmas: Alana klarak veri toplanmas ve bunlarn yorum-lanmasdr. Le Playa gre, sosyologlar masa ba sosyoloji yapmamal, hal-kn iine karmaldrlar.

11

Alan ya da saha aratrmalar, sosyal bilimlerde ok kullanlan belirli bir olayn ok boyutlu ve ayrntlaryla incelenmesi srecidir. ncelenen grup, olay ve konunun doal ortamna girilerek, olaylarn akna dhil olarak, tep-kilerin, inan, duygu ve dncelerin belirlenmesini ieren alan aratrmas teknii ise katlml gzlem olarak da anlmaktadr.

Monografi: Snrlar belirlenmi, tek bir konunun, kk gruplarn ya da rnek bir olayn tm deikenleriyle dar boyutlu ve derinlemesine incelen-mesidir. Ky, ehir, parti, dini grup/cemaat monografileri, kan davas gibi r-nek olaylar ele alp inceleyen monografiler rnek olarak zikredilebilir.

Monografiyi ilk kullanan Le Play (18061882) olmutur. i aileleri -zerine yapt monografik aratrmasnda, ii ailelerinin gelir dzeyleri, dini ve ahlaki yaplar, tketim biimleri, siyasi grleri, gibi ok eitli zellik-lerini incelemitir. Din sosyolojisi asndan en dikkati eken yn bu ailele-rin gelirleriyle dini yaaylar arasndaki korelsyon zerinde durmasdr.

Gnmzde de olduka yaygn bir ekilde kullanlan monografik incele-meler din sosyolojisi aratrmalarnda da nemli bir uygulama alan bulmu-tur.

Anket: Sosyolojide olduu gibi din sosyolojisi aratrmalarnda da ska kullanlmaktadr. eitli konularda, kiilerden okuyup cevaplayabilecekleri soru kd hazrlanmas yoluyla yazl bilgi toplama tekniidir. Szl olan-na mlakat denir. Aratrmalarda anket ve mlakat tek olarak ya da birlikte de kullanlabilir.

Anketin bir zellii geni topluluklar zerinde uygulanabilme imknn vermesidir. Geni kitleler zerinde uygulanmas durumunda kamuoyu ara-trmas (survey) adn alr. Bu teknik genellikle kamuoyu yoklamalarnda kullanlr. Ayrca, objektif bilgiler elde edebilmek iin ideal bir aratr. Birinci elden veri toplama biimidir.

Anket (soru kd); aratrma konusu ile ilgili sistemletirilmi sorular-dan oluur. Anket sorularnn hazrlanmas, soru eitleri, sunum biimi, uy-gulanma ve deerlendirme aamalarnda dikkat edilecek hususlarla ilgili ara-trma teknikleri alannda yazlm kitaplardan yararlanlabilir.

Din sosyolojisinin de iinde yer ald sosyal bilimlerin yntem ve aratrma teknikleri konusunda Muzaffer Sencerin Toplumbilimlerinde Yntem adl kitabn okuyunuz.

Mlakat: Aratrmalarda kullanlan baka bir teknik de mlakat yani grmedir. Aratrmann niteliine gre, anket yerine veya anketle birlikte mlakatla da veri toplanabilir. Mlakat, aratrlan konuda szl bilgi topla-ma, yani, nceden ama ve varsaymlar dorultusunda hazrlanan sorularla yaplan karlkl, yz yze konumadr. Mlakat ounlukla yz yze yapl-makta ise de telefon veya internet ortamnda grntl konuma ile de yap-labilir. Verilen cevaplar aratrc tarafndan kaydedilir.

Mlakatlarn grme yaptklar kiilere, nce aratrmann kim tara-fndan niin yapldn ve aratrmadan beklenen yararlar anlatmalar hem gven verir-ki, bu da cevaplarn itenliini artrr- hem de daha istekli olma-larn salar.

12

Mlakat teknii ankete gre, aratrcya ayrntl bilgi toplayabilme veya konuyu derinletirme hususunda, duruma gre hareket etme serbestlii sa-lar. Ayrca, anlalmayan soruyu aklama, tekrar etme imkn verdii gibi karanlkta kalan ynlerin ek sorularla aydnlanmas imknn da verir.

Dini sosyal gerekliin tm ynleriyle ortaya karlabilmesi amacyla, bir ara-trmada birden fazla tekniin kullanlmas gerekebilir. Yukarda sralanan aratrma tekniklerini gzden geirerek, sosyal bilimlerde kullanlan dier aratrma tekniklerine rnek vermeye alnz

Karlatrma Toplumsal olay ve olgularla ilgili salt durum tespiti yapmak, betimlemek, bilimsel geree ulaabilmek iin tek bana yeterli deildir. Sosyoloji ve do-al olarak din sosyolojisi; ayn zamanda gzlemini yani vasflamasn yapt olgular karlatrmak ve aklamak zorundadr.

Bilimsel sonulara erimede somut ve tek bir olayla yetinilmesi nemli bir eksikliktir. Mutlaka baka zaman ve yerlerde karlalan olgularla kar-latrmalar yaplmas, inceleme konusunu anlama, aklama ve genellemelere gidilebilmesi iin gereklidir. Yoksa belli zaman ve yerdeki bir olaydan hareketle genellemelere gitmek insan yanlglara ve n yarglara gtrebilir.

Dier yandan, sosyoloji olaylar, toplumsal yapnn eleri ve dier sosyal olaylarla balam ierisinde bir btn olarak ele alr. zm de bt-nn paralar zerinde yapar. Bu ynden, monografi ve anket gibi dolaysz gzlem teknikleri bu btn gz nnde tutulmadan yaplrsa, doruluk ve uygunluk derecesini kaybeder.

Btn bunlarn nlenebilmesi iin, karlatrmalar yaplmas ve kar-latrmalarn da gzlem ile balamas gerekmektedir. Karlatrma, sosyolo-jik aratrmaya girien bir aratrmacya belli bir veriyi kontrol etmek, -zmlemek ve ondan belirli, somut ve genel esaslar karmak imkn veren biricik yoldur.

O halde, din sosyolojisi aratrd olaylarn zelliklerini anlayabilmek, genellemelere gidebilmek iin, onu baka zaman ve yerlerde ortaya kan olgularla karlatrmak zorundadr. eit karlatrmadan sz edilebilir. Tarihi, etnolojik ve istatistik karlatrmalar.

Tarihi karlatrmalarda, dinler tarihi, karlatrmal dinler tarihi ve dier dini ilimlerin verilerinden hareket edilir. Etnolojik ve antropolojik karlatrmalar ise, farkl kltr ve medeniyet dzeyine sahip toplumlarn din ve toplum ilikilerinin ve dini hayatlarnn aratrlmasnda ve anlalmasnda din sosyologlarnca yararlanlan kaynaklardr. statistikler de bir gzlem teknii olarak din sosyolojisi aratrmalarna nemli katklar salarlar

Aklama

Din sosyolojisinde incelenen olayn gzlemlenmesi ve karlatrlmasndan sonra aklama ile sonulanmas gerekir.

ncelikle belirtmek gerekir ki, konunun seiminden itibaren aratrma boyunca, uyulmas gereken en nemli yntemsel sorumluluk olan objektiflik,

13

yani olaylar olduu gibi tanmak, anlamaya ve anlamlandrmaya almak, bunun iin de sbjektif kayglardan, yerleik inan ve dncelerden ola-bildiince syrlmak, geree ulamak iin ne kadar nemli idiyse, aklama da belki daha da fazla nem tamaktadr. Bu durum, sanld gibi hi de kolay bir i deildir. nk sosyal olaylar, fizik ve kimya gibi laboratuarda incelenebilecek olaylar deildir. Sosyal olaylar, kendine zg yaps gerei karmak ve dinamik, zmlenmesi zor, uzmanlk gerektiren zelliklere sa-hiptir. Hele hele bu olaylar gzlemcinin bizzat katld, yaad olaylar ise, gzlemcinin daha dikkatli olmas kanlmazdr. Salkl sonular elde etmek, doru aklamalarda bulunabilmek iin, objektiflik ilkesinin hayati nemi kendiliinden ortaya kar.

Bu durum din sosyologlar iin farkl bir ynyle daha da nem kazan-maktadr. nk din, kiilerin inan, dnce ve yaam biimlerini derinden etkileyen, olaylara bak asn belirleyen ve ynlendiren bir olgudur. Bunun tersi de olabilir. Yani gzlemci dinin dnda hatta ona kar da olabilir. Her ne ekilde olursa olsun, din sosyolojisi almalarnda objektiflik ilkesi zede-lendiinde, aratrma salkl yryemeyecei gibi, elde edilen sonular ve aklamalar da gerei yanstmaktan uzak kalacaktr. Sadece, kiisel yarg-larn ve bir adm daha ileriye gidersek, ideolojik tutumlarn dorulatmak gi-bi yanl, hatal bir o kadar da yanltc aklamalara ve sonulara srklenil-mi olacaktr.

Demek ki, din sosyolojisi aratrmalarnda en nemli i bilimsel ltler dorultusunda ele alnan olay doru anlamak, incelemek, aklamak ve yo-rumlayabilmektir.

Dier yandan sosyal olaylar aklamada sbjektif ve psikolojik eler yeterli deildir. Baka bir anlatmla, sosyal olaylar hibir zaman baz kiilerin istek ve iradelerinin eseri olmadklar gibi, biyolojik zorunluluktan da do-mazlar. Bu anlamda Durkheim, Sosyal olayn nedeni yine sosyal karakterli bir olay olabilir. Biyolojik ve ruhsal bir olay, sosyal bir olayn nedeni ola-maz demektedir. Hlbuki dinin bireyi ve toplumu aan doast akn bir yn, kutsal bir mahiyeti vardr. Dini- sosyal olaylar kendi balam iinde ya-ni manevi balamndan koparlmadan incelenmeli ve aklanmaldr. Dinin kendine zg varl ve dinamizmini grmezden gelerek kuramlar gelitiren-ler yanlgya dmlerdir. A. Comteun pozitivist felsefesinden kaynaklanan bir anlayla, ruhani ve manevi gelimelerin maddi artlarn bir sonucu sayl-mas bu durumun tipik bir rneidir. Comteun dini, toplumlarn bir fonksi-yonu olarak grmesi, K. Marksn dini, toplumun iktisadi hayatnn bir sonu-cu olarak alglamas, E. Durkheimin dini toplumsal artlarda arayarak kayna-n toplumun kolektif vicdanndan aldn ileri srmesi ve S. Freudun din hayatn bir nevruz olarak aklamak istemesi de bu yanlgnn tipik rnek-lerindendir. Btn bunlar dini, din ve toplum ilikilerini yanl ve tek nedenli yorumlamann sonulardr.

Bugn artk, tek neden kavram fazla bir ey ifade etmemekte, yerini ok nedenli aklamalara brakm bulunmaktadr.

Din sosyolojisi aklamalarnda, birok sosyal, kltrel ve sosyo ekono-mik faktrlerin dine etkilerinin yan sra dinin de sosyal hayatn ok eitli alanlarna etkilerinin yani karlkl bamllk ve etkileimin sz konusu olduunu gzden uzak tutmamas gerekir.

14

DN SOSYOLOJSNN KISA TARH

ncler

Din sosyolojisinin nispeten yeni bir bilim olduunu, 20. yzyln balarnda bamsz, deneysel ve sistematik bir bilim haline geldiini belirtmitik. Bu anlamda din sosyolojisi bilim olarak yeni olsa da din ve toplum sorunsal zerinde dnme ve inceleme yeni deildir.

nsanlk tarihi aratrmalar, dinin insan ve toplum hayatnda ftri (doutan yatkn) bir geree sahip olduunu gstermektedir. Dnya ze-rinde dinden ve dini yaaytan uzak bir toplumun yaad bilinmemektedir. nsanlk tarihinin dinle balad, kutsal kitaplar kadar felsefe ve bilim ara-trmalarnn da bize rettii bir gerektir. Hans Freyerin de belirttii gibi, insanln ne kadar eski zamanlarna, nceki dnemlerine inersek inelim, her zaman din olgusuyla karlarz. nsan, nasl en basit kltrlerde bile bir takm sosyal gruplar iinde yaamsa, bir dinde de yaamtr. Henri Berg-son, bu durumu yle ifade eder: Gemite olduu gibi, gnmzde de, bilimden uzak, sanatsz, felsefesiz insan toplumlar vardr, fakat hi bir zaman dinsiz bir toplum var olmamtr.

O halde, insanlk tarihi ile birlikte insann ve toplumun olduu her yerde din var olduuna gre, denilebilir ki, din zerinde dnme de o kadar eski-dir. Burada lka Yunan dncesinde ve Hristiyan ortaanda din sosyo-lojisi asndan nemli baz dnrlerin grleriyle yetinilecektir.

lka Yunan Dncesi

Toplum ve din olaylar ile ilgili dnme ve aratrmann tarihi, lka Yunan dncesine kadar uzanr. Sosyal, daha geni olarak manevi bilimlerin tarihi-ni ilk Yunan sofistlerine kadar karmak genellikle gelenek haline gelmitir. Fakat onlardan nce de, daha doa bilimleri kurulmaya balad zaman, din zerine bugnk din bilimleri bakmndan ok ilgin dncelere rastlan-maktadr.

Sofistlerin grleri, zamann dinlerinin gzlemine dayanyordu. Toplu-mun din zerinde, dinin de toplum zerinde karlkl etkilerini incelemeleri bakmndan deneysel din sosyolojisi tarihinde nemli yerleri vardr.

Din sosyolojisi asndan en orijinal grlere Eflatunda rastlanr. Onun birok bilim ve felsefe konularnda olduu gibi, bu alanda da bir nc olduu sylenebilir.

Eflatun, sofistlerin Her eyin ls insandr. ilkesinin aksine Her eyin ls Tanrdr. diyerek ie balamakta ve bu gr zerine btn bir felsefe, ahlak, ve siyaset sistemini kurduktan sonra, bu sistemin temeline de dini yerletirmektedir. nk, kurmak istedii yeni toplum dzeninin din-siz yaayamayacana inanmaktadr. Eflatunun din sosyolojisi asndan dik-kati eken iki nemli eseri vardr; Devlet ve Kanunlar. zellikle Kanun-lar adl eseri alanmz itibaryla daha da nemlidir. Eflatun bu kitabnda, g-nn sosyal artlarna uygun bir devlet ve anayasa plann izdikten sonra, koyduu kanunlarn sadece maddi yaptrmlarla tutunamayacan, asl mane-vi yaptrmlar gerektiini, bunu da ancak dinin verebileceini sylemektedir. Toplumda rastlanan her trl bozukluun dinsizlikten, inanszlktan ileri

15

geldiini, dolaysyla iyi bir toplum dzeninin kurulabilmesi iin, ilkin din-sizlikle savamak ve bunun iin de birok devletin yapt gibi, dinsizlik aleyhinde kanunlar karmak gerektiini ifade etmektedir. Ona gre, dinsiz-lii nlemek iin kanun karmak da yeterli deildir. nk, dinsizliin asl sebebi maddi deil, manevidir, halktan deil filozoflardan kaynaklanmak-tadr. Bylece o, dinsizlie gtren materyalist felsefeye kar, spiritualist bir felsefe kurmak gerektiini belirterek, dnce tarihinde ilk olarak salam bir lahiyat (Teoloji) sistemi kurmaktadr. Eflatuna gre, bu lahiyatn ilk ii; Tanrnn varln ispat etmek, ikincisi Tanrnn insanlarla ilgilendiini, hi kimsenin yaptnn yanna kr kalmayacan gstermek, nc olarak da; Tanrlarn bir takm yalvarmalarla ve hediyelerle kazanlamayacan, herke-sin kendi hareketlerinden sorumlu olduunu anlatmaktr.

Bylece Eflatun, dinde, inan, amel, eitim ve yaptrmn nemini anlat-makta ve bunlarn bir toplumun var olma, yaama artlarndan biri olduunu belirtmektedir. Eflatunun din-toplum ilikilerini eitli ynlerden ayrntl bir ekilde incelemesi, din sosyolojisinde tarihsel anlamda gerek bir nc oldu-unu gstermektedir.

Sosyolojinin nclerinden hatta ilk kurucularndan biri olarak kabul edi-len Aristonun din zerine grleri daha ok metafizik ve psikolojik temelle-re dayanmaktadr. Din ve toplum ilikileri konusuna ise genel sosyolojik g-rlerinden baka bir ey sylememektedir.

Hristiyan Ortaa

Hristiyanlk, douu ve geni Roma topraklarna yayl ile birlikte, kendini anlamak ve anlatmak istedii zaman, Yunan felsefesinin, zellikle Helenistik dnemin nl iki felsefi akm olan Stoaclk ve Yeni Eflatunculuun yar-dmna bavurmutur. Dinin inan sistemini felsefi bir ekilde aklamak ihti-yacndan Hristiyan Teolojisi domutur. Bylece btn Ortaa boyunca, din bilgisi ve din bilimi aa yukar Teolojiden ibaret kalmtr. Dolaysyla, bu dnemin, toplum anlaylarnda da Hristiyan Teolojisinin baskn rol oy-nad aka grlmektedir.

Bu dnemin toplum grlerinin erevesini biri mistik, dieri de sko-lstik iki dnya gr oluturmaktadr. Bu dnemde ideal toplum rnei grnmeyen lemdir. inde yaadmz lem glgeden ibarettir ve gei-cidir. nk, sonsuz ve mkemmel topluma ancak teki lemde kavuulabi-lir. imdi de bu dnemin iki nl temsilcisinin grlerine bakabiliriz.

Saint Augustin (354430) Tanr Sitesi adl eserinde Ortaa Hristiyan dnyasndaki mistik grn esaslarn anlatmaktadr. Ona gre, iinde yaadmz bu dnya toplumlar (siteleri) gelip geicidirler. Buna karlk grnmeyen, deimeyen ve sonsuz olan br lemdeki mkemmel site, ger-ek sitedir. Ancak, bu site yere indirilebilir. nsan ideal sitenin hemerisi olabilir. Tanrnn emirlerine uyan ve sevgisini kazanan kii Tanr sitesinin hemerisi demektir ve Onun sofrasnda yemek yer.

Akinasl Saint Thomas (12251274) ise, skolstik dnya gr ve top-lum anlaynn esaslarn ortaya koyduu lahiyat Mecmuas adl eserinde; toplumun temeli ve dzeni olan kanunlar akln ilkelerinden karmakta ve skolstik dnce ile akln kurallarn ncilin emirleri ile uzlatrmaya al-maktadr.

16

Ortaada dintoplum ilikileri zerine gelitirilen dnceler Hristiyan dn-yas ile snrl olmayp, zellikle Farabi ve bn Haldun gibi Mslman d-nrlerin de alana yaptklar nemli katklarn olduu gz ard edilmemelidir. Sz konusu Mslman dnrlerin din sosyolojisine hazrlk nitelii tayan almalar bir sonraki nitede ala alnacaktr.

Kurucular

Sosyolojinin kurucularna ve din sosyolojisi ile ilgili temel yaklamlarna gemeden nce ksaca ortaan sonlarndan itibaren balayan deiim hare-ketlerine bakmakta yarar vardr.

Skolstiin egemen olduu Hristiyan ortaa boyunca felsefi ve teolojik karakterli dini sosyal dnce anlay, slam bilginlerinin ve Antik Yunan dncesinin eserlerinin Latinceye evrilmesi, Batllarn hal seferleri nedeniyle slam kltr ve uygarlyla tanmalar ve 15. yzyldan itibaren gerekletirilen byk corafi keiflerin etkileriyle derin sarsnt geirdi. Btn bu ve benzeri etmenler, Avrupa ortaann karanln, cehalet ve dnsel durgunluunu sona erdirirken, yenian balangcndan itibaren de Avrupada byk deiim ve dnm hareketlerine zemin hazrlam oldu.

Rnesans ve Reform hareketleri, bilimsel ve teknik bulular, ngiltere, Fransa ve Almanyadaki Aydnlanma hareketi, Fransz ve Sanayi devrimleri gibi olay ve olgular, toplumlarn siyasi, sosyo-ekonomik ve kltrel hayatla-rnda byk deimeler meydana getirdii gibi kilisenin ve halkn din ve dnya gr de sorgulanmaya balanmtr. nk Kilise doa bilim aratr-malar ve yeni bulular karsnda, bilim adamlarna kar (rnein, Gali-le,15641642, hatrlanabilir) olumsuz tutum taknmtr. Kilisenin bu yanl tutumu din kartln arttrmtr. Bu durum materyalist felsefelerin gelime-sine ve dini-sosyal hayatn alt st olmasna neden olmutur. Bylece aydn-lanma hareketi, geleneksel din anlayndan uzaklaarak hem kiliseyle hem de halkla inan ve dnce ynnden ayrlmtr. Aydnlanma dnemi (17. ve 18. yzyl) filozoflar, (Hint, in, Asya gibi) farkl corafyalardaki toplum-larn dinlerini incelediler. Dinleri birbirleri ile ve zellikle de Hristiyanlkla karlatrdlar. Btn dinlerde benzer ve ortak ynlerin varl dnce-sinden hareketle de Tabii (Doal) Din adyla yeni bir felsefi-dini hareket balatm oldular.

Tabii (Doal) Din yaklam ile insanda din ve Tanr duygusunun doal olarak var olduunu n kabul ile, bir din kurmak istemilerdir. Buna gre; tarihi dinlerde yalnz bu tabii duyguya uygun olanlar alnyor ve dinin tabii akla uygun olmayan yerleri sadece bir gelenek olarak kabul ediliyordu. Bylece, akln rn bir din anlay oluturdular. Kendilerine Deist (Tan-rc) adn veren bu Aydnlanma dnemi filozoflar, ilk ada olduu gibi bir tr felsefi bir dine balanm oldular. 18. yzyln bu rasyonalist filozoflar, ilkin kiliseye kar yaptklar eletirilerini daha sonra da dine evirmiler ve dinin tarihi roln oynad ve sonunun geldii savn ileri srmlerdir.

Fransz Devrimi, Aydnlanma ve Sanayi Devrimi ile ilgili daha geni bilgi edinmeye alnz.

Sosyoloji ve din sosyolojisinin kurucu dnrlerine gemeden nce, Karl Markstan (18181883) bahsetmek gerekecektir.

17

Marks, dini ayrntl olarak incelememesine karn, daha sonra dine sosyolojik adan getirilen yaklamlarda etkili olan, sosyolojinin klasik kuramcsndan (Marks, Durkheim, Weber) birisidir. Bu kuramc da dinin temelde bir toplumsal sre olduuna, bilimin gelimesi, rasyonelleme ve kalknma ile birlikte modern zamanlarda neminin greceli biimde azalacana inanyorlard.

19. yzyl teolog ve felsefecilerinin yazdklar ve bunlardan zellikle Feuerbachn Hristiyanln z (1841) adl eseri ve dier almalar Alman aydnlarn ve daha ok genlii etkiledii gibi, o yllarda genlik dnemini yaayan Marks da derinden etkilemitir. Bu nedenle, Marksn dinle ilgili dncelerini Feuerbacha giden kklerinde aramak gerekir.

Feuerbacha gre din, insann kendi dncesinin insanlar st bir plana aktarldr. Baka bir ifade ile, din, kltrel gelime srecinde insanlarn rettii dnce ve deerlerden olumakta, fakat bunlar yanl bir ekilde ilahi glere ya da tanrlara mal edilmektedir. nsanlarn ruhun lmezliine inanmalar ve ilahi adaletin tecellisine inanlar, yine insanlarn adalete susamlklarnn soyut bir plana aktarlmas, dnya tesi bir insani istein ekil deitirmesinden ibarettir. Yine Feuerbacha gre, insan, dini dn-celerinin kendi i hayatnn bir izdm olduunu anlad anda, artk kendi doasnn dnda bir l, deer aramayacak, kendi kiiliini idrak etmeye alacaktr. Feuerbach bunu daha ak bir ekilde yle belirtir: Hris-tiyanlk, aslnda yalnz insanlarn Usundan deil, bizzat hayatndan da uzun zamandan beri yok olmutur. Hristiyanlk, artk yangn ve hayat sigorta-larmzla, demiryollarmz ve buhar gemilerimizle, resim ve heykel galerile-rimizle, askeri ve endstri okullarmzla, tiyatro ve bilimsel mzelerimizle tam bir ztlk halinde olan bir sabit fikirden baka bir ey deildir.

Marks, bu dncelerin ok byk etkisi altnda kalmtr. Ona gre din, nl deyiiyle sylersek, halkn afyonudur. erif Mardin, bu ifadenin Feuer-bachn dncelerinin etkisi altnda yazldn syler. Cmlenin tamam ise yledir: Din, baskya tabi yaratklarn i ekmesi, kalpsiz bir dnyann kal-bi, ruhsuz olaylarn ruhudur, halkn afyonudur. Ona gre, din bu dnya artlarna mdahale etmeyi bir yana brakmay retmekte, mutluluk ve dl-leri lmden sonraki hayata ertelemektedir. Bylelikle de dikkatlerin bu dnyadaki eitsizlik ve adaletsizlikler zerinde younlamas nlenmekte, insanlar teki dnya vaadiyle avutulmaktadr. Din, ayn zamanda gl bir ideolojik eye sahiptir: Dini inan ve deerler, servet ve g dalmndaki eitsizlikleri makul gstermeye yaramaktadr. rmekse, yumuak bal kiilerin dnyann varisi olaca yolundaki inan, azla yetinmeyi ve baskya boyun emeyi nermektedir.

ounlukla Marksn dini bir kenara attna inanlr, fakat bu doru deildir. nk Marks dinin kalpsiz bir dnyann kalbi olduunu, gnlk gerekliin acmaszlndan kap snlan bir liman olduunu belirtir. Ona gre, geleneksel biimiyle din ortadan kalkacaktr, yok olmaldr da; ama bu, dinde ikin olumlu deerlerin insanln geliimine byk lde yn veren idealler olabildii iin byle olacaktr. Yoksa dinin getirdii idealler ile deerler yanl anlald iin deil.

Marksa gre din, toplumsal deiimden ok, statkonun ve egemen snflarn karlarnn devam etmesine hizmet eder. Ona gre, Hristiyan dncesi, 18. yzyln rasyonalist dncelerine malup olurken; feodal toplum, onun l birliklerini devrimci burjuvaziye kar savaa sryor ve bylece eski toplumsal konumunu devam ettirebilmek iin deiime kar

18

verdii mcadelede dini kullanyordu. Marks, egemen snflarn, kendilerine ynelik bir devrim tehlikesine kar, kitleleri pasifize etmek iin dini nasl kullandklarn rneklendirirken, ok yakndan tand ngiltere rneini verir: ngiliz burjuvazisi, kitlelerin dini duygular kaybolduu takdirde, neler olabileceini Fransz Devrimi rneinde grm ve gittike glenen konumuna ve ekonomik hkimiyetine son verebilecek benzeri bir ii ayaklanmasnn ngilterede de patlak vermemesi iin dini kullanmaktan ekinmemiti. Aa tabakann Hristiyanlamas, ncil renmesi iin her yl byk harcamalara giriti ve stelik sahip olduu yerli dini mekanizmalarla da tatmin olmayp, baz Amerikan dini uyan hareketlerini ithal etti. Hatta eski Hristiyanlk propagandasn yeniden dirilten, sefillerin seilmi olduklarn syleyerek kapitalizme kar, devrimci bir direni gstererek deil dini bir yolla savaan Protestan Kurtulu Ordusunun yardmn bile kabul etti. ngiliz burjuvazisinin, dini, halkn ayaklanmamas iin ayakta tutmaya altn ifade eden Marksa gre, gelenek, byk bir geciktirici gtr; tarihin eylemsizlik gcdr. Auguste Comte (17981857)

18. yzyln ar rasyonalizmine (aklclna) kar, tepkisel bir hareket olarak doan pozitivist felsefe, 19. yzyla damgasn vurmutur. 19. yzyl ayn zamanda Darwinin (18091882) evrim teorisinin sosyal bilimlere uyguland bir dnemdir. Darwinizmin evrimci grlerinin etkisiyle din sosyolojisi almalarnda, ilkel denilen toplumlarn dinleri aratrlm, dinin kayna ve buradan hareketle dini evrimin (tekml) aamalar aklanmaya allmtr.

Sosyolojinin isim babas Auguste Comte, pozitivist felsefenin de en nde gelen temsilcilerindendir. O, pozitif yntemin bilimler iin zorunlu olduunu, gzleme, deneye ve yasalarn tespitine dayanan bu yntemin, teolojik ve metafizik alanlara da yaylmas gerektiini syler. Comtenin genel sosyoloji gibi din sosyolojisinin de kurucusu olduu kabul edilir. Ancak onda bugn anlalan anlamda bir din sosyolojisinin varlndan sz etmek mmkn deildir. nk onun sosyolojisi normatif zelliklerle tam bir sosyal felsefe karakterine sahiptir. Hatta onun eserinde sosyoloji ile din kelimeleri bir ve ayn eyi ifade eder grnmektedir.

Comtenin sosyolojisi sosyal statik ve sosyal dinamik olmak zere iki blmden oluur. Sosyal statik, bir toplumu kuran ve yaatan temel elerin ve bunlarn birbirleriyle olan ilikilerini dzen halindeki, durgunluk iindeki yasalarn tespit eder. Sosyal dinamik ise bu temel elerin tarih boyunca gelimesini, dinamiini, ilerlemesini inceler. Ona gre sosyal statik, toplum-sal dzenin, sosyal dinamik de ilerlemenin bilimi idi. Ancak her iki blmn de temel esi dindi.

Statik adan toplumu meydana getiren temel e; aile, devlet ve dindir. Bunlarsz bir toplum kurulamaz. Toplum dzeninin tam veya eksik-lii, iyi veya kt olmas bunlar arasndaki ilikiye baldr. Din, aile ve devlet gibi insann doasndan kan ve toplum halinde yaayan insan iin zorunlu bir kurumdur. Nerede bir insan toplumu varsa orada bir din vardr. Dier sosyal kurumlar gibi din de deiebilir, geliebilir ama 18. yzyl filozoflarnn sand gibi ortadan kalkamaz. Bu tespitlerden sonra Auguste Comte, kurmay tasarlad pozitif toplumun pozitif bir dini olmas gerek-tiini ileri srerek din kurucusu olarak ortaya kmaktadr. Hatta o, kurduu bu pozitif dinin ilmihalini bile yazmtr.

19

Emile Durkheim (18581917)

Auguste Comteden sonra Fransz sosyolojisinin en nemli temsilcisi E. Durkheimdr. Daha nce de belirttiimiz gibi din sosyolojisi terimini ilk defa kullanan da odur. Onun sosyolojisini en geni anlam ile bir din sosyolojisi olarak grmekte bir saknca yoktur. nk, onun sosyolojisinin esasn kolektif bilin anlay oluturur. Kolektif bilin, kolektif dncelerin toplamndan ibarettir. Toplumun kolektif dncelerinin temelini de dini inan ve dnceler olutururlar.

Sosyoloji anlay itibariyle A. Comtenin pozitivist felsefesinin etkisi altnda kalan Durkheim, dinin toplumsall zerinde durmakta, dinin zn ve balangcn tamamen sosyal artlardan hareketle aklamaktadr. Comte gibi o da, dinin znesi ile muhtevasn birbirine kartrarak onu toplumun bir fonksiyonuna indirgemektedir.

Durkheim ntihar (1897) adl eserinde intihar psikolojik olmaktan kararak, toplumsal bir olay olarak incelemekte, birok etmenin yan sra, intiharlarla dini inan ve hayat arasndaki ilikiler zerinde durmaktadr. Buna gre; dine ballkla intiharlarn azlk okluu arasnda ilikiler vard. Durkheim, istatistiklerden hareketle intiharlarn en ok sanayilemi, zl-m toplumlarda ba gsterdiini, Protestan toplumlarda, Katolik toplumlara gre intihar oranlarnn daha yksek olduunu, zira Katolik Kilisesinin, insan ve toplumu daha sk bir ekilde sararak kiileri birbirine balayp btnletirip bir cemaat halinde tutabildiini gstermeye almtr.

E. Durkheimn Dini Hayatn Balang ekilleri (1912) adl eseri, din sosyolojisinin ilk klasiklerindendir. Ona gre insann kendisiyle dnya hak-knda edindii ilk dncelerinin kayna dindir. Dnya ve Tanr zerine bir gre sahip olmayan bir din yoktur. Felsefe de bilim de dinden domutur. Ayn ekilde, hukuk, ahlak, iktisat, sanat gibi hemen hemen btn kurumlar din kaynakldr. Btn sosyal kurumlarn dinden domas doaldr. nk, toplum dinin zdr, ruhudur. Din her ada toplumsal dayanmay glen-dirmek gibi ok iyi bir i grmtr. Onun iin toplumlar var olduka din de eitli biimlere brnerek daima yaayacaktr.

Durkheim, dinlerin evriminden daha ok, dinin kkeni (origine, menei) sorununu aratrr. Kendinden nce dinin kkeni zerine ileri srlen en dik-kate deer kuramlar (animizm, naturizm) eletirdikten sonra kendi kuramn ortaya koyar. Ona gre din, toteme tapnma (totemizm) eklinde balamtr. Onun kaynan da toplumun kolektif vicdanndan aldn iddia etmektedir. Yani dinin kayna topluluun kendisidir. Baka bir deyimle, topluluk heye-can, topluluk ruhudur.

Durkheim, dinin toplumun kolektif bilincinden doduunu ne srerek, din gibi znde insan ve toplumu aan, akn bir gereklii tekrar insan ve topluma dntrmekle dinin znesi ile nesnesini, tapanla taplan birbirine kartrmakta ve hataya dmektedir.

Max Weber (18641920)

Din sosyolojisinin kurucularndan birisi de E. Durkheimin ada Alman bilim adam Max Weberdir. Weber, genel olarak toplum ve ekonomi, zel olarak da din ve ekonomi zerindeki incelemeleriyle tannmtr. Onun dini inanlar, deerlendirme biimi kendinden ncekilerden nemli farkllklar

20

gstermektedir. O, din sosyolojisinin 19.yzylda olduu gibi, dinin kkenini, geliimini aratran bir bilim deil, dini davranlarn ya da dinden kaynak-lanan sosyal davranlarn bilimi olmas gerektiini syler. Ayn ekilde dini- sosyal davranlar incelenirken dinin yadsnmas ve gelien toplumlarda anlamn tamamen yitiren bir olgu olarak grlmesi de sz konusu deildir.

Weberin, din olaylarn inceledii yntemi de ncekilerden farkldr. Rickert ve Diltheyden yararlanarak Anlayc Sosyoloji geleneini olgun-latrm, teki sosyal olaylar gibi din olaylarn da, nedenleri ve etkileri asndan anlay yntemiyle yorumlamtr. Dier yandan ona gre; de-neysel sosyal bilimler olan aratrmaldr, felsefenin ye da sosyal felsefenin yapt gibi olmas gerekeni deil. Bu nedenle, kiisel deer yarglarndan uzak durulmal, snrlar kesin kavramlar kullanlmal ve bilimsel aklamalar birden ok nedene dayandrlmaldr. te Weberin yapt incelemelerin or-tak zellikleri bunlardr.

Bu nedenlerle Weber, sosyolojinin olduu kadar din sosyolojisinin de kurucusu saylmaktadr. nk o, din sosyolojisinin felsefeden syrlarak ob-jektif ve deneysel bir dini-sosyal olaylar bilimi olarak, bamsz ve sistematik bir disiplin haline gelmesinde ok byk pay sahibidir.

Weberin din sosyolojisi ile ilgili en nemli eserleri; Din Sosyolojisi Hakknda Makaleler (3 cilt) ile ona bu alanda n kazandran Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu dur.

Weber, dini inanlarn toplumlarn ekonomik hayatlarn ne ynde etki-lediini aratrr. O, insan davranlarnn yaadklar toplumun varolu konu-sundaki genel anlay erevesinde anlalr olduunu, dini dogmalarn ve bunlarn yorumlarnn dnya grnn ayrlmaz paras olduunu, bireyleri, gruplar ve zellikle de ekonomik davranlar anlamak iin, bunlar anlamak gerektiini kantlamak istemitir. Ayrca Weber, dini anlaylarn ekonomik davranlarn gerekten bir belirleyicisi olduunu ve bu bakmdan toplum-larn ekonomik deiimlerinin nedenlerinden biri olduunu gstermek iste-mitir. Bu anlaytan yola karak, Protestanlkla kapitalizm arasndaki iliki-leri inceleyen Weber, belirli bir dnya gr ile (Protestanlk), belirli bir ekonomik etkinlik (kapitalizm) biimi arasnda manevi bir iliki olduu sonucuna varmtr.

Nitekim, Protestanlk mezhebinin kurucusu M. Lutherin, J. Calvinin ve dier protestan ilahiyatlarn retileri analiz edildiinde bunlarn modern kapitalizmin ruhunu oluturduklar grlmektedir. nk onlara gre kapi-talist ruhun k noktas meslek akdr, yani irrasyonel bir biimde kendini mesleine adamak. Bu eit bir meslek anlaynn kk dinidir. Bu anlamda Protestanlk, ii ve almay kutsallatrm, dnya hayatndan kaan insan ideali yerine, her eyden nce kurtuluu dnyada arayan ve akla uygun bir hayat sren bir insan idealini taraftarlarna alamtr. Demek ki; rasyonel bir i iin, rasyonel olmayan itici glerin harekete geirilmesi gerekmektedir.

Sonu olarak, Webere gre dini olaylar ekonomik olaylarla karlkl etkileim iindedirler. Onlardan birini tekinin basit bir fonksiyonu olarak grmek ve tek tarafl bir yorumlamaya gitmek yanltr. Weber bu tezi ile, Marksn din olaylarn tek nedene balama yolundaki abalarn yetersiz bu-larak reddetmektedir.

Weber, bu almasndan sonra, dnya dinlerinin Yahudilik, Budizm Konfyanizm, Taoculuk ve Brahmanizmin karlatrmal bir sosyolojisini yapmaya ynelir. slamiyet zerine gerekletirmeyi tasarlad almasn tamamlayamadan lr.

21

Grld gibi, Max Weber, dini anlaylarla ekonomik davranlar arasndaki ilikileri aydnlatmaya alm olmakla din sosyolojisi ksa tarihi iinde kendine ayrcalkl bir yer edinmitir. Her ne kadar Weberin alma-lar din-ekonomi ilikileri zerine odaklanmakla birlikte, din sosyolojisinin dier konularnda da almalar ve grleri bulunmakta olup, bunlar arasnda. Dini otorite tipleri, eitli sosyal tabaka ve evrelerin dini tutumlar, din ve cinsiyet, sanat, siyaset ve eitimi ilikileri, dini cemaatler ve gruplarn dier doal gruplarla ilikileri konularn zikretmek mmkndr.

Trkiye'de M. Weber sosyoloji ekoln benimseyen ve bu dorultuda al-malar gerekletiren bir bilim adam ve eserleri hakknda bilgi edinmeye alnz

Dier Sosyologlar

M. Webere ilk nemli katk, arkada Ernest Troeltsch (18651923) tara-fndan gelmitir. zel din sosyolojisi alanndaki en nemli eseri Hristiyan Kilise Gruplarnn Toplumsal Doktrinidir (1912). Eserini sadece Hristiyan-la ayrm olan Troeltsch, Hristiyan kilise ve mezhepleri zerine Hristiyan din sosyolojisi yapmtr. Dier dinlere yer vermemitir.

Asl sistematik din sosyolojisi Birinci Dnya Savan izleyen yllarda Max Weberin rencisi Joachim Wach (18981955) tarafndan kurulmutur.

Almanyadaki Anlayc Sosyoloji geleneine bal olan Wachn 1931 de yazd Din Sosyolojisine Giri adl eseri ilk defa sadece bu alana ayrlm sistematik bir almadr. Bu eser, deneysel, onun deyimiyle ampirik bir din sosyolojisinin, konu, metot, alan ve snrlarnn ana izgilerini anlatmaktadr. Wach, 1946da kitabn genileterek Din Sosyolojisi adyla bu alanda yazlm en nemli eseri vermi oluyordu.

J. Wach eserinde btn dini-sosyal olaylarn ansiklopedik sistem-letirilmesini denemektedir. O eserinde, dinin sosyolojik teorisini kurmaya almad gibi, belli sorunlar aydnlatmaya da ynelmez. Yapt daha ok dinin ortaya kan sosyal biimlerinin derlemesidir.

Wach, din sosyolojisini, din biliminden ayr dnlemeyecek bir disiplin olarak grmtr. Din biliminin alt dallarn oluturan din fenomonolojisi, dinler tarihi ve din psikolojisinin yannda yer almaktadr.

Ona gre dini deneyimin anlatm biimi vardr. Bunlar teorik (inanlar), pratik (ibadetler), sosyolojik (cemaat, inananlar topluluu) ek-linde gsterilmektedir. Din sosyolojisinin en nemli grevi, nc anlatm biiminin tipolojisinin yaplmas ve sistemletirilmesidir.

Wachn zerinde en ok durduu sosyolojik anlatmdr. Dini gruplarn eitli tipleri, douu, gelimesi, dini otorite tipleri, din ve toplumun karlkl ilikileri ve din-devlet ilikileri gibi eitli konulardr.

Wach, Weberden daha ok dinin ii yzne (yorumuna) ilgi duymutur. Ona gre, din ve toplum iki bamsz birimdir. Her iki sistemin birbirlerini karlkl etkilemeleri, cemaatleme ve dini lider tipleri din sosyolojisinin konusudur. Baka bir anlatmla, dini toplumu, din-toplum ilikilerini ve dini gruplar inceler.

22

M. Weber ve J. Wachn yolunu izleyen dier bir Alman din sosyologu da Gustave Menschingdir (19011978). O da anlayc din sosyolojisi ekolne baldr.

Wachdan sonra yazlan ikinci nemli eser olan Din Sosyolojisi (1947) ona aittir. Eserinde dinleri Milli Dinler ve Evrensel Dinler eklinde ikiye ay-ran Mensching, nce milli dinlerin daha sonra da evrensel dinlerin toplumla ilikilerini ayr ayr incelemektedir. Daha sonra da srf dini gruplar ele alarak tipolojik sosyolojinin kategorilerini dini-sosyal olaylara uygulamaktadr.

Menschinge gre, din sosyolojisi, dinde ortaya kan sosyolojik olaylar ile dinin sosyolojik ilikilerini incelemelidir. Ayrca Mensching, genel din sosyolojisinin var olduu kadar, her dine ait sosyolojik sorunlar inceleyecek zel din sosyolojilerinin de varln kabul etmektedir. Din sosyolojisinde Weber, Wach ve Menschingle balayan yenilikler, zamanla deneysel al-malara ynelmitir.

te bu aamada karmza ada Fransz din sosyologlarndan biri olan Gabriel Le Bras (18911970) kmaktadr. Fransada dini uygulamalar ve ki-lise tarihi zerine yapt aratrmalarla ne kan G. Le Brasn, din sosyolo-jisine en byk katks, gnmz toplumlarnda din ve dini pratikler konusu-nun sistematik ve sosyolojik incelenmesini yapm olmasdr. O bylece, etnolojik ve tarihi ynelimli din sosyolojisi yaklamlarnn artk aldn gstermi, dikkatleri ada toplumlarda din sorununa yneltmitir.

G. Le Bras, hem dolayl hem de dolaysz gzlem teknikleriyle, Fransz Katoliklerinin dini pratikleri zerine geni denemelerde bulunmutur. Yapt almalar Dini Sosyoloji Aratrmalar (195556) adl iki ciltlik bir eserde toplamtr. Birinci ciltte, Fransa Krsalnda Dini Pratiin Sosyolojisi ba-lyla, 18. yzyldan itibaren Fransann krsal blgelerinde meydana gelen dini deiiklikler ve ada Fransann dini corafyas gibi konular ele alp incelerken, ikinci ciltte, Morfolojiden Tipolojiye balyla Fransz ehir-lerinde dini yaay konusunu ele almaktadr.

G. Le Bras, almalarn daha ok Fransadaki dini hayat zerinde younlatrm olmakla birlikte, amac btn dinleri aratrma kapsamna almakt. Bunu iin btn dinlere uygulanabilir bir anket de gelitirmiti. Ancak, bu amacna ramen, genel din sosyolojisi deil de, Katoliklik Sosyo-lojisi yapm olup, bu zel din sosyolojisi alannn da ncs olmutur. .

G. Le Brasn balatt ve ardndan hemen hemen btn lkelerde farkl bilim alanlarnda da kullanlan sosyografik betimleme teknii, din sosyo-lojisi aratrmalarnda da yaygn bir ekilde kullanlmaya devam etmektedir.

Din sosyolojisi douu ve geliimi itibariyle daha ok Hristiyan Bat toplum-larnda ortaya ktndan, nc ve kurucu dnrler doal olarak bir tr Hristiyan din sosyolojisi yapmlardr. Dolaysyla bu ilk dnem din sosyolojisi teorilerinin Doulu Mslman toplumlarn dini gerekliklerini anlamlandrma konusunda ne derece ilevsel olaca tartmaya ak grnmektedir.

ada Baz Ynelimler

20. yzyln ikinci yarsndan gnmze gelinen sre ierisinde de, din sosyolojisi alannda ncekilerden farkl olarak, zellikle modern/sekler dnyada dintoplum ilikileri konusunda yeni yaklamlar sergileyen nemli

23

sosyologlardan bahsedilebilir. Bu erevede Thomans Luckmann, Peter L. Berger, Robert N. Bellah, Clifford Geertz, Bryan S. Turner, Charles Y. Glock, Jose Casavova ve Grace Davie gibi isimler ne kmakta olup, burada en nemli rneklerden nn din konusundaki sosyolojik grleri zerinde durulacaktr.

Baz sosyologlar din iin, insan etkileyen baz doast glere inanma eklinde zsel bir tanmlamaya girimi ise de, dierleri byle bir bak asnn olduka dar kapsaml olduunu savunmu ve din sosyolojisinin, kendi aratrma alan olarak grd sahay snrlandrmamas ve tm inan sistemlerini aklamas gerektiini sylemilerdir. Bu durumda, tm eit-lilii iinde insanlarn dnyay yorumlama biimleri ve kullandklar aklayc ereveler din sosyolojisinin ilgi alanna girecektir. Bylece din sosyolojisi, bilgi sosyolojisinin bir paras haline gelmektedir; zira insanlarn yorumlama ekli, dnceleri ve bunlar erevesinde dnyaya anlam verme-leri sz konusudur. Bu yaklam baz ada sosyologlarda, rnein, zellikle Slovenya doumlu Alman sosyolog Thomas Luckmann ve Avusturya do-umlu Amerikan sosyologu ve Lutheryen teolog Peter L. Bergerin al-malarnda grlr.

Berger ve Luckmann, din zerine yaplan ada aratrmalardan ounu eletirirler ve bunlarn resmi kiliselerin destei ve teviki altnda gerek-letirildiini belirtirler. Byle olunca, din ve din sosyolojisi kiliseye ait terimlerle tanmlanma srecine girmitir; yani kilise merkezli olma eili-mindedir.

Berger ve Luckmanna gre sosyologlar, bu tr bir kilise sosyolojisi yapmak yerine, insanlarn, yaadklar dnyaya anlam verme biimi ile ilgilenmelidirler. Din, gemite olduu gibi imdi de, insanlarn anlam dnyasnn olumasnda ve yerlemesinde nemli bir rol oynamaktadr. Eer dinin bu geni yorumu benimsenirse, din sosyolojisinin alan bir hayli genileyecektir. Berger ve Luckmannn kapsayc din anlayna gre din, tm deer sistemlerini kapsamakta ve rnein bilimcilik, psikolojizm, komnizm vb. gibi anlam sistemleri de bir din olarak grlebilmektedir. Thomas Luckmann (1927 )

Luckmann Grnmeyen Din adl eserinde, din sosyolojisinin, modern toplumda dinin deien yapsn tahlil etme konusunda sorunlar yaadn belirtmekte ve modern toplumda geleneksel kilise dininin yerini alan her hangi bir eyin de din olarak adlandrlp adlandrlamayacan tartmaya amaktadr.

Dinin tarihsel olarak kurumsallam geleneksel kilise ile zde-letirildiini ve bylece ilevsel olmaktan ok zsel ve aldatc bir din tanmnn ortaya ktn ifade eden Luckmann, bu yarglayc ve etno-sentrik (benmerkezci) tanmn teolojik ve felsefi meziyetleri ne olursa olsun, sosyolojik olarak her hangi bir deerinin bulunmadn sylemektedir. Luck-mann, akn bir nitelik tasn ya da tamasn toplumsal/insani srelerin bir rn olan tm anlam sistemlerinin dini olarak nitelendirilebileceini ifa-de etmekte ve bylece dinin evrensel ve antropolojik bir yorumuna ula-maktadr.

Bu erevede, bir anlam sistemi oluturan ve dini bir ilev gren herhangi bir dnya grnn de, dinin toplumsal bir formu olarak tanmlanabi-

24

leceini ne sren Luckmanna gre, kilise ve dinin zdelemesi, seklerlemenin yanl anlalmasna neden olmaktadr. yle ki, iyi temellendirilmemi bir teorinin yokluunda, seklerleme tipik bir ekilde, kiliselere devamn azalmasyla llen patolojik bir sre olarak grlm ve kurumsal boluk, Comte tarafndan ngrlen bir kar kilise tarafndan doldurulmadndan, modern toplumun dindar olmad sonucuna varlmtr.

Luckmann, dinin, giderek daha znel ve zel bir konu haline gelmeye baladn, yani kiliseden koparak bireyselletiini ifade etmektedir. Bu ekilde dinin resmi modeli ile bireysel dindarlk arasnda bir ayrm yapan Luckmann, resmi modelin yerini, modern zamanlarda bir bakasnn doldurabilecei ihtimalinin gz ard edilmemesi gerektiini vurgulamaktadr. Bu yeni srete din, bireyin kendisini iinde bulduu verili ve nihai bir kutsal kozmos olmaktan km ve bireysel bir tercih meselesi haline gelmitir. Dinin geleneksel tarzlaryla karlatrldnda dinin bu yeni toplumsal formu, dindarln kkl bir ekilde znel/bireysel bir biimidir.

Peter Berger (1929)

ada dinin sosyal psikolojisi hakkndaki grn byk lde Luckmanna borlu olduunu ifade eden Berger, Dinin Sosyal Gereklii adl eserinde, insan merkeze oturtan antropolojik ve fenomenolojik bir din sosyolojisinin yntemlerini gelitirmeye almaktadr. Dini, onun toplumsal ilevsellii asndan tanmlamaya girien en inandrc ve en kapsaml giriimin, Luckmannn Grnmeyen Dindeki teorisi olduunu belirten Berger, Luckmannn, beeri olan her eyin ayn zamanda dini de olduu ynndeki antropolojik varsaymlarna ve kiliseye baml bir din anlayn eletirmesine tamamen katldn ifade etmektedir. Dini, kendisiyle kutsal bir kozmosun kurulduu insani bir giriim olarak tanmlayan; ama din ile insan arasndaki ilikinin tek ynl deil, diyalektik bir iliki olduunu vurgulayan Berger, dinin, insann dnya kurma giriiminde stratejik bir rol oynadn; fakat kutsaln tarihi tezahrlerinin ok farkl grnmlere sahip olduunu belirtmektedir.

Dier yandan, bu eitlilik ne kadar geni olursa olsun, din, beeri aktivite ve beeri anlamlandrmann bir rn, daha dorusu beeri bir yanstmadr ve insani rnleri, insanst veya insand olgular haline dntrmektedir. nsan tarafndan kurulan dnya, onun insan rn oluu inkr edilerek aklanmakta; bylece insani dzen (nomos), ilahi dzene (cosmos) dnmektedir.

Din, insani dnyaya yabanc olan varlklarn ve glerin realitede var olduunu ne srer ve yabanc olan bir eyi insana kar ne srmek suretiyle, insan kendinden yabanclatrmaya balar. Bir beeri anlamlar dnyas olan sosyokltrel dnya, beeri olmad iddiasyla srlarla kaplanr. Bu yanllama eylemi, esrarengizletirme olarak da adlandrlabilir. Btn beeri rnler, insani kavramlarla anlalabilecekken; din tarafndan onlarn zerine atlan bu bysellik rts byle bir anlamay nler. Dolaysyla Bergere gre, din, en gl yabanclama arac olarak, tarih boyunca yanl bilincin ok nemli bir ekli olmutur ve yabanclama ve yanl bilin, daima insan ile rnleri arasndaki diyalektiin inkarn gerektirir.

Seklerlemeyi (secularization), toplumsal ve kltrel alanlarn, dini kurumlar ve sembollerin egemenliinden arndrlmas sreci olarak tanm-

25

layan Berger, Luckmanna olduka benzer bir ekilde, bu srecin balca niteliklerinden birinin bireyselleme olduunu ifade etmektedir

Seklerleme srecinin, dini, tekelcilii brakmaya zorlamak suretiyle oulcu bir yapnn nn atn belirten Berger, bu oulcu ortamda dinin artk yukardan dayatlan bir gereklik olmaktan ok bir gnl ii haline geldiini ve psikolojik bir mekanizma olarak ahlaki ve tedavi edici ilevlerinin ne ktn ifade etmektedir.

Seklerleme ve oulculamann birbirine yakndan bal iki kresel sre olduunu belirten Berger, bu srelerle beraber, tarih, sosyoloji ve psi-koloji gibi bilimlerin, dini hakikati mutlaklktan karp greceliletirdiklerini sylemektedir. Dolaysyla Bergere gre, modern ada dinin bana gelen ey, onun gerilemesi veya kmesinden ok, dnerek znellemesidir.

Dinin znellemesi, nesnelliinin kaybolmas, giderek bireysel bir tercih konusu haline gelmesi ve dini realitelerin sembolletirilmesi yani sembo-likletirilmesidir. Bu srete bir realite kaybna urad grlen dini gelenek, yeni duruma direnme ve uyum arasnda bir tercih yapmaya zorlanmakta; fakat her halkarda onun geleceinin, seklerleme, oulculama ve znelleme sreleri ile yaayaca etkileim sreleri tarafndan ekille-necei anlalmaktadr.

Robert N. Bellah (1927)

Luckmann ve Bergerin din anlayn andran bir baka yaklam, Amerikal sosyolog Robert N. Bellahn sistemletirdii sivil din teorisidir. yle ki, 1960l yllarda Talcott Parsons ve rencisi Robert Bellah gibi baz sosyologlar, modern Amerika gibi toplumlarn, kurumsal dzenlemeleri ile tarihsel kutlamalarna kutsal zellikler atfettiklerini ileri srerek, kurumsal (kiliseye bal) dinden ayr bir sivil din gr ortaya atmlard. Bu teoriye gre, Amerikan Yaam Tarz, Hristiyanln bir yan olgusu olmaktan ok, kendi inanlar, ritelleri ve azizleriyle adeta ayr ve bamsz bir din olarak tanmlanmakta ve siyasi olarak demokrasi ve bireysel zgrl; ekonomik olarak ise liberalizmi temsil etmektedir. Bu kentli din, bireysel-cilik, pragmatizm ve kiisel faaliyetleri nemsemektedir. Bu haliyle Ameri-kan Yaam Tarz, akn olmayan, gnah veya hkm kavramlarndan yoksun seklerlemi bir Protestanlk olarak da tarif edilebilir.

Bellah 1967 ylnda yaynlanan Amerikada Sivil Din Balkl makalesinde sivil din kavramn kullanr. Sivil din tezi, seklerlemenin artmas ynndeki beklentiyi, Amerika Birleik Devletlerinde dini inan ve kurumlara olan kamusal ballk gereiyle uzlatrmann bir aracn sala-maktadr. Bu teorik uzlatrma, ABDde Hristiyanln sanayilemeyle bir-likte yaamaya devam etmesinin, kendi geleneksel teolojik muhtevas pahas-na gereklemi olduu ynndeki bir iddia biimini almtr. Baptizm, evli-lik, pazar ayini ve okulu gibi Hristiyan kurumlarna ynelik kamusal destek-ler, dinin muhtevasndaki derin boalma ve dnm maskelememelidir.

Bu srete kiliseler artk, hareketli, yabanclam, kentli orta snflar iin, dini olmaktan ok birer sosyal kulp haline gelmitir. ABDde Ortodoks Hristiyan inancndan uzaklaldna dair deliller bulunmakla beraber, bayraa sadakat, Bamszlk Gn trenlerine ilgi ve Arlington Milli Kab-ristan benzeri kutsal yerlere duyulan yaknlk gibi milli ynelimlerin, ou zaman yar dini bir kutsallk havasna brnd grlmektedir. Bu durum

26

ise, Hristiyanln geleneksel balamnda olmasa da, sekler bir toplum balamnda sivil bir din olarak yaamaya devam ettii eklinde yorum-lanmaktadr.

Sivil din tezlerinin arkasnda yatan temel fikir, kurumsal dinler asndan giderek seklerleen ileri sanayi toplumlarnda kurumsal dinlerin (devletin ya da sivil toplumun yceltilmesi trnden), toplumun genel deerlerini be-lirlemek, toplumsal birlii salamak ve duygularn ifade edilmesini kolay-latrmak gibi geleneksel dini ilevleri grddr. Baka bir deyile, sivil dinler, toplumsal sistem iinde dinin karlad trden ihtiyalar karla-dklar iin, kurumsal dinlere kar ilevsel bir edeerlilik sunar ya da ilevsel bir alternatif olutururlar.

Sonu olarak, zsel bir din anlayndan yola kanlar, modernleme ve onun sonucu olarak ortaya kan seklerleme ve oulculama gibi olgular, din aleyhine gelien kar konulamaz ve tehlikeli olgular olarak grrken; Luckmann ve Bergerin grnmeyen din ve bireysel din ve Bellahn sivil din kuramlar gibi ilevselci yaklamlarn, modern ve laik toplumda dine bir yer bulma abasn yanstt sylenebilir.

Bu blmde ksaca grlerine yer verilen bilim adamlar, konuyu rnek-lendirmek amacyla snrl tutulmu olup; daha pek ok Doulu ve Batl sosyal bilimcinin de alana nemli katklar salad unutulmamaldr.

zet

Sosyolojinin konusu ve zel sosyolojileri aklayabilmek.

Konusu insan toplumlar olan sosyoloji, toplum iinde ortaya kan sosyal ilikileri, sosyal olaylar, sosyal kurumlar, sosyal yaplar ve bu yapdaki deimeleri inceler. Toplumsal hayatn karmak ve dinamik yapsn anla-maya ve aklamaya alan Sosyoloji, bir takm dallara ayrlmtr. Bu ere-vede sosyolojiyi, genel ve zel sosyoloji olarak iki temel kategoriye ayrmak mmkndr. Din sosyolojisi de, sosyolojinin zel bir daldr.

Din sosyolojisinin konusu, bilimler snflamasndaki konumu ve zel din sosyolojilerini aklayabilmek.

Din sosyolojisi, adndan da anlalaca gibi, din ve toplum sorunsal ile ilgilenir. Bu erevede, din ve toplum ilikileri, karlkl etkileimi yani dinin/dini hayatn toplum zerindeki etkileri ile toplumun/toplumsal hayatn din ve dini hayat zerindeki etkileri, dini gruplamalar, dini kurum-lar/rgtlenmeler Din sosyolojisinin en temel konulardr. Din sosyolojisinin konumu, insan bilimleri ile din bilimlerini birbirine balayan kprde aran-maldr. Baka bir deyile din sosyolojisinin, bir yandan toplumun incelen-mesi dier yandan dinin incelenmesine dayal iki kanatl durumu, onun sosyal bilimler ile ilahiyat (teoloji) bilimleri arasnda bulunmasn zorunlu kl-maktadr.

Sosyolojide olduu gibi din sosyolojisi de uzmanlam alt dallara ayrlmtr. Btn dinlerin sosyolojik incelemesini kendine konu edinen genel din sosyolojisi ile yalnz bir dine ait sosyolojik konular ele alan zel din sosyolojileri vardr.

27

Din sosyolojisinde yntem ve teknikleri deerlendirebilmek. Yntem (metot, usul); belli bir amaca, hedefe ulaabilmek iin izlenilmesi gereken yol, sre, sistem vb. anlamna gelir. Teknik ise; seilen ynteme bal olarak belirlenen /kullanlan veri edinme aralardr. Bu erevede, Din Sosyoloji, dinin toplumsal boyutunu ele alp incelerken Genel Sosyolojinin yntem ve tekniklerinden yararlanr. Dolaysyla, sosyolojik bir aratrmada, doal olarak Din sosyolojisi incelemelerinde de kullanlan aamal uygu-lamadan sz edilebilir: (1) Gzlemleme, (2) Karlatrma ve (3) Aklama. Din sosyolojisinde kullanlan balca aratrma teknikleri ise, (1) alan ara-trmas, (2) monografi, (3) anket ve (4) mlakattr.

Din sosyolojisinin ksa tarihini zetleyebilmek.

Modern bir bilim dal olarak din sosyolojisi yeni olsa da din ve toplum sorunsal zerinde dnme ve inceleme yeni deildir. Bu erevede, ilka Yunan dnrleri arasnda zellikle Eflatun ve Aristo gibi filozoflarla; Hristiyan ortaanda Saint Augustin ve Akinasl Saint Thomas gibi bilginlerin dintoplum ilikileri zerine nemli baz tespitlerde bulunduklar grlmektedir. te yandan, ortaan sonlarndan itibaren balayan corafi keifler, Rnesans, Reform, bilimsel ve teknik bulular, Aydnlanma hareketi, Fransz Devrimi ve Sanayi Devrimi gibi baz deiim hareketlerinin modern sosyoloji ve dolaysyla din sosyolojisinin douunda nemli etkilere yol at sylenebilir.

Bu arada, sosyolojinin isim babas Auguste Comte ve din sosyolojisi terimini ilk defa kullanan Emile Durkheim ile Max Weber, Joachim Wach, Gustav Mensching ve Gabriel Le Bras gibi isimlerin modern sosyoloji ve din sosyolojisinin douuna olan katklarn zellikle zikretmek gerekir. 18. ve 19. yzyln bu kurucu dnrlerinden sonra da geliimini hzla srdren din sosyolojisi, 20. yzylda pek ok deerli bilim adamnn katklar ve rnein Thomas Luckmann, Peter Berger ve Robert Bellah gibi yaayan din sosyologlarnn nemli teorileri ile gnmzde de nemini korumaya devam etmektedir.

Kendimizi Snayalm

1. Sosyoloji ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?

a. Sosyoloji tek tek bireylerin sorunlaryla deil, toplumsal sorunlarla ilgilenir.

b. Sosyoloji, olmas gerekeni deil, olan olduu gibi inceler.

c. Sosyoloji, kural koyucu (normatif) bir bilimdir.

d. Sosyoloji, pozitif ve objektif bir bilimdir.

e. Sosyolojinin kendine zg bir yntemi vardr. 2. Aadakilerden hangisi din sosyolojisi aratrmalarnda kullanlan

aratrma tekniklerinden biri deildir?

a. Alan aratrmas

b. Monografi

28

c. Anket

d. Mlakat

e. Karlatrma 3. Aadakilerden hangisi modern sosyoloji ve dolaysyla din sosyolojisinin

douuna etki eden faktrlerden biri deildir?

a. Osmanl mparatorluunun k

b. Corafi keifler

c. Rnesans

d. Reform

e. Aydnlanma hareketi 4. Din sosyolojisi terimini ilk defa kullanan sosyolog aadakilerden

hangisidir?

a. Auguste Comte

b. Max Weber

c. Joachim Wach

d. Emile Durkheim

e. Thomas Luckmann

5. Dinin kilise ile zdeletirilmesini eletirerek, din sosyolojisinin tm anlam sistemleri ile ilgilenmesi gerektiini vurgulayan sosyolog aadakilerden hangisidir?

a. Gustav Mensching

b. Thomas Luckmann

c. Robert Bellah

d. Gabriel Le Bras

e. Talcott Parsons

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz doru deilse, Sosyoloji konusunu yeniden okuyunuz.

2. e Yantnz doru deilse, Yntem ve Teknikler konusunu yeniden okuyunuz.

29

3. a Yantnz doru deilse, Din Sosyolojisinin Ksa Tarihi Kuru-cular konusunu yeniden okuyunuz.

4. d Yantnz doru deilse,Din Sosyolojisinin Ksa Tarihi Kuru-cular konusunu yeniden okuyunuz.

5. b Yantnz doru deilse, Din Sosyolojisinin Ksa Tarihi ada Baz Ynelimler konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Turizm Sosyolojisi Hastane Sosyolojisi Kadn Sosyolojisi Geliim Sosyolojisi. Sra Sizde 2

Kuran Sosyolojisi Snnet Sosyolojisi slam Tarihi Sosyolojisi Alevilik Sosyolojisi. Sra Sizde 3

rnek olay incelemesi, erik analizi, odak grup tartmas Sra Sizde 4

Byk Larousse Ansiklopedisi 'Fransz Devrimi', 'Aydnlanma' ve 'Sanayi' maddeleri. Sra Sizde 5

Sabri F. lgener (19111983). Zihniyet ve Din (1981), ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas (1981), Zihniyet, Aydnlar ve zm'ler (1983)

Yararlanlan Kaynaklar

Aron, Raymond (1986). Sosyolojik Dncenin Evreleri, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar.

Berger, Peter (1993). Dinin Sosyal Gereklii, ev. Ali Cokun, stanbul: nsan Yaynlar

Berger, Peter ve Luckmann, Thomas (1988). Bilgi Sosyolojisi ve Din Sosyolojisi, ev. M. Rami Ayas, AFD, 30, Ankara.

Duverger, Maurice (1980). Sosyal Bilimlere Giri, 2. bs., stanbul: Bilgi Yaynlar

Er, zzet (2008). Din Sosyolojisi, 2. bs., Ankara: Aka Yaynlar

30

Giddens, Anthony (2000). Sosyoloji, ev. Talip Kabaday, Ankara: Ayra Yaynlar

Gke, Birsen (1988). Toplumsal Bilimlerde Aratrma, Ankara: Sava Yaynlar

Gnay, nver (1998). Din Sosyolojisi, stanbul: nsan Yaynlar

Karasan, Mehmet (1953). Din Sosyolojisinin ncleri ve Kurucular, AFD, 2/4, Ankara.

Kehrer, Gnter (1992). Din Sosyolojisi, ev. Semahat Yksel, stanbul: Kubbealt Neriyat

Ksemihal, Nurettin azi (1974). Sosyoloji Tarihi, 3. bs., stanbul: Remzi Kitabevi

Luckmann, Thomas (2003). Grnmeyen Din: Modern Toplumda Din Problemi, ev. Ali Cokun ve Fuat Aydn, stanbul: Rabet Yaynlar

Mardin, erif (1997). Din ve deoloji, 7. bs., stanbul: letiim Yaynlar

Marshall, Gordon (1999). Sosyoloji Szl, ev. Osman Aknhay ve Derya Kmrc, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar

Marks, Karl ve Engels, Friedrik (1998). Din ve deoloji, ev. Mevlde Ayyldzolu, Der. Yasin Aktay ve M. Emin Kkta, Din Sosyolojisi, 2. bs., Ankara: Vadi Yaynlar

Taplamacolu, Mehmet (1969). Genel Sosyoloji zerine Bir Deneme, 2. bs., Ankara: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar

Taplamacolu, Mehmet (1975). Din Sosyolojisi, 2. bs., Ankara: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar

Thompson, Ian (2003). Odaktaki Sosyoloji: Din Sosyolojisine Giri, ev. B. Zakir oban, stanbul: Birey Yaynlar

Turner, Bryan S. (1998). Sivil Din, ev. Yasin Aktay, Der. Yasin Aktay ve M. Emin Kkta, Din Sosyolojisi, 2. Basm, Ankara: Vadi Yaynlar

31

32

Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra;

slam dnyasnda bilimlerin geliimini aklayabilecek,

slam bilginlerinin dintoplum ilikileri konusundaki grlerini de-erlendirebilecek,

Trkiyede din sosyolojisinin douu ve geliimi konusunu aklaya-bilecek,

Din sosyolojisindeki ada gelimeleri ifade edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

slam bilimleri

Erdemli toplum

lmi mran

tarz siyaset

lmi ictimai dini

slam sosyolojisi

neriler

Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce;

bn Haldunun Mukaddime adl eserine gz gezdiriniz.

H. Bayram Kamazolunun Trk Sosyoloji Tarihi ile ilgili eserlerini inceleyiniz.

33

GR

slam dnyasnda bilimlerin oluum sreci ok erken bir dnemde ba-lamtr. slamn balang yllarndan itibaren gerek Kuran Kerimin ge-rekse Hz. Muhammedin bilgiyi, renmeyi, akl ve dnceyi ven, zen-diren ak beyanlarnn Mslmanlarn ksa zamanda bu alanlarda nemli mesafeler kat etmelerinde ve dolaysyla yeni bilimlerin ortaya kmasnda itici rol oynad sylenebilir. Ayrca slamn sratle yaylmas, fetihlerle farkl corafyalara almas, yeni toplumlarla, eitli kltrlerle ve dinlerle karlamas, ortaya kan yeni dinisosyal sorunlara zm retme zorunluluu, bilim faaliyetlerine de ivme kazandrm, hikmet (bilgi) mminin yitiidir, nerede bulursa alr anlay slam bilim dncesinin geliimine nemli katklar salam, dnsel/bilimsel faaliyetler o dneme dek grlmemi yksek bir dzeye ulamtr.

Emeviler ve Abbasiler dneminde, zellikle de Harun Reitle yakalanan gelime izgisi Memun dneminde (813833) BeytlHikmelerin kuru-luuyla zirveye km, slam bilginleri tarafndan eski Yunan dnrleri (Eflatun, Aristo, Hipokrat, klid, Batlamyus vb.) bata olmak zere dier lkelerdeki (ran, Hint) felsefe ve doa bilimi dnrlerinin eserleri Arapaya evrilmi, bir tr bilimler akademisi diyebileceimiz bu kurulular bilginin yaygnlamas, gelimesi ve birok dnce akmlarnn douuna da yol amtr.

slam dnyasnn ilk formel eitim kurumlar medreselerin de bu dnem-de balad ve ilerleyen yllarda gelierek 11. yzylda Byk Seluklularda Nzamlmlkn kurduu Nizamiye Medreseleri ile eitim retim ve bilim faaliyetlerinin en parlak dnemlerini yaad bilinmektedir.

Bu dnemlerde slam bilginlerinin eserlerinde din sosyolojisi bakmndan ok nemli bilgileri, zmlemeleri bulmak mmkndr. Onlar dintoplum ilikilerimi, dini gruplamalara dair grlerini klasiklemi bilimlerin iinde incelemilerdir. Bu anlamda tefsir, hadis, fkh, felsefe, kelam, tasavvuf gibi bilim dallarnda yazlan eserlerde genel ve zel din sosyolojisi konularnn ilendii grlmektedir. Hatta bilimlerdeki gelimeler onlar dier toplumlar, kltrler ve dinler zerinde de aratrmalara sevk etmi, dinler tarihi, karla-trmal dinler tarihi, mezhepler tarihi ve genel sistematik din sosyolojisi asndan da nemli eserler yazlmtr. Nitekim hemen akla gelen Farabi, bn Miskeveyh, bn Sina, bn Rd, Gazali, Maverdi, ehristani, bn Haldun gibi

slam Dnyasnda ve Trkiyede Din

Sosyolojisi

34

birok Ortaa slam dnrleri alarn aan eserler brakmlardr. Ksacas bu dnem slam bilginlerinin almalar birok bilim asndan olduu gibi din sosyolojisi iin de nemli kaynaklardr. Ancak bunlar zerin-de yeterince allmad, hatta bir ksmnn bilinmedii dolaysyla ada bilim dnyasna aktarlamad da sylenebilir.

Ortaa slam bilginlerinden ehristaninin din sosyolojisini ve zellikle de dini gruplar sosyolojisini yakndan ilgilendiren eserinin adn reniniz.

slam dnyasndaki bilgi birikiminin ve nemli eserlerin tercme yoluyla Batya da aktarld grlmektedir. Endls, Yunan ve slam biliminin Avrupaya aktarlmasnda kpr grevi stlenmi, 12. yzylda bilim ve felsefe eserleri Arapadan Latinceye evrilerek, Rnesans ve Reform hare-ketlerinin ve dolaysyla Bat Aydnlanmasnn zeminini hazrlamtr. Ancak 13. yzyla gelindiinde dnsel duraanlk kendini gstermeye balam, slam dnce gelenei dinamizmini kaybetmeye yz tutmutur. 14. yzylda ise slam dnyas zellikle Endls gibi bilim merkezleri, siyasi paralanma ve i kargaalarla istikrarsz bir dneme girmi, Endlsn byk bir bl-m Hristiyanlarn eline gemi, hanedanlklar arasndaki iddetli anlamaz-lklar ve savalar dnce ve bilimde de ke neden olmutur. slam dn-yasnn dier corafyalarnda da durum pek farkl deildir. Bilim zihniye-tinde de skolastik bir dneme girilmitir.

Bu dnemde slam dnyas artk her ynyle bir krlmann eiindedir. te sosyoloji ve din sosyolojisinin kimilerine gre mjdecisi, kimilerine gre mucidi/kurucusu olma onuruna sahip bn Haldun bylesi bir dnemin zirve ismidir. Bir dnya tarihi olan Kitablberine giri olarak yazd, daha sonra genilettii Mukaddimesi de sosyolojinin ve din (slam) sosyolo-jisinin ilk klasii olma ayrcaln tamaktadr.

Ne yazk ki, slam dnyasnn iinde bulunduu konum ve artlar bn Haldunun ilmi mran adn verdii bu yeni bilimin geliimini srdre-memi, uzun yzyllar boyunca da ne Douda ne de Batda takipileri kmamtr. slam dnyas yukarda da ksaca akland gibi dnsel bir gerileme ve siyasi bunalm dnemine girmiti. Avrupa dnyas ise Rne-sansn eiine gelmiti. Daha nce yzyllardan beri ok sayda eseri evirerek slam dnyasnn dnce hazinelerini kullanm, bu dnyaya gre maddi ve manevi bakmdan kendine yeterli bir yola girmi bulunuyordu. Ba-t, artk Douda zellikle bilim ve dnce alannda olup bitenlerle ilgilen-miyordu.

Bundan dolay bn Haldun ve eseri 19. yzyla kadar Avrupallar iin mehul kald. Modern sosyoloji bir bilim olarak bn Haldunun Mukad-dimesinde izilen planlardan ve hazrlanan ilkelerden habersiz olarak yeni-den kuruldu.

Bizde ise yaklak 200 yllk bir aradan sonra bn Haldun ve Mukaddimesi Osmanl tarihilerinin dikkatini ekmi, zaman iinde nemli takipileri olmutur. Takprlzade, Katip elebi, Mneccimba, Naima, Pirizade M. Sahip Efendi, Ahmet Cevdet Paa gibi birok Osmanl dnr zerindeki etkileri bilinmektedir. Mukaddimenin Trkeye evirisi, her ne kadar dnya dillerinde ilk olma zellii tayorsa da ancak 1860ta tamam-lanp yaynlanabilmitir. evirmeni ve takipisi Ahmet Cevdet Paadan sonra da ciddi takipileri olmamtr.

35

Tanzimatla balayan Bat etkisi ve yknmecilii bizde sosyolojinin de Bat formunda ithali ile yeniden kurulmas sonucunu dourmutur. Bu nedenle sosyolojimizin balangta ilgilendii imparatorluun kten kurtarlmas araylar iinde bir sosyolog / din sosyologu ve ayn zamanda bir k teorisyeni olarak bn Haldundan yararlanma ihtiyac duyulmam, daha yakn, somut Bat lkelerindeki rnekler, yani sosyoloji ekolleri ve teorileri tercih edilmitir. Uzun bir aradan sonra nihayet 1940ta Hilmi Ziya lken ve Ziyaeddin Fahri Fndkolunun birlikte hazrladklar bn Haldun adl monografik eserle tekrar bilim dnyamzn gndemine den bn Haldunun, o tarihten bugne yeterince alldn sylemek de zordur.

lmnn alt yznc yl mnasebetiyle UNESCOnun 2006 ylna adn verdii slam bilgininin kim olduunu renmeye alnz.

Bu genel giriten sonra, slam dnyasnda ve Trkiyede din sosyolo-jisinin geliimine ve belli bal grlere geilebilir. Burada en nemli rmeklerle yetinilecektir.

SLAM DNYASINDA DN SOSYOLOJS

slam dnyasnda sosyoloji ve din sosyolojisi asndan en byk malzemeyi, slam bilginlerinin en tannmlarndan Farabi, Gazali ve bn Haldunun eserlerinde bulmak mmkndr. rnein, Farabi, daha ok eski Yunan filo-zoflarndan Aristo ve zellikle de Eflatunun etkisinde kalarak bir ideal toplum teorisi gelitirmi ve dikkate deer toplum snflamalar yapmtr. Gazali ise Farabinin felsefi temelli bak asn eletirerek, daha ok dini merkeze alan bir toplum ve siyaset gr ortaya koymutur. bn Halduna gelince, o, tarih felsefesi ve sosyolojisi alanndaki grleriyle sosyolojinin babas unvann almay hak eden bir slam bilginidir. Bu adan Haldunun en nemli eseri olan Mukaddimenin, mkemmel bir n sosyoloji olduu rahatlkla sylenebilir.

Farabi (890950)

slam dnyasnda, din sosyolojisinin ncs ve hazrlaycs olarak dikkati eken ilk isimlerden biri Farabidir. Farabinin toplum anlay ile ilgili grleri, daha ok, esSiyasetlMedeniyye (Site Ynetimi) ve Arau EhlilMedinetilFadla (Erdem